อนิยตลิงฺคานํ นิยตนปุํสกลิงฺเคสุ ปกฺขิตฺตานํ ภูตปราภูตสทฺทาทีนํ นิทฺเทโส นยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺโยวฯ อิจฺเจวํ นปุํสกลิงฺคานํ ภูธาตุมยานํ ยถารหํ นิพฺพจนาทิวเสน นิทฺเทโส วิภาวิโตฯ อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ ลิงฺคตฺตยนิทฺเทโส สมตฺโตฯ

อุลฺลิงฺคเนน วิวิเธน นเยน วุตฺตํ,

ภูธาตุสทฺทมยลิงฺคติกํ ยเทตํ;

อาลิงฺคิยํ ปิยตรญฺจ สุตํ สุลิงฺคํ,

โปโส กเร มนสิ ลิงฺควิทุตฺตมิจฺฉํฯ

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

ภูธาตุมยานํ ติวิธลิงฺคิกานํ นามิกรูปานํ วิภาโค

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ

5. โอการนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

ภู ธาตุโต ปวตฺตานํ, นามิกานมิโต ปรํ;

นามมาลํ ปกาสิสฺสํ, นามมาลนฺตรมฺปิ จฯ

วิปฺปกิณฺณกถา เอตฺถ, เอวํ วุตฺเต น เหสฺสติ;

ปเภโท นามมาลานํ, ปริปุณฺโณว เหหิติฯ

ปุพฺพาจริยสีหานํ, ตสฺมา อิธ มตํ สุตํ;

ปุเรจรํ กริตฺวาน, วกฺขามิ สวินิจฺฉยํฯ

ปุริโส, ปุริสาฯ ปุริสํ, ปุริเสฯ ปุริเสน, ปุริเสหิ, ปุริเสภิฯ ปุริสสฺส, ปุริสานํฯ ปุริสา, ปุริสสฺมา, ปุริสมฺหา, ปุริเสหิ, ปุริเสภิฯ ปุริสสฺส, ปุริสานํฯ ปุริเส, ปุริสสฺมิํ, ปุริสมฺหิ, ปุริเสสุฯ โภ ปุริส, ภวนฺโต ปุริสาฯ

อยมายสฺมตา มหากจฺจาเนน ปภินฺนปฏิสมฺภิเทน กตสฺมา นิรุตฺติปิฏกโต อุทฺธริโต ปุริสอิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลานโยฯ ตตฺร ปุริสวจนเอกวจนปุถุวจเนสุ ปจฺจตฺตวจนาทีนิ ภวนฺติฯ ตํ ยถา? ปุริโส ติฏฺฐติ, ปุริสา ติฏฺฐนฺติฯ ตตฺร ปุริโสติ ปุริสวจเน เอกวจเน ปจฺจตฺตวจนํ ภวติ, ปุริสาติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน ปจฺจตฺตวจนํ ภวติฯ

ปุริสํ ปสฺสติ, ปุริเส ปสฺสติฯ ตตฺร ปุริสนฺติ ปุริสวจเน เอกวจเน อุปโยควจนํ ภวติ, ปุริเสติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน อุปโยควจนํ ภวติฯ

ปุริเสน กตํ, ปุริเสหิ กตํ, ปุริเสภิ กตํฯ ตตฺร ปุริเสนาติ ปุริสวจเน เอกวจเน กรณวจนํ ภวติ, ปุริเสหิ, ปุริเสภีติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน กรณวจนํ ภวติฯ

ปุริสสฺส ทียเต, ปุริสานํ ทียเตฯ ตตฺร ปุริสสฺสาติ ปุริสวจเน เอกวจเน สมฺปทานวจนํ ภวติ, ปุริสานนฺติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน สมฺปทานวจนํ ภวติฯ

ปุริสา นิสฺสฏํ, ปุริสสฺมา นิสฺสฏํ, ปุริสมฺหา นิสฺสฏํ, ปุริเสหิ นิสฺสฏํ, ปุริเสภิ นิสฺสฏํฯ ตตฺร ปุริสาติ ปุริสวจเน เอกวจเน นิสฺสกฺกวจนํ ภวติฯ ปุริสสฺมาติ…เป.… ปุริสมฺหาติ ปุริสวจเน เอกวจเน นิสฺสกฺกวจนํ ภวติ, ปุริเสหิ, ปุริเสภีติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน นิสฺสกฺกวจนํ ภวติฯ

ปุริสสฺส ปริคฺคโห, ปุริสานํ ปริคฺคโหฯ ตตฺร ปุริสสฺสาติ ปุริสวจเน เอกวจเน สามิวจนํ ภวติ, ปุริสานนฺติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน สามิวจนํ ภวติฯ

ปุริเส ปติฏฺฐิตํ, ปุริสสฺมิํ ปติฏฺฐิตํ, ปุริสมฺหิ ปติฏฺฐิตํ, ปุริเสสุ ปติฏฺฐิตํฯ ตตฺร ปุริเสติ ปุริสวจเน เอกวจเน ภุมฺมวจนํ ภวติ, ปุริสสฺมินฺติ…เป.… ปุริสมฺหีติ…เป.… ปุริเสสูติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน ภุมฺมวจนํ ภวติฯ

โภ ปุริส ติฏฺฐ, ภวนฺโต ปุริสา ติฏฺฐถฯ ตตฺร โภ ปุริสอิติ ปุริสวจเน เอกวจเน อาลปนํ ภวติ, ภวนฺโต ปุริสาอิติ ปุริสวจเน ปุถุวจเน อาลปนํ ภวตีติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ นโย วิตฺถาเรตพฺโพฯ

ยมกมหาเถเรน กตาย ปน จูฬนิรุตฺติยํ ‘‘โภ ปุริส’’อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘โภ ปุริสา’’อิติ ทีฆวเสน อาลปนพหุวจนํ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ ตาทิโส นโย นิรุตฺติปิฏเก นตฺถิ, ตถาปิ พหูนมาลปนวิสเย ‘‘โภ ยกฺขา’’อิติอาทีนํ อาลปนพหุวจนานํ ชาตกฏฺฐกถาทีสุ ทิสฺสนโต ปสตฺถตโรว โหติ วิญฺญูนํ ปมาณญฺจ, ตสฺมา อิมินา ยมกมหาเถรมเตนปิ ‘‘ปุริโส ปุริสา ปุริส’’นฺติอาทีนิ วตฺวา อามนฺตเน ‘‘โภ ปุริส, โภ ปุริสา, ภวนฺโต ปุริสา’’ติ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ

ตตฺถ ปุริโสติ ปฐมาย เอกวจนํฯ ปุริสาติ พหุวจนํฯ ปุริสนฺติ ทุติยาย เอกวจนํฯ ปุริเสติ พหุวจนํฯ ปุริเสนาติ ตติยาย เอกวจนํฯ ปุริเสหิ, ปุริเสภีติ ทฺเว พหุวจนานิฯ ปุริสสฺสาติ จตุตฺถิยา เอกวจนํฯ ปุริสานนฺติ พหุวจนํฯ ปุริสา, ปุริสสฺมา, ปุริสมฺหาติ ตีณิ ปญฺจมิยา เอกวจนานิฯ ปุริเสหิ, ปุริเสภีติ ทฺเว พหุวจนานิฯ ปุริสสฺสาติ ฉฏฺฐิยา เอกวจนํฯ ปุริสานนฺติ พหุวจนํฯ ปุริเส, ปุริสสฺมิํ, ปุริสมฺหีติ ตีณิ สตฺตมิยา เอกวจนานิฯ ปุริเสสูติ พหุวจนํฯ โภ ปุริสาติ อฏฺฐมิยา เอกวจนํฯ โภ ปุริสา, ภวนฺโต ปุริสาติ ทฺเว พหุวจนานิฯ

กิญฺจาเปเตสุ ‘‘ปุริสา’’ติ อิทํ ปฐมาปญฺจมีอฏฺฐมีนํ, ‘‘ปุริเส’’ติ อิทํ ทุติยาสตฺตมีนํ, ‘‘ปุริเสหิ, ปุริเสภี’’ติ ตติยาปญฺจมีนํ, ‘‘ปุริสาน’’นฺติ จตุตฺถีฉฏฺฐีนํ เอกสทิสํ, ตถาปิ อตฺถวเสน อสงฺกรภาโว เวทิตพฺโพฯ

กถํ? ‘‘ปุริโส ติฏฺฐติ, ปุริสา ติฏฺฐนฺติฯ ปุริสํ ปสฺสติ, ปุริเส ปสฺสตี’’ติอาทินาฯ

ตตฺถ จ โภติ อามนฺตนตฺเถ นิปาโตฯ โส น เกวลํ เอกวจนํเยว โหติ, อถ โข พหุวจนมฺปิ โหตีติ ‘‘โภ ปุริสา’’อิติ พหุวจนปฺปโยโคปิ คหิโตฯ ‘‘ภวนฺโต’’ติทํ ปน พหุวจนเมว โหตีติ ‘‘ปุริสา’’ติ ปุน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิติ ยมกมหาเถเรน ‘‘โภ ปุริส’’อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘โภ ปุริสา’’อิติ ทีฆวเสน อาลปนพหุวจนํ วุตฺตํฯ ตถา หิ ปาฬิยํ อฏฺฐกถาสุ จ นิปาตภูโต โภสทฺโท เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิธา ภิชฺชติฯ อตฺริมานิ นิทสฺสนปทานิ – ‘‘อปิ นุ โข สปริคฺคหานํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ อปริคฺคเหน พฺรหฺมุนา สทฺธิํ สํสนฺทติ สเมตีติ, โน หิทํ โภ โคตมฯ อจฺฉริยํ โภ อานนฺท, อพฺภุตํ โภ อานนฺท, เอหิ โภ สมณ, โภ ปพฺพชิต’’อิจฺจาทิปาฬิโต อฏฺฐกถาโต จ โภสทฺทสฺส เอกวจนปฺปโยเค ปวตฺตินิทสฺสนํ, ‘‘เตน หิ โภ มมปิ สุณาถฯ ยถา มยเมว อรหาม ตํ ภวนฺตํ โคตมํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตุํ, นาหํ โภ สมณสฺส โคตมสฺส สุภาสิตํ สุภาสิตโต นาพฺภนุโมทามิ, ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํฯ โภ ยกฺขา อหํ อิมํ ตุมฺหากํ ภาเชตฺวา ทเทยฺยํฯ อปริสุทฺโธ ปนมฺหิ, โภ ธุตฺตา ตุมฺหากํ กฺริยา มยฺหํ น รุจฺจติฯ โส เต ปุริเส อาห โภ ตุมฺเห มํ มาเรนฺตา รญฺโญ ทสฺเสตฺวาว มาเรถา’’ติ อิจฺจาทิ ปน ปาฬิโต อฏฺฐกถาโต จ โภสทฺทสฺส พหุวจนปฺปโยเค ปวตฺตินิทสฺสนํฯ กจฺจายนปฺปกรเณ ปน ‘‘โภ ปุริส, โภ ปุริสา’’ติ ปททฺวยํ อาลปเนกวจนวเสน วุตฺตํฯ ตํ ยถา อาคเมหิ น วิรุชฺฌติ, ตถา คเหตพฺพํฯ

เกจิ ปน อทูรฏฺฐสฺสาลปเน ‘‘โภ ปุริส’’อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ อิจฺฉนฺติ, ทูรฏฺฐสฺสาลปเน ปน ‘‘โภ ปุริสา’’อิติ ทีฆวเสน อาลปเนกวจนํ อิจฺฉนฺติฯ อทูรฏฺฐานํ ทูรฏฺฐานญฺจ ปุริสานํ อิตฺถีนญฺจ อาลปเน น กิญฺจิ วทนฺติฯ ตถา อทูรฏฺฐาย ทูรฏฺฐาย จ อิตฺถิยา อาลปเน เต ปุจฺฉิตพฺพา ‘‘อทูรฏฺฐานํ ทูรฏฺฐานญฺจ ปุริสานมาลปเน กถํ วตฺตพฺพ’’นฺติฯ อทฺธา เต เอวํ ปุฏฺฐา อุตฺตริ กิญฺจิ วตฺตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ เอวมฺปิ เต เจ วเทยฺยุํ ‘‘ภวนฺโต ปุริสาติ อิมินาว อทูรฏฺฐานํ ทูรฏฺฐานญฺจ ปุริสานมาลปนํ ภวตี’’ติฯ ตทา เต วตฺตพฺพา ‘‘ยทิ ภวนฺโต ปุริสา’’ติ อิมินา อทฺเวชฺเฌน วจเนน อทูรฏฺฐานํ ทูรฏฺฐานญฺจ ปุริสานมาลปนํ ภวติ, เอวํ สนฺเต ‘‘โภ ปุริส’’อิติ รสฺสปเทนปิ ทูรฏฺฐสฺส จ ปุริสสฺสาลปนํ วตฺตพฺพํ, เอวํ อวตฺวา กิมตฺถํ อทูรฏฺฐสฺสาลปเน ‘‘โภ ปุริส’’อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ อิจฺฉถ, กิมตฺถญฺจ ทูรฏฺฐสฺสาลปเน ‘‘โภ ปุริสา’’อิติ ทีฆวเสน อาลปเนกวจนํ อิจฺฉถฯ

นนุ ‘‘ตคฺฆ ภควา โพชฺฌงฺคา, ตคฺฆ สุคต โพชฺฌงฺคา’’ติอาทีสุ อาลปนปทภูตํ ‘‘ภควา’’อิติ ทีฆปทํ สมีเป ฐิตกาเลปิ ทูเร ฐิตกาเลปิ พุทฺธสฺสาลปนปทํ ภวิตุมรหเตว, ตถา อาลปนปทภูตํ ‘‘สุคต’’อิติ รสฺสปทมฺปิฯ ยสฺมา ปเนเตสุ ‘‘ภควา’’ติ อาลปนปทสฺส น กตฺถจิปิ รสฺสตฺตํ ทิสฺสติ, ‘‘สุคตา’’ติ อาลปนปทสฺส จ น กตฺถจิปิ ทีฆตฺตํ ทิสฺสติ, ตสฺมา ทีฆรสฺสมตฺตาเภทํ อจินฺเตตฺวา ‘‘ปุริส’’อิติ รสฺสวเสน วุตฺตปทํ ปกติสฺสรวเสน สมีเป ฐิตสฺส ปุริสสฺส อามนฺตนกาเล อทูรฏฺฐสฺสาลปนปทํ ภวติ, อายตสฺสรวเสน ทูเร ฐิตปุริสสฺส อามนฺตนกาเล ทูรฏฺฐสฺสาลปนปทํ ภวตีติ คเหตพฺพํฯ

ตถา ‘‘ภวนฺโต ปุริสา, โภ ยกฺขา, โภ ธุตฺตา’’ติอาทีนิ ทีฆวเสน วุตฺตานิ อาลปนพหุวจนปทานิปิ ปกติสฺสรวเสน สมีเป ฐิตปุริสานํ อามนฺตนกาเล อทูรฏฺฐานมาลปนปทานิ ภวนฺติ, อายตสฺสรวเสน ทูเร ฐิตปุริสาทีนํ อามนฺตนกาเล ทูรฏฺฐานมาลปนปทานิ ภวนฺตีติ คเหตพฺพานิฯ ตถา หิ พฺราหฺมณา กตฺถจิ กตฺถจิ รสฺสฏฺฐาเนปิ ทีฆฏฺฐาเนปิ อายเตน สเรน มชฺฌิมายเตน สเรน อจฺจายเตน จ สเรน เวทํ ปฐนฺติ ลิขิตุมสกฺกุเณยฺเยน คีตสฺสเรน วิยฯ อิติ สพฺพกฺขเรสุปิ อายเตน สเรนุจฺจารณํ ลพฺภเตว ลิขิตุมสกฺกุเณยฺยํ, ตสฺมา อสมฺปถมโนตริตฺวา ‘‘โภ ปุริส’’อิติ วจเนน ทูรฏฺฐสฺส จ อทูรฏฺฐสฺส จ ปุริสสฺสาลปนํ ภวติ, ‘‘โภ ปุริสา, ภวนฺโต ปุริสา’’ติ อิเมหิ วจเนหิปิ ทูรฏฺฐานญฺจ อทูรฏฺฐานญฺจ ปุริสานมาลปนํ ภวตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิติ ทูรฏฺฐสฺส อทูรฏฺฐานญฺจ อายเตน สเรน อามนฺตนเมว ปมาณํ, น ทีฆรสฺสมตฺตาวิเสโส, ตสฺมา ‘‘โภ สตฺถ, โภ ราช, โภ คจฺฉ, โภ มุนิ, โภ ทณฺฑิ, โภ ภิกฺขุ, โภ สยมฺภุ, โภติ กญฺเญ, โภติ ปตฺติ, โภติ อิตฺถิ, โภติ ยาคุ, โภติ วธุ, โภ กุล, โภ อฏฺฐิ, โภ จกฺขุ’’อิจฺเจวมาทีหิ ปเทหิ อทูรฏฺฐสฺสาลปนญฺจ ทูรฏฺฐสฺสาลปนญฺจ ภวติฯ ‘‘ภวนฺโต สตฺถา, สตฺถาโร, โภติโย กญฺญา, กญฺญาโย’’ติ เอวมาทีหิปิ ปเทหิ อทูรฏฺฐานญฺจาลปนํ ภวตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ –

ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, รญฺโญ ปุตฺตํ อทสฺสยุํ;

ปุตฺโต จ ปิตรํ ทิสฺวา, ทูรโตวชฺฌภาสถฯ

อาคจฺฉุ โทวาริกา ขคฺคพนฺธา,

กาสาวิยา หนฺตุ มมํ ชนินฺท;

อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ,

อปราโธ โก นฺวิธ มมชฺช อตฺถิฯ

เอวํ สทฺธมฺมราเชน, โวหารกุสเลน เว;

สุเทสิเต โสมนสฺส-ชาตเก สพฺพทสฺสินาฯ

ทูรฏฺฐาเนปิ รสฺสตฺตํ, ‘‘ชนินฺท’’อิติ ทิสฺสติ;

น กตฺถจิปิ ทีฆตฺตํ, อิติ นีติ มยา มตาฯ

อิทมฺเปตฺถ วตฺตพฺพํ ‘‘กุโต นุ โภ อิทมายาตํ ‘ทูรฏฺฐสฺสาลปนํ อทูรฏฺฐสฺสาลปนมิ’ติ’’? สทฺทสตฺถโตฯ สทฺทสตฺถํ นาม น สพฺพโส พุทฺธวจนสฺโสปการกํ, เอกเทเสน ปน โหติฯ

อิมสฺมิํ ปกรเณ ‘‘พหุวจน’’นฺติ วา ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ วา ‘‘อเนกวจน’’นฺติ วา อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนเมว นานํ, ตสฺมา สพฺพตฺถ ‘‘พหุวจน’’นฺติ วา ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ วา ‘‘อเนกวจน’’นฺติ วา โวหาโร กาตพฺโพ, ปุถุวจนํ อเนกวจนนฺติ จ อิทํ สาสเน นิรุตฺตญฺญูนํ โวหาโร, อิตรํ สทฺทสตฺถวิทูนํฯ

กสฺมา ปน อิมสฺมิํ ปกรเณ ทฺวิวจนํ น วุตฺตนฺติ? ยสฺมา พุทฺธวจเน ทฺวิวจนํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา น วุตฺตนฺติฯ นนุ พุทฺธวจเน วจนตฺตยํ อตฺถิ, ตถา หิ ‘‘อายสฺมา’’ติ อิทํ เอกวจนํ, ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ อิทํ ทฺวิวจนํ, ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติ อิทํ พหุวจนนฺติ? ตนฺน, ยทิ ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ อิทํ วจนํ ทฺวิวจนํ ภเวยฺย, ‘‘ปุริโส ปุริสา’’ติอาทีสุ กตรํ ทฺวิวจนนฺติ วเทยฺยาถ, ตสฺมา พุทฺธวจเน ทฺวิวจนํ นาม นตฺถิฯ เตเนว หิ สิ โย อํ โย นา หีติอาทินา เอกวจนพหุวจนาเนว ทสฺสิตานีติฯ

นนุ จ โภ ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อชฺช อุโปสโถ ปนฺนรโสฯ

ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, มยํ อญฺญมญฺญํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺยามา’’ติ ปาฬิยํ ทฺเว สนฺธาย ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘อุทฺทิฏฺฐา โข อายสฺมนฺโต จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ ปน ปาฬีสุ พหโว สนฺธาย ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติ วุตฺตํ, น จ สกฺกา วตฺตุํ ‘‘ยถา ตถา วุตฺต’’นฺติ , ปริวาสาทิอาโรจเนปิ อฏฺฐกถาจริเยหิ วิญฺญาตสุคตาธิปฺปาเยหิ ‘‘ทฺวินฺนํ อาโรเจนฺเตน ‘อายสฺมนฺตา ธาเรนฺตู’ติ, ติณฺณํ อาโรเจนฺเตน ‘อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’ติ วตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตาติ? สจฺจํ วุตฺตํ, ตํ ปน วินยโวหารวเสน วุตฺตนฺติฯ นนุ วินโย พุทฺธวจนํ, กสฺมา ‘‘พุทฺธวจเน ทฺวิวจนํ นาม นตฺถี’’ติ วทถาติ? สจฺจํ วินโย พุทฺธวจนํ, ตถาปิ วินยกมฺมวเสน วุตฺตตฺตา อุปลกฺขณมตฺตํ, น สพฺพสาธารณพหุวจนปริยาปนฺนํฯ ยทิ หิ ‘‘อายสฺมนฺตา’’ติ อิทํ ทฺวิวจนํ สิยา, ตปฺปโยคานิปิ กฺริยาปทานิ ทฺวิวจนาเนว สิยุํ, ตถารูปานิปิ กฺริยาปทานิ น สนฺติฯ น หิ อกฺขรสมยโกวิโท ฌานลาภีปิ ทิพฺพจกฺขุนา วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ สมเวกฺขนฺโต พุทฺธวจเน เอกมฺปิ กฺริยาปทํ ทฺวิวจนนฺติ ปสฺเสยฺย, เอวํ กฺริยาปเทสุ ทฺวิวจนสฺสาภาวา นามิกปเทสุ ทฺวิวจนํ นตฺถิฯ นามิกปเทสุ ตทภาวาปิ กฺริยาปเทสุ ตทภาโว เวทิตพฺโพฯ สกฺกฏภาสายํ ทฺวีสุปิ ทฺวิวจนานิ สนฺติ, มาคธภาสายํ ปน นตฺถิฯ

อปิจ ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ นิรุตฺติโวหาโรปิ ‘‘พุทฺธวจเน ทฺวิวจนํ นตฺถี’’ติ เอตมตฺถํ ทีเปติฯ ตญฺหิ สกฺกฏภาสายํ วุตฺตา ทฺวิวจนโต พหุวจนโต จ วิสุํภูตํ วจนํ, ตตฺถ วา วุตฺเตหิ อตฺเถหิ วิสุํภูตสฺส อตฺถสฺส วจนํ ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ วุจฺจติฯ กถมิทํ สกฺกฏภาสายํ วุตฺตา ทฺวิวจนโต พหุวจนโต จ วิสุํภูตํ วจนนฺติ เจ? ยสฺมา สกฺกฏภาสายํ ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ โวหาโร นตฺถิ, ตสฺมา อิทํ เตหิ สกฺกฏภาสายํ วุตฺเตหิ ทฺวิวจนพหุวจเนหิ วิสุํภูตอตฺถสฺส วจนนฺติ วุจฺจติฯ

กถญฺจ ปน สกฺกฏภาสายํ วุตฺเตหิ วิสุํภูตสฺส อตฺถสฺส วจนนฺติ ปุถุวจนนฺติ เจ? ยสฺมา สกฺกฏภาสายํ ทฺเว อุปาทาย ทฺวิวจนํ วุตฺตํ, น ติจตุปญฺจาทิเก พหโว อุปาทาย, พหโว ปน อุปาทาย พหุวจนํ วุตฺตํ, น ทฺเว อุปาทาย, อยํ สกฺกฏภาสาย วิเสโสฯ มาคธภาสายํ ปน ทฺวิติจตุปญฺจาทิเก พหโว อุปาทาย ปุถุวจนํ วุตฺตํ, ตสฺมา สกฺกฏภาสายํ วุตฺเตหิ อตฺเถหิ วิสุํภูตสฺส อตฺถสฺส วจนนฺติ ปุถุวจนนฺติ วุจฺจติฯ อยํ มาคธภาสาย วิเสโสฯ ตสฺมาตฺร ปุถุภูตสฺส, ปุถุโน วา อตฺถสฺส วจนํ ‘‘ปุถุวจน’’นฺติ อตฺโถ สมธิคนฺตพฺโพฯ

อิทานิ ‘‘ปุริโส, ปุริสา, ปุริส’’นฺติ นิรุตฺติปิฏกโต อุทฺธริตนยํ นิสฺสาย ปกติรูปภูตสฺส ภูตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา วุจฺจเต –

ภูโต, ภูตาฯ ภูตํ, ภูเตฯ ภูเตน, ภูเตหิ, ภูเตภิฯ ภูตสฺส, ภูตานํฯ ภูตา, ภูตสฺมา, ภูตมฺหา, ภูเตหิ, ภูเตภิฯ ภูตสฺส, ภูตานํฯ ภูเต, ภูตสฺมิํ, ภูตมฺหิ, ภูเตสุฯ โภ ภูต, ภวนฺโต ภูตาฯ

อถ วา ‘‘โภ ภูตา’’อิติ พหุวจนํ วิญฺเญยฺยํฯ ยถา ปเนตฺถ ภูตอิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลา ปุริสนเยน โยชิตา, เอวํ ภาวกาทีนญฺจ อญฺเญสญฺจ ตํสทิสานํ นามิกปทมาลา ปุริสนเยน โยเชตพฺพาฯ เอตฺถญฺญานิ ตํสทิสานิ นาม ‘‘พุทฺโธ’’ติอาทีนํ ปทานํ พุทฺธอิจฺจาทีนิ ปกติรูปานิฯ

พุทฺโธ ธมฺโม สงฺโฆ มคฺโค,

ขนฺโธ กาโย กาโม กปฺโป;

มาโส ปกฺโข ยกฺโข ภกฺโข,

นาโค เมโฆ โภโค ยาโคฯ

ราโค โทโส โมโห มาโน,

มกฺโข ถมฺโภ โกโธ โลโภ;

หาโส เวโร ทาโห เตโช,

ฉนฺโท กาโส สาโส โรโคฯ

อสฺโส สสฺโส อิสฺโส สิสฺโส,

สีโห พฺยคฺโฆ รุกฺโข เสโล;

อินฺโท สกฺโก เทโว คาโม,

จนฺโท สูโร โอโฆ ทีโปฯ

ปสฺโส ยญฺโญ จาโค วาโท,

หตฺโถ ปตฺโต โสโส เคโธ;

โสโม โยโธ คจฺโฉ อจฺโฉ,

เคโห มาโฬ อฏฺโฏ สาโลฯ

นโร นโค มิโค สโส,

สุโณ พโก อโช ทิโช;

หโย คโช ขโร สโร,

ทุโม ตโล ปโฏ ธโชฯ

อุรโค ปฏโค วิหโค ภุชโค,

ขรโภ สรโภ ปสโท ควโช;

มหิโส วสโภ อสุโร ครุโฬ,

ตรุโณ วรุโณ พลิโส ปลิโฆฯ

สาโล ธโว จ ขทิโร,

โคธุโม สฏฺฐิโก ยโว;

กฬาโย จ กุลตฺโถ จ,

ติโล มุคฺโค จ ตณฺฑุโลฯ

ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เวสฺโส,

สุทฺโท ธุตฺโต จ ปุกฺกุโส;

จณฺฑาโล ปติโก ปฏฺโฐ,

มนุสฺโส รถิโก รโถฯ

ปพฺพชิโต คหฏฺโฐ จ,

โคโณ โอฏฺโฐ จ คทฺรโภ;

มาตุคาโม จ โอโรโธ,

อิจฺจาทีนิ วิภาวเยฯ

เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ โภ ‘โอโรธา จ กุมารา จา’ติ ปาฐสฺส ทสฺสนโต โอโรธสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค’’ติ? ตนฺน, ตตฺถ หิ ‘‘โอโรธา’’ติ อิทํ โอการนฺตปุลฺลิงฺคเมว, นา’การนฺติตฺถิลิงฺคํ, ตุมฺเห ปน ‘‘อาการนฺติตฺถิลิงฺค’’นฺติ มญฺญมานา เอวํ วทถ, น ปนิทํ อาการนฺติตฺถิลิงฺคํ, อถ โข ‘‘มาตุคามา’’ติปทํ วิย พหุวจนวเสน วุตฺตมาการนฺตปทนฺติฯ นนุ จ โภ สมฺโมหวิโนทนิยาทีสุ โอโรธสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตา ปากฏา, กถนฺติ เจ? ‘‘รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา เถรสฺส กุทฺธา ปฐมเมว มนํ ปโลเภตฺวา ‘อิโต เต สตฺตทิวสมตฺถเก อุปฏฺฐาโก ราชา มริสฺสตี’ติ สุปิเน อาโรเจสิฯ เถโร ตํ กถํ สุตฺวา ราโชโรธานํ อาจิกฺขิฯ ตา เอกปฺปหาเรเนว มหาวิรวํ วิรวิํสู’’ติฯ เอตฺถ หิ ‘‘ราโชโรธาน’’นฺติ วตฺวา ‘‘ตา’’ติ วุตฺตตฺตาว โอโรธสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตา ปากฏาติ? ตนฺน, อตฺถสฺส ทุคฺคหณโตฯ ทุคฺคหิโต หิ เอตฺถ ตุมฺเหหิ อตฺโถ, เอตฺถ ปน โอโรธสทฺเทน อิตฺถิปทตฺถสฺส กถนโต อิตฺถิปทตฺถํ สนฺธาย ‘‘ตา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ตา อิตฺถิโย’’ติ อยเมวตฺโถฯ ตุมฺเห ปน อมาตาปิตรสํวทฺธตฺตา อาจริยกุเล จ อนิวุฏฺฐตฺตา เอตํ สุขุมตฺถมชานนฺตา ยํ วา ตํ วา มุขารูฬฺหํ วทถฯ

ภุญฺชนตฺถํ กถนตฺถํ, มุขํ โหตีติ โน วเท;

ยํ วา ตํ วา มุขารูฬฺหํ, วจนํ ปณฺฑิโต นโรติฯ

น มยํโภ ยํ วา ตํ วา มุขารูฬฺหํ วทาม, อฏฺฐกถาจริยานญฺเญว วจนํ คเหตฺวา วทาม, อฏฺฐกถาเยว อมฺหากํ ปฏิสรณํ , น มยํ ตุมฺหากํ สทฺทหามาติฯ อมฺหากํ สทฺทหถ วา มา วา, มา ตุมฺเห ‘‘อฏฺฐกถาจริยานญฺเญว วจนํ คเหตฺวา วทามา’’ติ อฏฺฐกถาจริเย อพฺภาจิกฺขถฯ น หิ อฏฺฐกถาจริเยหิ ‘‘โอโรธสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค’’ติ วุตฺตฏฺฐานมตฺถิ, ตสฺมาปิ อฏฺฐกถาจริเย อพฺภาจิกฺขถ, น ยุตฺตํ พุทฺธาทีนํ ครูนมพฺภาจิกฺขนํ มหโต อนตฺถสฺส ลาภาย สํวตฺตนโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘อตฺตนา ทุคฺคหิเตน อมฺเห เจว อพฺภาจิกฺขติ, พหุญฺจ อปุญฺญํ ปสวติ, ตโต อตฺตานญฺจ ขณตี’’ติฯ

เอวํ อพฺภาจิกฺขนสฺส อยุตฺตตํ สาวชฺชตญฺจ ทสฺเสตฺวา ปุนปิ เต อิทํ วตฺตพฺพา – ชาตกฏฺฐกถายมฺปิ ตุมฺเหหิ อาหฏอุทาหรณสทิสํ อุทาหรณมตฺถิ, ตํ สุณาถฯ โกสิยชาตกฏฺฐกถายญฺหิ ‘‘สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สาวตฺถิยํ มาตุคามํ อารพฺภ กเถสิฯ สา กิเรกสฺส สทฺธสฺส ปสนฺนสฺส อุปาสกพฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณี ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติฯ เอตฺถ หิ ‘‘มาตุคามํ อารพฺภ กเถสี’’ติ วตฺวา ‘‘สา’’ติ วุตฺตตฺตา ตุมฺหากํ มเตน มาตุคามสทฺโท อิตฺถิลิงฺโคเยว สิยา, น ปุลฺลิงฺโค, กิมิทํ อฏฺฐกถาวจนมฺปิ น ปสฺสถ, ตเทว ปน อฏฺฐกถาวจนํ ปสฺสถ, กิํ สา เอว อฏฺฐกถา ตุมฺหากํ ปฏิสรณํ, น ตทญฺญาติฯ

ยทิ ตาสทฺทํ อเปกฺขิตฺวา โอโรธสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตมิจฺฉถ, เอตฺถาปิ สาสทฺทมเปกฺขิตฺวา มาตุคามสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตฺตมิจฺฉถาติฯ เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา อปฺปฏิภานา มงฺกุภูตา ปตฺตกฺขนฺธา อโธมุขา ปชฺฌาเยยฺยุํฯ เอตฺถาปิ มาตุคามสทฺเทน อิตฺถิปทตฺถสฺส กถนโต อิตฺถิปทตฺถํ สนฺธาย ‘‘สา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สา อิตฺถี’’ติ อยเมวตฺโถฯ

กตฺถจิ หิ ปธานวาจเกน ปุลฺลิงฺเคน นปุํสกลิงฺเคน วา สมานาธิกรณสฺส คุณสทฺทสฺส อภิเธยฺยลิงฺคานุวตฺติตฺตาปุลฺลิงฺควเสน วา นปุํสกลิงฺควเสน วา นิทฺทิสิตพฺพตฺเตปิ ลิงฺคมนเปกฺขิตฺวา อิตฺถิปทตฺถเมวาเปกฺขิตฺวา อิตฺถิลิงฺคนิทฺเทโส ทิสฺสติฯ ตํ ยถา? ‘‘อิธ วิสาเข มาตุคาโม สุสํวิหิตกมฺมนฺตา โหติ สงฺคหิตปริชนา ภตฺตุมนาปํ จรติ, สมฺภตํ อนุรกฺขตี’’ติ จ, ‘‘โก นุ โข ภนฺเต เหตุ โก ปจฺจโย, เยน มิเธกจฺโจ มาตุคาโม ทุพฺพณฺณา จ โหติ ทุรูปา สุปาปิกา ทสฺสนาย, ทลิทฺทา จ โหติ อปฺปสฺสกา อปฺปโภคา อปฺเปสกฺขา จฯ อิธ มลฺลิเก เอกจฺโจ มาตุคาโม โกธนา โหติ อุปายาสพหุลา, อปฺปมฺปิ วุตฺตา สมานา อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติตฺถิยติ โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรตี’’ติ จ, ‘‘ตํ โข ปน ภิกฺขเว อิตฺถิรตนํ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปุพฺพุฏฺฐายินี ปจฺฉานิปาตินี กิํการปฏิสฺสาวินี’’ติ จ อิเม ปโยคาฯ

กตฺถจิ ปน ปธานวาจเกน นปุํสกลิงฺเคน สมานาธิกรณสฺส คุณสทฺทสฺส อภิเธยฺยลิงฺคานุวตฺติตฺตา นปุํสกลิงฺควเสน นิทฺทิสิตพฺพตฺเตปิ ลิงฺคมนเปกฺขิตฺวา ปุริสปทตฺถเมวาเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส ทิสฺสติฯ ตํ ยถา? ‘‘ปญฺจ ปจฺเจกพุทฺธสตานิ อิมสฺมิํ อิสิคิลิสฺมิํ ปพฺพเต จิรนิวาสิโน อเหสุํฯ ตํ โข ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปริณายกรตนํ ญาตานํ ปเวเสตา อญฺญาตานํ นิวาเรตา’’ติฯ กตฺถจิ ปธานวาจเกน ลิงฺคตฺตเยน สมานาธิกรณสฺส คุณสทฺทสฺส อภิเธยฺยลิงฺคานุรูปํ นิทฺเทโส ทิสฺสติฯ ตํ ยถา? สา อิตฺถี ‘‘สีลวตี กลฺยาณธมฺมาฯ

อฏฺฐหิ โข นกุลมาเต ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต มาตุคาโม กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา มนาปกายิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติฯ สทฺโธ ปุริสปุคฺคโล, สทฺธํ กุลํ, จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวห’’นฺติฯ

เสยฺยอิติ สทฺโท ปน เยภุยฺเยน โอการนฺตภาเว ฐตฺวา ลิงฺคตฺตยานุกูโล ภวติ เอกากาเรเนว ติฏฺฐนโตฯ กถํ? เสยฺโย อมิตฺโต มติยา อุเปโตฯ เอสาว ปูชนา เสยฺโย, เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโยฯ

‘‘ธมฺเมน จ อลาโภ โย,

โย จ ลาโภ อธมฺมิโก;

อลาโภ ธมฺมิโก เสยฺโย,

ยญฺเจ ลาโภ อธมฺมิโกฯ

ยโส จ อปฺปพุทฺธีนํ, วิญฺญูนํ อยโส จ โย;

อยโสว เสยฺโย วิญฺญูนํ, น ยโส อปฺปพุทฺธินํฯ

ทุมฺเมเธหิ ปสํสา จ, วิญฺญูหิ ครหา จ ยา;

ครหาว เสยฺโย วิญฺญูหิ, ยญฺเจ พาลปฺปสํสนาฯ

สุขญฺจ กามมยิกํ, ทุกฺขญฺจ ปวิเวกิกํ;

ปวิเวกํ ทุกฺขํ เสยฺโย, ยญฺเจ กามมยํ สุขํฯ

ชีวิตญฺจ อธมฺเมน, ธมฺเมน มรณญฺจ ยํ;

มรณํ ธมฺมิกํ เสยฺโย, ยญฺเจ ชีเว อธมฺมิก’’นฺติฯ

เอวมยํ เสยฺย อิติ สทฺโท โอการนฺตภาเว ฐตฺวา ลิงฺคตฺตยานุกูโล ภวติฯ กตฺถจิ ปน อาการนฺตภาเว ฐตฺวา อิตฺถิลิงฺคานุกูโล ทิสฺสติ ‘‘อิตฺถีปิ หิ เอกจฺจิยา, เสยฺยา โปส ชนาธิปา’’ติฯ นิคฺคหีตนฺโต ปน หุตฺวา นปุํสกลิงฺคานุกูโล อปสิทฺโธฯ เอวํปกาเร ปโยเค กิํ ตุมฺเห น ปสฺสถาติฯ เอวํ วุตฺตา จ เต นิรุตฺตราว ภวิสฺสนฺติฯ

สเจปิ เต เอตฺถ เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘ตตฺถ ตตฺถ สุตฺตปฺปเทเส อฏฺฐกถาทีสุ จ ‘มาตุคาโม’ติ วา ‘มาตุคาเมนา’ติ วา โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน มาตุคามสทฺทสฺส ทสฺสนโต ปุลฺลิงฺคภูตํ มาตุคามสทฺทํ อนเปกฺขิตฺวา อิตฺถิปทตฺถเมว อเปกฺขิตฺวา ‘‘สา อิตฺถี’’ติ อิตฺถีสทฺเทน สาสทฺทสฺส สมฺพนฺธคฺคหณํ มยํ สมฺปฏิจฺฉาม, ‘โอโรโธ’ติ วา ‘โอโรเธนา’ติ วา โอการนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน ฐิตสฺส โอโรธสทฺทสฺส อทสฺสนโต ปน ตุมฺเหหิ วุตฺตํ ปุริมตฺถํ น สมฺปฏิจฺฉามา’’ติฯ ตทา เตสํ อิมานิ วินยปาฬิยํ อาคตปทานิ ทสฺเสตพฺพานิ ‘‘เตน โข ปน สมเยน ราชา อุเทโน อุยฺยาเน ปริจาเรสิ สทฺธิํ โอโรเธน, อถ โข รญฺโญ อุเทนสฺส โอโรโธ ราชานํ อุเทนํ เอตทโวจา’’ติฯ เอวํ อิมานิ สุตฺตปทานิ ทสฺเสตฺวา สุตฺตนิปาตฏฺฐกถายํ ‘‘ราโม นาม ราชา กุฏฺฐโรคี โอโรเธหิ จ นาฏเกหิ จ ชิคุจฺฉมาโน’’ติ วจนญฺจ ทสฺเสตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห ครุกุลมุปคนฺตฺวา ภควโต สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺฐิตตฺถํ สาธุกํ ปทพฺยญฺชนานิ อุคฺคณฺหถา’’ติ อุยฺโยเชตพฺพาฯ

อิทานิ มาตุคามสทฺทาทีสุ กิญฺจิ วินิจฺฉยํ วทาม – มาตุคามสทฺโท จ โอโรธสทฺโท จ ทารสทฺโท จาติ อิเม อิตฺถิปทตฺถวาจกาปิ สมานา เอกนฺเตน ปุลฺลิงฺคา ภวนฺติฯ เตสุ ทารสทฺทสฺส เอกสฺมิํ อตฺเถ วตฺตมานสฺสาปิ พหุวจนกตฺตเมว สทฺทสตฺถวิทู อิจฺฉนฺติ, น เอกวจนกตฺตํฯ มยํ ปน ทารสทฺทสฺส เอกสฺมิํ อตฺเถ เอกวจนกตฺตํ, เยภุยฺเยน ปน พหุวจนกตฺตํ อนุชานาม, พวฺหตฺเถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ปาฬิยญฺหิ ทารสทฺโท เยภุยฺเยน พหุวจนโก ภวติ, เอกวจนโก อปฺโปฯ ตตฺริเม ปโยคา –

‘‘ทาสา จ ทาสฺโย อนุชีวิโน จ,

ปุตฺตา จ ทารา จ มยญฺจ สพฺเพ;

ธมฺมญฺจรามปฺปรโลกเหตุ,

ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มิยฺยเร’’ติ จ,

‘‘โย ญาตีนํ สขีนํ วา, ทาเรสุ ปฏิทิสฺสติ;

สหสา สมฺปิยาเยน, ตํ ชญฺญาวสโล อิตี’’ติ จ,

‘‘เสหิ ทาเรหิ’สนฺตุฏฺโฐ, เวสิยาสุ ปทิสฺสติ;

ทิสฺสติ ปรทาเรสุ, ตํ ปราภวโต มุข’’นฺติ จ,

‘‘ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา’’ติ จ พฺยาเส, สมาเส ปน ‘‘ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา, ปุตฺตทาเรหิ มตฺตโน’’ติ จ เอวมาทโย พหุวจนปฺปโยคา พหโว ภวนฺติฯ

เอกวจนปฺปโยคา ปน อปฺปาฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘ครูนํ ทาเร, ธมฺมํ จเร โยปิ สมุญฺชกํ จเร, ทารญฺจ โปสํ ททมปฺปกสฺมิ’’นฺติ จ,

‘‘เย คหฏฺฐา ปุญฺญกรา, สีลวนฺโต อุปาสกา;

ธมฺเมน ทารํ โปเสนฺติ, เต นมสฺสามิ มาตลี’’ติ จ,

‘‘ปรทารํ น คจฺเฉยฺยํ, สทารปสุโต สิย’’นฺติ จ,

‘‘โย อิจฺเฉ ปุริโส โหตุํ, ชาติํ ชาติํ ปุนปฺปุนํ;

ปรทารํ วิวชฺเชยฺย, โธตปาโทว กทฺทม’’นฺติ จ

เอวมาทโย เอกวจนปฺปโยคา อปฺปาฯ

สมาหารลกฺขณวเสน ปเนส ทารสทฺโท นปุํสกลิงฺเคกวจโนปิ กตฺถจิ ภวติฯ ‘‘อาทาย ปุตฺตทารํฯ

ปุตฺตทารสฺส สงฺคโห’’อิติ เอวํ อิธ วุตฺตปฺปกาเรน ลิงฺคญฺจ อตฺถญฺจ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘ปุริโส ปุริสา’’ติ ปวตฺตํ ปุริสสทฺทนยํ นิสฺสาย สพฺเพสํ ‘‘ภูโต ภาวโก ภโว’’ติอาทีนํ ภูธาตุมยานํ อญฺเญสญฺโจการนฺตปทานํ นามิกปทมาลาสุ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ สทฺธมฺมฏฺฐิติยา โกสลฺลมุปฺปาเทตพฺพํฯ

กิํ ปน สพฺพานิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพปฺปกาเรน เอกสทิสาเนว หุตฺวา ปวิฏฺฐานีติ? น ปวิฏฺฐานิฯ กานิจิ หิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺฐานิ จ โหนฺติ, เอกเทเสน ปวิฏฺฐานิ จ, กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺฐานิ จ โหนฺติ, เอกเทเสน น ปวิฏฺฐานิ จ, กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฏฺฐาเนวฯ ตตฺร กตมานิ กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺฐานิ จ โหนฺติ, เอกเทเสน ปวิฏฺฐานิ จ? ‘‘สโร วโย เจโต’’ติอาทีนิฯ สโรอิติ หิ อยํสทฺโท อุสุสทฺทสรวนอการาทิสรวาจโก เจ, ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺโฐฯ รหทวาจโก เจ, มโนคณปกฺขิกตฺตา ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺโฐฯ วโยอิติ สทฺโท ปริหานิวาจโก เจ, ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺโฐฯ อายุโกฏฺฐาสวาจโก เจ, มโนคณปกฺขิกตฺตา ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺโฐฯ เจโต อิติ สทฺโท ยทิ ปณฺณตฺติวาจโก, ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺโฐฯ ยทิ ปน จิตฺตวาจโก, มโนคณปกฺขิกตฺตา ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺโฐฯ มโนคโณ จ นาม –

มโน วโจ วโย เตโช,

ตโป เจโต ตโม ยโส;

อโย ปโย สิโร ฉนฺโท,

สโร อุโร รโห อโห –

อิเม โสฬสฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตสฺส ปากฏีกรณตฺถํ มนสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลํ กถยาม –

มโน , มนาฯ มนํ, มโน, มเนฯ มนสา, มเนน, มเนหิ, มเนภิฯ มนโส, มนสฺส, มนานํฯ มนา, มนสฺมา, มนมฺหา, มเนหิ, มเนภิฯ มนโส, มนสฺส, มนานํฯ มนสิ, มเน, มนสฺมิํ, มนมฺหิ, มเนสุฯ โภ มน, ภวนฺโต มนาฯ

อถ วา ‘‘โภ มนา’’อิติ พหุวจนมฺปิ เญยฺยํฯ เอวํ วโจ, วจาฯ วจํ, วโจ, วเจฯ วจสาติอาทินา นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ อหสทฺทสฺส ปน ภุมฺเมกวจนฏฺฐาเน อหสิ, อเห, อหสฺมิํ, อหมฺหิ, อหุ, อหนีติ โยเชตพฺพาฯ

อิทานิ รูปนฺตรวิเสสทสฺสนตฺถํ นปุํสกลิงฺคสฺส มนสทฺทสฺสปิ นามิกปทมาลํ วทาม, อฏฺฐาเน อยํ กถิตาติ น โจเทตพฺพํฯ

มนํ, มนานิ, มนาฯ มนํ, มนานิ, มเนฯ มเนน, มเนหิ, มเนภิฯ มนสฺส, มนโส, มนานํฯ มนา, มนสฺมา, มนมฺหา, มเนหิ, มเนภิฯ มนสฺส, มนโส, มนานํฯ มเน, มนสฺมิํ, มนมฺหิ, มเนสุฯ โภ มน, ภวนฺโต มนาฯ อถ วา ‘‘โภ มนานิ, โภ มนา’’เอวมฺปิ พหุวจนํ เวทิตพฺพํฯ เอวมุตฺตรตฺราปิ นโยฯ

เอตฺถ จ ปุลฺลิงฺคสฺส มนสทฺทสฺส ปจฺจตฺตกรณสมฺปทานสามิภุมฺมวจนานิ มโน มนสา มนโส มนสีติ รูปานิ ฐเปตฺวา ยานิ เสสานิ, นปุํสกลิงฺคสฺส จ มนสทฺทสฺส ปจฺจตฺตวจนานิ ‘‘มนํ มนานี’’ติ รูปานิ จ, อฏฺฐมฺโยปโยควจนานํ ‘‘มนํ มนานี’’ติ รูปทฺวยญฺจ ฐเปตฺวา ยานิ เสสานิ, ตานิ สพฺพานิ กมโต สมสมานิฯ

เกจิ โอการนฺโต มโนอิติ สทฺโท นปุํสกลิงฺโคติ วทนฺติ, เต วตฺตพฺพา – ยทิ โส นปุํสกลิงฺโค สิยา, ตสฺสทิเสหิ วโจ วโยติอาทิสทฺเทหิปิ นปุํสกลิงฺเคเหว ภวิตพฺพํ, น ‘‘เต นปุํสกลิงฺคา’’ติ ครู วทนฺติ, ‘‘ปุลฺลิงฺคา’’อิจฺเจว วทนฺติฯ

ยสฺมา จ ปาฬิยํ ‘‘กาโย อนิจฺโจ; มโน อนิจฺโจ’’ติ จ ‘‘กาโย ทุกฺโข, มโน ทุกฺโข’’ติ จ ‘‘นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วาติ อนิจฺโจ ภนฺเต’’ติ จ เอวมาทโย ปุลฺลิงฺคปฺปโยคา พหโว ทิฏฺฐาฯ เตน ญายติ มโนสทฺโท เอกนฺเตน ปุลฺลิงฺโคติฯ ยทิ ปน นปุํสกลิงฺโคสิยา, ‘‘อนิจฺโจ ทุกฺโข’’ติ เอวมาทีนิ ตํสมานาธิกรณานิ อเนกปทสตานิปิ นปุํสกลิงฺคาเนว สิยุํฯ น หิ ตานิ นปุํสกลิงฺคานิ, อถ โข อภิเธยฺยลิงฺคานุวตฺตกานิ วาจฺจลิงฺคานิฯ เอวํ มโนสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตา ปจฺเจตพฺพาติ, สเจ มโนสทฺโท นปุํสกลิงฺโค น โหติ, กถํ ‘‘มนานี’’ติ นปุํสกรูปํ ทิสฺสตีติ? สจฺจํ ‘‘มนานี’’ติ นปุํสกลิงฺคเมว, ตถาปิ มโนคเณ ปมุขภาเวน คหิตสฺโสการนฺตสฺส มนสทฺทสฺส รูปํ น โหติฯ อถ กิญฺจรหีติ เจ? จิตฺตสทฺเทน สมานลิงฺคสฺส สมานสุติตฺเตปิ มโนคเณ อปริยาปนฺนสฺส นิคฺคหีตนฺตสฺเสว มนสทฺทสฺส รูปํฯ มนสทฺโท หิ ปุนฺนปุํสกวเสน ทฺวิธา ภิชฺชติ ‘‘มโน มนํ’’อิติ ยถา ‘‘อชฺชโวอชฺชว’’นฺติฯ ‘‘มโน เจ นปฺปทุสฺสติฯ สนฺตํ ตสฺส มนํ โหตี’’ติ หิ ปาฬิฯ ยทิ จ โส มโนสทฺโท นปุํสกลิงฺโค น โหติฯ

‘‘ครุ เจติยปพฺพตวตฺตนิยา,

ปมทา ปมทา ปมทา วิมทํ;

สมณํ สุนิสมฺม อกา หสิตํ,

ปติตํ อสุเภสุ มุนิสฺส มโน’’ติ

เอตฺถ มโนสทฺเทน สมานาธิกรโณ ‘‘ปติต’’นฺติ สทฺโท นปุํสกลิงฺคภาเวน กสฺมา สนฺนิหิโตฯ ยสฺมา จ สมานาธิกรณปทํ นปุํสกลิงฺคภาเวน สนฺนิหิตํ, ตสฺมา สทฺทนฺตรสนฺนิธานวเสน มโนสทฺโท นปุํสกลิงฺโคติ ญายตีติ? ตนฺน, สมานาธิกรณปทสฺส สพฺพตฺถ ลิงฺควิเสสาโชตนโตฯ

ยทิ หิ สมานาธิกรณปทํ สพฺพตฺถ ลิงฺควิเสสํ โชเตยฺย, ‘‘จตฺตาโร อินฺทฺริยานี’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘จตฺตาโร’’ติ ปทํ อินฺทฺริยสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ กเรยฺย, น จ กาตุํ สกฺโกติฯ อินฺทฺริยสทฺโท หิ เอกนฺเตน นปุํสกลิงฺโคฯ ยทิ ตุมฺเห ‘‘ปติต’’นฺติ สมานาธิกรณปทํ นิสฺสาย มโนสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺตมิจฺฉถ, ‘‘จตฺตาโร อินฺทฺริยานี’’ติ เอตฺถปิ ‘‘จตฺตาโร’’ติ สมานาธิกรณปทํ นิสฺสาย อินฺทฺริยสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ อิจฺฉถาติฯ น มยํ โภ อินฺทฺริยสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ อิจฺฉาม, อถ โข นปุํสกลิงฺคตฺตํเยว อิจฺฉาม, ‘‘จตฺตาโร’’ติ ปทํ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ฐิตตฺตา ‘‘จตฺตารี’’ติ คณฺหาม, ตสฺมา ‘‘จตฺตาริ อินฺทฺริยานี’’ติ อตฺถํ ธาเรมาติฯ ยทิ เอวํ ‘‘ปติตํ อสุเภสุ มุนิสฺส มโน’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘ปติต’’นฺติ ปทํ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ฐิตนฺติ มนฺตฺวา ‘‘ปติโต’’ติ อตฺถํ ธาเรถาติฯ น ธาเรม เอตฺถ ลิงฺควิปลฺลาสสฺส อนิจฺฉิตพฺพโตฯ ยทิ หิ มโนสทฺโท ปุลฺลิงฺโค สิยา, ตํสมานาธิกรณปทํ ‘‘ปติโต’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ กิมาจริโย เอวํ วตฺตุํ น ชานิ, ชานมาโน เอว โส ‘‘ปติโต’’ติ นาโวจ, ‘‘ปติต’’นฺติ ปนาโวจ, เตน ญายติ ‘‘มโนสทฺโท นปุํสกลิงฺโค’’ติฯ มา ตุมฺเห เอวํ วเทถ, สมานาธิกรณปทํ นาม กตฺถจิ ปธานลิงฺคมนุวตฺตติ, กตฺถจิ นานุวตฺตติ, ตสฺมา น ตํ ลิงฺควิเสสโชตเน เอกนฺตโต ปมาณํฯ ‘‘มาตุคาโม, โอโรโธ, อาวุโส วิสาข, เอหิ วิสาเข, จิตฺตานิ อฏฺฐีนี’’ติ เอวมาทิรูปวิเสโสเยว ปมาณํฯ ยทิ สมานาธิกรณปเทเยว ลิงฺควิเสโส อธิคนฺตพฺโพ สิยา, ‘‘จตฺตาโร จ มหาภูตา’’ติอาทีสุ ลิงฺคววตฺถานํ น สิยาฯ ยสฺมา เอวมาทีสุปิ ฐาเนสุ ลิงฺคววตฺถานํ โหติเยวฯ กถํ? ‘‘จตฺตาโร’’ติ ปุลฺลิงฺคํ ‘‘มหาภูตา’’ติ นปุํสกนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปติตํ อสุเภสุ มุนิสฺส มโน’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘ปติต’’นฺติ นปุํสกลิงฺคํ ‘‘มโน’’ติ ปุลฺลิงฺคนฺติ ววตฺถานํ ภวตีติฯ อิทํ สุตฺวา เต ตุณฺหี ภวิสฺสนฺติฯ

ตโต เตสํ ตุณฺหีภูตานํ อิทํ วตฺตพฺพํ – ยสฺมา มโนคเณ ปวตฺตานํ ปทานํ สมานาธิกรณปทานิ กตฺถจิ นปุํสกวเสน โยเชตพฺพานิ, ตสฺมา มโนคเณ ปมุขสฺส มโนสทฺทสฺสปิ สมานาธิกรณปทานิ กตฺถจิ นปุํสกวเสน โยชิตานิฯ ตถา หิ ปุพฺพาจริยา ‘‘สทฺธมฺมเตชวิหตํ วิลยํ ขเณน, เวเนยฺยสตฺตหทเยสุ ตโม’ปยาติฯ ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมินฺติ ทุพฺพโจฯ อวนตํ สิโร ยสฺส โสยํ อวํสิโร, อปฺปกํ ราคาทิ รโช เยสํ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ เต อปฺปรชกฺขา’’ติอาทินา สทฺทรจนํ กุพฺพิํสุ, น ปน เตหิ วโจ สิโร รโชสทฺทาทีนํ นปุํสกลิงฺคตฺตํ วิภาเวตุํ อีทิสี สทฺทรจนา กตา, อถ โข สิโรมโนสทฺทานํ มโนคเณ ปวตฺตานํ ปุลฺลิงฺคสทฺทานํ กตฺถจิปิ อีทิสานิปิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ฐิตานิ สมานาธิกรณปทานิ โหนฺตีติ ปเรสํ ชานาปนาธิปฺปายวติยา อนุกมฺปาย วิรจิตาฯ เอตฺถาปิ ตุมฺหากํ มเตน มโนสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺเต สติ วโจ สิโร อิจฺจาทโยปิ นปุํสกลิงฺคตฺตมาปชฺชนฺติ นปุํสกลิงฺควเสน สมานาธิกรณปทานํ นิทฺทิฏฺฐตฺตาฯ กิํ ปเนเตสมฺปิ นปุํสกลิงฺคตฺตํ อิจฺฉถาติฯ อทฺธา เต อิทมฺปิ สุตฺวา นิพฺเพเฐตุมสกฺโกนฺตา ตุณฺหี ภวิสฺสนฺติฯ กิญฺจาปิ เต อญฺญํ คเหตพฺพการณํ อปสฺสนฺตา เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘ยทิ โภ มโน สทฺโท นปุํสกลิงฺโคน โหติ, กสฺมา เวยฺยากรณา ‘มโนสทฺโท นปุํสกลิงฺโค’ติ วทนฺตี’’ติ? เต วตฺตพฺพา – ยทิ ตุมฺเห เวยฺยากรณมตํ คเหตฺวา มโนสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺตํ โรเจถ, นนุ ภควาเยว โลเก อสทิโส มหาเวยฺยากรโณ มหาปุริโส วิสารโท ปรปฺปวาทมทฺทโนฯ

ภควนฺตญฺหิ ปทกา เวยฺยากรณา อมฺพฏฺฐมาณวโปกฺขรสาติโสณทณฺฑาทโย จ พฺราหฺมณา สจฺจกนิคณฺฐาทโย จ ปริพฺพาชกา วาเทน น สมฺปาปุณิํสุ, อญฺญทตฺถุ ภควาเยว มตฺตวารณคณมชฺเฌ เกสรสีโห วิย อสมฺภีโต เนสํ เนสํ วาทํ มทฺเทสิ, มหนฺเต จ เน อตฺเถ ปติฏฺฐาเปสิ, เอวํวิเธน ภควตา โวหารกุสเลน ยสฺมา ‘‘กาโย อนิจฺโจ’’ติ จ ‘‘กาโย ทุกฺโข, มโน อนิจฺโจ, มโน ทุกฺโข’’ติ จ เอวมาทินา วุตฺตา มโนสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคภาวสูจนิกา พหู ปาฬิโย ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา มโนสทฺโท ปุลฺลิงฺโคเยวาติ สารโต ปจฺเจตพฺโพติฯ เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา อปฺปฏิภานา มงฺกุภูตา ปตฺตกฺขนฺธา อโธมุขา ปชฺฌายิสฺสนฺติฯ

อิทานิ สรสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลา วิเสสโต วุจฺจเต –

สโร, สราฯ สรํ, สเรฯ สเรน, สเรหิ, สเรภิฯ สรสฺส, สรานํฯ สรา, สรสฺมา, สรมฺหา, สเรหิ, สเรภิฯ สรสฺส, สรานํฯ สเร, สรสฺมิํ, สรมฺหิ, สเรสุฯ โภ สร, ภวนฺโต สราฯ

อยํ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺฐสฺส อุสุสทฺทสรวนอการาทิสรวาจกสฺส สรสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ

อยํ ปน ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺฐสฺส มโนคณปกฺขิกสฺส รหทวาจกสฺส สรสทฺทสฺส นามิกปทมาลา –

สโร, สราฯ สรํ, สโร, สเรฯ สรสา, สเรน, สเรหิ, สเรภิฯ สรโส, สรสฺส, สรานํฯ สรา, สรสฺมา, สรมฺหา, สเรหิ, สเรภิฯ สรโส, สรสฺส, สรานํฯ สรสิ, สเร, สรสฺมิํ, สรมฺหิ, สเรสุฯ โภ สร, ภวนฺโต สรา, โภ สรา อิติ วาฯ

วโย, วยาฯ วยํ, วเยฯ วเยน, วเยหิ, วเยภีติ ปุริสนเยน เญ ยฺโยฯ อยํ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺฐสฺส ปริหานิวาจกสฺส วยสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ

อยํ ปน ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺฐสฺส มโนคณปกฺขิกสฺส อายุโกฏฺฐาสวาจกสฺส วยสทฺทสฺส นามิกปทมาลา – วโย, วยาฯ วยํ, วโย, วเยฯ วยสา, วเยน, วเยหิ, วเยภีติ มนนเยน เญยฺโยฯ ตสฺส เจโต ปฏิสฺโสสิ, อรญฺเญ ลุทฺทโคจโรฯ เจตา หนิํสุ เวทพฺพํฯ

เจโต, เจตาฯ เจตํ, เจเตฯ เจเตน, เจเตหิ, เจเตภีติ ปุริสนเยน เญยฺโยฯ อยํ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺฐสฺส ปณฺณตฺติวาจกสฺส เจตสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ

อยํ ปน ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺฐสฺส จิตฺตวาจกสฺส เจตสทฺทสฺส นามิกปทมาลา – เจโต, เจตาฯ เจตํ, เจโต, เจเตฯ เจตสา, เจเตน, เจเตหิ, เจเตภีติ มนนเยน เญยฺโยฯ ยโส กุลปุตฺโต, ยสํ กุลปุตฺตํ, ยเสน กุลปุตฺเตนาติ เอกวจนวเสน ปุริสนเยน โยเชตพฺพา, เอกวจนปุถุวจนวเสน วาฯ เอวํ กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพถา ปวิฏฺฐานิ จ โหนฺติ, เอกเทเสน ปวิฏฺฐานิ จาติ อิมินา นเยน สพฺพปทานิ ปญฺญาจกฺขุนา อุปปริกฺขิตฺวา วิเสโส เวทิตพฺโพฯ อวิเสสญฺญุโน หิ เอวมาทิวิภาคํ อชานนฺตา ยํ วา ตํ วา พฺยญฺชนํ โรเปนฺตา ยถาธิปฺเปตํ อตฺถํ วิราเธนฺติ, ตสฺมา โย เอตฺถ อมฺเหหิ ปกาสิโต วิภาโค, โส สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ สกฺกจฺจมุคฺคเหตพฺโพฯ กตมานิ กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺฐานิ จ เอกเทเสน น ปวิฏฺฐานิ จ? มโน วโจ เตโชสทฺทาทโย เจว อยฺยสทฺโท จ, ตตฺร มนสทฺทาทีนํ นามิกปทมาลา เหฏฺฐา วิภาวิตาฯ

อยฺยสทฺทสฺส ปน นามิกปทมาลายํ ‘‘อยฺโย, อยฺยาฯ อยฺยํ, อยฺเย’’ติ ปุริสนเยน วตฺวา อาลปนฏฺฐาเน ‘‘โภ อยฺย, โภ อยฺโย’’ติ ทฺเว เอกวจนานิ, ‘‘ภวนฺโต อยฺยา, ภวนฺโต อยฺโย’’ติ ทฺเว พหุวจนานิ จ วตฺตพฺพานิฯ เอตฺถ อยฺโย อิติ สทฺโท ปจฺจตฺตวจนภาเว เอกวจนํ, อาลปนวจนภาเว เอกวจนญฺเจว พหุวจนญฺจฯ ตตฺริเม ปโยคา ‘‘อยฺโย กิร สาคโต อมฺพติตฺถิเกน นาเคน สงฺคาเมสิ, ปิวตุ ภนฺเต อยฺโย สาคโต กาโปติกํ ปสนฺน’’นฺติ เอวมาทีนิ อยฺโยสทฺทสฺส ปจฺจตฺเตกวจนปฺปโยคานิ, ‘‘อถ โข สา อิตฺถี ตํ ปุริสํ เอตทโวจ ‘นายฺโย โส ภิกฺขุ มํ นิปฺปาเฏสิ, อปิจ อหเมว เตน ภิกฺขุนา คจฺฉามิ, อการโก โส ภิกฺขุ, คจฺฉ ขมาเปหี’ติ’’ เอวมาทีนิ อยฺโยสทฺทสฺส อาลปเนกวจนปฺปโยคานิ, ‘‘เอถ’ยฺโย ราชวสติํ, นิสีทิตฺวา สุณาถ เมฯ เอถ มยํ อยฺโย สมเณสุ สกฺยปุตฺติเยสุ ปพฺพชิสฺสามา’’ติ เอวมาทีนิ อยฺโยสทฺทสฺส อาลปนพหุวจนปฺปโยคานิฯ ภวติ จตฺร –

อยฺโย อิติ อยํ สทฺโท, ปจฺจตฺเตกวโจ ภเว;

อาลปเน พหุวโจ, ภเว เอกวโจปิ จ –

เอวํ กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺฐานิ จ โหนฺติ เอกเทเสน น ปวิฏฺฐานิ จฯ

กตมานิ กานิจิ โอการนฺตปทานิ ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฏฺฐานิ? โคสทฺโทเยวฯ โคสทฺทสฺส หิ อยํ นามิกปทมาลา –

โค, คาโว, คโวฯ คาวุํ, คาวํ, ควํ, คาโว, คโวฯ คาเวน, คเวน, โคหิ, โคภิฯ คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, คุนฺนํ, โคนํฯ คาวา, คาวสฺมา, คาวมฺหา, ควา, ควสฺมา, ควมฺหา, โคหิ, โคภิฯ คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, คุนฺนํ, โคนํฯ

คาเว, คาวสฺมิํ, คาวมฺหิ, คเว, ควสฺมิํ , ควมฺหิ, คาเวสุ, คเวสุ, โคสุฯ โภ โค, ภวนฺโต คาโว, คโวฯ อยํ ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฏฺฐสฺส โคสทฺทสฺส นามิกปทมาลาฯ

นนุ จ โภ โคสทฺโท อตฺตนา สมฺภูตโคณสทฺทมาลาวเสน ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺโฐ เจว เอกเทเสน น ปวิฏฺโฐ จาติ? สจฺจํฯ โคณสทฺโท โคสทฺทวเสน สมฺภูโตปิ ‘‘วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฏิปตฺตี’’ติ วจนโต โคสทฺทโต วิสุํ อมฺเหหิ คเหตฺวา ปุริสนเย ปกฺขิตฺโตฯ ตสฺส หิ วิสุํ คหเณ ยุตฺติ ทิสฺสติ สฺยาทีสุ เอกากาเรเนว ติฏฺฐนโต, ตสฺมา โคสทฺทโต สมฺภูตมฺปิ โคณสทฺทํ อนเปกฺขิตฺวา สุทฺธํ โคสทฺทเมว คเหตฺวา ปุริสนเย สพฺพถา โคสทฺทสฺส อปฺปวิฏฺฐตา วุตฺตาฯ

นนุ จ โภ ปจฺจตฺตวจนภูโต โคอิติ สทฺโท ปุริโสติ สทฺเทน สทิสตฺตา ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺโฐติ? ตนฺน, โคสทฺโท หิ นิจฺจโมการนฺโต, น ปุริสสทฺทาทโย วิย ปฐมํ อการนฺตภาเว ฐตฺวา ปจฺฉา ปฏิลทฺโธการนฺตฏฺโฐฯ เตเนว หิ ปจฺจตฺตวจนฏฺฐาเนปิ อาลปนวจนฏฺฐาเนปิ โคอิจฺเจว ติฏฺฐติฯ ยทิ ปจฺจตฺตวจนตฺตํ ปฏิจฺจ โคสทฺทสฺส ปุริสนเย เอกเทเสน ปวิฏฺฐตา อิจฺฉิตพฺพา, ‘‘กานิจิ โอการนฺตปทานี’’ติ เอวํ วุตฺตา โอการนฺตกถา กมตฺถํ ทีเปยฺย, นิปฺผลาว สา กถา สิยา, ตสฺมา อมฺเหหิ ยถาวุตฺโต นโยเยว อายสฺมนฺเตหิ มนสิ กาตพฺโพฯ เอวํ โคสทฺทสฺส ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฏฺฐตา ทฏฺฐพฺพาฯ

เกเจตฺถ เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ ‘‘โคสทฺทสฺส ตาว ‘โค, คาโว, คโวฯ

คาวุํ, คาวํ, ควํ’ อิจฺจาทินา นเยน ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฏฺฐตา อมฺเหหิ ญาตา, ชรคฺคว ปุงฺควาทิสทฺทา ปน กุตฺร นเย ปวิฏฺฐา’’ติ? เตสํ เอวํ พฺยากาตพฺพํ ‘‘ชรคฺคว ปุงฺควาทิสทฺทา สพฺพถาปิ ปุริสนเย ปวิฏฺฐา’’ติฯ ตถา หิ เตสํ โคสทฺทโต อยํ วิเสโส, ชรนฺโต จ โส โค จาติ ชรคฺคโวฯ เอตฺถ นการโลโป ตการสฺส จ คการตฺตํ ภวติ สมาสปทตฺตา, สมาเส จ สิมฺหิ ปเร โคสทฺทสฺโสการสฺส อวาเทโส ลพฺภติ, ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘วิสาเณน ชรคฺคโว’’ติ เอกวจนรูปํ ทิสฺสติฯ ตถา หิ อญฺญตฺถ อนุปปทตฺตา คโวอิติ พหุวจนปทํเยว ทิสฺสติฯ อิธ ปน โสปปทตฺตา สมาสปทภาวมาคมฺม ‘‘ชรคฺคโว’’ติ เอกวจนปทํเยว ทิสฺสติฯ ตถา หิ ชรคฺคโวติ เอตฺถ ชรนฺตา จ เต คโว จาติ เอวํ พหุวจนวเสน นิพฺพจนียตา น ลพฺภติ โลกสงฺเกตวเสน เอกสฺมิํ อตฺเถ นิรูฬฺหตฺตาติฯ ‘‘ชรคฺคโว, ชรคฺควาฯ ชรคฺควํ, ชรคฺคเวฯ ชรคฺคเวนา’’ติ ปุริสนเยน นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ เอส นโย ปุงฺคโว สกฺยปุงฺคโวติอาทีสุปิฯ

ตตฺร ปุงฺคโวติ คุนฺนํ ยูถปติ นิสภสงฺขาโต อุสโภฯ โย ปาฬิยํ ‘‘มุหุตฺตชาโตว ยถา ควํปติ, สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธร’’นฺติ จ ‘‘ควญฺเจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว’’ติ จ อาคโตฯ อีทิเสสุ ปน ฐาเนสุ เกจิ ‘‘ปุมา จ โส โค จาติ ปุงฺคโว’’ติ วจนตฺถํ ภณนฺติฯ มยํ ปน ปธาเน นิรูฬฺโห อยํ สทฺโทติ วจนตฺถํ น ภณามฯ น หิ ปุงฺโกกิโลติอาทิสทฺทานํ โกกิลาทีนํ ปุมฺภาวปฺปกาสนมตฺเต สมตฺถตา วิย อิมสฺส ปุมฺภาวปฺปกาสนมตฺเต สมตฺถตา สมฺภวติ, อถ โข ปธานภาวปฺปกาสเน จ สมตฺถตา สมฺภวติฯ

เตน ‘‘สกฺยปุงฺคโว’’ติอาทีสุ นิสภสงฺขาโต ปุงฺคโว วิยาติ ปุงฺคโว, สกฺยานํ, สกฺเยสุ วา ปุงฺคโว สกฺยปุงฺคโวติอาทินา สมาสปทตฺโถ คเหตพฺโพฯ อถ วา อุตฺตรปทตฺเต ฐิตานํ สีหพฺยคฺฆนาคาทิสทฺทานํ เสฏฺฐวาจกตฺตา ‘‘สกฺยปุงฺคโว’’ติอาทีนํ ‘‘สกฺยเสฏฺโฐ’’ติอาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อิติ สพฺพถาปิ ปุริสนเย ปวตฺตนโต ชรคฺคว ปุงฺควาทิสทฺทานํ โคสทฺทสฺส ปทมาลโต วิสทิสปทมาลตา ววตฺถเปตพฺพาฯ โคสทฺทสฺส ปน ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฏฺฐตา จ ววตฺถเปตพฺพาฯ

อาปสทฺเท อาจริยานํ ลิงฺควจนวเสน มติเภโท วิชฺชติ, ตสฺมา ตํมเตน ตสฺส ปุริสนเย สพฺพถา อปฺปวิฏฺฐตา ภวติฯ ‘‘องฺคุตฺตราเปสู’’ติ ปาฬิยา อฏฺฐกถายํ ‘‘มหิยา ปน นทิยา อุตฺตเรน อาโป’’ติ วุตฺตํ, ฏีกายํ ปน ตํ อุลฺลิงฺคิตฺวา ‘‘มหิยา นทิยา อาโป ตสฺส ชนปทสฺส อุตฺตเรน โหนฺติ, ตาสํ อวิทูรตฺตา โส ชนปโท อุตฺตราโป’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ อาปสทฺทสฺส เอกนฺเตน อิตฺถิลิงฺคตา พหุวจนตา จ อาจริเยหิ อิจฺฉิตา, เตสํ มเต อาโปอิติ อิตฺถิลิงฺเค ปฐมาพหุวจนรูเป โหนฺเต ทุติยาตติยาปญฺจมีสตฺตมีนํ พหุวจนรูปานิ กีทิสานิ สิยุํฯ ตถา หิ ‘‘ปุริเส, ปุริเสหิ ปุริเสภิ ปุริเสสู’’ติ รูปวโต ปุลฺลิงฺคสฺส วิย โอการนฺติตฺถิลิงฺคสฺส เอการเอหิ การาทิยุตฺตานิ รูปานิ กตฺถจิปิ น ทิสฺสนฺติฯ อโต เตสํ มเต ปทมาลานโย อตีว ทุกฺกโรฯ

อาปสทฺทสฺส ครโว, สทฺทสตฺถนยํ ปติ;

พหุวจนตญฺจิตฺถิ-ลิงฺคภาวญฺจ อพฺรวุํฯ

อิจฺจาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคพหุวจนนฺตตา เวยฺยากรณานํ มตํ นิสฺสาย อนุมตาติ เวทิตพฺพาฯ อฏฺฐสาลินิยํ ปน อาโป อิติ สทฺทสฺส นปุํสกลิงฺเคกวจนวเสน วุตฺโต ปโยโค ทิฏฺโฐ ‘‘โอมตฺตํ ปน อาโป อธิมตฺตปถวีคติกํ ชาต’’นฺติฯ ชาตกปาฬิยํ ตุ ตสฺเสกวจนนฺตตา ทิฏฺฐาฯ ตถา หิ ‘‘สุจิํ สุคนฺธํ สลิลํ, อาโป ตตฺถาภิสนฺทตี’’ติฯ อิมสฺมิํ ปเทเส อาโป อิติ สทฺโท เอกวจนฏฺฐาเน ฐิโต ทิฏฺโฐฯ เกเจตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘อาโปติ สงฺขํ คตํ สลิลํ สุจิ สุคนฺธํ หุตฺวา ตตฺถ อภิสนฺทตีติ สลิลํสทฺทวเสน เอกวจนปฺปโยโค กโต, น นามสทฺทวเสนฯ อาปสทฺโท หิ เอกนฺเตนิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนนฺโต จฯ ตถา หิ ‘อาโป ตตฺถาภิสนฺทนฺตี’ติ พหุวจนวเสน ตปฺปโยโค วตฺตพฺโพปิ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ วจนวิปลฺลาสวเสน นิทฺทิฏฺโฐ’’ติฯ ตนฺน, ‘‘อาโป ตตฺถาภิสนฺทเร’’ติ วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา ‘‘ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร’’ติ พหุวจนปฺปโยคา วิยฯ ยสฺมา เอวํ น วุตฺตํ, ยสฺมา จ ปน ปาฬิยํ ‘‘อาโป ลพฺภติ, เตโช ลพฺภติ, วาโย ลพฺภตี’’ติ เอกวจนปฺปโยโค ทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘อาโป’’ติ สทฺทสฺส เอกวจนนฺตตา ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐาติฯ

อถาปิ เจ วเทยฺยุํ – นนุ ปาฬิยํเยว ตสฺส พหุวจนนฺตตา ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐา ‘‘อาโป จ เทวา ปถวี จ, เตโช วาโย ตทาคมุ’’นฺติ? ตมฺปิ นฯ เอตฺถ หิ ‘‘เทวา’’ติ สทฺทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘อาคมุ’’นฺติ พหุวจนปฺปโยโค กโต, น ‘‘อาโป’’ติ สทฺทํฯ

ยทิ ‘‘อาโป’’ติ สทฺทํ สนฺธาย พหุวจนปฺปโยโค กโต สิยา, ‘‘ปถวี’’ติ ‘‘เตโช’’ติ ‘‘วาโย’’ติ จ สทฺทมฺปิ สนฺธาย พหุวจนปฺปโยโค กโต สิยา ฯ เอวํ สนฺเต ปถวี เตโช วาโยสทฺทาปิ พหุวจนกภาวมาปชฺเชยฺยุํ, น ปน อาปชฺชนฺติฯ น เหเต พหุวจนกา, อถ โข เอกวจนกา เอวฯ รูฬฺหีวเสน เต ปวตฺตา ปกติอาปาทีสุ อตฺเถสุ อปฺปวตฺตนโตฯ ตถา หิ อาโปกสิณาทีสุ ปริกมฺมํ กตฺวา นิพฺพตฺตา เทวา อารมฺมณวเสน ‘‘อาโป’’ติอาทินามํ ลภนฺตีติฯ เอวํ วุตฺตาปิ เต เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ จ โภ ‘องฺคุตฺตราเปสู’ติ พหุวจนปาฬิ ทิสฺสตี’’ติ? เต วตฺตพฺพา – อสมฺปถมวติณฺณา ตุมฺเห, น หิ ตุมฺเห สทฺทปฺปวตฺติํ ชานาถ, ‘‘องฺคุตฺตราเปสู’’ติ พหุวจนํ ปน ‘‘กุรูสุ องฺเคสุ องฺคานํ มคธาน’’นฺติอาทีนิ พหุวจนานิ วิย รูฬฺหีวเสน เอกสฺสาปิ ชนปทสฺส วุตฺตํ, น อาปสงฺขาตํ อตฺถํ สนฺธายฯ ‘‘องฺคุตฺตราเปสู’’ติ เอตฺถ หิ อาปสงฺขาโต อตฺโถ อุปสชฺชนีภูโต, ปุลฺลิงฺคพหุวจเนน ปน วุตฺโต ชนปทสงฺขาโต อตฺโถเยว ปธาโน ‘‘อาคตสมโณ สงฺฆาราโม’’ติ เอตฺถ สมณสงฺขาตํ อตฺถํ อุปสชฺชนกํ กตฺวา ปวตฺตสฺส อาคตสมณสทฺทสฺส สงฺฆารามสงฺขาโต อตฺโถ วิย, ตสฺมา อาปสงฺขาตํ อตฺถํ คเหตฺวา โย องฺคุตฺตราโป นาม ชนปโท, ตสฺมิํ องฺคุตฺตราเปสุ ชนปเทติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘องฺคุตฺตราเปสุ วิหรติ อาปณํ นาม องฺคานํ นิคโม’’ติ ปาฬิ ทิสฺสติฯ ตตฺถ อุตฺตเรน มหามหิยา นทิยา อาโป เยสํ เต อุตฺตราปา, องฺคา จ เต อุตฺตราปา จาติ องฺคุตฺตราปา, เตสุ องฺคุตฺตราเปสุฯ เอวํ เอกสฺมิํ ชนปเทเยว พหุวจนํ น อาปสงฺขาเต อตฺเถ, เตน อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘ตสฺมิํ องฺคุตฺตราเปสุ ชนปเท’’ติฯ เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติฯ

ตถาปิ เย เอวํ วทนฺติ ‘‘อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนโกจา’’ติฯ

เต ปุจฺฉิตพฺพา ‘‘กิํ ปฏิจฺจ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ‘อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนโก จา’ติ วทถา’’ติ ? เต เอวํ ปุฏฺฐา เอวํ วเทยฺยุํ – ‘‘องฺคาเยว โส ชนปโท, มหิยา ปน นทิยา อุตฺตเรน อาโป, ตาสํ อวิทูรตฺตา อุตฺตราโปติ วุจฺจตี’’ติ จ ‘‘มหิยา ปน นทิยา อาโป ตสฺส ชนปทสฺส อุตฺตเรน โหนฺติ, ตาสํ อวิทูรตฺตา โส ชนปโท อุตฺตราโปติ วุจฺจตี’’ติ จ เอวํ ปุพฺพาจริเยหิ อภิสงฺขโต สทฺทรจนาวิเสโส ทิสฺสติ, ตสฺมา อิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนโก จา’’ติ วทามาติฯ สจฺจํ ทิสฺสติ, โส ปน สทฺทสตฺเถ เวยฺยากรณานํ มตํ คเหตฺวา อภิสงฺขโต, สทฺทสตฺถญฺจ นาม น สพฺพถา พุทฺธวจนสฺโสปการกํ, เอกเทเสน ปน โหติ, ตสฺมา กจฺจายนปฺปกรเณ อิจฺฉิตานิจฺฉิตสงฺคหวิวชฺชนํ กาตุํ ‘‘ชินวจนยุตฺตญฺหิ, ลิงฺคญฺจ นิปฺปชฺชเต’’ติ ลกฺขณานิ วุตฺตานิฯ

ยทิ จ อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺคพหุวจนโก, กถํ อาโปติ ปทํ สิชฺฌตีติ? อาปสทฺทโต ปฐมาโยวจนํ กตฺวา ตสฺโสการาเทสญฺจ กตฺวา อาโปติ ปทํ สิชฺฌติ ‘‘คาโว’’ติ ปทมิวาติฯ วิสมมิทํ นิทสฺสนํ, ‘‘คาโว’’ติ ปทญฺหิ นิจฺโจการนฺเตน โคสทฺเทน สมฺภูตํฯ ตถา หิ โยมฺหิ ปเร โคสทฺทนฺตสฺสาวาเทสํ กตฺวา ตโต โยนโมการาเทสํ กตฺวา ‘‘คาโว’’ติ นิปฺผชฺชติ, อาปสทฺเท ปน ทฺเว อาเทสา น สนฺติฯ พุทฺธวจนญฺหิ ปตฺวา อาปสทฺโท อการนฺตตาปกติโก ชาโต, น อญฺญถาปกติโกติฯ

เอวํ วุตฺตาปิ เต ‘‘อิทเมว สจฺจํ, นาญฺญ’’นฺติ เจตสิ สนฺนิธาย อาธานคฺคาหิทุปฺปฏินิสฺสคฺคิภาเว, ‘‘น วจนปจฺจนีกสาเตน สุวิชานํ สุภาสิต’’นฺติ เอวํ วุตฺตปจฺจนีกสาตภาเว จ ฐตฺวา เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘ยเถว คาโวสทฺโท, ตเถว อาโปสทฺโท กิํ อิตฺถิลิงฺโค น ภวิสฺสติ พหุวจนโก จา’’ติ? ตโต เตสํ อิมานิ สุตฺตปทานิ ทสฺเสตพฺพานิฯ

เสยฺยถิทํ? ‘‘อาปํ อาปโต สญฺชานาติ, อาปํ อาปโต สญฺญตฺวา อาปํ มญฺญติ, อาปสฺมิํ มญฺญติ, อาปํ เมติ มญฺญติ, อาปํ อภินนฺทตี’’ติ เอวํ สุตฺตปทานิ ทสฺเสตฺวา ‘‘อาปนฺติ อิทํ กตรวจน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพาฯ อทฺธา เต อาปสทฺทสฺส พหุวจนนฺตภาวเมว อิจฺฉมานา วกฺขนฺติ ‘‘ทุติยาพหุวจน’’นฺติฯ เต วตฺตพฺพา ‘‘นนุ โยวจนํ น สุยฺยตี’’ติ? เต วเทยฺยุํ ‘‘โยวจนํ กตอมาเทสตฺตา น สุยฺยตี’’ติฯ ยํ ยํ โภนฺโต อิจฺฉนฺติ, ตํ ตํ มุขารูฬฺหํ วทนฺติฯ

‘‘อาปโต’’ติ อิทํ ปน กิํ โภนฺโต วทนฺตีติ? ‘‘อาปโต’’ติ อิทมฺปิ ‘‘พหุวจนกํ โตปจฺจยนฺต’’นฺติ วทาม โตปจฺจยสฺส เอกตฺเถ จ พวฺหตฺเถ จ ปวตฺตนโตฯ อิติ ตุมฺเห พหุวจนกตฺตํเยว อิจฺฉมานา ‘‘อาโปสทฺโท จ โยวจนนฺโต’’ติ ภณถ, ‘‘อาปโต’’ติ อิทมฺปิ ‘‘พหุวจนกํ โตปจฺจยนฺต’’นฺติ ภณถ, ‘‘อาปสฺมิํ มญฺญตี’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘อาปสฺมิ’’นฺติทํ กตรวจนนฺตํ กตราเทเสน สมฺภูตนฺติ? อทฺธา เต เอวํ ปุฏฺฐา นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติฯ ตถา เยสํ เอวํ โหติ ‘‘อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนโก จา’’ติ, เต ปุจฺฉิตพฺพา ‘‘ยํ อาจริเยหิ เวยฺยากรณมตํ คเหตฺวา ‘ยา อาโป’ติ จ ‘ตาส’นฺติ จ วุตฺตํ, ตตฺถ ‘กิํ ตาส’นฺติ วจเน ‘อาปาน’นฺติ ปทํ อาเนตฺวา อตฺโถ วตฺตพฺโพ, อุทาหุ อาปสฺสา’’ติ? ‘‘อาปาน’นฺติ ปทมาเนตฺวา อตฺโถ วตฺตพฺโพ’’ติ เจ, เอวญฺจ สติ ‘‘ยา อาปา’’ติ วตฺตพฺพํ ‘‘ยา กญฺญา ติฏฺฐนฺตี’’ติ ปทมิวฯ อถ ‘‘อาปา’’ติ ปทํ นาม นตฺถิ, ‘‘อาโป’’ติ ปทํเยว พหุวจนกนฺติ เจ, เอวํ สติ ‘‘ตาส’’นฺติ เอตฺถาปิ ‘‘อาปสฺสา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘อาโป’’ติ ปจฺจตฺเตกวจนสฺส ตุมฺหากํ มเตน พหุวจนตฺเต สติ ‘‘อาปสฺสา’’ติ ปทมฺปิ พหุวจนนฺติ กตฺวา ตาสํสทฺเทน โยเชตฺวา วตฺตุํ ยุตฺติโตติฯ

เอวํ สติ ‘‘อาปาน’’นฺติ ปทสฺส อภาเวเนว ภวิตพฺพํฯ ยถา ปน ‘‘ปุริโส, ปุริสาฯ ปุริสํ, ปุริเส’’ติ จ, ‘‘โค, คาโว, คโวฯ คาวุ’’นฺติ จ เอกวจนพหุวจนานิ ภวนฺติ, เอวํ ‘‘อาโป, อาปาฯ อาปํ, อาเป’’ติ เอกวจนพหุวจเนหิ ภวิตพฺพํฯ เอวญฺจ สติ ‘‘อาปสทฺโท พหุวจนโกเยว โหตี’’ติ น วตฺตพฺพํฯ

เย เอวํ วทนฺติ, เตสํ วจนํ สโทสํ ทุปฺปริหรณียํ มูลปริยายสุตฺเต ‘‘อาปํ มญฺญติ อาปสฺมิ’’นฺติ เอกวจนปาฬีนํ ทสฺสนโต, วิสุทฺธิมคฺคาทีสุ จ ‘‘วิสฺสนฺทนภาเวน ตํ ตํ ฐานํ อาโปติ อปฺโปตีติ อาโป’’ติอาทิกสฺส เอกวจนวเสน วุตฺตนิพฺพจนสฺส ทสฺสนโตฯ ยถา ปน ปาฬิยํ อิตฺถิลิงฺเคปิ ปริยาปนฺโน โคสทฺโท ‘‘ตา คาโว ตโต ตโต ทณฺเฑน อาโกเฏยฺยา’’ติ จ ‘‘อนฺนทา พลทา เจตา’’ติ จ อาทินา พวฺหตฺถทีปเกหิ อิตฺถิลิงฺคภูเตหิ สพฺพนามิกปเทหิ จ อสพฺพนามิกปเทหิ จ สมานาธิกรณภาเวน วุตฺโต ทิสฺสติ, น ตถา ปาฬิยํ พวฺหตฺถทีปเกหิ อิตฺถิลิงฺคภูเตหิ สพฺพนามิกปเทหิ วา อสพฺพนามิกปเทหิ วา สมานาธิกรณภาเวน วุตฺโต อาปสทฺโท ทิสฺสติฯ ยทิ หิ อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค สิยา, กญฺญสทฺทโต อาปจฺจโย วิย อาปสทฺทโต อาปจฺจโย วา สิยา, นทสทฺทโต วิย จ อีปจฺจโย วา สิยา, อุภยมฺปิ นตฺถิ, อุภยาภาวโต อิตฺถิลิงฺเค วุตฺตํ สพฺพมฺปิ วิธานํ ตตฺถ น ลพฺภติ, เตน ญายติ ‘‘อาปสทฺโท อนิตฺถิลิงฺโค’’ติฯ นนุ จ โภ โคสทฺทโตปิ อาปจฺจโย นตฺถิ, ตทภาวโต อิตฺถิลิงฺเค วุตฺตวิธานํ น ลพฺภติ, เอวํ สนฺเต กสฺมา โสเยว อิตฺถิลิงฺโค โหติ, น ปนายํ อาปสทฺโทติ?

เอตฺถ วุจฺจเต – โคสทฺโท น นิโยคา อิตฺถิลิงฺโค, อถ โข ปุลฺลิงฺโควฯ

อิตฺถิลิงฺคภาเว ปน ตมฺหา อาปจฺจเย อโหนฺเตปิ อีปจฺจโย วิกปฺเปน โหติ, อญฺญมฺปิ อิตฺถิลิงฺเค วุตฺตวิธานํ ลพฺภติฯ โส หิ นิจฺจโมการนฺตตาปกติยํ ฐตฺวา ‘‘โค, คาวี’’ติอาทินา อตฺตโน อิตฺถิลิงฺครูปานํ นิพฺพตฺติการณภูโต, เตน โส อิตฺถิลิงฺโค ภวติฯ อาปสทฺเท ปน อีปจฺจยาทิ น ลพฺภติฯ เตน โส อิตฺถิลิงฺโคติ น วตฺตพฺโพฯ ยถา วา โคสทฺทสฺส อวิสทาการโวหารตํ ปฏิจฺจ อิตฺถิลิงฺคภาโว อุปปชฺชติ, น ตถา อาปสทฺทสฺสฯ อาปสทฺทสฺส หิ อนากุลรูปกฺกมตฺตา อวิสทาการโวหารตา น ทิสฺสติ, ยาย เอโส อิตฺถิลิงฺโค สิยาฯ เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติฯ

ตถา เยสํ เอวํ โหติ ‘‘อาปสทฺโท สพฺพทา อิตฺถิลิงฺโค เจว พหุวจนโก จา’’ติ, เต วตฺตพฺพา – ยถา อิตฺถิลิงฺคภูตสฺส กญฺญาสทฺทสฺส ปฐมํ กญฺญอิติ รสฺสวเสน ฐปิตสฺส อาปจฺจยโต ปรํ สฺมิํวจนํ สรูปโต น ติฏฺฐติ, ยํภาเวน จ ยาภาเวน จ ติฏฺฐติ ‘‘กญฺญายํ, กญฺญายา’’ติ, น ตถา ‘‘อิตฺถิลิงฺค’’นฺติ ตุมฺเหหิ คหิตสฺส อาโปสทฺทสฺส ปฐมํ อาปอิติ รสฺสวเสน ฐปิตสฺส ปรํ สฺมิํวจนํ ยํภาเวน จ ยาภาเวน จ ติฏฺฐติ, อถ โข สรูปโตเยว ติฏฺฐติ ‘‘อาปสฺมิํ มญฺญตี’’ติฯ ยทิ ปน อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค สิยา, สฺมิํวจนํ สรูปโต น ติฏฺเฐยฺยฯ ยสฺมา จ สฺมิํวจนํ สรูปโต ติฏฺฐติ, ตสฺมา อาปสทฺโท น อิตฺถิลิงฺโคฯ น หิ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสสงฺคเหสุ อเนกโกฏิสตสหสฺเสสุ ปาฬิปฺปเทเสสุ เอกสฺมิมฺปิ ปาฬิปฺปเทเส ปฐมํ อการนฺตภาเวน ฐเปตพฺพานํ อิตฺถิลิงฺคสทฺทานํ ปรโต ฐิตํ สฺมิํวจนํ สรูปโต ติฏฺฐตีติฯ เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติฯ

เกจิ ปเนตฺถ เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘อาปสทฺโท นปุํสกลิงฺโค, ตถา หิ อฏฺฐสาลินิยํ ‘โอมตฺตํ ปน อาโป อธิมตฺตปถวีคติกํ ชาต’นฺติ นปุํสกลิงฺคภาเวน ตํสมานาธิกรณปทานิ นิทฺทิฏฺฐานี’’ติ? ตนฺน, มโนคเณ ปวตฺเตหิ ตม วจ สิรสทฺทาทีหิ วิย อาปสทฺเทนปิ สมานาธิกรณปทานํ กตฺถจิ นปุํสกลิงฺคภาเวน นิทฺทิสิตพฺพตฺตาฯ ปุพฺพาจริยานญฺหิ สทฺทรจนาสุ ‘‘สทฺธมฺมเตชวิหตํ วิลยํ ขเณน, เวเนยฺยสตฺตหทเยสุ ตโม ปยาตี’’ติ เอตฺถ ‘‘ตโม’’ติปเทน สมานาธิกรณํ ‘‘วิหต’’นฺติ นปุํสกลิงฺคํ ทิสฺสติ, ตถา ‘‘ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมิํ วิปจฺจนีกสาเต ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจ’’ติ เอตฺถ ‘‘วโจ’’ติ ปเทน สมานาธิกรณํ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ นปุํสกลิงฺคํ, ‘‘อวนตํ สิโร ยสฺส โส อวนตสิโร’’ติ เอตฺถ ‘‘สิโร’’ติ ปเทน สมานาธิกรณํ ‘‘อวนต’’นฺติ นปุํสกลิงฺคํ, ‘‘อปฺปํ ราคาทิรโช เยสํ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ เต อปฺปรชกฺขา’’ติ เอตฺถ ‘‘รโช’’ติ ปเทน สมานาธิกรณํ ‘‘อปฺป’’นฺติ นปุํสกลิงฺคํ ทิสฺสติฯ น เต อาจริยา เตหิ สมานาธิกรณปเทหิ ตมวจสิรสทฺทาทีนํ นปุํสกลิงฺคตฺตวิญฺญาปนตฺถํ ตถาวิธํ สทฺทรจนํ กุพฺพิํสุ, อถ โข ‘‘โสภนํ มโน ตสฺสาติ สุมโน’’ติ เอตฺถ วิย มโนคเณ ปวตฺตปุลฺลิงฺคานํ ปโยเค นปุํสกลิงฺคภาเวนปิ สมานาธิกรณปทานิ กตฺถจิ โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ กุพฺพิํสุฯ ยถา จ ‘‘วิหต’’นฺติอาทิกา สทฺทรจนา ตมวจสิรสทฺทาทีนํ นปุํสกลิงฺคตฺตวิญฺญาปนตฺถํ น กตา, ตถา ‘‘โอมตฺต’’นฺติ จ ‘‘อธิมตฺตปถวีคติกํ ชาต’’นฺติ จ สทฺทรจนาปิ อาปสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺตวิญฺญาปนตฺถํ น กตาฯ ยสฺมา ปน มโนคเณ ปวตฺเตหิ มนสทฺทาทีหิ เอกเทเสน สมานคติกตฺตา อาปสทฺเทนปิ นปุํสกลิงฺคสฺส สมานาธิกรณตา ยุชฺชติ, ตสฺมา อฏฺฐสาลินิยํ ‘‘โอมตฺตํ ปน อาโป อธิมตฺตปถวีคติกํ ชาต’’นฺติ นปุํสกลิงฺคสฺส อาปสทฺเทน สมานาธิกรณตา กตาฯ

ตถาปิ อาปสทฺโท มนสทฺทาทีหิ เอกเทเสน สมานคติโก สมาสปทตฺเต มชฺโฌการสฺส ‘‘อาโปกสิณํ, อาโปคต’’นฺติอาทิปฺปโยคสฺส ทสฺสนโต, ตสฺมา ‘‘โอมตฺต’’นฺติอาทิวจนํ อาปสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตฺตวิญฺญาปนตฺถํ วุตฺตนฺติ น คเหตพฺพํ, ลิงฺควิปริยยวเสน ปน กตฺถจิ เอวมฺปิ สทฺทคติ โหตีติ ญาปนตฺถํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ ‘‘โอมตฺโต’’ติ จ ‘‘อธิมตฺตปถวีคติโก ชาโต’’ติ จ ลิงฺคํ ปริวตฺเตตพฺพํฯ ยทิ หิ อาปสทฺโท นปุํสกลิงฺโค สิยา, สนิการานิ’สฺส ปจฺจตฺโตปโยครูปานิ พุทฺธวจนาทีสุ วิชฺเชยฺยุํ, น ตาทิสานิ สนฺติฯ กิญฺจิ ภิยฺโย – โอการนฺตํ นาม นปุํสกลิงฺคํ กตฺถจิปิ นตฺถิ, นิคฺคหีตนฺตอิการนฺต อุการนฺตวเสน หิ ติวิธานิเยว นปุํสกลิงฺคานิฯ เตน อาปสทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตา นุปปชฺชตีติฯ เอวํ วุตฺตา เต นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติฯ อิจฺโจการนฺตวเสน คหิตสฺส อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคตา จ นปุํสกลิงฺคตา จ เอกนฺตโต นตฺถิ, นิคฺคหีตนฺตวเสน ปน คหิตสฺส กตฺถจิ นปุํสกลิงฺคตา สิยา ‘‘ภนฺเต นาคเสน สมุทฺโท สมุทฺโทติ วุจฺจติ, เกน การเณน อาปํ อุทกํ สมุทฺโทติ วุจฺจตี’’ติ ปโยคทสฺสนโตฯ เอตฺถ ปเนเก วเทยฺยุํ ‘‘ยทิ โภ โอการนฺตวเสน คหิตสฺส อาปสทฺทสฺส อิตฺถินปุํสกลิงฺควเสน ทฺวิลิงฺคตา นตฺถิ, โอการนฺโต อาปสทฺโท กตรลิงฺโค’’ติ? ปุลฺลิงฺโคติ มยํ วทามาติฯ

ยทิ จ โภ อาปสทฺโท ปุลฺลิงฺโคฯ ยถา อาปสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตา ปญฺญาเยยฺย, นิชฺฌานกฺขมตา จ ภเวยฺย, ตถา สุตฺตํ อาหรถาติฯ ‘‘อาหริสฺสามิสุตฺตํ, น โน สุตฺตาหรเณ ภาโร อตฺถี’’ติ เอวญฺจ ปน วตฺวา เตสํ อิมานิ สุตฺตปทานิ ทสฺเสตพฺพานิฯ เสยฺยถิทํ? ‘‘อาโป อุปลพฺภตีติ? อามนฺตาฯ

อาปสฺส กตฺตา กาเรตา อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ อตีโต อาโป อตฺถีติ? อามนฺตาฯ เตน อาเปน อาปกรณียํ กโรตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพฯ อาปํ มญฺญติ อาปสฺมิํ มญฺญตี’’ติ อิมานิ สุตฺตปทานิฯ

เอตฺถ จ ‘‘อุปลพฺภตี’’ติอาทินา อาปสทฺทสฺส เอกวจนตา สิทฺธา, ตาย สิทฺธาย พหุวจนตาปิ สิทฺธาเยวฯ เอกวจนตาเยว หิ สทฺทสตฺเถ ปฏิสิทฺธา, น พหุวจนตา, เตน ‘‘อาเปนา’’ติ อิมินา ปน อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคภาววิคโม สิทฺโธ อิตฺถิลิงฺเค เอนาเทสาภาวโตฯ ‘‘อาปสฺส, อาปสฺมิ’’นฺติ อิมินาปิ อิตฺถิลิงฺคภาววิคโมเยว อิตฺถิลิงฺเค สรูปโต นา สฺมา สฺมิํ วจนานมภาวาฯ ‘‘อตีโต’’ติ อิมินา อิตฺถิลิงฺคนปุํสกลิงฺคภาววิคโม โอการนฺตนปุํสกลิงฺคสฺส อภาวโต, โอการนฺตสฺส คุณนามภูตสฺส อิตฺถิลิงฺคสฺส จ อภาวโตฯ

อปิจ พุทฺธวจนาทีสุ ‘‘จิตฺตานิ, รูปานี’’ติอาทีนิ วิย สนิการานํ รูปานํ อทสฺสนโต โอการนฺตภาเวน คหิตสฺส นปุํสกลิงฺคภาววิคโม อตีว ปากโฏฯ อปรมฺเปตฺถ วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีโต อาโป อตฺถีติ? อามนฺตา’’ติ เอตฺถ ‘‘อตีโต’’ติ อิมินา อาปสทฺทสฺส วิสทาการโวหารตาสูจเกน โอการนฺตปเทน ตสฺส อวิสทาการโวหารตาย จ อุภยมุตฺตาการโวหารตาย จ อภาโว สิทฺโธฯ ตสฺส จ อวิสทาการโวหารตาย อภาเว สิทฺเธ อิตฺถิลิงฺคภาโว ทูรตโรฯ อุภยมุตฺตาการโวหารตาย จ อภาเว สิทฺเธ นปุํสกลิงฺคภาโวปิ ทูรตโรเยวฯ อิติ น กตฺถจิปิ โอการนฺตภาเวน คหิโต อาปสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค วา นปุํสกลิงฺโค วา ภวติฯ

มิลินฺทปญฺเห ปน นิคฺคหีตนฺตวเสน อาคโต นปุํสกลิงฺโคติ เวทิตพฺโพ, น เจตฺถ วตฺตพฺพํ ‘‘อตีโต’’ติ ‘‘เตนา’’ติ จ อิมานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ วาจฺจลิงฺคานมนุวตฺตาปกสฺส อภิเธยฺยลิงฺคภูตสฺส อาปสทฺทสฺส ‘‘กญฺญาย จิตฺตานี’’ติอาทีนํ วิย อิตฺถินปุํสกลิงฺครูปานํ อภาวโตฯ อปิจ โวหารกุสลา ตถาคตา ตถาคตสาวกา จ, เตหิเยว อุตฺตมปุริเสหิ โวหารกุสเลหิ ‘‘อตีโต อาโป’’ติอาทินา วุตฺตตฺตาปิ ‘‘อตีโต’’ติ ‘‘เตนา’’ติ จ อิมานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ น จินฺเตตพฺพานิ, ตสฺมา ตํสมานาธิกรโณ โอการนฺตภาเวน คหิโต อาปสทฺโท เอกวจนนฺโต ปุลฺลิงฺโค เจว ยถาปโยคํ เอกวจนพหุวจนโก จาติ เวทิตพฺโพ ‘‘อาโป, อาปาฯ อาปํ, อาเป’’ติอาทินา โยเชตพฺพตฺตาฯ เอวํ วุตฺตานิ สุตฺตปทานิ สวินิจฺฉยานิ สุตฺวา อทฺธา เต อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคพหุวจนตาวาทิโน นิรุตฺตรา ภวิสฺสนฺติฯ

เอตฺถ โกจิ วเทยฺย – ปาฬิยํ ปุลฺลิงฺคนโย เอกวจนนโย จ กิํ อฏฺฐกถาฏีกาจริเยหิ น ทิฏฺโฐ, เย อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคพหุวจนตฺตํ วณฺเณสุนฺติ? โน น ทิฏฺโฐ, ทิฏฺโฐเยว โส นโย เตหิฯ ยสฺมา ปน เต น เกวลํ สาฏฺฐกเถ เตปิฏเก พุทฺธวจเนเยว วิสารทา, อถ โข สกเลปิ สทฺทสตฺเถ วิสารทา, ตสฺมา สทฺทสตฺเถ อตฺตโน ปณฺฑิจฺจํ ปกาเสตุํ, ‘‘สทฺทสตฺเถ จ อีทิโส นโย วุตฺโต’’ติ วิญฺญาเปตุญฺจ สทฺทสตฺถนยํ คเหตฺวา อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคพหุวจนกตฺตํ วณฺเณสุนฺติ นตฺถิ เตสํ โทโสฯ ตถา หิ มูลปริยายสุตฺตนฺตฏฺฐกถายํ เตหิเยว วุตฺตํ อาปสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺเคกวจนกตฺตสูจนกํ ‘‘ลกฺขณสสมฺภารารมฺมณสมฺมุติวเสน จตุพฺพิโธ อาโป, เตสู’’ติอาทิ, ตสฺมา นตฺถิ เตสํ โทโสฯ

ปูชารหา หิ เต อายสฺมนฺโต, นโมเยว เตสํ กโรม, น เตสํ วจนํ โจทนาภาชนํฯ เย ปน อุชุวิปจฺจนีกวาทา ทฬฺหเมว อาปสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคพหุวจนตฺตํ มมายนฺติ, เตสํเยว วจนํ โจทนาภาชนํฯ ยสฺมา ปน มยํ ปาฬินยานุสาเรน อนฺตทฺวยวโต อาปสทฺทสฺส ปุลฺลิงฺคตฺตํ นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ วิทธาม, ตสฺมา โย โกจิ อิทํ วาทํ มทฺทิตฺวา อญฺญํ วาทํ ปติฏฺฐาเปตุํ สกฺขิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, อิทญฺจ ปน ฐานํ มหาคหนํ ทุปฺปฏิวิชฺฌนฏฺเฐน, ปรมสุขุมญฺจ กตญาณสมฺภาเรหิ ปรมสุขุมญาเณหิ ปณฺฑิเตหิ เวทนียตฺตาฯ สพฺพมิทญฺหิ วจนํ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ อตฺถพฺยญฺชนปริคฺคหเณ โสตูนํ ปรมโกสลฺลชนนตฺถญฺเจว สาสเน อาทรํ อกตฺวา สทฺทสตฺถมเตน กาลํ วีตินาเมนฺตานํ สาถลิกานํ ปมาทวิหารนิเสธนตฺถญฺจ สาสนสฺสาติมหนฺตภาวทีปนตฺถญฺจ วุตฺตํ, น อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนตฺถนฺติ อิมิสฺสํ นีติยํ สทฺธาสมฺปนฺเนหิ กุลปุตฺเตหิ โยโค กรณีโย ภควโต สาสนสฺส จิรฏฺฐิตตฺถํฯ

ยสฺมา ปน ปาฬิโต อฏฺฐกถา พลวตี นาม นตฺถิ, ตสฺมา ปาฬินยานุรูเปเนว อาปสทฺทสฺส นามิกปทมาลํ โยเชสฺสาม โสตูนมสมฺโมหตฺถํ, กิเมตฺถ สทฺทสตฺถนโย กริสฺสติฯ อตฺรายํ อุทานปาฬิ ‘‘กิํ กยิรา อุทปาเนน, อาปา เจ สพฺพทา สิยุ’’นฺติฯ

อาโป, อาปาฯ อาปํ, อาเปฯ อาเปน, อาเปหิ, อาเปภิฯ อาปสฺส, อาปานํฯ อาปา, อาปสฺมา, อาปมฺหา, อาเปหิ, อาเปภิฯ อาปสฺส, อาปานํฯ อาเป, อาปสฺมิํ, อาปมฺหิ, อาเปสุฯ โภ อาป, ภวนฺโต อาปาฯ

สพฺพนามาทีหิปิ โยเชสฺสาม – โย อาโป, เย อาปาฯ ยํ อาปํ, เย อาเปฯ เยน อาเปน, เสสํ เนยฺยํ , โส อาโป, เต อาปาฯ อตีโต อาโป, อตีตา อาปาฯ เสสํ เนยฺยํฯ อิจฺเจวํ –

ปุริเสน สมา อาป-สทฺทาที สพฺพถา มตา;

น สพฺพถาว โคสทฺโท, ปุริเสน สโม มโตฯ

มนาที เอกเทเสน, ปุริเสน สมา มตา;

สราที เอกเทเสน, สพฺพถา วา สมา มตาฯ

เย ปเนตฺถ สทฺทา ‘‘มโนคโณ’’ติ วุตฺตา, กถํ เตสํ มโนคณภาโว สลฺลกฺเขตพฺโพติ? วุจฺจเต เตสํ มโนคณภาวสลฺลกฺขณการณํ –

มโนคโณ มโนคณา-

ทิกา เจวา’มโนคโณ;

อิติ สทฺทา ติธา เญยฺยา,

มโนคณวิภาวเนฯ

เย เต นา ส สฺมิํวิสเย,

สา โส สฺยนฺตา ภวนฺติ จ;

สมาสตทฺธิตนฺตตฺเต,

มชฺโฌการา จ โหนฺติ หิฯ

โสการนฺตปโยคา จ, กฺริยาโยคมฺหิ ทิสฺสเร;

เอวํวิธา จ เต สทฺทา, เญยฺยา ‘‘มโนคโณ’’อิติฯ

อตฺร ตสฺสตฺถสฺส สาธกานิ ปโยคานิ สาสนโต จ โลกโต จ ยถารหมาหริตฺวา ทสฺเสสฺสาม – มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วาฯ น มยฺหํ มนโส ปิโยฯ สาธุกํ มนสิ กโรถฯ มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาฯ มโนรมํ, มโนธาตุ, มโนมเยน กาเยน, อิทฺธิยา อุปสงฺกมิฯ โย เว ‘‘ทสฺส’’นฺติ วตฺวาน, อทาเน กุรุเต มโนฯ วจสา ปริจิตาฯ วจโส วจสิฯ

วโจรสฺมีหิ โพเธสิ, เวเนยฺยกุมุทญฺจิทํ;

ราโค สาราครหิโต, วิสุทฺโธ พุทฺธจนฺทิมาฯ

กสฺสปสฺส วโจ สุตฺวา, อลาโต เอตทพฺรวิ;

เอส ภิยฺโย ปสีทามิ, สุตฺวาน มุนิโน วโจฯ

สขา จ มิตฺโต จ มมาสิ สีวิก, สุสิกฺขิโต สาธุ กโรหิ เม วโจฯ เอกูนติํโส วยสา สุภทฺทฯ วยโส, วยสิ, วโยวุทฺโธ, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺติฯ ชลนฺตมิว เตชสาฯ เตชโส, เตชสิ, เตโชธาตุกุสโลฯ เตโชกสิณํฯ ตปสา อุตฺตโม, ตปโส, ตปสิ, ตโปธโน, ตโปชิคุจฺฉาฯ กสฺมา ภวํ วิชนมรญฺญนิสฺสิโต, ตโป อิธ กฺรุพฺพสิ พฺรหฺมปตฺติยาฯ เจตสา อญฺญาสิ, เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, เอตมตฺถํ เจตสิ สนฺนิธาย, เจโตปริวิตกฺกมญฺญายฯ เจโตปริยญาณํ, เจโต ปริจฺฉินฺทติ, โส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ชานาติฯ ตมสา, ตมโส, ตมสิ, ตโมนุโท, ตโมหโรฯ นวาหเมตํ ยสสา ททามิฯ ยสโส, ยสสิ, ยโส โภคสมปฺปิโตฯ ยโสลทฺธาโข ปนสฺมากํ โภคาฯ ยโสธรา เทวี, ยโส ลทฺธา น มชฺเชยฺยฯ อยสาว มลํ สมุฏฺฐิตํฯ อยโส, อยสิ, อโยปาการปริยนฺตํ, อยสา ปฏิกุชฺชิตํฯ

เสยฺโย อโยคุโฬ ภุตฺโต, อโยปตฺโต , อโยมยํ, อโย กนฺตตีติ อโยกนฺโตฯ ฆเตน วา ภุญฺชสฺสุ ปยสา วา, สาธุ ขลุ ปยโส ปานํ ยญฺญทตฺเตน, ปยสิ โอชา, ปโยธรา, ปโยนิธิฯ สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหิฯ สิรโส, สิรสิ อญฺชลิํ กตฺวา, วนฺทิตพฺพํ อิสิทฺธชํฯ สิโรรุหา, สิโร ฉินฺทติฯ โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทาสิโรฯ สิโร เต วชฺฌยิตฺวานฯ สรสา, สรโส, ตีณิ อุปฺปลชาตานิ, ตสฺมิํ สรสิ พฺราหฺมณฯ สโรรุหํฯ ยํ เอตา อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสาวา ธเนนวาฯ สาวิตฺตี ฉนฺทโส มุขํฯ ฉนฺทสิ, ฉนฺโทวิจิติ, ฉนฺโทภงฺโค, อุรสา ปนุทหิสฺสามิ, อุรโส, อุรสิ ชายติ, อุรสิโลโม, อุโรมชฺเฌ วิชฺฌิฯ รหสา, รหโส, รหสิ, รโหคโต นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทาฯ อหสา, อหสิฯ ชายนฺติ ตตฺถ ปาโรหา, อโหรตฺตานมจฺจเยติ อิมานิ ปโยคานิฯ เอตฺถ จ ‘‘มเนน, มนสฺส, มเน, มนสฺมิํ, มนมฺหี’’ติอาทีนิ จ ‘‘มนอายตนํ ตมปรายโน อยปตฺโต ฉนฺทหานี’’ติอาทีนิ จ ‘‘น มนํ อญฺญาสิฯ ยสํ ลทฺธาน ทุมฺเมโธฯ ‘‘สิรํ ฉินฺทตี’’ติอาทีนิ จ รูปานิ มโนคณภาวปฺปกาสกานิ น โหนฺตีติ น ทสฺสิตานิ, น อลพฺภมานวเสน, ตสฺมาตฺร อิมา อาทิโต ปฏฺฐาย มโนคณภาววิภาวินี คาถาโย ภวนฺติ –

‘‘มนสา มนโส มนสิ’’,

อิติอาทิวสา ฐิตา;

สา โส สฺยนฺตา สทฺทรูปา,

วุตฺตา ‘‘มโนคโณ’’อิติฯ

มโนธาตุ วโจรสฺมิ,

วโยวุทฺโธ ตโปคุโณ;

เตโชธาตุ ตโมนาโส,

ยโสโภคสมปฺปิโตฯ

เจโตปริวิตกฺโก จ, อโยปตฺโต ปโยธรา;

สิโรรุหา สโรรุหํ, อุโรมชฺเฌ รโหคโตฯ

ฉนฺโทภงฺโค อโหรตฺตํ, มโนมย’มโยมยํ;

เอวํวิโธ วิเสโส โย, ลกฺขณนฺตํ มโนคเณฯ

‘‘วโจ สุตฺวา, สิโร ฉินฺทิ, อโย กนฺตติ’’ อิจฺจปิ;

อุปโยคสฺส สํสิทฺธิ, ลกฺขณนฺตํ มโนคเณฯ

มโนคเณ วุตฺตนโย, อิตฺถิลิงฺเค น ลพฺภติ;

ปุนฺนปุํสกลิงฺเคสุ, ลพฺภเตว ยถารหํฯ

อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ –

สา โส สฺยนฺตานิ รูปานิ, สนฺทิสฺสนฺติ มโนคเณ;

มชฺโฌการนฺตรูปา จ, โสการนฺตูปโยคตาฯ

อิทํ มโนคณลกฺขณํฯ เอวํ มโนคณลกฺขณํ อนากุลํ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ สมุทฺทิฏฺฐํฯ

อถ มโนคณาทิลกฺขณํ กถยาม –

เย เต นา สสฺมิํวิสเย,

สา โส สฺยนฺตา ยถารหํ;

สมาสตทฺธิตนฺตตฺเต,

มชฺโฌกาโร น โหนฺติ ตุฯ

โสการนฺตูปโยคา จ,

กฺริยาโยเค น โหนฺติ เต;

สทฺทา เอวํวิธา สพฺเพ;

มโนคณาทิกา มตาฯ

เสยฺยถิทํ? ‘‘พิลํ ปทํ มุข’’มิจฺจาทโยฯ เตสํ รูปานิ ภวนฺติ – พิลสา, พิลโส, พิลสิ, พิลคโต, พิลํ ปาวิสิฯ ปทสาว อคมาสิ, ตีณิ ปทวารานิ, มากาสิ มุขสา ปาปํ, มุขคตํ โภชนํ ฉฑฺฑาเปติฯ สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโตฯ รสวรํ รสมยํ รสํ ปิวีติฯ อิทํ มโนคณาทิกลกฺขณํฯ

อปรมฺปิ ภวติ –

เย สมาสาทิภาวมฺหิ, มชฺโฌการาว โหนฺติ ตุ;

นา ส สฺมิํวิสเย สาโส-สฺยนฺตา ปน น โหนฺติหิฯ

โสการนฺตูปโยคา จ,

กฺริยาโยเค น โหนฺติ เต;

สทฺทา เอวํวิธา จาปิ,

มโนคณาทิกา มตาฯ

เสยฺยถิทํ? ‘‘อาโป วาโย สรโท’’อิจฺเจวมาทโยฯ เตสํ รูปานิ ภวนฺติ – อาโปธาตุ, วาโยธาตุ, อาโปกสิณํ, วาโยกสิณํ, อาโปมยํ, วาโยมยํ, ชีว ตฺวํ สรโทสตํ, สรทกาโลฯ อาเปน, อาปสฺส, อาเป, อาปสฺมิํ, อาปมฺหิฯ วาเยน, วายสฺส, วาเย, วายสฺมิํ, วายมฺหิฯ สรเทน, สรทสฺส, สรเท, สรทสฺมิํ, สรทมฺหิฯ อาปํ อาปโต สญฺชานาติฯ วายํ วายโต สญฺชานาติฯ สรทํ ปตฺเถติ, สรทํ รมณียา นทีฯ

เกจิ ปเนตฺถ วเทยฺยุํ ‘‘นนุ สาสเน วายสทฺโท วิย วายุสทฺโทปิ มโนคณาทีสุ อิจฺฉิตพฺโพ’’ติ? เอตฺถ วุจฺจเต –

‘‘วายุ วาโย’’ติ เอเตสุ, ปจฺฉิโมเยว อิจฺฉิโต;

มโนคณาทีสุ นาทิ, อาทิคฺคหวเสนิธฯ

‘‘มโนธาตุ วาโยธาตุ’’, อิจฺจาทีนิ ปทานิ หิ;

อการนฺตวเสเนว, มชฺโฌการานิ สิชฺฌเรฯ

วายุสทฺทมฺหิ คหิเต, อาทิคฺคหวเสนิธ;

‘‘วาโยธาตู’’ติ โอมชฺฌํ, รูปเมว น เหสฺสติฯ

ยถา หิ อายุสทฺทสฺส, รูปํ ทิสฺสติ สาคมํ;

‘‘อายุสา เอกปุตฺต’’นฺติ, มนสาทิปทํ วิยฯ

น ตถา วายุสทฺทสฺส, รูปํ ทิสฺสติ สาคมํ;

ตสฺมา มโนคณาทิมฺหิ, ตสฺโส’กาโส น วิชฺชติฯ

ตถา หิ ‘‘วายติ อิติ, วาโย’’ อิติ ครู วทุํ;

‘‘วาโยธาตู’’ติ เอตสฺส, ปทสฺสตฺถํ ตหิํ ตหิํฯ

ยตฺถ ปถวี จ อาโป จ, เตโช วาโย น คาธติ;

เอตฺถ อาปาทิกํ สทฺท-ตฺติกํ มโนคณาทิเกฯ

อิทมฺปิ มโนคณาทิกลกฺขณํฯ เอตฺถ มโนคณาทิกา ทฺวิธา ภิชฺชนฺติ พิล ปทาทิโต อาปาทิโต จฯ เอวํ มโนคณาทิกลกฺขณํ อนากุลํ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ สมุทฺทิฏฺฐํฯ

อถ อมโนคณลกฺขณํ กถยาม –

เย จ นาวิสเย โสนฺตา, เย จ สฺมาวิสเย สิยุํ;

สทฺทา เอวํปการา เต, อมโนคณสญฺญิตาฯ

เก เต? อตฺถพฺยญฺชนกฺขรสทฺทาทโย เจว ทีโฆรสทฺทา จฯ เอเตสุ หิ อตฺถสทฺทาทีนํ นาวจนฏฺฐาเน ‘‘อตฺถโส พฺยญฺชนโส อกฺขรโส สุตฺตโส อุปายโส สพฺพโส ฐานโส’’ติอาทีนิ โสนฺตานิ รูปานิ ภวนฺติฯ ทีโฆรสทฺทานํ ปน สฺมาวจนฏฺฐาเน ‘‘ทีฆโส โอรโส’’ติ โสนฺตานิ รูปานิ ภวนฺติฯ อิทํ อมโนคณลกฺขณํฯ

อปรมฺปิ ภวติ –

สพฺพถา วินิมุตฺตา เย, สา โส สฺยนฺตาทิภาวโต;

เอวํวิธาปิ เต สทฺทา, อมโนคณสญฺญิตาฯ

เก เต? ‘‘ปุริโส กญฺญา จิตฺต’’มิจฺจาทโยฯ อิทมฺปิ อมโนคณลกฺขณํฯ เอวํ อมโนคณลกฺขณํ อนากุลํ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ สมุทฺทิฏฺฐํฯ

เอวํ ทสฺสิเตสุ มโนคณลกฺขณาทีสุ โกจิ วเทยฺย ‘‘ยทิทํ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ ‘เย สมาสาทิภาวมฺหิ, มชฺโฌการาว โหนฺติ ตู’ติอาทินา มโนคณาทิกลกฺขณํ, เตน ‘‘ปโรสตํ โคมยํ โคธโน’’อิจฺจาทีสุ โคปรสทฺทาทโยปิ มโนคณาทิกภาวํ อาปชฺชนฺตีติ? นาปชฺชนฺติฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา –

เอตฺถ มโนคณาทีนํ, อนฺตสฺโสตฺตํ ปฏิจฺจิทํ;

‘‘มชฺโฌการา’’ติ วจนํ, วุตฺตํ น ตฺวาคมาทิกํฯ

‘‘ปโรสตํ โคมย’’นฺติ-อาทีสุ อมโนคโณ;

ปุพฺพภูตํ ปทํ โอสฺสา-คมตฺตา’นิจฺจตาย จฯ

ตสฺมา นาปชฺชนฺติฯ อิติ สพฺพถาปิ อมโนคณลกฺขณํ นิสฺเสสโต ทสฺสิตํฯ อิจฺเจวํ มโนคณวิภาวนายํ มโนคโณ มโนคณาทิโก อมโนคโณ จาติ ติธา เภโท เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ มโนคเณ ปริยาปนฺนสทฺทานํ สมาสํ ปตฺวา ‘‘อพฺยคฺคมนโส นโร, ถิรเจตสํ กุลํ, สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกาติอาทินา ลิงฺคตฺตยวเสน อญฺญถาปิ รูปานิ ภวนฺติฯ เอตฺถ ปน เกจิ เอวํ วทนฺติ ‘‘ยทา มนสทฺโท สกตฺเถ อวตฺติตฺวา ‘อพฺยคฺโค มโน ยสฺส โสยํ อพฺยคฺคมนโส, อลีโน มโน ยสฺส โสยํ อลีนมนโส’ติ เอวํ อญฺญตฺเถ วตฺตติ, ตทา ปุริสนเยเนว นามิกปทมาลา ลพฺภติ, น มโนคณนเยนา’’ติฯ ตํ น คเหตพฺพํ อุภินฺนมฺปิ ยถารหํ ลพฺภนโตฯ ตถา หิ วิสุทฺธิมคฺเค ปุคฺคลาเปกฺขนวเสน ‘‘ขนฺติโสรจฺจเมตฺตาทิ-คุณภูสิตเจตโสฯ อชฺเฌสนํ คเหตฺวานา’’ติ เอตฺถ มโนคณนโย ทิสฺสติฯ ตฏฺฏีกายมฺปิ ‘‘อชฺเฌสิโต ทาฐานาค-ตฺเถเรน ถิรเจตสา’’ติ มโนคณนโย ทิสฺสติ, ตสฺมา เตสํ วจนํ น คเหตพฺพํฯ เอวํ วทนฺตา จ เต อพฺยคฺคมนสทฺทาทีนํ อพฺยคฺคมนสอิจฺจาทินา สการนฺตปกติภาเวน ฐเปตพฺพภาวํ วิพฺภนฺตมติวเสน จินฺเตตฺวา สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ, ทฺวีสุ จ วจเนสุ ปุริสนเยน โยเชตพฺพตํ มญฺญนฺติฯ เอวญฺจ สติ ‘‘คุณภูสิตเจตโส, ถิรเจตสา’’ติ ฉฏฺฐีจตุตฺถีตติยารูปานิ นสิยุํ, อญฺญานิเยว อนภิมตานิ รูปานิ สิยุํฯ ยสฺมา สิยุํ, ตสฺมา เอวํ อคฺคเหตฺวา อยํ วิเสโส คเหตพฺโพฯ

ยตฺถ หิ สมาสวเสน มนสทฺโท เจตสทฺทาทโย จ สกตฺเถ อวตฺติตฺวา อญฺญตฺเถ วตฺตนฺติ, ตตฺถ สการาคมานํ ปทานํ นามิกปทมาลา ปุริสนเยน จ มโนคเณ มนนเยน จ ยถารหํ ลพฺภติฯ นิสฺสการาคมานํ ปน ปุริสนเยเนว ลพฺภติฯ ยตฺถ ปน สมาสวิสเยเยว มนาทิสทฺทา สกตฺเถ วตฺตนฺติ, ตตฺถ นิสฺสการาคมานํ นามิกปทมาลา ปุริสนเยน จ มโนคเณ มนนเยน จ ลพฺภติฯ

อิทานิ อิมสฺสตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ, สทฺทคตีสุ จ วิญฺญูนํ โกสลฺลุปฺปาทนตฺถํ ยถาวุตฺตานํ ปทานํ ปทมาลา ติธา กตฺวา ทสฺสยิสฺสาม – ‘‘พฺยาสตฺโต มโน ยสฺส โสยํ พฺยาสตฺตมนโส นโร’’ติ เอวมจฺจนฺตํ ปุคฺคลาเปกฺขกสฺส อิมสฺส ปทสฺส –

พฺยาสตฺตมนโส นโร, พฺยาสตฺตมนสา นราฯ พฺยาสตฺตมนสํ นรํ, พฺยาสตฺตมนเส นเรฯ พฺยาสตฺตมนสา, พฺยาสตฺตมเนน นเรน, พฺยาสตฺตมเนหิ, พฺยาสตฺตมเนภิ นเรหิฯ พฺยาสตฺตมนโส, พฺยาสตฺตมนสฺส นรสฺส, พฺยาสตฺตมนานํ นรานํฯ พฺยาสตฺตมนา, พฺยาสตฺตมนสฺมา, พฺยาสตฺตมนมฺหา นรา, พฺยาสตฺตมเนหิ, พฺยาสตฺตมเนภิ นเรหิฯ พฺยาสตฺตมนโส, พฺยาสตฺตมนสฺส นรสฺส, พฺยาสตฺตมนานํ นรานํฯ พฺยาสตฺตมนสิ, พฺยาสตฺตมเน, พฺยาสตฺตมนสฺมิํ, พฺยาสตฺตมนมฺหิ นเร, พฺยาสตฺตมเนสุ นเรสุฯ โภ พฺยาสตฺตมนส นร, ภวนฺโต พฺยาสตฺตมนสา นราติ นามิกปทมาลา ภวติฯ

เอวํ สการาคมสฺส ลพฺภมานาลพฺภมานตา ววตฺถเปตพฺพาฯ เอตฺถ หิ ปฐมาทุติยาวิภตฺตีนํ เอกวจนพหุวจนฏฺฐาเน จ ตติยาจตุตฺถีฉฏฺฐีสตฺตมีนํ เอกวจนฏฺฐาเน จ ยถารหํ สาคโม ภวติ อาเทสสรวิภตฺติสรปรตฺตาฯ อยญฺจ นโย สุขุโม สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพฯ

อปโร นโย – ‘‘พฺยาสตฺโต มโน ยสฺส โสยํ พฺยาสตฺตมโน’’ติ เอวมฺปิ ปุคฺคลาเปกฺขกสฺส อิมสฺส ปทสฺส ‘‘พฺยาสตฺตมโน นโร, พฺยาสตฺตมนา นราฯ พฺยาสตฺตมนํ นร’’นฺติอาทินา ปุริสนเยเนว นามิกปทมาลา ภวติฯ เอตฺถ ปน สพฺพถาปิ สาคโม นตฺถิฯ อปโรปิ นโย – ‘‘พฺยาสตฺโต จ โส มโน จาติ พฺยาสตฺตมโน’’ติ เอวํ จิตฺตาเปกฺขกสฺสปิ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘พฺยาสตฺตมโน, พฺยาสตฺตมนาฯ พฺยาสตฺตมนํ, พฺยาสตฺตมเนฯ

พฺยาสตฺตมนสา, พฺยาสตฺตมเนนา’’ติอาทินา มโนคเณ มนนเยน นามิกปทมาลา ภวติ, เอตฺถ ปน ตติยาจตุตฺถีฉฏฺฐีสตฺตมีนํ เอกวจนฏฺฐาเนเยว สาคโม ภวติ อาเทสสรปรตฺตาฯ ยถา จ เอตฺถ, เอวํ ‘‘อลีนมนโส นโร’’ติอาทีสุปิ อยํ ติวิโธ นโย เวทิตพฺโพฯ

นปุํสกลิงฺเค ปน วตฺตพฺเพ ‘‘พฺยาสตฺตมนสํ กุลํ, พฺยาสตฺตมนานิ กุลานิฯ พฺยาสตฺตมนสํ กุลํ, พฺยาสตฺตมนานิ กุลานิฯ พฺยาสตฺตมนสา กุเลนา’’ติอาทินา นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ เอตฺถ ปน ปฐมาทุติยาตติยาจตุตฺถีฉฏฺฐีสตฺตมีนํ เอกวจนฏฺฐาเนเยว ยถารหํ สาคโม ภวติ อาเทสสรวิภตฺติสรปรตฺตา, อยมฺปิ นโย สุขุโม สาธุกํ มนสิ กาตพฺโพฯ

อิตฺถิลิงฺเค ปน วตฺตพฺเพ ‘‘พฺยาสตฺตมนสา อิตฺถี’’ติ เอวํ ปฐเมกวจนฏฺฐาเนเยว สาคมํ วตฺวา ตโต ‘‘พฺยาสตฺตมนา, พฺยาสตฺตมนาโย อิตฺถิโยฯ พฺยาสตฺตมนํ อิตฺถิ’’นฺติ กญฺญานเยน โยเชตพฺพาฯ ‘‘เอวํ สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกา, สทฺเธยฺยวจาโย อุปาสิกาโยฯ สทฺเธยฺยวจํ อุปาสิก’’นฺติอาทินาปิฯ ‘‘พฺยาสตฺตมนํ กุลํ, พฺยาสตฺตมนา อิตฺถี’’ติอาทินา ปน จิตฺตกญฺญานเยน โยเชตพฺพาฯ เอตฺถ ปน สพฺพถาปิ สาคโม นตฺถิฯ

โสตูนํ ญาณปฺปเภทชนนตฺถํ อปราปิ นามิกปทมาลาโย ทสฺสยิสฺสาม สหนิพฺพจเนน – มโน เอว มานสํ, สมุสฺสาหิตํ มานสํ ยสฺส โสยํ สมุสฺสาหิตมานโสฯ ‘‘สมุสฺสาหิตมานโส, สมุสฺสาหิตมานสาฯ สมุสฺสาหิตมานสํ, สมุสฺสาหิตมานเสฯ สมุสฺสาหิตมานเสนา’’ติ ปุริสนเยน โยเชตพฺพาฯ สุนฺทรา เมธา อสฺส อตฺถีติ สุเมธโสฯ ‘‘สุเมธโส, สุเมธสาฯ สุเมธสํ, สุเมธเสฯ สุเมธเสนา’’ติ ปุริสนเยน, เอวํ ‘‘ภูริเมธโส’’ติอาทีนมฺปิฯ ตตฺริเม ปโยคา –

‘‘ยํ วทนฺติ สุเมโธติ, ภูริปญฺญํ สุเมธสํ;

กิํ นุ ตมฺหา วิปฺปวสิ, มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;

โคตมา ภูริปญฺญาณา, โคตมา ภูริเมธสาฯ

นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ, มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;

โคตมา ภูริปญฺญาณา, โคตมา ภูริเมธสา’’ติฯ

อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ‘‘สมุสฺสาหิตมานสา สุเมธสา’’ติ รูปานิ, นปุํสเก วตฺตพฺเพ ‘‘สมุสฺสาหิตมานสํ สุเมธส’’นฺติ รูปานิ, กญฺญา จิตฺตนเยน เอเตสํ ปทมาลา โยเชตพฺพาฯ โอการนฺตปุลฺลิงฺคฏฺฐาเน อิตฺถิลิงฺคาทิวินิจฺฉโย นยปฺปกาสนตฺถํ กโตฯ วิเสสโต หิ โอการนฺตกถาเยว อิธาธิปฺเปตาฯ อปิจ โลเก นีติ นาม นานปฺปกาเรหิ กถิตา เอว โสภติ, อยญฺจ สาสเน นีติ, ตสฺมา นานปฺปกาเรหิ กถิตาติฯ

สพฺพานิ นยโต เอวํ, โอการนฺตปทานิเม;

ปุลฺลิงฺคานิ ปวุตฺตานิ, สาสนตฺถํ มเหสิโนฯ

วิเสโส เตสุ เกสญฺจิ, ปาฬิยํ โย ปทิสฺสติ;

ปจฺจตฺตวจนฏฺฐาเน, ปกาเสสฺสามิ ตํ’ธุนาฯ

‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสฺสิตคฺเค’’, อิติอาทินเยน หิ;

กตฺถโจทนฺตปุลฺลิงฺค-รูปานิ อญฺญถา สิยุํฯ

ปจฺจตฺตวจนิจฺเจว, ตญฺจ รูปํ ปกาสเย;

‘‘ปจฺจตฺเต ภุมฺมนิทฺเทโส’’, อิติ ภาสนฺติ เกจนฯ

ตตฺร กานิจิ สุตฺตปทานิ ทสฺเสสฺสาม – นตฺถิ อตฺตกาเร, นตฺถิ ปรกาเร, นตฺถิ ปุริสกาเร, ปริยนฺตกเต สํสาเร, ชีเว สตฺตเม, น เหวํ วตฺตพฺเพ, พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตีติฯ

อิมานิ เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิธา คเหตพฺพานิฯ ปจฺจตฺเตกวจนพหุวจนานญฺจ เอการาเทโส เวทิตพฺโพฯ

เย ปน ‘‘วนปฺปคุมฺเพติ ปจฺจตฺตวจนสฺส ภุมฺมวจนนิทฺเทโส’’ติ วทนฺติ, เต วตฺตพฺพา ‘‘ยทิ วนปฺปคุมฺเพติ ปจฺจตฺตวจนสฺส ภุมฺมวจนนิทฺเทโส, เอวญฺจ สติ ‘ถาลิยํ โอทนํ ปจตี’ติ เอตฺถ วิย อาธารสุติสมฺภวโต ‘คิมฺหาน มาเส ปฐมสฺมิํ คิมฺเห’ติ อิทํ กตรตฺถํ โชเตตี’’ติ? เต วเทยฺยุํ ‘‘น มยํ โภ ‘วนปฺปคุมฺเพติ อิทํ ภุมฺมวจน’นฺติ วทาม, อถ โข ‘ปจฺจตฺตวจนสฺส ภุมฺมวจนนิทฺเทโส’ติ วทามา’’ติฯ เอวมฺปิ โทโสเยว ตุมฺหากํ, นนุ ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหี’’ติ เอตฺถาปิ สมฺปทานวจนสฺส ภุมฺมวจนนิทฺเทโสติ วุตฺเตปิ สงฺฆสฺส ทานกฺริยาย อาธารภาวโต ‘‘สงฺเฆ’’ติ วจนํ สุณนฺตานํ อาธารสุติ จ อาธารปริกปฺโป จ โหติเยวฯ น หิ สกฺกา เอวํ ปวตฺตํ จิตฺตํ นิวาเรตุํ, ตสฺมา เอตฺถ เอวํ ปน วิเสโส คเหตพฺโพ ‘‘ปจฺจตฺตวจนสฺสปิ กตฺถจิ ภุมฺมวจนสฺส วิย รูปํ โหตี’’ติฯ เอวญฺหิ คหิเต น โกจิ วิโรโธฯ อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ นิรุตฺติปฺปเภทกุสโล โลกานุกมฺปโก ภควา ปจฺจตฺตวจนวเสน นิทฺทิสิตพฺเพ สติ เอวํ อนิทฺทิสิตฺวา โลกสฺส สมฺโมหมุปฺปาทยนฺโต วิย กถํ ภุมฺมวจนนิทฺเทสํ กริสฺสติ, ตสฺมา สทฺทสามญฺญเลสมตฺตํ คเหตฺวา ‘‘ภุมฺมวจนนิทฺเทโส’’ติ น วตฺตพฺพํฯ ยทิ สทฺทสามญฺญํ คเหตฺวา ภุมฺมวจนนิทฺเทสํ อิจฺฉถ, ‘‘ปจฺจตฺเตกวจนสฺส อุปโยคพหุวจนนิทฺเทโส’’ติปิ อิจฺฉิตพฺพํ สิยาฯ

อปิจ ตเถว ‘‘อตฺตกาเร’’ติ ปจฺจตฺตวจนสฺส ภุมฺมวจนนิทฺเทเส สติ อาธารสุติสมฺภวโต ‘‘อตฺตการสฺมิํ กิญฺจิ วตฺถุ นตฺถี’’ติ อนธิปฺเปโต อตฺโถ สิยา, น ปน ‘‘อตฺตกาโร นตฺถี’’ติ อธิปฺเปโต อตฺโถฯ

‘‘อุปโยคพหุวจนนิทฺเทโส’’ติ คหเณปิ อุปโยคตฺถสฺส นตฺถิสทฺเทน อวตฺตพฺพตฺตา โทโสเยว สิยา, อตฺถิสทฺทาทีนํ วิย ปน นตฺถิสทฺทสฺสปิ ปฐมาย โยคโต ‘‘อตฺตกาเร’’ติ อิทํ ปจฺจตฺตวจนเมวาติ วิญฺญายติฯ ‘‘พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถาปิ ปจฺจตฺตวจนสฺส ‘‘ภุมฺมวจนนิทฺเทโส’’ติ วา ‘‘อุปโยควจนนิทฺเทโส’’ติ วา คหเณ สติ ‘‘พาลา จ ปณฺฑิตา จา’’ติ เอตฺตกมฺปิ วตฺตุํ อชานนโทโส สิยา, ‘‘กริสฺสนฺตี’’ติ ปทโยคโต ปน ‘‘พาเล จา’’ติอาทิ ปจฺจตฺตวจนเมวาติ วิญฺญายติฯ ยถา ปน นิคฺคหีตาคมวเสนุจฺจาริเต ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ ปเท ปจฺจตฺตวจนสฺส ‘‘จกฺขุํ เม เทหิ ยาจิโต’’ติ เอตฺถ อุปโยควจเนน สุติวเสน สมานตฺเตปิ ปจฺจตฺตวจนตฺโถเยว โสตาเร ปฏิภาติ ‘‘อุทปาที’’ติอาขฺยาเตน กถิตตฺตา, น ปน วิภตฺติวิปลฺลาสตฺถภูโต อุปโยควจนตฺโถ ‘‘อุทปาที’’ติอาขฺยาเตน อวจนียตฺตา, ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ หิ ภควตา วุตฺตกาเล โก ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ ปทํ ปริวตฺติตฺวา อตฺถมาจิกฺขติ, ตถา ‘‘พาเล ปณฺฑิเต’’ติอาทีนมฺปิ ปจฺจตฺตวจนานํ อปเรหิ ‘‘พาเล ปณฺฑิเต’’ติอาทีหิ ภุมฺโมปโยควจเนหิ สุติวเสน สมานตฺเตปิ ปจฺจตฺตวจนตฺโถเยว โสตาเร ปฏิภาติ, น อิตรวจนตฺโถ ยถาปโยคํ อตฺถสฺส คเหตพฺพตฺตาฯ อิติ ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, พาเล, ปณฺฑิเต’’ติอาทีนํ สุทฺธปจฺจตฺตวจนตฺตญฺเญว สารโต ปจฺเจตพฺพํ, น สุติสามญฺเญน ภุมฺโมปโยควจนตฺตํฯ

ยํ ปนาจริเยน ชาตกฏฺฐกถายํ –

‘‘ตโย คิริํ ติอนฺตรํ กามยามิ,

ปญฺจาลา กุรุโย เกกเก จ;

ตตุตฺตริํ พฺราหฺมณ กามยามิ,

ติกิจฺฉ มํ พฺราหฺมณ กามนีต’’นฺติ –

อิมสฺส กามนีตชาตกสฺส สํวณฺณนายํ ‘‘เกกเก จาติ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํ, เตน เกกกสฺส รฏฺฐํ ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ วทนฺโต จ โส ‘‘ปุริเส ปสฺสติ, ปุริเส ปติฏฺฐิต’’นฺติ, ‘‘ปสฺสามิ โลเก สธเน มนุสฺเส’’ติ จ อาทีสุ เยภุยฺเยน ‘‘ปุริเส, โลเก, สธเน, มนุสฺเส’’ติอาทีนํ อุปโยคพหุวจนภุมฺเมกวจนภาเวน อาคตตฺตา ปจฺจตฺเตกวจนพหุวจนภาวสฺส ปน อปากฏตฺตา เยภุยฺยปฺปวตฺติํ สนฺธาย ‘‘อิทมฺปิ ตาทิสเมวา’’ติ มญฺญมาโน วทติ มญฺเญฯ อาจริยา หิ กตฺถจิ อตฺตโน รุจิยาปิ วิสุํ วิสุํ กเถนฺติฯ อยํ ปน อมฺหากํ รุจิ – ‘‘เกกเก’’ติ อิทํ ปจฺจตฺตวจนเมว ‘‘ปญฺจาลา, กุรุโย’’ติ สหชาตปทานิ วิย, รฏฺฐวาจกตฺตา ปน ‘‘กุรุโย’’ติ ปทมิว พหุวจนวเสน วุตฺตํฯ น หิ ภควา ‘‘ขตฺติโย, พฺราหฺมโณ, เวสฺโส’’ติอาทีสุ วิย สมานวิภตฺตีหิ นิทฺทิสิตพฺเพสุ สหชาตปเทสุ ปจฺฉิมํ อุปโยควจนวเสน นิทฺทิเสยฺย, ยุตฺติ จ น ทิสฺสติ ‘‘ปญฺจาลา’’ติ, ‘‘กุรุโย’’ติ ปจฺจตฺตวจนํ วตฺวา ‘‘เกกเก’’ติ อุปโยควจนสฺส วจเน, ตสฺมา ‘‘เกกเก’’ติ อิทํ ปจฺจตฺตวจนเมวฯ ตถา หิ สนฺธิวิโสธนวิธายโก อาจริโย ตาทิสานํ ปทานํ ปจฺจตฺตวจนตฺตญฺเญว วิภาเวนฺโต สามํ กเต ปกรเณ ‘‘วนปฺปคุมฺโพ วนปฺปคุมฺเพ, สุขํ ทุกฺขํ ชีโว, สุเข ทุกฺเข ชีเว’’ติ อาห, ฏีกายมฺปิ จ เตสํ ปจฺจตฺตวจนภาวเมว วิภาเวนฺโต ‘‘วนปฺปคุมฺโพ, สุขํ, ทุกฺขํ, ชีโว’’ติ สาธนียํ รูปํ ปติฏฺฐเปตฺวา นิคฺคหีตโลปวเสน อกาโรการานญฺจ เอการาเทสวเสน ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, สุเข, ทุกฺเข, ชีเว’’ติ รูปนิปฺผตฺติมาหฯ สา ปาฬินยานุ กูลาฯ กจฺจายนาจริเยนปิ ปาฬินยํ นิสฺสาย ‘‘ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนปทํ วุตฺตํฯ เตนาห วุตฺติยํ ‘‘ทฺเว ปทานิ ตุลฺยาธิกรณานี’’ติฯ

‘‘ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ’’ติ จ อิทํ ‘‘อฏฺฐ นาคาวาสสตานี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อฏฺฐ นาคาวาสสเต’’ติ ปทมิว วุจฺจตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เกจิ ปน เตสํ ภุมฺเมกวจนตฺตํ อิจฺฉนฺติฯ ตตฺถ ยทิ ‘‘วนปฺปคุมฺเพ’’ติ ปจฺจตฺเต ภุมฺมวจนํ, ‘‘เกกเก’’ติ จ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํ, ‘‘เอเสเส เอเก เอกฏฺเฐ’’ติ เอตฺถ ‘‘เอเสเส’’ติ อิมานิปิ ปจฺจตฺเต ภุมฺมวจนานิ วา สิยุํ, อุปโยควจนานิ วาฯ ยเถตานิ เอวํวิธานิ น โหนฺติ, สุทฺธปจฺจตฺตวจนานิเยว โหนฺติ, ตถา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, เกกเก’’ติอาทีนิปิ ตถาวิธานิ น โหนฺติ, สุทฺธปจฺจตฺตวจนานิเยว โหนฺติฯ อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, พาเล, ปณฺฑิเต, เกกเก’’ติ, ‘‘วิรตฺเต โกสิยายเน, อฏฺฐ นาคาวาสสเต, เก ปุริเส, เอเสเส’’ติ เอวมาทีนํ อเนเกสํ ปุริสลิงฺคอิตฺถิลิงฺคนปุํสกลิงฺคสพฺพนามเอกวจนอเนกวจนวเสน สาสนวเร ฐิตานํ ปทานํ นิปฺผตฺติ ปจฺจตฺเตกวจนปุถุวจนานเมการาเทสวเสเนว ภวตีติ อวสฺสมิทํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ เอวํ ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, พาเล, ปณฺฑิเต’’ติอาทีนํ สุทฺธปจฺจตฺตวจนตา อตีว สุขุมา ทุพฺพิญฺเญยฺยา, สทฺเธน กุลปุตฺเตน อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา ตทุปเทสํ สกฺกจฺจํ คเหตฺวา ชานิตพฺพาฯ พุทฺธวจนสฺมิญฺหิ สทฺทโต จ อตฺถโต จ อธิปฺปายโต จ อกฺขรจินฺตกานํ ญาณจกฺขุสมฺมุยฺหนฏฺฐานภูตา ปาฬินยา วิวิธา ทิสฺสนฺติฯ

ตตฺถ สทฺทโต ตาว อิทํ สมฺมุยฺหนฏฺฐานํ – ‘‘วิรตฺตา โกสิยายนี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘วิรตฺเต โกสิยายเน’’ติ อิตฺถิลิงฺคปจฺจตฺตวจนํ ทิสฺสติ, ‘‘โก ปุริโส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘เก ปุริเส’’ติ สพฺพนามิกปจฺจตฺตวจนํ ทิสฺสติ, ‘‘กินฺนาโม เต อุปชฺฌาโย’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘โกนาโม เต อุปชฺฌาโย’’ติ สมาสปทํ ปุลฺลิงฺควิสยํ ทิสฺสติฯ

กิํ นามํ เอตสฺสาติ โกนาโมติ หิ สมาโสฯ เตน ‘‘โกนามา อิตฺถี, โกนามํ กุล’’นฺติ อยมฺปิ นโย คเหตพฺโพฯ ‘‘กฺว เต พลํ มหาราชา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘โก เต พลํ มหาราชา’’ติ เอตฺถ กฺวสทฺเทน อีสกํ สมานสุติโก สตฺตมิยนฺโต โกสทฺโท ทิสฺสติ, กฺว โกสทฺทา หิ อญฺญมญฺญมีสกสมานสุติกาฯ ตถา ‘‘อิธ เหมนฺตคิมฺเหสุ, อิธ เหมนฺตคิมฺหิสุ, น เตนตฺถํ อพนฺธิ โส, น เตนตฺถํ อพนฺธิสู’’ติ อญฺญานิปิ โยเชตพฺพานิฯ

อตฺถโต ปน อิทํ สมฺมุยฺหนฏฺฐานํ – ‘‘ยํ น กญฺจนทฺเวปิญฺฉ, อนฺเธน ตมสา คต’’นฺติ เอตฺถ นกาโร ‘‘กต’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺโพฯ น กตนฺติ กตํ วิยาติ อตฺโถฯ เอตฺถ หิ นกาโร อุปมาเน วตฺตติ, น ปฏิเสเธฯ

‘‘อสฺสทฺโธ อกตญฺญู จ,

สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;

หตาวกาโส วนฺตาโส,

ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ

เอวมาทีนิปิ อญฺญานิ โยเชตพฺพานิฯ

อธิปฺปายโต อิทํ สมฺมุยฺหนฏฺฐานํ – ‘‘ตณฺหํ อสฺมิมานํ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโย ทฺวาทสายตนนิสฺสิตํ นนฺทิราคญฺจ หนฺตฺวา พฺราหฺมโณ อนีโฆ ยาตี’’ติ วตฺตพฺเพปิ ตถา อวตฺวา ตเมวตฺถํ คเหตฺวา อญฺเญน ปริยาเยน

‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, ราชาโน ทฺเว จ ขตฺติเย;

รฏฺฐํ สานุจรํ หนฺตฺวา, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ’’ติ

วุตฺตํฯ

‘‘วนํ ฉินฺทถ มา รุกฺขํ, วนโต ชายเต ภยํ;

เฉตฺวา วนญฺจ วนถํ, นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว’’ติ

เอวมาทีนิปิ อญฺญานิ โยเชตพฺพานิฯ เอวํ พุทฺธวจเน สทฺทโต จ อตฺถโต จ อธิปฺปายโต จ อกฺขรจินฺตกานํ ญาณจกฺขุสมฺมุยฺหนฏฺฐานภูตา ปาฬินยา วิวิธา ทิสฺสนฺติฯ ยถาห –

‘‘ชานนฺตา อปิ สทฺทสตฺถมขิลํ มุยฺหนฺติ ปาฐกฺกเม,

เยภุยฺเยน หิ โลกนีติวิธุรา ปาเฐ นยา วิชฺชเร;

ปณฺฑิจฺจมฺปิ ปหาย พาหิรคตํ เอตฺเถว ตสฺมา พุโธ,

สิกฺเขยฺยามลธมฺมสาครตเร นิพฺพานติตฺถูปเค’’ติฯ

เอวํ ปาฬินยานํ ทุพฺพิญฺเญยฺยตฺตา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ, พาเล จ, ปณฺฑิเต จา’’ติอาทีนํ สุทฺธปจฺจตฺตวจนตฺตญฺเญว สารโต ปจฺเจตพฺพํ, น สุติสามญฺเญน ภุมฺโมปโยควจนตฺตํ ภุมฺโมปโยควจเนหิ เตสํ สมานสุติกตฺเตปิ ปจฺจตฺตโชตกตฺตาฯ สมานสุติกาปิ หิ สทฺทา อตฺถปฺปกรณลิงฺคสทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธาทิวเสน อตฺถวิเสสโชตกา ภวนฺติฯ ตํ ยถา? ‘‘สีโห คายตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เอวํนามโก ปุริโส’’ติ อตฺโถ วิญฺญายติฯ ‘‘สีโห นงฺคุฏฺฐํ จาเลตี’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘มิคราชา’’ติ วิญฺญายติฯ เอวํ อตฺถวเสน สมานสุติกานํ อตฺถวิเสสโชตนํ ภวติฯ สงฺคาเม ฐตฺวา ‘‘สินฺธวมาเนหี’’ติ วุตฺเต ‘‘อสฺโส’’ติ วิญฺญายติฯ โรคิสาลายํ ปน ‘‘สินฺธวมาเนหี’’ติ วุตฺเต ‘‘ลวณ’’นฺติ วิญฺญายติฯ เอวํ ปกรณวเสน สมานสุติกานํ อตฺถวิเสสโชตนํ ภวติฯ ‘‘อิสฺสา’’ติ วุตฺเต ‘‘เอวํนามิกา ธมฺมชาตี’’ติ วิญฺญายติฯ ‘‘อิสฺโส’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘อจฺฉมิโค’’ติ วิญฺญายติฯ เอวํ ลิงฺควเสน เอกเทสสมานสุติกานํ อตฺถวิเสสโชตนํ ภวติฯ

เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ ‘‘เทวทตฺตํ ปกฺโกส ฆฏธารกํ ทณฺฑธารก’’นฺติอาทีสุปิ ฆฏทณฺฑาทีนิ ลิงฺคํ, ตถาปิ สมานสุติกาธิการตฺตา น ตํ อิธาธิปฺเปตํฯ

‘‘อิสฺสา อุปฺปชฺชตี’’ติ จ ‘‘อิสฺสา ปุริสมนุพนฺธิํสู’’ติ จ วุตฺเต ปน สพฺพถา สมานสุติกานํ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธวเสน ยถาวุตฺตอตฺถวิเสสโชตนํ ภวติฯ ตถา ‘‘สีโห ภิกฺขเว มิคราชา สายนฺหสมยํ อาสยา นิกฺขมตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มิคาธิโป เกสรสีโห’’ติ วิญฺญายติฯ ‘‘สีโห สมณุทฺเทโส, สีโห เสนาปตี’’ติ จ วุตฺเต ปน ‘‘สีโห นาม สามเณโร, สีโห นาม เสนาปตี’’ติ วิญฺญายติฯ เอวมฺปิ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธวเสน สมานสุติกานํ อตฺถวิเสสโชตนํ ภวติฯ ‘‘อทฺทสํสุ โข ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู สตฺตรสวคฺคิเย ภิกฺขู วิหารํ ปฏิสงฺขโรนฺเต’’ติ เอวมฺปิ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธวเสน สมานสุติกานํ ปจฺจตฺโตปโยคตฺถสงฺขาตอตฺถวิเสสโชตนํ ภวติฯ ตถา ‘‘สิญฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจา’’ติ เอวมฺปิ สทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธวเสน สมานสุติกานํ อาลปนตฺถปจฺจตฺตตฺถสงฺขาตอตฺถวิเสสโชตนํ ภวติ, ตสฺมา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสฺสิตคฺเค’’ติอาทีนิ ภุมฺโมปโยควจเนหิ สทิสตฺเตปิสทฺทนฺตราภิสมฺพนฺธวเสน สุทฺธปจฺจตฺตวจนานีติ คเหตพฺพานิฯ ปจฺจตฺเตกวจนพหุวจนานํ เอว หิ เอการาเทสวเสน เอวํวิธานิ รูปานิ ภวนฺติ ภุมฺโมปโยควจนานิ วิยาติฯ นนุ จ โภ เอวํวิธานํ รูปานํ ปาฬิยํ ทิสฺสนโต ‘เอการนฺตมฺปิ ปุลฺลิงฺคํ อตฺถี’ติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพํ, โอการนฺตภาโวคธรูปวิเสสตฺตา เตสํ รูปานํฯ อาเทสวเสน หิ สิทฺธตฺตา วิสุํ เอการนฺตปุลฺลิงฺคํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ปุลฺลิงฺคานํ ยถาวุตฺตสตฺตวิธตาเยว คเหตพฺพาติฯ

เกจิ ปน วเทยฺยุํ ‘‘ยายํ ปุริสสทฺทนยํ คเหตฺวา ‘ภูโต, ภูตาฯ ภูต’นฺติอาทินา สพฺเพสโมการนฺตปทานํ นามิกปทมาลา วิภตฺตา, ตตฺถ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตานิ รูปานิ กิมตฺถํ น วุตฺตานี’’ติ? วิเสสทสฺสนตฺถํฯ ตาทิสานิ หิ จตุตฺเถกวจนรูปานิ ปาฬินเย โปราณฏฺฐกถานเย จ อุปปริกฺขิยมาเน ‘‘คตฺยตฺถกมฺมนิ, นยนตฺถกมฺมนิ, วิภตฺติวิปริณาเม, ตทตฺเถ จา’’ติ สงฺเขปโต อิเมสุ จตูสุเยว ฐาเนสุ, ปเภทโต ปน สตฺตสุ ฐาเนสุ ทิสฺสนฺติฯ ทานโรจนธารณนโมโยคาทิเภเท ปน ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเย น ทิสฺสนฺติ, อิติ อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ น วุตฺตานีติฯ นนุ ทานกฺริยาโยเค ‘‘อภิรูปาย กญฺญา เทยฺยา’’ติ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตรูปทสฺสนโต อิมสฺมิมฺปิ สทฺทนีติปฺปกรเณ ‘‘ปุริสาย, ภูตายา’’ติอาทีนิ วตฺตพฺพานิ, เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘ทานโรจนธารณนโมโยคาทิเภเท ปน ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเย น ทิสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตนฺติ? อปาฬินยตฺตาฯ ‘‘อภิรูปาย กญฺญา เทยฺยา’’ติ อยญฺหิ สทฺทสตฺถโต อาคโต นโย, น พุทฺธวจนโตฯ พุทฺธวจนญฺหิ ปตฺวา ‘‘อภิรูปสฺส กญฺญา เทยฺยา’’ติ ปทรูปํ ภวิสฺสตีติฯ นนุ จ โภ นโมโยคาทีสุปิ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทโส ทิสฺสตีติฯ สาสนาวจราปิ หิ นิปุณา ปณฺฑิตา ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติอาทีนิ วตฺวา รตนตฺตยํ วนฺทนฺติฯ เกจิ ปน –

‘‘นโม พุทฺธาย พุทฺธสฺส,

นโม ธมฺมาย ธมฺมิโน;

นโม สงฺฆาย สงฺฆสฺส,

นโมกาเรน โสตฺถิ เม’’ติ จ,

‘‘มุเข สรสิ สมฺผุลฺเล, นยนุปฺปลปงฺกเช;

ปาทปงฺกชปูชาย, พุทฺธาย สตตํ ทเท’’ติ จ,

‘‘นโร นรํ ยาจติ กิญฺจิ วตฺถุํ, นเรน ทูโต ปหิโต นรายา’’ติ จ คาถารจนมฺปิ กุพฺพนฺตีติ? สจฺจํ, สาสนาวจราปิ นิปุณา ปณฺฑิตา ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติอาทีนิวตฺวา รตนตฺตยํ วนฺทนฺติ, คาถารจนมฺปิ กุพฺพนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ เต สทฺทสตฺเถ กตปริจยวเสน สทฺทสตฺถโต นยํ คเหตฺวา ตถารูปา คาถาปิ จุณฺณิยปทานิปิ อภิสงฺขโรนฺติ, ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติอาทีนิ วตฺวา รตนตฺตยํ วนฺทนฺติฯ เย ปน สทฺทสตฺเถ อกตปริจยา อนฺตมโส พาลทารกา, เตปิ อญฺเญสํ วจนํ สุตฺวา กตปริจยวเสน ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติอาทีนิ วตฺวา รตนตฺตยํ วนฺทนฺติ, ‘‘นโม พุทฺธสฺสา’’ติ วทนฺตา ปน อปฺปกตราฯ กตฺถจิ หิ ปเทเส กุมารเก อกฺขรสมยํ อุคฺคณฺหาเปนฺตา ครู อกฺขรานมาทิมฺหิ ‘‘นโม พุทฺธายา’’ติ สิกฺขาเปนฺติ, น ปน ‘‘นโม พุทฺธสฺสา’’ติ, เอวํ สนฺเตปิ ปาฬินเย โปราณฏฺฐกถานเย จ อุปปริกฺขิยมาเน ฐเปตฺวา คตฺยตฺถกมฺมาทิฏฺฐานจตุกฺกํ, ปเภทโต สตฺตฏฺฐานํ วา ทานโรจนธารณนโมโยคาทิเภเท ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเย จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตานิ รูปานิ น ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา เกหิจิ อภิสงฺขตานิ ‘‘นโม พุทฺธาย, พุทฺธาย ทานํ เทนฺตี’’ติ ปทานิ ปาฬิํ ปตฺวา ‘‘นโม พุทฺธสฺส, พุทฺธสฺส ทานํ เทนฺตี’’ติ อญฺญรูปานิ ภวนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อยํ ปน ปาฬินยอฏฺฐกถานยานุรูเปน อายาเทสสฺส ปโยครจนา – ‘‘พุทฺธาย สรณํ คจฺฉติ, พุทฺธํ สรณํ คจฺฉตี’’ติ วา, ‘‘พุทฺธาย นครํ เนนฺติ, พุทฺธํ นครํ เนนฺตี’’ติ วา, ‘‘พุทฺธาย สกฺกโต ธมฺโม, พุทฺเธน สกฺกโต ธมฺโม’’ติ วา, ‘‘พุทฺธาย ชีวิตํ ปริจฺจชติ, พุทฺธสฺส อตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชตี’’ติ วา, ‘‘พุทฺธาย อเปนฺติ อญฺญติตฺถิยา, พุทฺธสฺมา อเปนฺติ อญฺญติตฺถิยา’’ติ วา , ‘‘พุทฺธาย ธมฺมตา, พุทฺธสฺส ธมฺมตา’’ติ วา, ‘‘พุทฺธาย ปสนฺโน, พุทฺเธ ปสนฺโน’’ติ วา อิติ ปเภทโต อิมํ สตฺตฐานํ วิวชฺเชตฺวา อญฺญตฺถ อายาเทโส น ทิสฺสติฯ ตถา หิ –

ปาเฐ มหานมกฺการ-สงฺขาเต สาธุนนฺทเน;

สมฺปทาเน นโมโยเค, อายาเทโส น ทิสฺสติฯ

เอตฺถ มหานมกฺการปาโฐ นาม ‘‘นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ ปาโฐฯ อตฺราปิ อายาเทโส น ทิสฺสติฯ วมฺมิกสุตฺเตปิ ‘‘นโม กโรหิ นาคสฺสา’’ติ เอวํ อายาเทโส น ทิสฺสติฯ อมฺพฏฺฐสุตฺเตปิ ‘‘โสตฺถิ ภทนฺเต โหตุ รญฺโญ, โสตฺถิ ชนปทสฺส’’ฯ เอวํ อายาเทโส น ทิสฺสติฯ

‘‘สุปฺปพุทฺธ’’นฺติ ปาฐสฺส, อตฺถสํวณฺณนายปิ;

สมฺปทาเน นโมโยเค, อายาเทโส น ทิสฺสติฯ

ตถา หิ

‘‘สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;

เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, นิจฺจํ พุทฺธคตา สตี’’ติ

อิมิสฺสา ปาฬิยา อฏฺฐกถายํ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิกสฺส ปุตฺโต คุฬํ ขิปมาโน พุทฺธานุสฺสติํ อาวชฺเชตฺวา ‘นโม พุทฺธสฺสา’ติ วตฺวา คุฬํ ขิปตี’’ติ อายาเทสวชฺชิโต สทฺทรจนาวิเสโส ทิสฺสติฯ สคาถาวคฺควณฺณนายมฺปิ ธนญฺชานีสุตฺตฏฺฐกถายํ ‘‘ตฺวํ ฐิตาปิ นิสินฺนาปิ ขิปิตฺวาปิ กาเสตฺวาปิ ‘นโม พุทฺธสฺสา’ติ ตสฺส มุณฺฑกสฺส สมณกสฺส นมกฺการํ กโรสี’’ติ อายาเทสวชฺชิโต สทฺทรจนาวิเสโส ทิสฺสติฯ ตถา ตตฺถ ตตฺถ ‘‘พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทติฯ

ตสฺส ปุริสสฺส ภตฺตํ น รุจฺจติฯ สมณสฺส โรจเต สจฺจํ, พุทฺธสฺส ฉตฺตํ ธาเรติ, พุทฺธสฺส สิลาฆเต’’ติอาทินา อายาเทสวิวชฺชิโต สทฺทรจนาวิเสโส ทิสฺสติฯ เอวํ ทานโรจนาทีสุ พหูสุ สมฺปทานวิสเยสุ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตํ รูปํ น ทิสฺสติฯ

คตฺยตฺถกมฺมาทีสุ ปน จตูสุ ฐาเนสุ ทิสฺสติฯ ตถา หิ ‘‘มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉตี’’ติ เจตฺถ คตฺยตฺถกมฺมนิ ทิสฺสติฯ เอตฺถ หิ ‘‘มูลํ ปฏิกสฺเสยฺย, อปฺโป สคฺคํ คจฺฉตี’’ติ จ อตฺโถฯ ‘‘ปฏิกสฺเสยฺยา’’ติ เจตฺถ กส คติยนฺติ ธาตุสฺส ปติอุปสคฺเคน วิเสสิตตฺตา ‘‘อากฑฺเฒยฺยา’’ติ อตฺโถ ภวติฯ ‘‘อยํ ปุริโส มม อตฺถกาโม, โย มํ คเหตฺวาน ทกาย เนตี’’ติ เอตฺถ นยนตฺถกมฺมนิ ทิสฺสติฯ เอตฺถ หิ มํ อุทกํ เนติ, อตฺตโน วสนกโสพฺภํ ปาเปตีติ อตฺโถฯ ‘‘วิรมถายสฺมนฺโต มม วจนายา’’ติ เอตฺถ วิภตฺติวิปริณาเม ทิสฺสติฯ มม วจนโต วิรมถาติ หิ นิสฺสกฺกวจนวเสน อตฺโถฯ ‘‘มหาคณาย ภตฺตา เม’’ติ เอตฺถาปิ วิภตฺติวิปริณาเม ทิสฺสติฯ มม มหโต หํสคณสฺส ภตฺตาติ หิ สามิวจนวเสน อตฺโถฯ มม หํสราชาติ เจตฺถ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อสกฺกตา จสฺม ธนญฺจยายา’’ติ เอตฺถาปิ วิภตฺติวิปริณาเม ทิสฺสติฯ มยํ ธนญฺจยสฺส รญฺโญ อสกฺกตา จ ภวามาติ หิ กตฺตุตฺเถ สามิวจนํฯ ตถา หิ ‘‘ธนญฺจยสฺสา’’ติ วา ‘‘ธนญฺจเยนา’’ติ วา วตฺตพฺเพ เอวํ อวตฺวา ‘‘ธนญฺจยายา’’ติ สมฺปทานวจนํ ทานกฺริยาทิกสฺส สมฺปทานวิสยสฺส อภาวโต วิภตฺติวิปริณาเมเยว ยุชฺชติ, ตสฺมา ธนญฺจยราเชน มยํ อสกฺกตา จ ภวามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อญฺญมฺปิ วิภตฺติวิปริณามฏฺฐานํ มคฺคิตพฺพํฯ

‘‘วิราคาย อุปสมาย นิโรธายา’’ติอาทีนิ ปน อเนกสหสฺสานิ อายาเทสสหิตานิ สทฺทรูปานิ ตทตฺเถ ปวตฺตนฺติฯ อฏฺฐกถาจริยาปิ หิ ธมฺมวินยสทฺทตฺถํ วณฺเณนฺตา ‘‘ธมฺมานํ วินยายฯ อนวชฺชธมฺมตฺถญฺเหส วินโย, น ภวโภคาทิอตฺถ’’นฺติ ตทตฺถวเสเนว อายาเทสสหิตํ สทฺทรูปํ ปยุญฺชิํสุ, เอวํ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตานิ รูปานิ คตฺยตฺถกมฺมนิ นยนตฺถกมฺมนิ วิภตฺติวิปริณาเม ตทตฺเถ จาติ อิเมสุ จตูสุเยว ฐาเนสุ ทิสฺสนฺติ, น ปน ทานโรจนาทิเภเท ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเยฯ ตถา หิ นิรุตฺติปิฏเก ‘‘อตฺถายาติ สมฺปทานวจน’’นฺติ อายาเทสสหิตํ สทฺทรูปํ วุตฺตํ, ปุริสสทฺทาทิวเสน ปน ตาทิสานิ รูปานิ น วุตฺตานิ ตาทิสานํ สทฺทรูปานํ ยตฺถ กตฺถจิ อปฺปวตฺตนโตฯ กจฺจายนปฺปกรเณปิ หิ ‘‘อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู’’ติ ลกฺขณสฺส วุตฺติยํ ‘‘อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ปุริสายา’’ติ วา ‘‘สมณายา’’ติ วา ‘‘พฺราหฺมณายา’’ติ วา น วุตฺตนฺติฯ

เอตฺถ สิยา – นนุ โภ ตสฺเสว วุตฺติยํ ‘‘จตุตฺถีติ กิมตฺถํ ปุริสสฺส มุขํฯ เอกวจนสฺสาติ กิมตฺถํ ปุริสานํ ททาติฯ

วาติ กิมตฺถํ ทาตา โหติ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปุริสาย สมณาย พฺราหฺมณายา’’ติอาทีนิ ปทรูปานิ นยโต ทสฺสิตานิ, เกวลํ ปน มุขสทฺทโยคโต พหุวจนภาวโต วิกปฺปนโต จ ‘‘ปุริสายา’’ติอาทีนิ น สิชฺฌนฺติ, มุขสทฺทโยคาทิวิรหิเต ปน ฐาเน อวสฺสํ สิชฺฌนฺตีติ? เอตฺถ วุจฺจเต – ‘‘จตุตฺถีติ กิมตฺถํ ปุริสสฺส มุข’’นฺติ วทนฺโต ‘‘สเจ อายาเทโส ภเวยฺย , จตุตฺถิยา เอว ภวติ, น ฉฏฺฐิยา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มุข’’นฺติ ปทํ ทสฺเสสิ, น จ เตน ‘‘มุขสทฺทฏฺฐาเน เทตีติอาทิเก สมฺปทานวิสยภูเต กฺริยาปเท ฐิเต อายาเทโส โหตี’’ติ ทสฺเสติฯ ‘‘เอกวจนสฺสาติ กิมตฺถํ ปุริสานํ ททาตี’’ติ วทนฺโตปิ ‘‘เอกวจนสฺเสว อายาเทโส โหติ, น พหุวจนสฺสา’’ติ ทสฺเสติฯ ‘‘ททาตี’’ติ อิทํ ปทํ ‘‘ปุริสาน’’นฺติ ปทสฺส สมฺปทานวจนตฺตํ ญาเปตุํ อโวจ, น จ ‘‘เทตีติอาทิเก สมฺปทานวิสยภูเต กฺริยาปเท สติ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทโส โหตี’’ติ อิมมตฺถํ วิญฺญาเปติฯ ‘‘วาติ กิมตฺถํ ทาตา โหติ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา’’ติ จ วทนฺโตปิ ‘‘สมฺปทาเนเยว วิกปฺเปน อายาเทโส โหตี’’ติ วิญฺญาเปติ, น ทานาทิกฺริยํ ปฏิจฺจ อายาเทสวิธานํ ญาเปติฯ

ยทิ ปน ทานาทิกฺริยํ ปฏิจฺจ อายาเทสวิธานํ สิยา, วุตฺติการเกน ลกฺขณสฺส วุตฺติยํ มูโลทาหรเณเยว ‘‘อตฺถาย หิตายา’’ติ ตทตฺถปโยคานิ วิย ‘‘ปุริสาย ทียเต’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วุตฺตํฯ กสฺมาติ เจ? พุทฺธวจเน โปราณฏฺฐกถาสุ จ ตาทิสสฺส ปโยคสฺส อภาวาฯ นิรุตฺติปิฏเก หิ ปภินฺนปฏิสมฺภิโท โส อายสฺมา มหากจฺจาโน ‘‘ปุริสสฺส ทียเต’’ติ อายาเทสรหิตานิเยว รูปานิ ทสฺเสติ, ‘‘อตฺถายาติ สมฺปทานวจน’’นฺติ ภณนฺโตปิ จ เถโร ทานาทิกฺริยาเปกฺขํ อกตฺวา จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตํ รูปเมว นิทฺทิสิฯ เตน โส ปโยโค ตทตฺถปฺปโยโคติ วิญฺญายติฯ อิติ อิเมหิ การเณหิ ชานิตพฺพํ ‘‘ทานาทิกฺริยํ ปฏิจฺจ อายาเทสวิธานํ น กต’’นฺติฯ ยชฺเชวํ ‘‘อตฺถาย หิตายา’’ติอาทีนิเยว ตทตฺถปฺปโยคานิ ‘‘อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู’’ติ ลกฺขณสฺส วิสยา ภเวยฺยุํ, นาญฺญานีติ? ตนฺน, อญฺญานิปิ วิสยาเยว ตสฺสฯ

กตมานิ? ‘‘มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉติ, ทกาย เนติ, วิรมถายสฺมนฺโต มมวจนาย, คณาย ภตฺตา’’ติอาทีนิฯ ‘‘สคฺคสฺส คมเนน วา’’ติอาทีนิ ปน วาธิการตฺตา อวิสยาวาติฯ

นนุ จ โภ เอวํ สนฺเต วุตฺติการเกน มูโลทาหรเณสุ ‘‘อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ วตฺวา ‘‘มูลาย ปฏิกสฺเสยฺยา’’ติอาทีนิปิ วตฺตพฺพานิ, กิมุทาหรเณ ปน ‘‘วาติ กิมตฺถํ สคฺคสฺส คมเนน วา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, อวจเน การณมตฺถิ, ตํ สุณาถ – ‘‘มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉตี’’ติ เอตฺถ หิ ‘‘มูลาย, สคฺคายา’’ติ ปทานิ สุทฺธสมฺปทานวจนานิ น โหนฺติ คตฺยตฺถกมฺมนิ วตฺตนโต, ตสฺมา มูโลทาหรเณสุ น วุตฺตานิฯ ตถา ‘‘ทกาย เนตี’’ติ เอตฺถ ‘‘ทกายา’’ติ ปทํ นยนตฺถกมฺมนิ วตฺตนโต สุทฺธสมฺปทานวจนํ น โหตีติ น วุตฺตํฯ ‘‘วิรมถายสฺมนฺโต มม วจนายา’’ติ เอตฺถ ปน ‘‘วจนายา’’ติ ปทํ นิสฺสกฺกวจนตฺเถ วตฺตนโต, ‘‘คณาย ภตฺตา’’ติ เอตฺถ ‘‘คณายา’’ติ ปทํ สามิวจนตฺเถ วตฺตนโต, ‘‘อสกฺกตา จสฺม ธนญฺจยายา’’ติ เอตฺถ ‘‘ธนญฺจยายา’’ติ ปทํ กตฺตุวเสน สามิอตฺเถ วตฺตนโต สุทฺธสมฺปทานวจนํ น โหตีติ น วุตฺตํฯ กิมุทาหรเณปิ ‘‘สคฺคสฺสา’’ติ ปทํ คมนสทฺทสนฺนิธานโต คตฺยตฺถกมฺมนิ วตฺตนโต สุทฺธสมฺปทานวจนํ น โหตีติ ‘‘วาติ กิมตฺถํ สคฺคสฺส คมเนน วา’’ติ น วุตฺตํฯ เอวญฺเหตฺถ วุตฺตนเยน พุทฺธวจนํ โปราณฏฺฐกถานยญฺจ ปตฺวา จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตานิ รูปานิ คตฺยตฺถกมฺมาทีสุ จตูสุเยว ฐาเนสุ ทิสฺสนฺติ, น ปน ทานโรจนาทิเภเท ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเยติ ทฏฺฐพฺพํฯ

นนุ จ โภ ‘‘จนฺทนสารํ เชฏฺฐิกาย อทาสิ สุวณฺณมาลํ กนิฏฺฐายา’’ติ ทานปฺปโยเค จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตรูปทสฺสนโต ‘‘ราชกญฺญาย ทียเต, ราชกญฺญาย รุจฺจติ อลงฺกาโร, ราชกญฺญาย ฉตฺตํ ธาเรติ, ราชกญฺญาย นโม กโรหิ, ราชกญฺญาย โสตฺถิ ภวตุ, ราชกญฺญาย สิลาฆเต’’ติอาทีหิปิ ปโยเคหิ ภวิตพฺพํ, อถ กสฺมา ‘‘พุทฺธวจนํ โปราณฏฺฐกถานยญฺจ ปตฺวา จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตานิ รูปานิ คตฺยตฺถกมฺมาทีสุ จตูสุเยว ฐาเนสุ ทิสฺสนฺติ, น ปน ทานโรจนาทิเภเท ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเย’’ติ วทถาติ? อุปฺปถมวติณฺโณ ภวํ, น หิ ภวํ อมฺหากํ วจนตฺถํ ชานาติฯ อยญฺเหตฺถ อมฺหากํ วจนตฺโถ – สพฺพานิปิ อิตฺถิลิงฺคานิ เอกวจนวเสน ตติยาจตุตฺถีปญฺจมีฉฏฺฐีสตฺตมีฐาเนสุ สมสมานิ โหนฺติ, อปฺปานิ อสมานิ, ตสฺมา ตานิ ฐเปตฺวา ปุลฺลิงฺคนปุํสกลิงฺเคสุ ปุริสาทิ จิตฺตาทิสทฺทานํ อการนฺตปกติภาเว ฐิตานํ จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทสสหิตานิ รูปานิ พุทฺธวจนาทีสุ ทานโรจนาทิเภเท ยตฺถ กตฺถจิ สมฺปทานวิสเย น ทิสฺสนฺติฯ เตเนว หิ ‘‘มูลาย, สคฺคาย, ทกาย, วจนาย, คณายา’’ติอาทีนิ คตฺยตฺถกมฺมาทีสุ ตีสุ ‘‘อภิญฺญาย, สมฺโพธาย, นิพฺพานายา’’ติ เอวมาทีนิ ปน อเนกสตานิ ติลิงฺคปทานิ ตทตฺเถเยวาติ อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสุ ทิสฺสนฺติฯ ‘‘เทติ, โรจติ, ธาเรตี’’ติอาทีสุ ปน สุทฺธสมฺปทานวิสเยสุ น ทิสฺสนฺติฯ ภวนฺติ จตฺร –

จตุตฺเถกวจนสฺส, อายาเทเสน สํยุตํ;

รูปํ อนิตฺถิลิงฺคานํ, ฐาเนสุ จตุสุฏฺฐิตํฯ

คตฺยตฺถกมฺมนิ เจว, นยนตฺถสฺส กมฺมนิ;

วิภตฺติยา วิปลฺลาเส, ตทตฺเถ จาติ นิทฺทิเสฯ

‘‘มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉติ’’;

เอวํ คตฺยตฺถกมฺมสฺมิํ, ทิฏฺฐมมฺเหหิ สาสเนฯ

‘‘ทกาย เนติ’’ อิจฺเจวํ, นยนตฺถสฺส กมฺมนิ;

‘‘วจนายา’’ติ นิสฺสกฺเก, วิรมณปฺปโยคโตฯ

‘‘คณาย’’อิติ สามิสฺมิํ, ‘‘ภตฺตา’’ติ สทฺทโยคโต;

‘‘ธนญฺจยายา’’ติ ปทํ, กตฺตุตฺเถ สามิสูจกํฯ

‘‘อสกฺกตา’’ติ สทฺทสฺส, โยคโตติ วินิทฺทิเส;

อญฺโญ จาปิ วิปลฺลาโส, มคฺคิตพฺโพ วิภาวินาฯ

‘‘อภิญฺญาย สมฺโพธาย, นิพฺพานายา’’ติมานิ ตุ;

ลิงฺคตฺตยวเสเนว, ตทตฺถสฺมิํ วินิทฺทิเสฯ

เอวํ ปาฐานุโลเมน, กถิโต อายสมฺภโว;

อิทนฺตุ สุขุมํ ฐานํ, จินฺเตตพฺพํ ปุนปฺปุนํฯ

โอการนฺตวเสเนว, นานานยสุมณฺฑิตา;

ปทมาลา มเหสิสฺส, สาสนตฺถํ ปกาสิตาฯ

อิมมติมธุรญฺเจ จิตฺติกตฺวา สุเณยฺยุํ,

วิวิธนยวิจิตฺตํ สาธโว สทฺทนีติํ;

ชินวรวจเนเต สทฺทโต ชาตกงฺขํ,

กุมุทมิว’สินา เว สุฏฺฐุ ฉินฺเทยฺยุเมตฺถฯ

อิติ นวงฺเค สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย พฺยปฺปถคตีสุ วิญฺญูนํ

โกสลฺลตฺถาย กเต สทฺทนีติปฺปกรเณ

สวินิจฺฉโย โอการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูปสฺส

นามิกปทมาลาวิภาโค นาม

ปญฺจโม ปริจฺเฉโทฯ

อการนฺโตการนฺตตาปกติกโอการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺฐิตํฯ

6. อาการนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา อาการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูเปสุ อภิภวิตุ อิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม – สตฺถา, สตฺถา, สตฺถาโรฯ สตฺถารํ, สตฺถาโรฯ สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิฯ สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํฯ สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิฯ สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํฯ สตฺถริ, สตฺถาเรสุฯ โภ สตฺถ, โภ สตฺถา, ภวนฺโต สตฺถาโรฯ

อยํ ยมกมหาเถเรน กตาย จูฬนิรุตฺติยา อาคโต นโยฯ เอตฺถ จ นิรุตฺติปิฏเก จ กจฺจายเน จ ‘‘สตฺถุนา’’ติ ปทํ อนาคตมฺปิ คเหตพฺพเมว ‘‘ธมฺมราเชน สตฺถุนา’’ติ ทสฺสนโตฯ ‘‘สตฺถารา, สตฺถุนา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภี’’ติ กโม จ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ อสติปิ อตฺถวิเสเส พฺยญฺชนวิเสสวเสน, พฺยญฺชนวิเสสาภาเวปิ อตฺถนานตฺถตาวเสน สทฺทนฺตรสนฺทสฺสนํ นิรุตฺติกฺกโมติ ‘‘สตฺถา’’ติ ปทํ เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ นิรุตฺติปิฏกาทีสุ ปน ‘‘สตฺถา’’ติ ปฐมาพหุวจนํ น อาคตํฯ กิญฺจาปิ น อาคตํ, ตถาปิ ‘‘อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺตี’’ติ ปาฬิยํ ‘‘อวิตกฺกิตา’’ติ ปฐมาพหุวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘สตฺถา’’ติ ปทสฺส ปฐมาพหุวจนตฺตํ อวสฺสมิจฺฉิตพฺพํฯ ตถา วตฺตา, ธาตา, คนฺตาทีนมฺปิ ตคฺคติกตฺตาฯ ตถา นิรุตฺติปิฏเก ‘‘สตฺถาเร’’ติ ทุติยาพหุวจนญฺจ ‘‘สตฺถุสฺส, สตฺถาน’’นฺติ จตุตฺถีฉฏฺเฐกวจนพหุวจนานิ จ อาคตานิ, จูฬนิรุตฺติยํ ปน น อาคตานิฯ ตตฺถ ‘‘มาตาปิตโร โปเสติฯ ภาตโร อติกฺกมตี’’ติ ทสฺสนโต ‘‘สตฺถาเร’’ติ ทุติยาพหุวจนรูปํ อยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ กจฺจายนาทีสุ ‘‘โภ สตฺถ, โภ สตฺถา’’ อิติ รสฺสทีฆวเสน อาลปเนกวจนทฺวยํ วุตฺตํฯ นิรุตฺติปิฏเก ‘‘โภ สตฺถ’’ อิติรสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘ภวนฺโต สตฺถาโร’’ติ อาราเทสวเสน อาลปนพหุวจนํ วุตฺตํฯ