เวยฺยากรเณสุ หิ เย, กุสลากุสลา ตหิํ ตหิํ วุตฺตา;

มนสา โวโลกยเต, ตํ ขุ ทิสาโลจนํ อาหุฯ

[21]

โอโลเกตฺวา ทิสโลจเนน, อุกฺขิปิย ยํ สมาเนติ;

สพฺเพ กุสลากุสเล, อยํ นโย องฺกุโส นามฯ

[22]

โสฬส หารา ปฐมํ, ทิสโลจนโต [ทิสโลจเนน (ก.)] ทิสา วิโลเกตฺวา;

สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺตํฯ

ทฺวาทสปท

[23]

อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชนํ, นิรุตฺติ ตเถว นิทฺเทโส;

อาการฉฏฺฐวจนํ, เอตฺตาว พฺยญฺชนํ สพฺพํฯ

[24]

สงฺกาสนา ปกาสนา, วิวรณา วิภชนุตฺตานีกมฺมปญฺญตฺติ;

เอเตหิ ฉหิ ปเทหิ, อตฺโถ กมฺมญฺจ นิทฺทิฏฺฐํฯ

[25]

ตีณิ จ นยา อนูนา, อตฺถสฺส จ ฉปฺปทานิ คณิตานิ;

นวหิ ปเทหิ ภควโต, วจนสฺสตฺโถ สมายุตฺโตฯ

[26]

อตฺถสฺส นวปฺปทานิ, พฺยญฺชนปริเยฏฺฐิยา จตุพฺพีส;

อุภยํ สงฺกลยิตฺวา [สงฺเขปยโต (ก.)], เตตฺติํสา เอตฺติกา เนตฺตีติฯ

นิทฺเทสวาโรฯ

4. ปฏินิทฺเทสวาโร

1. เทสนาหารวิภงฺโค

[5] ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร? ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ คาถา อยํ เทสนาหาโรฯ กิํ เทสยติ? อสฺสาทํ อาทีนวํ นิสฺสรณํ ผลํ อุปายํ อาณตฺติํฯ ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสสฺสามีติฯ

ตตฺถ กตโม อสฺสาโท?

‘‘กามํ [กามมาทิกา อิมา ฉ คาถา สุ. นิ. 772 ปสฺสิตพฺพา] กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌติ;

อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี’’ติฯ

อยํ อสฺสาโทฯ

ตตฺถ กตโม อาทีนโว?

‘‘ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;

เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี’’ติฯ

อยํ อาทีนโวฯ

ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ?

‘‘โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;

โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตี’’ติฯ

อิทํ นิสฺสรณํฯ

ตตฺถ กตโม อสฺสาโท?

‘‘เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ วา, ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;

ถิโย พนฺธู ปุถู กาเม, โย นโร อนุคิชฺฌตี’’ติฯ

อยํ อสฺสาโทฯ

ตตฺถ กตโม อาทีนโว?

‘‘อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยา;

ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, นาวํ ภินฺนมิโวทก’’นฺติฯ

อยํ อาทีนโวฯ

ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ?

‘‘ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต, กามานิ ปริวชฺชเย;

เต ปหาย ตเร โอฆํ, นาวํ สิตฺวาว ปารคู’’ติฯ

อิทํ นิสฺสรณํฯ

ตตฺถ กตมํ ผลํ?

‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริํ, ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล;

เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารี’’ติฯ

อิทํ ผลํฯ

ตตฺถ กตโม อุปาโย?

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ…เป.…

‘‘สพฺเพ สงฺขารา [ปสฺส ธ. ป. 277] ทุกฺขา’’ติ…เป.…

‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติฯ

อยํ อุปาโยฯ

ตตฺถ กตมา อาณตฺติ?

‘‘จกฺขุมา [ปสฺส อุทา. 43] วิสมานีว, วิชฺชมาเน ปรกฺกเม;

ปณฺฑิโต ชีวโลกสฺมิํ, ปาปานิ ปริวชฺชเย’’ติฯ

อยํ อาณตฺติฯ

‘‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ,

โมฆราชา’ติ อาณตฺติ, ‘สทา สโต’ติ อุปาโย;

‘อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจ [อุหจฺจ (ก.) ปสฺส สุ. นิ. 1125], เอวํ มจฺจุตโร สิยา’’’ฯ

อิทํ ผลํฯ

[6] ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสรณํ เทสยติ, วิปญฺจิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ เทสยติ, เนยฺยสฺส ปุคฺคลสฺส อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ เทสยติฯ

ตตฺถ จตสฺโส ปฏิปทา, จตฺตาโร ปุคฺคลาฯ ตณฺหาจริโต มนฺโท สตินฺทฺริเยน ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ สติปฏฺฐาเนหิ นิสฺสเยหิฯ

ตณฺหาจริโต อุทตฺโต [อุทตฺโถ (สี.) อุ อา ทา ต] สมาธินฺทฺริเยน ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติ ฌาเนหิ นิสฺสเยหิฯ ทิฏฺฐิจริโต มนฺโท วีริยินฺทฺริเยน สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ สมฺมปฺปธาเนหิ นิสฺสเยหิฯ ทิฏฺฐิจริโต อุทตฺโต ปญฺญินฺทฺริเยน สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติ สจฺเจหิ นิสฺสเยหิฯ

อุโภ ตณฺหาจริตา สมถปุพฺพงฺคมาย วิปสฺสนา นิยฺยนฺติ ราควิราคาย เจโตวิมุตฺติยาฯ อุโภ ทิฏฺฐิจริตา วิปสฺสนาปุพฺพงฺคเม สมเถน นิยฺยนฺติ อวิชฺชาวิราคาย ปญฺญาวิมุตฺติยาฯ

ตตฺถ เย สมถปุพฺพงฺคมาหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยนฺติ, เต นนฺทิยาวฏฺเฏน นเยน หาตพฺพา, เย วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมาหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยนฺติ, เต สีหวิกฺกีฬิเตน นเยน หาตพฺพาฯ

[7] สฺวายํ หาโร กตฺถ สมฺภวติ, ยสฺส สตฺถา วา ธมฺมํ เทสยติ อญฺญตโร วา ครุฏฺฐานีโย สพฺรหฺมจารี, โส ตํ ธมฺมํ สุตฺวา สทฺธํ ปฏิลภติฯ ตตฺถ ยา วีมํสา อุสฺสาหนา ตุลนา อุปปริกฺขา, อยํ สุตมยี ปญฺญาฯ ตถา สุเตน นิสฺสเยน ยา วีมํสา ตุลนา อุปปริกฺขา มนสานุเปกฺขณา, อยํ จินฺตามยี ปญฺญาฯ อิมาหิ ทฺวีหิ ปญฺญาหิ มนสิการสมฺปยุตฺตสฺส ยํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ ทสฺสนภูมิยํ วา ภาวนาภูมิยํ วา, อยํ ภาวนามยี ปญฺญาฯ

[8] ปรโตโฆสา สุตมยี ปญฺญาฯ ปจฺจตฺตสมุฏฺฐิตา โยนิโส มนสิการา จินฺตามยี ปญฺญาฯ ยํ ปรโต จ โฆเสน ปจฺจตฺตสมุฏฺฐิเตน จ โยนิโสมนสิกาเรน ญาณํ อุปฺปชฺชติ, อยํ ภาวนามยี ปญฺญาฯ ยสฺส อิมา ทฺเว ปญฺญา อตฺถิ สุตมยี จินฺตามยี จ, อยํ อุคฺฆฏิตญฺญูฯ ยสฺส สุตมยี ปญฺญา อตฺถิ, จินฺตามยี นตฺถิ, อยํ วิปญฺจิตญฺญู [วิปจฺจิตญฺญู (สี.)]ฯ ยสฺส เนว สุตมยี ปญฺญา อตฺถิ น จินฺตามยี, อยํ เนยฺโยฯ

[9] สายํ ธมฺมเทสนา กิํ เทสยติ? จตฺตาริ สจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคํฯ อาทีนโว จ ผลญฺจ ทุกฺขํ, อสฺสาโท สมุทโย, นิสฺสรณํ นิโรโธ, อุปาโย อาณตฺติ จ มคฺโคฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ อิทํ ธมฺมจกฺกํฯ

ยถาห ภควา – ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ เม, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิํ, สพฺพํ ธมฺมจกฺกํฯ

ตตฺถ อปริมาณา ปทา, อปริมาณา อกฺขรา, อปริมาณา พฺยญฺชนา, อปริมาณา อาการา เนรุตฺตา นิทฺเทสาฯ เอตสฺเสว อตฺถสฺส สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ [อุตฺตานิกมฺมํ (ก.)] ปญฺญตฺติ, อิติปิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํฯ

‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ เม, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ…เป.… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ เม, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิํฯ

ตตฺถ อปริมาณา ปทา, อปริมาณา อกฺขรา, อปริมาณา พฺยญฺชนา, อปริมาณา อาการา เนรุตฺตา นิทฺเทสาฯ เอตสฺเสว อตฺถสฺส สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ ปญฺญตฺติ อิติปิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํฯ

ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ, ปเทหิ ปกาเสติ, พฺยญฺชเนหิ วิวรติ, อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานีกโรติ [อุตฺตานิํ กโรติ (ก.)], นิทฺเทเสหิ ปญฺญเปติฯ ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ จ ปเทหิ จ อุคฺฆเฏติ [อุคฺฆาเฏติ (สี.)], พฺยญฺชเนหิ จ อากาเรหิ จ วิปญฺจยติ, นิรุตฺตีหิ จ นิทฺเทเสหิ จ วิตฺถาเรติฯ ตตฺถ อุคฺฆฏนา [อุคฺฆาฏนา (สี.)] อาทิ, วิปญฺจนา มชฺเฌ, วิตฺถารณา ปริโยสานํฯ โสยํ ธมฺมวินโย อุคฺฆฏียนฺโต อุคฺฆฏิตญฺญูปุคฺคลํ วิเนติ, เตน นํ อาหุ ‘‘อาทิกลฺยาโณ’’ติฯ วิปญฺจียนฺโต วิปญฺจิตญฺญูปุคฺคลํ วิเนติ, เตน นํ อาหุ ‘‘มชฺเฌกลฺยาโณ’’ติฯ วิตฺถารียนฺโต เนยฺยํ ปุคฺคลํ วิเนติ, เตน นํ อาหุ ‘‘ปริโยสานกลฺยาโณ’’ติฯ

[10] ตตฺถ ฉปฺปทานิ อตฺโถ สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ ปญฺญตฺติ, อิมานิ ฉปฺปทานิ อตฺโถฯ ฉปฺปทานิ พฺยญฺชนํ อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชนํ อากาโร นิรุตฺติ นิทฺเทโส, อิมานิ ฉปฺปทานิ พฺยญฺชนํฯ เตนาห ภควา ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชน’’นฺติฯ

เกวลนฺติ โลกุตฺตรํ, น มิสฺสํ โลกิเยหิ ธมฺเมหิฯ ปริปุณฺณนฺติ ปริปูรํ อนูนํ อนติเรกํฯ ปริสุทฺธนฺติ นิมฺมลํ สพฺพมลาปคตํ ปริโยทาตํ อุปฏฺฐิตํ สพฺพวิเสสานํ, อิทํ วุจฺจติ ตถาคตปทํอิติปิ ตถาคตนิเสวิตํอิติปิ ตถาคตารญฺชิตํอิติปิ, อโตเจตํ พฺรหฺมจริยํ ปญฺญายติฯ เตนาห ภควา ‘‘เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสสฺสามี’’ติฯ

เกสํ อยํ ธมฺมเทสนา, โยคีนํฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน –

‘‘อสฺสาทาทีนวตา, นิสฺสรณมฺปิ จ ผลํ อุปาโย จ;

อาณตฺตี จ ภควโต, โยคีนํ เทสนาหาโร’’ติฯ

นิยุตฺโต เทสนาหาโรฯ

2. วิจยหารวิภงฺโค

[11] ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? ‘‘ยํ ปุจฺฉิตญฺจ วิสฺสชฺชิตญฺจา’’ติ คาถา, อยํ วิจโย หาโรฯ

กิํ วิจินติ? ปทํ วิจินติ, ปญฺหํ วิจินติ, วิสชฺชนํ [วิสฺสชฺชนํ (สี. ก.)] วิจินติ, ปุพฺพาปรํ วิจินติ, อสฺสาทํ วิจินติ, อาทีนวํ วิจินติ, นิสฺสรณํ วิจินติ, ผลํ วิจินติ, อุปายํ วิจินติ, อาณตฺติํ วิจินติ, อนุคีติํ วิจินติ, สพฺเพ นว สุตฺตนฺเต วิจินติฯ ยถา กิํ ภเว, ยถา อายสฺมา อชิโต ปารายเน ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ –

‘‘เกนสฺสุ [ปสฺส สุ. นิ. 1038] นิวุโต โลโก, [อิจฺจายสฺมา อชิโต,]

เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กิํ สุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ