เต เอเตสํ เหตูติปิ มคฺคเหตุกาฯ สมฺมาทิฏฺฐิ สยํ มคฺโค เจว เหตุ จฯ อิติ มคฺโค เหตุ เอเตสนฺติปิ มคฺคเหตุกาฯ อภิภวิตฺวา ปวตฺตนฏฺเฐน มคฺโค อธิปติ เอเตสนฺติ มคฺคาธิปติโนฯ

[17] อุปฺปนฺนตฺติเก อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ยาว ภงฺคา อุทฺธํ ปนฺนา คตา ปวตฺตาติ อุปฺปนฺนาฯ น อุปฺปนฺนาติ อนุปฺปนฺนาฯ ปรินิฏฺฐิตการเณกเทสตฺตา อวสฺสํ อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ อุปฺปาทิโนฯ

[18] อตีตตฺติเก อตฺตโน สภาวํ อุปฺปาทาทิกฺขณํ วา ปตฺวา อติกฺกนฺตาติ อตีตาฯ ตทุภยมฺปิ น อาคตาติ อนาคตาฯ ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาติ ปจฺจุปฺปนฺนาฯ

[19] อนนฺตรตฺติเก อตีตํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ อตีตารมฺมณาฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

[20] อชฺฌตฺตตฺติเก ‘เอวํ ปวตฺตมานา มยํ อตฺตา’ติ คหณํ, ‘คมิสฺสามา’ติ อิมินา วิย อธิปฺปาเยน อตฺตานํ อธิการํ กตฺวา ปวตฺตาติ อชฺฌตฺตาฯ ‘อชฺฌตฺต’-สทฺโท ปนายํ โคจรชฺฌตฺเต นิยกชฺฌตฺเต อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต วิสยชฺฌตฺเตติ จตูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ ‘‘เตนานนฺท, ภิกฺขุนา ตสฺมิํเยว ปุริมสฺมิํ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปตพฺพํ’’ (ม. นิ. 3.188), ‘‘อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 362) หิ อยํ โคจรชฺฌตฺเต ทิสฺสติฯ ‘‘อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ’’ (ที. นิ. 1.228; ธ. ส. 161), ‘‘อชฺฌตฺตํ วา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.373) นิยกชฺฌตฺเตฯ ‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.304) อชฺฌตฺตชฺฌตฺเตฯ ‘‘อยํ โข ปนานนฺท, วิหาโร ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ ยทิทํ สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อชฺฌตฺตํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.187) วิสยชฺฌตฺเต; อิสฺสริยฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ ผลสมาปตฺติ หิ พุทฺธานํ อิสฺสริยฏฺฐานํ นามฯ อิธ ปน นิยกชฺฌตฺเต อธิปฺเปโตฯ ตสฺมา อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตา ปาฏิปุคฺคลิกา ธมฺมา อชฺฌตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ตโต พาหิรภูตา ปน อินฺทฺริยพทฺธา วา อนินฺทฺริยพทฺธา วา พหิทฺธา นามฯ ตติยปทํ ตทุภยวเสน วุตฺตํฯ