เมนู

1. ญาณกถา

มาติกาวณฺณนา

[1] ตตฺถ อุทฺเทเส ตาว โสตาวธาเน ปญฺญา สุตมเย ญาณนฺติ เอตฺถ โสตสทฺโท อเนกตฺถปฺปเภโทฯ ตถา เหส –

มํสวิญฺญาณญาเณสุ, ตณฺหาทีสุ จ ทิสฺสติ;

ธารายํ อริยมคฺเค, จิตฺตสนฺตติยมฺปิ จฯ

‘‘โสตายตนํ โสตธาตุ โสตินฺทฺริย’’นฺติอาทีสุ (วิภ. 157) หิ อยํ โสตสทฺโท มํสโสเต ทิสฺสติฯ ‘‘โสเตน สทฺทํ สุตฺวา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.295) โสตวิญฺญาเณฯ ‘‘ทิพฺพาย โสตธาตุยา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.356) ญาณโสเตฯ ‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมินฺติ ยานิ เอตานิ โสตานิ มยา กิตฺติตานิ ปกิตฺติตานิ อาจิกฺขิตานิ เทสิตานิ ปญฺญปิตานิ ปฏฺฐปิตานิ วิวริตานิ วิภตฺตานิ อุตฺตานีกตานิ ปกาสิตานิฯ เสยฺยถิทํ – ตณฺหาโสโต ทิฏฺฐิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต’’ติอาทีสุ (จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 4) ตณฺหาทีสุ ปญฺจสุ ธมฺเมสุฯ ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมาน’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 4.241) อุทกธารายํฯ ‘‘อริยสฺเสตํ, อาวุโส, อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ, ยทิทํ โสโต’’ติอาทีสุ อริยมคฺเคฯ ‘‘ปุริสสฺส จ วิญฺญาณโสตํ ปชานาติ อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺนํ อิธ โลเก ปติฏฺฐิตญฺจ ปรโลเก ปติฏฺฐิตญฺจา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.149) จิตฺตสนฺตติยํ ฯ อิธ ปนายํ มํสโสเต ทฏฺฐพฺโพฯ เตน โสเตน เหตุภูเตน, กรณภูเตน วา อวธียติ อวตฺถาปียติ อปฺปียตีติ โสตาวธานํฯ กิํ ตํ? สุตํฯ สุตญฺจ นาม ‘‘พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.339) วิย โสตทฺวารานุสาเรน วิญฺญาตํ อวธาริตํ ธมฺมชาตํ, ตํ อิธ โสตาวธานนฺติ วุตฺตํฯ ตสฺมิํ โสตาวธานสงฺขาเต สุเต ปวตฺตา ปญฺญา โสตาวธาเน ปญฺญาฯ ปญฺญาติ จ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณสงฺขาเตน ปญฺญาปนฏฺเฐน ปญฺญา, เตน เตน วา อนิจฺจาทินา ปกาเรน ธมฺเม ชานาตีติปิ ปญฺญาฯ

สุตมเย ญาณนฺติ เอตฺถ สุตสทฺโท ตาว สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ –

คมเน วิสฺสุเต ตินฺเตนุโยโคปจิเตปิ จ;

สทฺเท จ โสตทฺวารานุสารญาเต จ ทิสฺสติฯ

ตถา หิสฺส ‘‘เสนาย ปสุโต’’ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถฯ ‘‘สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต’’ติอาทีสุ (อุทา. 11; มหาว. 5) วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 657) ตินฺตา ตินฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ‘‘เย ฌานปสุตา ธีรา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 181) อนุยุตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘ตุมฺเหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปก’’นฺติอาทีสุ (ขุ. ปา. 7.12; เป. ว. 25) อุปจิตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาต’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.241) สทฺโทติ อตฺโถฯ ‘‘พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.339) โสตทฺวารานุสารวิญฺญาตธโรติ อตฺโถฯ อิธ ปนสฺส โสตทฺวารานุสาเรน วิญฺญาตํ อุปธาริตนฺติ อตฺโถฯ สุตมเย ญาณนฺติ ยา เอสา เอตํ สุตํ วิญฺญาตํ อวธาริตํ สทฺธมฺมํ อารพฺภ อารมฺมณํ กตฺวา สพฺพปฐมญฺจ อปราปรญฺจ ปวตฺตา ปญฺญา, ตํ ‘‘สุตมเย ญาณ’’นฺติ วุตฺตํ โหติ, สุตมยํ ญาณนฺติ อตฺโถฯ สุตมเยติ จ ปจฺจตฺตวจนเมตํ, ยถา ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ (กถา. 1, 15-18)ฯ ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเค’’ (ขุ. ปา. 6.13; สุ. นิ. 236)ฯ ‘‘นตฺถิ อตฺตกาเร นตฺถิ ปรกาเร นตฺถิ ปุริสกาเร’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.168) ปจฺจตฺตวจนํ, เอวมิธาปิ ทฏฺฐพฺพํฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สุตมยํ ญาณนฺติ อตฺโถ’’ติฯ

อถ วา สุเตน ปกโต ผสฺสาทิโก ธมฺมปุญฺโช สุตมโย, ตสฺมิํ สุตมเย ธมฺมปุญฺเช ปวตฺตํ ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํ สุตมเย ญาณํฯ สภาวสามญฺญลกฺขณวเสน ธมฺเม ชานาตีติ ญาณํฯ ตํเยว ญาณํ ปริยายวจเนน อธิปฺปายปกาสนตฺถํ อนิยเมน ‘‘ปญฺญา’’ติ วตฺวา ปจฺฉา อธิปฺเปตํ ‘‘ญาณ’’นฺติ นิยเมตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ญาณญฺจ นาม สภาวปฏิเวธลกฺขณํ, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณํ วา กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรสํ ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานํ อรญฺญคตสุเทสโก วิยฯ ‘‘สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1071) วจนโต สมาธิปทฏฺฐานํฯ

ลกฺขณาทีสุ หิ สภาโว วา สามญฺญํ วา ลกฺขณํ นาม, กิจฺจํ วา สมฺปตฺติ วา รโส นาม, อุปฏฺฐานากาโร วา ผลํ วา ปจฺจุปฏฺฐานํ นาม, อาสนฺนการณํ ปทฏฺฐานํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ

[2] สุตฺวาน สํวเร ปญฺญาติ –

ปาติโมกฺโข สตี เจว, ญาณํ ขนฺติ ตเถว จ;

วีริยํ ปญฺจิเม ธมฺมา, สํวราติ ปกาสิตาฯ

‘‘อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต’’ติ (วิภ. 511) อาคโต ปาติโมกฺขสํวโรฯ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.213; ม. นิ. 1.295; สํ. นิ. 4.239; อ. นิ. 3.16) นเยน อาคโต สติสํวโร

‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ (อชิตาติ ภควา),

สติ เตสํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติ ฯ (จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา 60; สุ. นิ. 1041) –

อาคโต ญาณสํวโรฯ ‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, อาสวา ปฏิเสวนา ปหาตพฺพา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.23; อ. นิ. 6.58) นเยน อาคโต ปจฺจยปฏิเสวนาสํวโร, โสปิ ญาณสํวเรเนว สงฺคหิโตฯ ‘‘ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺส ชิฆจฺฉาย ปิปาสาย ฑํสมกสวาตาตปสริสปสมฺผสฺสานํ ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ ขรานํ กฏุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อธิวาสกชาติโก โหตี’’ติ (ม. นิ. 1.24; อ. นิ. 4.114; 6.58) อาคโต ขนฺติสํวโรฯ ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.26; อ. นิ. 4.114; 6.58) นเยน อาคโต วีริยสํวโร

‘‘อิธ อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปตี’’ติ (สํ. นิ. 5.8) อาคโต อาชีวปาริสุทฺธิสํวโร, โสปิ วีริยสํวเรเนว สงฺคหิโตฯ เตสุ สตฺตสุ สํวเรสุ ปาติโมกฺขสํวรอินฺทฺริยสํวรอาชีวปาริสุทฺธิปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตา จตฺตาโร สํวรา อิธาธิปฺเปตา, เตสุ จ วิเสเสน ปาติโมกฺขสํวโรฯ สพฺโพปิ จายํ สํวโร ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต สํวโรติ วุจฺจติฯ สุตมยญาเณ วุตฺตํ ธมฺมํ สุตฺวา สํวรนฺตสฺส สํวรํ กโรนฺตสฺส ตสฺมิํ สํวเร ปวตฺตา ตํสมฺปยุตฺตา ปญฺญา ‘‘สุตฺวาน สํวเร ปญฺญา’’ติ วุตฺตาฯ อถ วา เหตุอตฺเถ สุตฺวาติ วจนสฺส สมฺภวโต สุตเหตุนา สํวเร ปญฺญาติปิ อตฺโถฯ

สีลมเย ญาณนฺติ เอตฺถ สีลนฺติ สีลนฏฺเฐน สีลํฯ กิมิทํ สีลนํ นาม? สมาธานํ วา, กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถฯ อุปธารณํ วา, กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฏฺฐาวเสน อาธารภาโวติ อตฺโถฯ เอตเทว หิ เอตฺถ อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณวิทู อนุชานนฺติฯ อญฺเญ ปน ‘‘อธิเสวนฏฺเฐน อาจารฏฺเฐน ตสฺสีลฏฺเฐน สิรฏฺเฐน สีตลฏฺเฐน สิวฏฺเฐน สีล’’นฺติ วณฺณยนฺติฯ

สีลนํ ลกฺขณํ ตสฺส, ภินฺนสฺสาปิ อเนกธา;

สนิทสฺสนตฺตํ รูปสฺส, ยถา ภินฺนสฺส เนกธาฯ

ยถา หิ นีลปีตาทิเภเทน อเนกธา ภินฺนสฺสาปิ รูปายตนสฺส สนิทสฺสนตฺตํ ลกฺขณํ นีลาทิเภเทน ภินฺนสฺสาปิ สนิทสฺสนภาวานติกฺกมนโต, ตถา สีลสฺส เจตนาทิเภเทน อเนกธา ภินฺนสฺสาปิ ยเทตํ กายกมฺมาทีนํ สมาธานวเสน กุสลานญฺจ ธมฺมานํ ปติฏฺฐานวเสน วุตฺตํ สีลนํ, ตเทว ลกฺขณํ เจตนาทิเภเทน ภินฺนสฺสาปิ สมาธานปติฏฺฐานภาวานติกฺกมนโตฯ เอวํลกฺขณสฺส ปนสฺส –

‘‘ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนตา, อนวชฺชคุโณ ตถา;

กิจฺจสมฺปตฺติ อตฺเถน, รโส นาม ปวุจฺจติ’’ฯ

ตสฺมา อิทํ สีลํ นาม กิจฺจฏฺเฐน รเสน ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนรสํ, สมฺปตฺติอตฺเถน รเสน อนวชฺชรสนฺติ เวทิตพฺพํฯ

โสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานํ , ตยิทํ ตสฺส วิญฺญุหิ;

โอตฺตปฺปญฺจ หิรี เจว, ปทฏฺฐานนฺติ วณฺณิตํฯ –

ตยิทํ สีลํ ‘‘กายโสเจยฺยํ วจีโสเจยฺยํ มโนโสเจยฺย’’นฺติ (อิติวุ. 66) เอวํ วุตฺตโสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานํ, สุจิภาเวน ปจฺจุปฏฺฐาติ คหณภาวํ คจฺฉติฯ หิโรตฺตปฺปญฺจ ปน ตสฺส วิญฺญูหิ ปทฏฺฐานนฺติ วณฺณิตํ, อาสนฺนการณนฺติ อตฺโถฯ หิโรตฺตปฺเป หิ สติ สีลํ อุปฺปชฺชติ เจว ติฏฺฐติ จ, อสติ เนว อุปฺปชฺชติ น ติฏฺฐตีติ เอวํวิเธน สีเลน สหคตํ ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํ สีลมเย ญาณํฯ อถ วา สีลเมว ปกตํ สีลมยํ, ตสฺมิํ สีลมเย ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํฯ อสํวเร อาทีนวปจฺจเวกฺขณา จ, สํวเร อานิสํสปจฺจเวกฺขณา จ, สํวรปาริสุทฺธิปจฺจเวกฺขณา จ, สํวรสํกิเลสโวทานปจฺจเวกฺขณา จ สีลมยญาเณเนว สงฺคหิตาฯ

[3] สํวริตฺวา สมาทหเน ปญฺญาติ สีลมยญาเณ วุตฺตสีลสํวเรน สํวริตฺวา สํวรํ กตฺวา สีเล ปติฏฺฐาย สมาทหนฺตสฺส อุปจารปฺปนาวเสน จิตฺเตกคฺคตํ กโรนฺตสฺส ตสฺมิํ สมาทหเน ปวตฺตา ตํสมฺปยุตฺตา ปญฺญาฯ สมํ สมฺมา จ อาทหนํ ฐปนนฺติ จ สมาทหนํ, สมาธิสฺเสเวตํ ปริยายวจนํฯ

สมาธิภาวนามเย ญาณนฺติ เอตฺถ กุสลจิตฺเตกคฺคตา สมาธิฯ เกนฏฺเฐน สมาธิ? สมาธานฏฺเฐน สมาธิฯ กิมิทํ สมาธานํ นาม? เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ สมํ สมฺมา จ อาธานํ, ฐปนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมา ยสฺส ธมฺมสฺสานุภาเวน เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกา สมํ สมฺมา จ อวิกฺขิปมานา อวิปฺปกิณฺณา จ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ, อิทํ สมาธานนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺส โข ปน สมาธิสฺส –

ลกฺขณํ ตุ อวิกฺเขโป, วิกฺเขปวิทฺธํสนํ รโส;

อกมฺปนมุปฏฺฐานํ, ปทฏฺฐานํ สุขํ ปนฯ

ภาวียติ วฑฺฒียตีติ ภาวนา, สมาธิ เอว ภาวนา สมาธิภาวนา, สมาธิสฺส วา ภาวนา วฑฺฒนา สมาธิภาวนาฯ สมาธิภาวนาวจเนน อญฺญํ ภาวนํ ปฏิกฺขิปติฯ ปุพฺเพ วิย อุปจารปฺปนาวเสน สมาธิภาวนามเย ญาณํฯ

[4] ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญาติ เอตฺถ ปฏิจฺจ ผลเมตีติ ปจฺจโยฯ ปฏิจฺจาติ น วินา เตน, อปจฺจกฺขิตฺวาติ อตฺโถฯ เอตีติ อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จาติ อตฺโถฯ อปิจ อุปการกตฺโถ ปจฺจยตฺโถ, ตสฺส ปจฺจยสฺส พหุวิธตฺตา ปจฺจยานํ ปริคฺคเห ววตฺถาปเน จ ปญฺญา ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญาฯ

ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ เอตฺถ ธมฺมสทฺโท ตาว สภาวปญฺญาปุญฺญปญฺญตฺติอาปตฺติปริยตฺตินิสฺสตฺตตาวิการคุณปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนาทีสุ ทิสฺสติฯ อยญฺหิ ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา 1) สภาเว ทิสฺสติฯ

‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;

สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ส เว เปจฺจ น โสจตี’’ติฯ (สุ. นิ. 190) –

อาทีสุ ปญฺญายํฯ

‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;

อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติฯ (เถรคา. 304) –

อาทีสุ ปุญฺเญฯ ‘‘ปญฺญตฺติธมฺมา นิรุตฺติธมฺมา อธิวจนธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา 106-108) ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘ปาราชิกา ธมฺมา สงฺฆาทิเสสา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ปารา. 233-234) อาปตฺติยํฯ ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณ’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 5.73) ปริยตฺติยํฯ ‘‘ตสฺมิํ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ (ธ. ส. 121)ฯ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.373; ม. นิ. 1.115) นิสฺสตฺตตายํฯ ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา มรณธมฺมา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 10.107) วิกาเรฯ ‘‘ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมาน’’นฺติอาทีสุ (มหานิ. 50) คุเณฯ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. 720) ปจฺจเยฯ ‘‘ฐิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.20; อ. นิ. 3.137) ปจฺจยุปฺปนฺเนฯ สฺวายมิธาปิ ปจฺจยุปฺปนฺเน ทฏฺฐพฺโพฯ อตฺถโต ปน อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ วา, ปจฺจเยหิ ธารียนฺตีติ วา, อตฺตโน ผลํ ธาเรนฺตีติ วา, อตฺตโน ปริปูรกํ อปาเยสุ อปตมานํ ธาเรนฺตีติ วา, สกสกลกฺขเณ ธาเรนฺตีติ วา, จิตฺเตน อวธารียนฺตีติ วา ยถาโยคํ ธมฺมาติ วุจฺจนฺติฯ

อิธ ปน อตฺตโน ปจฺจเยหิ ธารียนฺตีติ ธมฺมา, ปจฺจยสมุปฺปนฺนา ธมฺมา ติฏฺฐนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ เจว ปวตฺตนฺติ จ เอตายาติ ธมฺมฏฺฐิติ, ปจฺจยธมฺมานเมตํ อธิวจนํ ฯ ตสฺสํ ธมฺมฏฺฐิติยํ ญาณํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ อิทญฺหิ สมาธิภาวนามยญาเณ วุตฺตสมาธินา สมาหิเตน จิตฺเตน ยถาภูตญาณทสฺสนตฺถาย โยคมารภิตฺวา ววตฺถาปิตนามรูปสฺส เตสํ นามรูปานํ ปจฺจยปริคฺคหปริยายํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ อุปฺปชฺชติฯ ‘‘นามรูปววตฺถาเน ญาณ’’นฺติ อวตฺวา เอว กสฺมา ‘‘ธมฺมฏฺฐิติญาณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ เจ? ปจฺจยปริคฺคเหเนว ปจฺจยสมุปฺปนฺนปริคฺคหสฺส สิทฺธตฺตาฯ ปจฺจยสมุปฺปนฺเน หิ อปริคฺคหิเต ปจฺจยปริคฺคโห น สกฺกา โหติ กาตุํฯ ตสฺมา ธมฺมฏฺฐิติญาณคหเณเนว ตสฺส เหตุภูตํ ปุพฺเพ สิทฺธํ นามรูปววตฺถานญาณํ วุตฺตเมว โหตีติ เวทิตพฺพํฯ กสฺมา ทุติยตติยญาณํ วิย ‘‘สมาทหิตฺวา ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา’’ติ น วุตฺตนฺติ เจ? สมถวิปสฺสนานํ ยุคนทฺธตฺตาฯ

‘‘สมาทหิตฺวา ยถา เจ วิปสฺสติ, วิปสฺสมาโน ตถา เจ สมาทเห;

วิปสฺสนา จ สมโถ ตทา อหุ, สมานภาคา ยุคนทฺธา วตฺตเร’’ติฯ –

หิ วุตฺตํฯ ตสฺมา สมาธิํ อวิสฺสชฺเชตฺวา สมาธิญฺจ ญาณญฺจ ยุคนทฺธํ กตฺวา ยาว อริยมคฺโค, ตาว อุสฺสุกฺกาเปตพฺพนฺติ ญาปนตฺถํ ‘‘ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณ’’มิจฺเจว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[5] อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญาติ เอตฺถ อตฺตโน สภาวํ, อุปฺปาทาทิกฺขณํ วา ปตฺวา อติ อิตา อติกฺกนฺตาติ อตีตา, ตทุภยมฺปิ น อาคตา น สมฺปตฺตาติ อนาคตา, ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปาทาทิอุทฺธํ ปนฺนา คตา ปวตฺตาติ ปจฺจุปฺปนฺนาฯ อทฺธา สนฺตติขณปจฺจุปฺปนฺเนสุ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ อิธาธิปฺเปตํฯ เตสํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ปญฺจกฺขนฺธธมฺมานํ เอเกกกฺขนฺธลกฺขเณ สงฺขิปิตฺวา กลาปวเสน ราสิํ กตฺวา ววตฺถาเน นิจฺฉยเน สนฺนิฏฺฐาปเน ปญฺญาฯ

สมฺมสเน ญาณนฺติ สมฺมา อามสเน อนุมชฺชเน เปกฺขเณ ญาณํ, กลาปสมฺมสนญาณนฺติ อตฺโถฯ

อิทญฺหิ นามรูปววตฺถานญาณานนฺตรํ นามรูปปจฺจยปริคฺคเห ธมฺมฏฺฐิติญาเณ ฐิตสฺส ‘‘ยํกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ ตํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํ, ทุกฺขโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํ, อนตฺตโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสน’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.48) นเยน วุตฺตสมฺมสนวเสน ปุพฺเพ ววตฺถาปิเต เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตสฺส กลาปสมฺมสนญาณํ อุปฺปชฺชติฯ

[6] ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญาติ สนฺตติวเสน ปจฺจุปฺปนฺนานํ อชฺฌตฺตํ ปญฺจกฺขนฺธธมฺมานํ วิปริณามทสฺสเน ภงฺคทสฺสเน ปญฺญาฯ ยสฺมา ‘‘อิเม ธมฺมา อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชนฺตี’’ติ อุทยํ คเหตฺวาปิ เภเทเยว จิตฺตํ ฐเปติ, ตสฺมา อวุตฺโตปิ อุทโย วุตฺโตเยว โหตีติ เวทิตพฺโพฯ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ทสฺสเนน วา อุทยทสฺสนสฺส สิทฺธตฺตา อุทโย วุตฺโตเยว โหติฯ น หิ อุทยํ วินา ธมฺมานํ อุปฺปนฺนตฺตํ สิชฺฌติ, ตสฺมา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทวิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญา’’ติ อวุตฺเตปิ วุตฺตเมว โหตีติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสเน ญาณ’’นฺติ นิยมิตตฺตา จ อุทยทสฺสนํ สิทฺธเมว โหตีติ อนนฺตรํ วุตฺตสฺส สมฺมสนญาณสฺส ปารํ คนฺตฺวา ตํสมฺมสเนเยว ปากฏีภูเต อุทยพฺพเย ปริคฺคณฺหิตฺวา สงฺขารานํ ปริจฺเฉทกรณตฺถํ อุทยพฺพยานุปสฺสนํ อารภนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาณํฯ ตญฺหิ อุทยพฺพเย อนุปสฺสนโต อุทยพฺพยานุปสฺสนาติ วุจฺจติฯ

[7] อารมฺมณํ ปฏิสงฺขาติ รูปกฺขนฺธาทิอารมฺมณํ ภงฺคโต ปฏิสงฺขาย ชานิตฺวา ปสฺสิตฺวาฯ ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺญา วิปสฺสเน ญาณนฺติ ตสฺส อารมฺมณํ ภงฺคโต ปฏิสงฺขาย อุปฺปนฺนสฺส ญาณสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสเน ยา ปญฺญา, ตํ ‘‘วิปสฺสเน ญาณ’’นฺติ วุตฺตํ โหติฯ วิปสฺสนาติ จ วิวิธา ปสฺสนา วิปสฺสนาฯ อารมฺมณปฏิสงฺขาติปิ ปาโฐฯ ตสฺสตฺโถ – อารมฺมณสฺส ปฏิสงฺขา ชานนา ปสฺสนาติ วุตฺตนเยเนว อารมฺมณปฏิสงฺขา ‘‘ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺญา วิปสฺสเน ญาณ’’นฺติ วุตฺตํ โหติฯ

ยสฺมา ปน ภงฺคานุปสฺสนาย เอว วิปสฺสนา สิขํ ปาปุณาติ, ตสฺมา วิเสเสตฺวา อิทเมว ‘‘วิปสฺสเน ญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ยสฺมา อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ฐิตสฺส มคฺคามคฺคญาณทสฺสนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตสฺสา สิทฺธาย ตํ สิทฺธเมว โหตีติ ตํ อวตฺวาว ภงฺคานุปสฺสนาย เอว วิปสฺสนาสิขํ ญาณํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อุทยพฺพยานุปสฺสนาย สุปริทิฏฺฐอุทยพฺพยสฺส สุปริจฺฉินฺเนสุ สงฺขาเรสุ ลหุํ ลหุํ อุปฏฺฐหนฺเตสุ ญาเณ ติกฺเข วหนฺเต อุทยํ ปหาย ภงฺเค เอว สติ สนฺติฏฺฐติ, ตสฺส ‘‘เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา เอวํ นาม สงฺขารา ภิชฺชนฺตี’’ติ ปสฺสโต เอตสฺมิํ ฐาเน ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ อุปฺปชฺชติฯ

[8] ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญาติ อุปฺปาทปวตฺตนิมิตฺตอายูหนาปฏิสนฺธีนํ ภยโต อุปฏฺฐาเน ปีฬาโยคโต สปฺปฏิภยวเสน คหณูปคมเน ปญฺญาติ อตฺโถฯ ภยโต อุปฏฺฐาตีติ ภยตุปฏฺฐานํ อารมฺมณํ , ตสฺมิํ ภยตุปฏฺฐาเนฯ อถ วา ภยโต อุปติฏฺฐตีติ ภยตุปฏฺฐานํ, ปญฺญา, ตํ ‘‘ภยตุปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อาทีนเว ญาณนฺติ ภุมฺมวจนเมวฯ ‘‘ยา จ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา, ยญฺจ อาทีนเว ญาณํ, ยา จ นิพฺพิทา, อิเม ธมฺมา เอกฏฺฐา, พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.227) วุตฺตตฺตา เอกมิว วุจฺจมานมฺปิ อวตฺถาเภเทน มุญฺจิตุกมฺยตาทิ วิย ติวิธเมว โหติฯ ตสฺมา ภยตุปฏฺฐานอาทีนวานุปสฺสนาสุ สิทฺธาสุ นิพฺพิทานุปสฺสนา สิทฺธา โหตีติ กตฺวา อวุตฺตาปิ วุตฺตาว โหตีติ เวทิตพฺพาฯ

สพฺพสงฺขารานํ ภงฺคารมฺมณํ ภงฺคานุปสฺสนํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส ติภวจตุโยนิปญฺจคติสตฺตวิญฺญาณฏฺฐิตินวสตฺตาวาเสสุ ปเภทกา สงฺขารา สุเขน ชีวิตุกามสฺส ภีรุกปุริสสฺส สีหพฺยคฺฆทีปิอจฺฉตรจฺฉยกฺขรกฺขสจณฺฑโคณจณฺฑกุกฺกุรปภินฺน- มทจณฺฑหตฺถิโฆรอาสิวิสอสนิวิจกฺกสุสานรณภูมิชลิตองฺคารกาสุอาทโย วิย มหาภยํ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, ตสฺส ‘‘อตีตา สงฺขารา นิรุทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺติ, อนาคตาปิ เอวเมว นิรุชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ ปสฺสโต เอตสฺมิํ ฐาเน ภยตุปฏฺฐานํ ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ

ตสฺส ตํ ภยตุปฏฺฐานญาณํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส สพฺพภวโยนิคติฐิติสตฺตาวาเสสุ เนว ตาณํ น เลณํ น คติ น ปฏิสรณํ ปญฺญายติ, สพฺพภวโยนิคติฐิตินิวาสคเตสุ สงฺขาเรสุ เอกสงฺขาเรปิ ปตฺถนา วา ปรามาโส วา น โหติ, ตโย ภวา วีตจฺจิตงฺคารปุณฺณา องฺคารกาสุโย วิย, จตฺตาโร มหาภูตา โฆรวิสา อาสิวิสา วิย, ปญฺจกฺขนฺธา อุกฺขิตฺตาสิกา วธกา วิย, ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ สุญฺญคาโม วิย, ฉ พาหิรายตนานิ คามฆาตกโจรา วิย, สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติโย นว จ สตฺตาวาสา เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตา สมฺปชฺชลิตา สโชติภูตา วิย จ, สพฺเพ สงฺขารา คณฺฑภูตา โรคภูตา สลฺลภูตา อฆภูตา อาพาธภูตา วิย จ นิรสฺสาทา นิรสา มหาอาทีนวราสิภูตา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, สุเขน ชีวิตุกามสฺส ภีรุกปุริสสฺส รมณียาการสณฺฐิตมฺปิ สวาฬกมิว วนคหนํ, สสทฺทูลา วิย คุหา, สคาหรกฺขสํ วิย อุทกํ, สมุสฺสิตขคฺคา วิย ปจฺจตฺถิกา, สวิสํ วิย โภชนํ, สโจโร วิย มคฺโค, อาทิตฺตมิว อคารํ, อุยฺยุตฺตเสนา วิย รณภูมิฯ ยถา หิ โส ปุริโส เอตานิ สวาฬกวนคหนาทีนิ อาคมฺม ภีโต สํวิคฺโค โลมหฏฺฐชาโต สมนฺตโต อาทีนวเมว ปสฺสติ, เอวเมว โส โยคาวจโร ภงฺคานุปสฺสนาวเสน สพฺพสงฺขาเรสุ ภยโต อุปฏฺฐิเตสุ สมนฺตโต นิรสํ นิรสฺสาทํ อาทีนวเมว ปสฺสติฯ ตสฺเสวํ ปสฺสโต อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ อุปฺปชฺชติฯ

โส เอวํ สพฺพสงฺขาเร อาทีนวโต สมฺปสฺสนฺโต สพฺพภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาสคเต สเภทเก สงฺขารคเต นิพฺพินฺทติ อุกฺกณฺฐติ นาภิรมติฯ เสยฺยถาปิ นาม จิตฺตกูฏปพฺพตปาทาภิรโต สุวณฺณราชหํโส อสุจิมฺหิ จณฺฑาลคามทฺวารอาวาเฏ นาภิรมติ, สตฺตสุ มหาสเรสุเยว อภิรมติ, เอวเมว อยํ โยคีราชหํโส สุปริทิฏฺฐาทีนเว สเภทเก สงฺขารคเต นาภิรมติ, ภาวนารามตาย ปน ภาวนารติยา สมนฺนาคตตฺตา สตฺตสุ อนุปสฺสนาสุเยว อภิรมติฯ ยถา จ สุวณฺณปญฺชเรปิ ปกฺขิตฺโต สีโห มิคราชา นาภิรมติ, ติโยชนสหสฺสวิตฺถเต ปน หิมวนฺเตเยว รมติ, เอวมยมฺปิ โยคีสีโห ติวิเธ สุคติภเวปิ นาภิรมติ, ตีสุ อนุปสฺสนาสุเยว รมติฯ

ยถา จ สพฺพเสโต สตฺตปฺปติฏฺโฐ อิทฺธิมา เวหาสงฺคโม ฉทฺทนฺโต นาคราชา นครมชฺเฌ นาภิรมติ, หิมวติ ฉทฺทนฺตรหเทเยว รมติ, เอวมยํ โยคีวรวารโณ สพฺพสฺมิมฺปิ สงฺขารคเต นาภิรมติ, ‘‘อนุปฺปาโท เขม’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.53) นเยน นิทฺทิฏฺเฐ สนฺติปเทเยว รมติ, ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารมานโส โหติฯ เอตฺตาวตา ตสฺส นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ อุปฺปนฺนํ โหตีติฯ

[9] มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณนฺติ มุญฺจิตุํ จชิตุํ กาเมติ อิจฺฉตีติ มุญฺจิตุกาโม, มุญฺจิตุกามสฺส ภาโว มุญฺจิตุกมฺยตาฯ ปฏิสงฺขาติ อุปปริกฺขตีติ ปฏิสงฺขา, ปฏิสงฺขานํ วา ปฏิสงฺขาฯ สนฺติฏฺฐติ อชฺฌุเปกฺขตีติ สนฺติฏฺฐนา, สนฺติฏฺฐนํ วา สนฺติฏฺฐนาฯ มุญฺจิตุกมฺยตา จ สา ปฏิสงฺขา จ สนฺติฏฺฐนา จาติ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนาฯ อิติ ปุพฺพภาเค นิพฺพิทาญาเณน นิพฺพินฺนสฺส อุปฺปาทาทีนิ ปริจฺจชิตุกามตา มุญฺจิตุกมฺยตาฯ มุญฺจนสฺส อุปายกรณตฺถํ มชฺเฌ ปฏิสงฺขานํ ปฏิสงฺขาฯ มุญฺจิตฺวา อวสาเน อชฺฌุเปกฺขนํ สนฺติฏฺฐนาฯ เอวํ อวตฺถาเภเทน ติปฺปการา ปญฺญา สงฺขารานํ อชฺฌุเปกฺขนาสุ ญาณํ, มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนาสงฺขาตานํ อวตฺถาเภเทน ภินฺนานํ ติสฺสนฺนมฺปิ ปญฺญานํ สงฺขารุเปกฺขตํ อิจฺฉนฺเตน ปน ‘‘ปญฺญา’’ติ จ ‘‘สงฺขารุเปกฺขาสู’’ติ จ พหุวจนํ กตํ, อวตฺถาเภเทน ภินฺนสฺสาปิ เอกตฺตา ‘‘ญาณ’’นฺติ เอกวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺจ – ‘‘ยา จ มุญฺจิตุกมฺยตา ยา จ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ยา จ สงฺขารุเปกฺขา, อิเม ธมฺมา เอกฏฺฐา, พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.227)ฯ เกจิ ปน ‘‘สงฺขารุเปกฺขาสูติ พหุวจนํ สมถวิปสฺสนาวเสน สงฺขารุเปกฺขานํ พหุตฺตา’’ติปิ วทนฺติฯ สงฺขารุเปกฺขาสูติ จ กิริยาเปกฺขนฺติ เวทิตพฺพํฯ อวตฺถาเภเทน ปน เตน นิพฺพิทาญาเณน นิพฺพินฺทนฺตสฺส อุกฺกณฺฐนฺตสฺส สพฺพภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาสคเตสุ สเภทเกสุ สงฺขาเรสุ จิตฺตํ น สชฺชติ น ลคฺคติ น พชฺฌติ, สพฺพสงฺขารคตํ มุญฺจิตุกามํ ฉฑฺเฑตุกามํ โหติฯ

อถ วา ยถา ชาลพฺภนฺตรคโต มจฺโฉ, สปฺปมุขคโต มณฺฑูโก, ปญฺชรปกฺขิตฺโต วนกุกฺกุโฏ, ทฬฺหปาสวสํคโต มิโค, อหิตุณฺฑิกหตฺถคโต สปฺโป, มหาปงฺกปกฺขนฺโท กุญฺชโร, สุปณฺณมุขคโต นาคราชา, ราหุมุขปวิฏฺโฐ จนฺโท, สปตฺตปริกฺขิตฺโต ปุริโสติเอวมาทโย ตโต ตโต มุจฺจิตุกามา นิสฺสริตุกามาว โหนฺติ, เอวํ ตสฺส โยคิโน จิตฺตํ สพฺพสฺมา สงฺขารคตา มุจฺจิตุกามํ นิสฺสริตุกามํ โหติฯ เอวญฺหิ วุจฺจมาเน ‘‘มุจฺจิตุกามสฺส มุจฺจิตุกมฺยตา’’ติ ปาโฐ ยุชฺชติฯ

เอวญฺจ สติ ‘‘อุปฺปาทํ มุญฺจิตุกมฺยตา’’ติอาทีสุ ‘‘อุปฺปาทา มุจฺจิตุกมฺยตา’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ โหติ, ตสฺมา ปุริโม เอว อตฺโถ สุนฺทรตโรฯ อถสฺส สพฺพสงฺขาเรสุ วิคตาลยสฺส สพฺพสงฺขารคตํ มุญฺจิตุกามสฺส มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ อุปฺปชฺชติฯ โส เอวํ สพฺพภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาสคเต สเภทเก สงฺขาเร มุญฺจิตุกาโม มุญฺจนสฺส อุปายสมฺปาทนตฺถํ ปุน เต เอว สงฺขาเร ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาเณน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสติฯ เอวญฺหิ วิปสฺสโต จสฺส อนิจฺจวเสน นิมิตฺตํ ปฏิสงฺขาญาณํ อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขวเสน ปวตฺตํ ปฏิสงฺขาญาณํ อุปฺปชฺชติ, อนตฺตวเสน นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจ ปฏิสงฺขาญาณํ อุปฺปชฺชติฯ โส ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาเณน ‘‘สพฺเพ สงฺขารา สุญฺญา’’ติ ทิสฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต ภยญฺจ นนฺทิญฺจ วิปฺปหาย ภริยาย โทสํ ทิสฺวา วิสฺสฏฺฐภริโย วิย ปุริโส ตสฺสา ภริยาย สงฺขาเรสุ อุทาสีโน โหติ มชฺฌตฺโต, ‘‘อห’’นฺติ วา ‘‘มม’’นฺติ วา น คณฺหาติฯ ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต ตีสุ ภเวสุ จิตฺตํ ปติลียติ ปฏิกุฏติ ปฏิวตฺตติ น สมฺปสาริยติฯ เสยฺยถาปิ นาม ปทุมปลาเส อีสกํ โปเณ อุทกผุสิตานิ ปติลียนฺติ ปฏิกุฏนฺติ ปฏิวตฺตนฺติ น สมฺปสาริยนฺติฯ เสยฺยถาปิ วา ปน กุกฺกุฏปตฺตํ วา นฺหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปติลียติ ปฏิกุฏติ ปฏิวตฺตติ น สมฺปสาริยติ, เอวํ ตสฺส ตีสุ ภเวสุ จิตฺตํ ปติลียติ ปฏิกุฏติ ปฏิวตฺตติ น สมฺปสาริยติ, อุเปกฺขา สณฺฐาติฯ เอวมสฺส สงฺขารุเปกฺขาญาณํ อุปฺปนฺนํ โหติฯ อิมินา สงฺขารุเปกฺขาญาเณน สทฺธิํ อุปริ โคตฺรภุญาณสฺส สาธกํ อนุโลมญาณํ ปุพฺพาปรญาเณหิ อวุตฺตมฺปิ วุตฺตเมว โหตีติ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺหิ ภควตา –

‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 6.98; ปฏิ. ม. 3.36)ฯ

วุตฺตญฺจ ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘กติหากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติ? กติหากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ? จตฺตาลีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติ, จตฺตาลีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมตี’’ติอาทิ (ปฏิ. ม. 3.37)ฯ

ปฏฺฐาเน เจตํ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘อนุโลมํ โคตฺรภุสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อนุโลมํ โวทานสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ (ปฏฺฐา. 1.1.417)ฯ

ตสฺส หิ ตํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส อธิโมกฺขสทฺธา พลวตรา โหติ, วีริยํ สุปคฺคหิตํ, สติ สูปฏฺฐิตา, จิตฺตํ สุสมาหิตํ, สงฺขารุเปกฺขาญาณํ ติกฺขตรํ ปวตฺตติฯ ตสฺส อิทานิ มคฺโค อุปฺปชฺชิสฺสตีติ สงฺขารุเปกฺขาย สงฺขาเร ‘‘อนิจฺจา’’ติ วา ‘‘ทุกฺขา’’ติ วา ‘‘อนตฺตา’’ติ วา สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติฯ ภวงฺคานนฺตรํ สงฺขารุเปกฺขาย กตนเยเนว สงฺขาเร ‘‘อนิจฺจา’’ติ วา ‘‘ทุกฺขา’’ติ วา ‘‘อนตฺตา’’ติ วา อารมฺมณํ กุรุมานํ อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาราวชฺชนํฯ ตทนนฺตรํ ตเถว สงฺขาเร อารมฺมณํ กตฺวา ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ วา ชวนจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํ อนุโลมญาณํฯ ตญฺหิ ปุริมานญฺจ อฏฺฐนฺนํ วิปสฺสนาญาณานํ ตถกิจฺจตาย อนุโลเมติ, อุปริ จ ปตฺตพฺพานํ สตฺตติํสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อนุโลเมติฯ ยถา หิ ธมฺมิโก ราชา วินิจฺฉยฏฺฐาเน นิสินฺโน อฏฺฐนฺนํ โวหาริกมหามตฺตานํ วินิจฺฉยํ สุตฺวา อคติคมนํ ปหาย มชฺฌตฺโต หุตฺวา ‘‘เอวํ โหตู’’ติ อนุโมทมาโน เตสญฺจ วินิจฺฉยสฺส อนุโลเมติ, โปราณสฺส จ ราชธมฺมสฺสฯ ตตฺถ ราชา วิย อนุโลมญาณํ, อฏฺฐ โวหาริกมหามตฺตา วิย อฏฺฐ วิปสฺสนาญาณานิ, โปราณราชธมฺโม วิย สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมา, ยถา ราชา ‘‘เอวํ โหตู’’ติ อนุโมทมาโน โวหาริกานญฺจ วินิจฺฉยสฺส ราชธมฺมสฺส จ อนุโลเมติ, เอวมิทํ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปชฺชมานานํ อฏฺฐนฺนญฺจ วิปสฺสนาญาณานํ ตถกิจฺจตาย อนุโลเมติ, อุปริ จ ปตฺตพฺพานํ สตฺตติํสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํฯ ตสฺมา อนุโลมญาณนฺติ วุจฺจติฯ

[10] พหิทฺธา วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา โคตฺรภุญาณนฺติ เอตฺถ พหิทฺธาติ สงฺขารนิมิตฺตํฯ ตญฺหิ อชฺฌตฺตจิตฺตสนฺตาเน อกุสลกฺขนฺเธ อุปาทาย พหิทฺธาติ วุตฺตํฯ

ตสฺมา พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตมฺหา วุฏฺฐาติ วิคตํ หุตฺวา อุทฺธํ ติฏฺฐตีติ วุฏฺฐานํ, วิวฏฺฏติ ปราวฏฺฏติ ปรมฺมุขํ โหตีติ วิวฏฺฏนํ, วุฏฺฐานญฺจ ตํ วิวฏฺฏนญฺจาติ วุฏฺฐานวิวฏฺฏนํฯ เตเนวาห –

‘‘โคตฺรภุญาณํ สมุทยสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา น วุฏฺฐาติ, นิพฺพานารมฺมณโต ปน นิมิตฺตา วุฏฺฐาตีติ เอกโต วุฏฺฐานํ โหตี’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.827)ฯ

ปุถุชฺชนโคตฺตาภิภวนโต อริยโคตฺตภาวนโต โคตฺรภุฯ อิทญฺหิ อนุโลมญาเณหิ ปทุมปลาสโต อุทกมิว สพฺพสงฺขารโต ปติลียมานจิตฺตสฺส อนุโลมญาณสฺส อาเสวนนฺเต อนิมิตฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กุรุมานํ ปุถุชฺชนโคตฺตํ ปุถุชฺชนสงฺขํ ปุถุชฺชนภูมิํ อติกฺกมมานํ อริยโคตฺตํ อริยสงฺขํ อริยภูมิํ โอกฺกมมานํ นิพฺพานารมฺมเณ ปฐมาวตฺตนปฐมาโภคปฐมสมนฺนาหารภูตํ มคฺคสฺส อนนฺตรสมนนฺตราเสวนอุปนิสฺสยนตฺถิวิคตวเสน ฉหิ อากาเรหิ ปจฺจยภาวํ สาธยมานํ สิขาปฺปตฺตํ วิปสฺสนาย มุทฺธภูตํ อปุนราวตฺตกํ อุปฺปชฺชติฯ

[11] ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณนฺติ เอตฺถ ทุภโตติ อุภโต, ทฺวยโตติ วา วุตฺตํ โหติฯ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนโต กิเลเสหิ จ ตทนุวตฺตกกฺขนฺเธหิ จ นิพฺพานารมฺมณกรณโต พหิทฺธา สพฺพสงฺขารนิมิตฺเตหิ จ วุฏฺฐาติ วิวฏฺฏตีติ ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญาฯ เตเนวาห –

‘‘จตฺตาริปิ มคฺคญาณานิ อนิมิตฺตารมฺมณตฺตา นิมิตฺตโต วุฏฺฐหนฺติ, สมุทยสฺส สมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา วุฏฺฐหนฺตีติ ทุภโต วุฏฺฐานานิ โหนฺตี’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.827)ฯ

มคฺเค ญาณนฺติ นิพฺพานํ มคฺคติ เปกฺขติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ วา มคฺคียติ อนฺเวสียติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉติ ปวตฺตตีติ มคฺโค, ตสฺมิํ มคฺเค ญาณํฯ ชาติคฺคหเณน เอกวจนํ กตํฯ

ตญฺหิ โคตฺรภุญาณสฺส อนนฺตรํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กุรุมานํ สยํวชฺเฌ กิเลเส นิรวเสสํ สมุจฺฉินฺทมานํ อนมตคฺคสํสารวฏฺฏทุกฺขสมุทฺทํ โสสยมานํ สพฺพาปายทฺวารานิ ปิทหมานํ สตฺตอริยธนสมฺมุขีภาวํ กุรุมานํ อฏฺฐงฺคิกํ มิจฺฉามคฺคํ ปชหมานํ สพฺพเวรภยานิ วูปสมยมานํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอรสปุตฺตภาวมุปนยมานํ อญฺญานิ จ อเนกานิ อานิสํสสตานิ ปฏิลาภยมานํ มคฺคญาณํ อุปฺปชฺชติฯ

ฐาตุํ อิจฺฉํ ปุริโส, ลงฺฆิตฺวา มาติกาย ปรตีเร;

เวเคนาคมฺม ยถา, คณฺหิตฺวา โอริมติรตรุพทฺธํฯ

รชฺชุํ วา ทณฺฑํ วา, อุลฺลงฺฆิตฺวาน ปารนินฺนตนุ;

ปาราปนฺโน ปน ตํ, มุญฺจิย เวธํ ปติฏฺฐหติ ปาเรฯ

เอวํ โยคาวจโร, สกฺกายมยมฺหิ โอริเม ตีเร;

ทิฏฺฐภโย อภเย ปน, ฐาตุํ อิจฺฉํ อมตปาเรฯ

อุทยพฺพยานุปสฺส , ปภุติกเวเคน อาคโต รชฺชุํ;

รูปาวฺหํ ทณฺฑํ วา, ตทิตรขนฺธาวฺหยํ สมฺมาฯ

คณฺหิตฺวา อาวชฺชน, จิตฺเตน หิ ปุพฺพวุตฺตนยโตว;

อนุโลเมหุลฺลงฺฆิย, นิพฺพุตินินฺโน ตทาสโนปคโตฯ

ตํ มุญฺจิย โคตฺรภุนา, อลทฺธอาเสวเนน ตุ ปเวธํ;

ปติโต สงฺขตปาเร, ตโต ปติฏฺฐาติ มคฺคญาเณนฯ

ปสฺสิตุกาโม จนฺทํ, จนฺเท ฉนฺนมฺหิ อพฺภปฏเลหิ;

ถุลกสุขุมสุขุเมสุ, อพฺเภสุ หเฏสุ วายุนา กมโตฯ

จนฺทํ ปสฺเสยฺย นโร, ยถา ตเถวานุโลมญาเณหิ กมา;

สจฺจจฺฉาทกโมเห, วินาสิเต เปกฺขเต หิ โคตฺรภุ อมตํฯ

วาตา วิย เต จนฺทํ, อมตํ น หิ เปกฺขเรนุโลมานิ;

ปุริโส อพฺภานิ ยถา, โคตฺรภุ น ตมํ วิโนเทติฯ

ภมิตมฺหิ จกฺกยนฺเต, ฐิโต นโร อญฺญทินฺนสญฺญาย;

อุสุปาเต ผลกสตํ, อเปกฺขมาโน ยถา วิชฺเฌฯ

เอวมิธ มคฺคญาณํ, โคตฺรภุนา ทินฺนสญฺญมวิหาย;

นิพฺพาเน วตฺตนฺตํ, โลภกฺขนฺธาทิเก ปทาเลติฯ

สํสารทุกฺขชลธิํ , โสสยติ ปิทหติ ทุคฺคติทฺวารํ;

กุรุเต จ อริยธนินํ, มิจฺฉามคฺคญฺจ ปชหาติฯ

เวรภยานิ สมยเต, กโรติ นาถสฺส โอรสสุตตฺตํ;

อญฺเญ จ อเนกสเต, อานีสํเส ททาติ ญาณมิทนฺติฯ

[12] ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปญฺญา ผเล ญาณนฺติ เอตฺถ ปโยโคติ ภุโส โยโค, ผลสจฺฉิกิริยาย มคฺคภาวนาย อุภโต วุฏฺฐานปโยโค, ตสฺส ปโยคสฺส ปฏิปฺปสฺสมฺภนํ นิฏฺฐานํ ปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธิฯ กิํ ตํ? จตุมคฺคกิจฺจปริโยสานํฯ ตสฺสา ปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธิยา เหตุภูตาย ปวตฺตา ผเล ปญฺญา ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปญฺญาฯ ผลติ วิปจฺจตีติ ผลํ, ตสฺมิํ ผเล ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํฯ เอเกกสฺส หิ มคฺคญาณสฺส อนนฺตรา ตสฺส ตสฺเสว วิปากภูตานิ นิพฺพานารมฺมณานิ ตีณิ วา ทฺเว วา เอกํ วา ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อนนฺตรวิปากตฺตาเยว โลกุตฺตรกุสลานํ ‘‘สมาธิมานนฺตริกญฺญมาหู’’ติ (ขุ. ปา. 6.5; สุ. นิ. 228) จ, ‘‘ทนฺธํ อานนฺตริกํ ปาปุณาติ อาสวานํ ขยายา’’ติ (อ. นิ. 4.162) จ อาทิ วุตฺตํฯ ยสฺส ทฺเว อนุโลมานิ, ตสฺส ตติยํ โคตฺรภุ, จตุตฺถํ มคฺคจิตฺตํ, ตีณิ ผลจิตฺตานิ โหนฺติฯ ยสฺส ตีณิ อนุโลมานิ, ตสฺส จตุตฺถํ โคตฺรภุ, ปญฺจมํ มคฺคจิตฺตํ, ทฺเว ผลจิตฺตานิ โหนฺติฯ ยสฺส จตฺตาริ อนุโลมานิ, ตสฺส ปญฺจมํ โคตฺรภุ, ฉฏฺฐํ มคฺคจิตฺตํ, เอกํ ผลจิตฺตํ โหติฯ อิทํ มคฺควีถิยํ ผลํฯ กาลนฺตรผลํ ปน สมาปตฺติวเสน อุปฺปชฺชมานํ นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส อุปฺปชฺชมานญฺจ เอเตเนว สงฺคหิตํฯ

[13] ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปญฺญาติ เตน เตน อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺนํ ตํ ตํ อุปกฺกิเลสํ ปจฺฉา ปสฺสเน ปญฺญาฯ วิมุตฺติญาณนฺติ วิมุตฺติยา ญาณํฯ วิมุตฺตีติ จ อุปกฺกิเลเสหิ วิมุตฺตํ ปริสุทฺธํ จิตฺตํ, วิมุตฺตภาโว วาฯ ตสฺสา วิมุตฺติยา ชานนํ ญาณํ วิมุตฺติญาณํฯ กิเลเสหิ วิมุตฺตํ จิตฺตสนฺตติมฺปิ กิเลเสหิ วิมุตฺตภาวมฺปิ ปจฺจเวกฺขนฺโต กิเลเสหิ น วินา ปจฺจเวกฺขตีติ เอเตน ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณํ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหตี’’ติ (มหาว. 23; ที. นิ. 1.248) หิ อิทเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ อวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณํ ปน อวุตฺตมฺปิ อิมินาว วุตฺตํ โหตีติ คเหตพฺพํฯ วุตฺตญฺจ –

‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เตน;

วุตฺตา ภวนฺติ สพฺเพ, อิติ วุตฺโต ลกฺขโณ หาโร’’ติฯ (เนตฺติ. 4.5 นิทฺเทสวาร);

อถ วา อรหโต อวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณาภาวา จตุนฺนํ อริยานํ ลพฺภมานํ ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[14] ตทา สมุทาคเต ธมฺเม ปสฺสเน ปญฺญาติ ตทา มคฺคกฺขเณ ผลกฺขเณ จ สมุทาคเต ปฏิลาภวเสน จ ปฏิเวธวเสน จ สมาคเต สมฺปตฺเต สมงฺคิภูเต มคฺคผลธมฺเม จตุสจฺจธมฺเม จ ปสฺสนา เปกฺขณา ปชานนา ปญฺญาฯ ปจฺจเวกฺขเณ ญาณนฺติ นิวตฺติตฺวา ภุสํ ปสฺสนํ ชานนํ ญาณํฯ อิมินา จ ญาณทฺวเยน ปจฺจเวกฺขณญาณานิ วุตฺตานิ โหนฺติฯ โสตาปนฺนสฺส หิ มคฺควีถิยํ โสตาปตฺติผลปริโยสาเน จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตรติ, ตโต ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา มคฺคปจฺจเวกฺขณตฺถาย มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมิํ นิรุทฺเธ ปฏิปาฏิยา สตฺต มคฺคปจฺจเวกฺขณชวนานีติฯ ปุน ภวงฺคํ โอตริตฺวา เตเนว นเยน ผลาทีนํ ปจฺจเวกฺขณตฺถาย อาวชฺชนาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติฯ เยสํ อุปฺปตฺติยา เอส มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ, ผลํ ปจฺจเวกฺขติ, ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, อวสิฏฺฐกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติฯ โส หิ ‘‘อิมินา วตาหํ มคฺเคน อาคโต’’ติ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อยํ เม อานิสํโส ลทฺโธ’’ติ ผลํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา ปหีนา’’ติ ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา อวสิฏฺฐา’’ติ อุปริมคฺควชฺเฌ กิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, อวสาเน ‘‘อยํ เม ธมฺโม อารมฺมณโต ปฏิลทฺโธ’’ติ อมตํ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติฯ อิติ โสตาปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ โหนฺติฯ ยถา จ โสตาปนฺนสฺส, เอวํ สกทาคามิอนาคามีนมฺปิฯ อรหโต ปน อวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถีติ จตฺตาริเยว ปจฺจเวกฺขณานิฯ เอวํ สพฺพานิ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณญาณานิฯ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโทเยว เจโสฯ ปหีนาวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณํ เสกฺขานํ โหติ วา น วาฯ ตสฺส หิ อภาวโตเยว มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘โกสุ นาม เม ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อปฺปหีโน, เยน เม เอกทา โลภธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.175)ฯ

เอตฺถ ธมฺมฏฺฐิติญาณาทีนํ เอกาทสนฺนํ ญาณานํ วิภาวนตฺถาย อยํ อุปมา เวทิตพฺพา – ยถา ปุริโส ‘‘มจฺเฉ คเหสฺสามี’’ติ มจฺฉขิปฺปํ คเหตฺวา ตทนุรูเป อุทเก โอสาเรตฺวา ขิปฺปมุเขน หตฺถํ โอตาเรตฺวา อนฺโตอุทเก กณฺหสปฺปํ มจฺฉสญฺญาย คีวาย ทฬฺหํ คเหตฺวา ‘‘มหา วต มยา มจฺโฉ ลทฺโธ’’ติ ตุฏฺโฐ อุกฺขิปิตฺวา ปสฺสนฺโต โสวตฺถิกตฺตยทสฺสเนน ‘‘สปฺโป’’ติ สญฺชานิตฺวา ภีโต อาทีนวํ ทิสฺวา คหเณ นิพฺพินฺโน มุญฺจิตุกาโม หุตฺวา มุญฺจนสฺส อุปายํ กโรนฺโต อคฺคนงฺคุฏฺฐโต ปฏฺฐาย หตฺถํ นิพฺเพเฐตฺวา พาหํ อุกฺขิปิตฺวา อุปริสีเส ทฺเว ตโย วาเร ปริพฺภเมตฺวา สปฺปํ ทุพฺพลํ กตฺวา ‘‘คจฺฉ เร ทุฏฺฐสปฺปา’’ติ นิสฺสชฺชิตฺวา เวเคน ถลํ อารุยฺห ฐิโตว ‘‘มหนฺตสฺส วต โภ สปฺปสฺส มุขโต มุตฺโตมฺหี’’ติ หฏฺโฐ อาคตมคฺคํ โอโลเกยฺยฯ

ตตฺถ ตสฺส ปุริสสฺส มจฺฉสญฺญาย กณฺหสปฺปํ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตุสฺสนํ วิย อิมสฺส โยคิโน อาทิโต พาลปุถุชฺชนสฺส อนิจฺจตาทิวเสน ภยานกํ ขนฺธปญฺจกํ นิจฺจาทิสญฺญาย ‘‘อหํ มมา’’ติ ทิฏฺฐิตณฺหาหิ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตุสฺสนํ, ตสฺส ขิปฺปมุขโต สปฺปํ นีหริตฺวา โสวตฺถิกตฺตยํ ทิสฺวา ‘‘สปฺโป’’ติ สญฺชานนํ วิย สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคเหน ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา กลาปสมฺมสนาทีหิ ญาเณหิ ขนฺธปญฺจกสฺส อนิจฺจตาทิลกฺขณตฺตยํ ทิสฺวา ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ตสฺส ววตฺถาปนํ , ตสฺส ภายนํ วิย อิมสฺส ภยตุปฏฺฐานญาณํ, สปฺเป อาทีนวทสฺสนํ วิย อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ, สปฺปคหเณ นิพฺพินฺทนํ วิย นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ, สปฺปํ มุญฺจิตุกามตา วิย มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ, มุญฺจนสฺส อุปายกรณํ วิย ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ, สปฺปํ ปริพฺภเมตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา นิวตฺติตฺวา ฑํสิตุํ อสมตฺถภาวปาปนํ วิย ติลกฺขณาโรปเนน สงฺขารุเปกฺขานุโลมญาเณหิ สงฺขาเร ปริพฺภเมตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา ปุน นิจฺจสุขตฺตากาเรน อุปฏฺฐาตุํ อสมตฺถตาปาปนํ, สปฺปวิสฺสชฺชนํ วิย โคตฺรภุญาณํ, สปฺปํ วิสฺสชฺเชตฺวา ถลํ อารุยฺห ฐานํ วิย นิพฺพานถลํ อารุยฺห ฐิตํ มคฺคผลญาณํ, หฏฺฐสฺส อาคตมคฺโคโลกนํ วิย มคฺคาทิปจฺจเวกฺขณญาณนฺติฯ

อิเมสญฺจ สุตมยญาณาทีนํ จุทฺทสนฺนํ ญาณานํ อุปฺปตฺติกฺกเมน ปฏิปตฺติกฺกเมน จ เทสนกฺกมสฺส กตตฺตา ปจฺจเวกฺขเณสุ ปฐมํ กิเลสปจฺจเวกฺขณํ โหติ, ตโต มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณานีติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย, กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวาย, กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานาย, รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชานํ อนวเสสปฺปหานายา’’ติ (ธ. ส. 277, 361-363) จ กิเลสปฺปหานํเยว อธิกํ กตฺวา มคฺคปฏิปตฺติยา วุตฺตตฺตา ปฏิปตฺตานุรูเปเนว กิเลสปจฺจเวกฺขณสฺส อาทิภาโว ยุชฺชติ, อฏฺฐกถายํ วุตฺตกฺกโม ปน ทสฺสิโตเยวฯ โส ปน กโม ปญฺจวิโธ อุปฺปตฺติกฺกโม ปหานกฺกโม ปฏิปตฺติกฺกโม ภูมิกฺกโม เทสนกฺกโมติฯ

‘‘ปฐมํ กลลํ โหติ, กลลา โหติ อพฺพุทํ;

อพฺพุทา ชายเต เปสิ, เปสิ นิพฺพตฺตตี ฆโน’’ติฯ (สํ. นิ. 1.235) –

เอวมาทิ อุปฺปตฺติกฺกโมฯ ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา 8) เอวมาทิ ปหานกฺกโมฯ ‘‘สีลวิสุทฺธิ จิตฺตวิสุทฺธิ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ญาณทสฺสนวิสุทฺธี’’ติ เอวมาทิ ปฏิปตฺติกฺกโมฯ ‘‘กามาวจรา ธมฺมา, รูปาวจรา ธมฺมา, อรูปาวจรา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 93-95) เอวมาทิ ภูมิกฺกโมฯ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ (ม. นิ. 3.43; มหานิ. 191; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 22) วา, ‘‘อนุปุพฺพิกถํ กเถสิฯ เสยฺยถิทํ – ทานกถํ สีลกถํ สคฺคกถํ กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสี’’ติ (มหาว. 31; ที. นิ. 1.298; 2.83) วา เอวมาทิ เทสนกฺกโมฯ อิธ ปน จุทฺทสนฺนํ ญาณานํ อุปฺปตฺติกฺกโม ปฏิปตฺติกฺกโม จ ตทุภยวเสน ปฏิปาฏิยา เทสิตตฺตา เทสนกฺกโม จาติ ตโย กมา เวทิตพฺพาฯ

[15] อิทานิ ยสฺมา เหฏฺฐา สรูเปน นามรูปววตฺถานญาณํ น วุตฺตํ, ตสฺมา ปญฺจธา นามรูปปฺปเภทํ ทสฺเสตุํ อชฺฌตฺตววตฺถาเน ปญฺญา วตฺถุนานตฺเต ญาณนฺติอาทีนิ ปญฺจ ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิฯ สกเล หิ นามรูเป วุตฺเต ยํ ปริคฺคเหตุํ สกฺกา, ยญฺจ ปริคฺคเหตพฺพํ, ตํ ปริคฺคเหสฺสติฯ โลกุตฺตรนามญฺหิ ปริคฺคเหตุญฺจ น สกฺกา อนธิคตตฺตา, น จ ปริคฺคเหตพฺพํ อวิปสฺสนูปคตฺตาฯ

ตตฺถ อชฺฌตฺตววตฺถาเนติ ‘‘เอวํ ปวตฺตมานา มยํ อตฺตาติ คหณํ คมิสฺสามา’’ติ อิมินา วิย อธิปฺปาเยน อตฺตานํ อธิการํ กตฺวา ปวตฺตาติ อชฺฌตฺตาฯ อชฺฌตฺตสทฺโท ปนายํ โคจรชฺฌตฺเต นิยกชฺฌตฺเต อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต วิสยชฺฌตฺเตติ จตูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ ฯ ‘‘เตน, อานนฺท, ภิกฺขุนา ตสฺมิํเยว ปุริมสฺมิํ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปตพฺพํ, อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 362) หิ อยํ โคจรชฺฌตฺเต ทิสฺสติฯ ‘‘อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ (ที. นิ. 1.228; ธ. ส. 161), อชฺฌตฺตํ วา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.373) นิยกชฺฌตฺเตฯ ‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, อชฺฌตฺติกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา 20) อชฺฌตฺตชฺฌตฺเตฯ ‘‘อยํ โข, ปนานนฺท, วิหาโร ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ ยทิทํ สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อชฺฌตฺตํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.187) วิสยชฺฌตฺเต, อิสฺสริยฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ ผลสมาปตฺติ หิ พุทฺธานํ อิสฺสริยฏฺฐานํ นามฯ อิธ ปน อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต ทฏฺฐพฺโพฯ เตสํ อชฺฌตฺตานํ ววตฺถาเน อชฺฌตฺตววตฺถาเนฯ วตฺถุนานตฺเตติ วตฺถูนํ นานาภาเว, นานาวตฺถูสูติ อตฺโถฯ เอตฺถ ชวนมโนวิญฺญาณสฺส ปจฺจยภูโต ภวงฺคมโนปิ จกฺขาทิปญฺจกํ วิย อุปฺปตฺติฏฺฐานตฺตา วตฺถูติ วุตฺโตฯ อาวชฺชนมฺปิ ตนฺนิสฺสิตเมว กาตพฺพํฯ

[16]

พหิทฺธาติ ฉหิ อชฺฌตฺตชฺฌตฺเตหิ พหิภูเตสุ เตสํ วิสเยสุฯ โคจรนานตฺเตติ วิสยนานตฺเตฯ

[17] จริยาววตฺถาเนติ วิญฺญาณจริยาอญฺญาณจริยาญาณจริยาวเสน จริยานํ ววตฺถาเนฯ ‘‘จริยววตฺถาเน’’ติ รสฺสํ กตฺวาปิ ปฐนฺติฯ

[18] จตุธมฺมววตฺถาเนติ กามาวจรภูมิอาทีนํ จุทฺทสนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน จตุนฺนํ จตุนฺนํ ธมฺมานํ ววตฺถาเนฯ ภูมีติ จ ‘‘ภูมิคตญฺจ เวหาสฏฺฐญฺจา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.136) ปถวิยํ วตฺตติฯ ‘‘อภูมิํ ตาต, มา เสวา’’ติอาทีสุ (ชา. 1.6.34) วิสเยฯ ‘‘สุขภูมิยํ กามาวจเร’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 988) อุปฺปชฺชนฏฺฐาเนฯ อิธ ปน โกฏฺฐาเส วตฺตติฯ ปริจฺเฉเทติปิ วทนฺติฯ

[19] นวธมฺมววตฺถาเนติ กามาวจรกุสลาทิวเสน ปาโมชฺชมูลกวเสน โยนิโส มนสิการมูลกวเสน จ นวนฺนํ นวนฺนํ ธมฺมานํ ววตฺถาเนฯ อิเมสุ จ ปญฺจสุ ญาเณสุ ปฐมํ อชฺฌตฺตธมฺมา ววตฺถาเปตพฺพาติ วตฺถุนานตฺเต ญาณํ ปฐมํ วุตฺตํ, ตโต เตสํ วิสยา ววตฺถาเปตพฺพาติ ตทนนฺตรํ โคจรนานตฺเต ญาณํ วุตฺตํ, ตโต ปรานิ ตีณิ ญาณานิ ติณฺณํ จตุนฺนํ นวนฺนํ วเสน คณนานุโลเมน วุตฺตานิฯ

[20] อิทานิ ยสฺมา นามรูปสฺเสว ปเภทโต ววตฺถาปนญาณํ ญาตปริญฺญา, ตทนนฺตรํ ตีรณปริญฺญา, ตทนนฺตรํ ปหานปริญฺญาติ ติสฺโส ปริญฺญาฯ ตํสมฺพนฺธา จ ภาวนาสจฺฉิกิริยา โหนฺติ, ตสฺมา ธมฺมนานตฺตญาณานนฺตรํ ญาตฏฺเฐ ญาณาทีนิ ปญฺจ ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิฯ ติสฺโส หิ ปริญฺญา ญาตปริญฺญา ตีรณปริญฺญา ปหานปริญฺญา จฯ ตตฺถ ‘‘รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, เวทยิตลกฺขณา เวทนา’’ติ เอวํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺตา ปญฺญา ญาตปริญฺญา นามฯ ‘‘รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา’’ติอาทินา นเยน เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สามญฺญลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาปญฺญา ตีรณปริญฺญา นามฯ เตสุเยว ปน ธมฺเมสุ นิจฺจสญฺญาทิปชหนวเสน ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาว ปหานปริญฺญา นามฯ

ตตฺถ สงฺขารปริจฺเฉทโต ปฏฺฐาย ยาว ปจฺจยปริคฺคหา ญาตปริญฺญาย ภูมิฯ เอตสฺมิญฺหิ อนฺตเร ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติฯ กลาปสมฺมสนโต ปฏฺฐาย ยาว อุทยพฺพยานุปสฺสนา ตีรณปริญฺญาย ภูมิฯ เอตสฺมิญฺหิ อนฺตเร สามญฺญลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติฯ ภงฺคานุปสฺสนํ อาทิํ กตฺวา อุปริ ปหานปริญฺญาย ภูมิฯ ตโต ปฏฺฐาย หิ ‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.52) เอวํ นิจฺจสญฺญาทิปหานสาธิกานํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ อาธิปจฺจํ โหติฯ

ตตฺถ อภิญฺญาปญฺญาติ ธมฺมานํ รุปฺปนาทิสภาเวน ชานนปญฺญาฯ สา หิ โสภนฏฺเฐน อภิสทฺเทน ‘‘เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาวชานนวเสน โสภนํ ชานน’’นฺติ กตฺวา อภิญฺญาติ วุจฺจติฯ ญาตฏฺเฐ ญาณนฺติ ชานนสภาวํ ญาณํฯ

[21] ปริญฺญาปญฺญาติ ชานนปญฺญาฯ สา หิ พฺยาปนฏฺเฐน ปริสทฺเทน ‘‘อนิจฺจาทิสามญฺญลกฺขณวเสน สกิจฺจสมาปนวเสน วา พฺยาปิตํ ชานน’’นฺติ กตฺวา ปริญฺญาติ วุจฺจติฯ ตีรณฏฺเฐ ญาณนฺติ อุปปริกฺขณสภาวํ, สมฺมสนสภาวํ วา ญาณํฯ

[22] ปหาเน ปญฺญาติ นิจฺจสญฺญาทีนํ ปชหนา ปญฺญา, ปชหตีติ วา, ปชหนฺติ เอเตนาติ วา ปหานํฯ ปริจฺจาคฏฺเฐ ญาณนฺติ ปริจฺจชนสภาวํ ญาณํฯ

[23] ภาวนาปญฺญาติ วฑฺฒนปญฺญาฯ เอกรสฏฺเฐ ญาณนฺติ เอกกิจฺจสภาวํ ญาณํ, วิมุตฺติรเสน วา เอกรสสภาวํ ญาณํฯ

[24] สจฺฉิกิริยาปญฺญาติ ปฏิเวธวเสน ปฏิลาภวเสน วา ปจฺจกฺขกรณปญฺญาฯ ผสฺสนฏฺเฐ ญาณนฺติ ตทุภยวเสเนว วินฺทนสภาวํ ญาณํฯ

[25-28] อิทานิ ยสฺมา ปหานภาวนาสจฺฉิกิริยญาณานิ อริยมคฺคผลสมฺปยุตฺตานิปิ โหนฺติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ อริยปุคฺคลานํเยว ลพฺภมานานิ จตฺตาริ ปฏิสมฺภิทาญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถาปิ ปจฺจยุปฺปนฺโน อตฺโถ ทุกฺขสจฺจํ วิย ปากโฏ สุวิญฺเญยฺโย จาติ ปฐมํ อตฺถปฏิสมฺภิทาญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, ตสฺส อตฺถสฺส เหตุธมฺมวิสยตฺตา ตทนนฺตรํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาญาณํ, ตทุภยสฺส นิรุตฺติวิสยตฺตา ตทนนฺตรํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาญาณํ, เตสุ ตีสุปิ ญาเณสุ ปวตฺตนโต ตทนนฺตรํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาญาณํฯ ป-การํ ทีฆํ กตฺวา จ ปฐนฺติฯ

[29-31] อิโต ปรานิ วิหารฏฺเฐ ญาณาทีนิ ตีณิ ญาณานิ อริยานํเยว สมฺภวโต ปฏิสมฺภิทาปเภทโต จ ปฏิสมฺภิทาญาณานนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐานิฯ

วิหารฏฺเฐ ญาณญฺหิ ธมฺมปฏิสมฺภิทา โหติ, สมาปตฺตฏฺเฐ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ ธมฺมสภาเว ญาณญฺหิ ปฏิสมฺภิทากถายํ (ปฏิ. ม. 2.30) ธมฺมปฏิสมฺภิทาติ วุตฺตํฯ นิพฺพาเน ญาณํ ปน อตฺถปฏิสมฺภิทา เอวฯ ตตฺถ วิหารนานตฺเตติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิวเสน นานาวิปสฺสนาวิหาเรฯ วิหารฏฺเฐติ วิปสฺสนาวิหารสภาเวฯ วิหาโรติ จ สสมฺปยุตฺตา วิปสฺสนา เอวฯ สมาปตฺตินานตฺเตติ อนิมิตฺตาทิวเสน นานาผลสมาปตฺติยํฯ สมาปตฺตีติ จ โลกุตฺตรผลภูตา จิตฺตเจตสิกธมฺมาฯ วิหารสมาปตฺตินานตฺเตติ อุภยวเสน วุตฺตํฯ

[32] ตโต วิหารสมาปตฺติญาณสาธกสฺส ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตสฺสาปิ มคฺคญาณสฺส อาสวสมุจฺเฉทสมตฺถตํ อนนฺตรผลทายกตฺตญฺจ การเณน วิเสเสตฺวา อปเรนากาเรน วตฺตุกาเมน ตเทว ‘‘อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณ’’นฺติ อุทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตาติ วิกฺขิปติ เตน จิตฺตนฺติ วิกฺเขโป, อุทฺธจฺจสฺเสตํ นามํฯ น วิกฺเขโป อวิกฺเขโป, อุทฺธจฺจปฏิปกฺขสฺส สมาธิสฺเสตํ นามํฯ ปริสุทฺธสฺส ภาโว ปริสุทฺธตฺตํ, อวิกฺเขปสฺส ปริสุทฺธตฺตํ อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตํ, ตสฺมา อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา สมาธิสฺส ปริสุทฺธภาเวนาติ อตฺโถฯ อิทญฺหิ อาสวสมุจฺเฉทสฺส อนนฺตรผลทายกตฺตสฺส จ การณวจนํฯ อาสวสมุจฺเฉเทติ เอตฺถ อาสวนฺตีติ อาสวา, จกฺขุโตปิ…เป.… มนโตปิ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ธมฺมโต ยาว โคตฺรภุํ, โอกาสโต ยาว ภวคฺคํ สวนฺตีติ วา อาสวา, เอตํ ธมฺมํ เอตญฺจ โอกาสํ อนฺโตกริตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ อนฺโตกรณตฺโถ หิ อยํ อา-กาโรฯ จิรปาริวาสิกฏฺเฐน มทิราทโย อาสวา วิยาติปิ อาสวาฯ โลกสฺมิญฺหิ จิรปาริวาสิกา มทิราทโย อาสวาติ วุจฺจนฺติฯ ยทิ จ จิรปาริวาสิกฏฺเฐน อาสวา, เอเตเยว ภวิตุมรหนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ปุริมา, ภิกฺขเว, โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย, อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมภวี’’ติอาทิฯ

อายตํ วา สํสารทุกฺขํ สวนฺติ ปสวนฺตีติปิ อาสวา, สมุจฺฉิชฺชติ เอเตนาติ สมุจฺเฉโทฯ ปญฺญาติ กามาสวาทีนํ จตุนฺนํ อาสวานํ สมุจฺเฉเท ปญฺญาฯ

อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณนฺติ อตฺตโน ปวตฺติสมนนฺตรํ นิยเมเนว ผลปฺปทานโต อานนฺตริโกติ ลทฺธนาโม มคฺคสมาธิฯ น หิ มคฺคสมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ตสฺส ผลุปฺปตฺตินิเสธโก โกจิ อนฺตราโย อตฺถิฯ ยถาห –

‘‘อยญฺจ ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน อสฺส, กปฺปสฺส จ อุฑฺฑยฺหนเวลา อสฺส, เนว ตาว กปฺโป อุฑฺฑยฺเหยฺย, ยาวายํ ปุคฺคโล น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ฐิตกปฺปีฯ สพฺเพปิ มคฺคสมงฺคิโน ปุคฺคลา ฐิตกปฺปิโน’’ติ (ปุ. ป. 17)ฯ

อิทํ เตน อานนฺตริกสมาธินา สมฺปยุตฺตํ ญาณํฯ

[33] อิมินา มคฺคญาเณน ผลปฺปตฺตานํ อริยานํเยว สมฺภวโต อิมสฺส ญาณสฺส อนนฺตรํ อรณวิหารญาณาทีนิ จตฺตาริ ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺราปิ จ อรหโตเยว สตตเมว จ สมฺภวโต อรณวิหาเร ญาณํ ปฐมํ อุทฺทิฏฺฐํ, ตทนนฺตรํ นิโรธสฺส อนาคามิอรหนฺตานํ สมฺภเวปิ พหุสมฺภารตฺตา วิเสเสน จ นิโรธสฺส นิพฺพานสมฺมตตฺตา จ นิโรธสมาปตฺติยา ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, ตทนนฺตรํ ปรินิพฺพานสฺส กาลนฺตเร ปรินิพฺพานกาลํ อาหจฺจ ฐิตตฺตา ทีฆกาลิกนฺติ ปรินิพฺพาเน ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, ตทนนฺตรํ สมสีสฏฺฐสฺส สพฺพกิเลสขยานนฺตรํ ปรินิพฺพานกาลํ อาหจฺจ ฐิตตฺตา รสฺสกาลิกนฺติ สมสีสฏฺเฐ ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ สนฺโต จาติ -กาโร ทสฺสนาธิปเตยฺยญฺจ สนฺโต วิหาราธิคโม จ ปณีตาธิมุตฺตตา จาติ ตีหิปิ ปเทหิ สมฺพนฺธิตพฺโพฯ ทสฺสนนฺติ วิปสฺสนาญาณํ, อธิปติเยว อาธิปเตยฺยํ, อธิปติโต วา อาคตตฺตา อาธิปเตยฺยํ, ทสฺสนญฺจ ตํ อาธิปเตยฺยญฺจาติ ทสฺสนาธิปเตยฺยํฯ วิหรตีติ วิหาโร, วิหรนฺติ เตน วาติ วิหาโร, อธิคมฺมติ ปาปุณียตีติ อธิคโม, วิหาโร เอว อธิคโม วิหาราธิคโมฯ โส จ กิเลสปริฬาหวิรหิตตฺตา นิพฺพุโตติ สนฺโตฯ โส จ อรหตฺตผลสมาปตฺติปญฺญาฯ อุตฺตมฏฺเฐน อตปฺปกฏฺเฐน จ ปณีโต, ปธานภาวํ นีโตติ วา ปณีโต, ปณีเต อธิมุตฺโต วิสฏฺฐจิตฺโต ตปฺปรโม ปณีตาธิมุตฺโต, ตสฺส ภาโว ปณีตาธิมุตฺตตาฯ สา จ ผลสมาปตฺตาธิมุตฺตา ปุพฺพภาคปญฺญา เอวฯ

อรณวิหาเรติ นิกฺกิเลสวิหาเรฯ ราคาทโย หิ รณนฺติ สตฺเต จุณฺเณนฺติ ปีเฬนฺตีติ รณา, รณนฺติ เอเตหิ สตฺตา กนฺทนฺติ ปริเทวนฺตีติ วา รณาฯ วุตฺโต ติวิโธปิ วิหาโรฯ นตฺถิ เอตสฺส รณาติ อรโณฯ วิวิเธ ปจฺจนีกธมฺเม หรนฺติ เอเตนาติ วิหาโรฯ ตสฺมิํ อรเณ วิหาเรฯ นิทฺเทสวาเร (ปฏิ. ม. 1.82) วุตฺตปฐมชฺฌานาทีนิ จ ปณีตาธิมุตฺตตาย เอว สงฺคหิตานิฯ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตุกามตาย หิ ปฐมชฺฌานาทิํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ฌานสมฺปยุตฺตธมฺเม วิปสฺสติ, ยา จ อรณวิภงฺคสุตฺตนฺเต (ม. นิ. 3.323 อาทโย) ภควตา เทสิตา อรณปฏิปทา, สาปิ อิมินาว สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา ฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ภควตา –

‘‘อรณวิภงฺคํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ…เป.… น กามสุขํ อนุยุญฺเชยฺย หีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํ, น จ อตฺตกิลมถานุโยคํ อนุยุญฺเชยฺย ทุกฺขํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํฯ เอเต โข, ภิกฺขเว, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี ญาณกรณี อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติฯ อุสฺสาทนญฺจ ชญฺญา, อปสาทนญฺจ ชญฺญา, อุสฺสาทนญฺจ ญตฺวา อปสาทนญฺจ ญตฺวา เนวุสฺสาเทยฺย น อปสาเทยฺย, ธมฺมเมว เทเสยฺยฯ สุขวินิจฺฉยํ ชญฺญา, สุขวินิจฺฉยํ ญตฺวา อชฺฌตฺตํ สุขมนุยุญฺเชยฺย, รโหวาทํ น ภาเสยฺย, สมฺมุขา น ขีณํ ภเณ, อตรมาโนว ภาเสยฺย โน ตรมาโน, ชนปทนิรุตฺติํ นาภินิเวเสยฺย, สมญฺญํ นาติธาเวยฺยาติฯ อยมุทฺเทโส อรณวิภงฺคสฺส …เป.… ตตฺร, ภิกฺขเว, โย กามปฏิสนฺธิสุขิโน โสมนสฺสานุโยคํ อนนุโยโค หีนํ…เป.… อนตฺถสํหิตํ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม อวิฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห สมฺมาปฏิปทาฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ…เป.… ตตฺร, ภิกฺขเว, โย อตฺตกิลมถานุโยคํ อนนุโยโค ทุกฺขํ อนริยํ อนตฺถสํหิตํฯ

อทุกฺโข เอโส ธมฺโม …เป.… ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, ยายํ มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา…เป.… อทุกฺโข เอโส ธมฺโม…เป.… ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ…เป.… ตตฺร, ภิกฺขเว, ยายํ เนวุสฺสาทนา น อปสาทนา ธมฺมเทสนา จ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม…เป.… ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ…เป.… ตตฺร, ภิกฺขเว, ยทิทํ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สมฺโพธิสุขํ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม…เป.… ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ…เป.… ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ รโหวาโท ภูโต ตจฺโฉ อตฺถสํหิโต, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม…เป.… ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ …เป.… ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ สมฺมุขา ขีณวาโท ภูโต ตจฺโฉ อตฺถสํหิโต, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม…เป.… ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ…เป.… ตตฺร, ภิกฺขเว, ยทิทํ อตรมานสฺส ภาสิตํ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม…เป.… ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ…เป.… ตตฺร, ภิกฺขเว, ยฺวายํ ชนปทนิรุตฺติยา จ อนภินิเวโส สมญฺญาย จ อนติสาโร, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม…เป.… ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณติฯ ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, สรณญฺจ ธมฺมํ ชานิสฺสาม, อรณญฺจ ธมฺมํ ชานิสฺสามฯ สรณญฺจ ธมฺมํ ญตฺวา อรณญฺจ ธมฺมํ ญตฺวา อรณํ ปฏิปทํ ปฏิปชฺชิสฺสามาติ เอวญฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพํฯ สุภูติ จ ปน, ภิกฺขเว, กุลปุตฺโต อรณปฏิปทํ ปฏิปนฺโน’’ติฯ

ตตฺถ มชฺฌิมา ปฏิปทา ทสฺสนาธิปเตยฺเยน จ สนฺเตน วิหาราธิคเมน จ สงฺคหิตาฯ กามสุขํ อตฺตกิลมถํ อนนุโยโค มชฺฌิมา ปฏิปทา เอวฯ อรหโต หิ วิปสฺสนาปุพฺพภาคมชฺฌิมา ปฏิปทา โหติ, อรหตฺตผลสมาปตฺติ อฏฺฐงฺคมคฺควเสน มชฺฌิมา ปฏิปทา จฯ เสสา ปน ปณีตาธิมุตฺตตาย เอว สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพาฯ กิญฺจาปิ สพฺเพปิ อรหนฺโต อรณวิหาริโน, อญฺเญ อรหนฺโต ธมฺมํ เทเสนฺตา ‘‘สมฺมาปฏิปนฺเน สมฺมาปฏิปนฺนา’’ติ ‘‘มิจฺฉาปฏิปนฺเน มิจฺฉาปฏิปนฺนา’’ติ ปุคฺคลวเสนาปิ อุสฺสาทนาปสาทนานิ กตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺติฯ สุภูติตฺเถโร ปน ‘‘อยํ มิจฺฉาปฏิปทา, อยํ สมฺมาปฏิปทา’’ติ ธมฺมวเสเนว ธมฺมํ เทเสสิฯ เตเนว ภควา ตํเยว อรณปฏิปทํ ปฏิปนฺโนติ จ วณฺเณสิ, ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อรณวิหารีนํ ยทิทํ สุภูตี’’ติ (อ. นิ. 1.198, 201) จ อรณวิหารีนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

[34] ทฺวีหิ พเลหีติ สมถพลวิปสฺสนาพเลหิฯ สมนฺนาคตตฺตาติ ยุตฺตตฺตา ปริปุณฺณตฺตา วาฯ

ตโย จาติ วิภตฺติวิปลฺลาโส, ติณฺณญฺจาติ วุตฺตํ โหติฯ สงฺขารานนฺติ วจีสงฺขารกายสงฺขารจิตฺตสงฺขารานํฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยาติ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺถํ นิโรธตฺถํ, อปฺปวตฺตตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โสฬสหีติ อนิจฺจานุปสฺสนาทีนิ อฏฺฐ, มคฺคผลานิ อฏฺฐาติ โสฬสหิฯ ญาณจริยาหีติ ญาณปฺปวตฺตีหิฯ นวหีติ รูปารูปาวจรสมาธิ ตทุปจาโร จาติ นวหิฯ วสิภาวตา ปญฺญาติ ลหุตา, ยถาสุขวตฺตนํ อิสฺสริยํ วโส, โส อสฺส อตฺถีติ วสี, วสิโน ภาโว วสิภาโว, วสิภาโว เอว วสิภาวตา, ยถา ปาฏิกุลฺยเมว ปาฏิกุลฺยตาฯ เอวํวิธา ปญฺญา วสิภาวตาย ปญฺญาติ วา อตฺโถฯ สิ-การํ ทีฆํ กตฺวา จ ปฐนฺติฯ สมนฺนาคตตฺตา จ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา จ ญาณจริยาหิ จ สมาธิจริยาหิ จาติ จ-กาโร สมฺพนฺธิตพฺโพฯ

นิโรธสมาปตฺติยา ญาณนฺติ อนาคามิอรหนฺตานํ นิโรธสมาปตฺตินิมิตฺตํ ญาณํ, ยถา อชินมฺหิ หญฺญเต ทีปีติฯ นิโรธสมาปตฺตีติ จ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส อภาวมตฺตํ, น โกจิ ธมฺโม, ปญฺญตฺติมตฺตํ อภาวมตฺตตฺตา นิโรโธติ จฯ สมาปชฺชนฺเตน สมาปชฺชียติ นามาติ สมาปตฺตีติ จ วุจฺจติฯ

[35] สมฺปชานสฺสาติ สมฺมา ปกาเรหิ ชานาตีติ สมฺปชาโนฯ ตสฺส สมฺปชานสฺสฯ ปวตฺตปริยาทาเนติ ปวตฺตนํ ปวตฺตํ, สมุทาจาโรติ อตฺโถฯ กิเลสปวตฺตํ ขนฺธปวตฺตญฺจฯ ตสฺส ปวตฺตสฺส ปริยาทานํ ปริกฺขโย อปฺปวตฺติ ปวตฺตปริยาทานํฯ ตสฺมิํ ปวตฺตปริยาทาเนฯ ปรินิพฺพาเน ญาณนฺติ อรหโต กามจฺฉนฺทาทีนํ ปรินิพฺพานํ อปฺปวตฺตํ อนุปาทิเสสปรินิพฺพานญฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ กิเลสปรินิพฺพาเน ขนฺธปรินิพฺพาเน จ ปวตฺตํ ญาณํฯ

[36] สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺเพสํ เตภูมกธมฺมานํฯ สมฺมา สมุจฺเฉเทติ สนฺตติสมุจฺเฉทวเสน สุฏฺฐุ นิโรเธฯ นิโรเธ จ อนุปฏฺฐานตาติ นิโรเธ คเต ปุน น อุปฏฺฐานตาย, ปุน อนุปฺปตฺติยนฺติ อตฺโถฯ สมฺมาสมุจฺเฉเท จ นิโรเธ จ อนุปฏฺฐานตา จาติ จ-กาโร สมฺพนฺธิตพฺโพฯ

สมสีสฏฺเฐ ญาณนฺติ เนกฺขมฺมาทีนิ สตฺตติํส สมานิ, ตณฺหาทีนิ เตรส สีสานิฯ ปจฺจนีกธมฺมานํ สมิตตฺตา สมานิ, ยถาโยคํ ปธานตฺตา จ โกฏิตฺตา จ สีสานิฯ

เอกสฺมิํ อิริยาปเถ วา เอกสฺมิํ โรเค วา สภาคสนฺตติวเสน เอกสฺมิํ ชีวิตินฺทฺริเย วา เนกฺขมฺมาทีนิ สมานิ จ สทฺธาทีนิ สีสานิ จ อสฺส สนฺตีติ สมสีสี, สมสีสิสฺส อตฺโถ สมสีสฏฺโฐฯ ตสฺมิํ สมสีสฏฺเฐ, สมสีสิภาเวติ อตฺโถฯ เอกสฺมิํ อิริยาปเถ โรเค วา สภาคสนฺตติวเสน ชีวิเต วา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ตสฺมิํเยว อิริยาปเถ โรเค สภาคชีวิเต วา จตฺตาริ มคฺคผลานิ ปตฺวา, ตสฺมิํเยว ปรินิพฺพายนฺตสฺส อรหโตเยว สมสีสิภาโว โหตีติ ตสฺมิํ สมสีสิภาเว ญาณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตญฺจ ปุคฺคลปญฺญตฺติยํ (ปุ. ป. 16), ตสฺสา จ อฏฺฐกถายํ (ปุ. ป. อฏฺฐ. 16) –

‘‘กตโม จ ปุคฺคโล สมสีสี? ยสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ อาสวปริยาทานญฺจ โหติ ชีวิตปริยาทานญฺจฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมสีสี’’ติ (ปุ. ป. 16)ฯ

‘‘สมสีสินิทฺเทเส อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา, สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนวเสน เอกวารํเยว, เอกกาลํเยวาติ อตฺโถฯ ปริยาทานนฺติ ปริกฺขโยฯ อยนฺติ อยํ ปุคฺคโล สมสีสี นาม วุจฺจติฯ โส ปเนส ติวิโธ โหติ อิริยาปถสมสีสี โรคสมสีสี ชีวิตสมสีสีติฯ ตตฺถ โย จงฺกมนฺโตว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา จงฺกมนฺโตว ปรินิพฺพาติ, โย ฐิตโกว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ฐิตโกว ปรินิพฺพาติ, โย นิสินฺโนว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา นิสินฺโนว ปรินิพฺพาติ, โย นิปนฺโนว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา นิปนฺโนว ปรินิพฺพาติ, อยํ อิริยาปถสมสีสี นามฯ โย ปน เอกํ โรคํ ปตฺวา อนฺโตโรเคเยว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว โรเคน ปรินิพฺพาติ, อยํ โรคสมสีสี นามฯ กตโร ชีวิตสมสีสี? เตรส สีสานิฯ ตตฺถ กิเลสสีสํ อวิชฺชํ อรหตฺตมคฺโค ปริยาทิยติ, ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ ปริยาทิยติ, อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ, ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อวิชฺชํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติฯ อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ อญฺญํ, ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อญฺญํฯ ยสฺส เจตํ สีสทฺวยํ สมํ ปริยาทานํ คจฺฉติ, โส ชีวิตสมสีสี นามฯ กถมิทํ สมํ โหตีติ? วารสมตายฯ

ยสฺมิญฺหิ วาเร มคฺควุฏฺฐานํ โหติฯ โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ, สกทาคามิมคฺเค ปญฺจ, อนาคามิมคฺเค ปญฺจ, อรหตฺตมคฺเค จตฺตารีติ เอกูนวีสติเม ปจฺจเวกฺขณญาเณ ปติฏฺฐาย ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายติฯ อิมาย วารสมตาย เอว อุภยสีสปริยาทานมฺปิ สมํ โหติ นามฯ เตนายํ ปุคฺคโล ‘ชีวิตสมสีสี’ติ วุจฺจติฯ อยเมว จ อิธ อธิปฺเปโต’’ติฯ

[37] อิทานิ ยสฺมา สุตมยสีลมยภาวนามยญาณานิ วฏฺฏปาทกานิ สลฺเลขา นาม น โหนฺติ, โลกุตฺตรปาทกาเนว เอตานิ จ อญฺญานิ จ ญาณานิ สลฺเลขาติ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา ปจฺจนีกสลฺเลขนากาเรน ปวตฺตานิ ญาณานิ ทสฺเสตุํ สมสีสฏฺเฐ ญาณานนฺตรํ สลฺเลขฏฺเฐ ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ ปุถุนานตฺตเตชปริยาทาเน ปญฺญาติ โลกุตฺตเรหิ อสมฺมิสฺสฏฺเฐน ปุถูนํ ราคาทีนญฺจ นานตฺตานํ นานาสภาวานํ กามจฺฉนฺทาทีนญฺจ สนฺตาปนฏฺเฐน ‘‘เตชา’’ติ ลทฺธนามานํ ทุสฺสีลฺยาทีนญฺจ ปริยาทาเน เขปเน ปญฺญา, เนกฺขมฺมาทิมฺหิ สตฺตติํสเภเท ธมฺเม ปญฺญาติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา ปุถุภูตา นานตฺตภูตา จ เตชา เอว เตสํ ปุถุภูตานํ นานตฺตภูตานํ ทุสฺสีลฺยาทีนํ ปญฺจนฺนํ เตชานํ ปริยาทาเน ปญฺญาติ อตฺโถฯ เตเชหิเยว ปุถูนํ นานตฺตานญฺจ สงฺคหํ นิทฺเทสวาเร ปกาสยิสฺสามฯ

สลฺเลขฏฺเฐ ญาณนฺติ ปจฺจนีกธมฺเม สลฺเลขติ สมุจฺฉินฺทตีติ สลฺเลโข, ตสฺมิํ เนกฺขมฺมาทิเก สตฺตติํสปฺปเภเท สลฺเลขสภาเว ญาณํฯ ‘‘ปเร วิหิํสกา ภวิสฺสนฺติ, มยเมตฺถ อวิหิํสกา ภวิสฺสามาติ สลฺเลโข กรณีโย’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.83) นเยน ภควตา สลฺเลขสุตฺตนฺเต วุตฺโต จตุจตฺตาลีสเภโทปิ สลฺเลโข อิมินา สงฺคหิโตเยวาติ เวทิตพฺโพฯ

[38] อิทานิ สลฺเลเข ฐิเตน กตฺตพฺพํ สมฺมปฺปธานวีริยํ ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ วีริยารมฺเภ ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐติ โกสชฺชวเสน อสลฺลีโน อสงฺกุจิโต อตฺตา อสฺสาติ อสลฺลีนตฺโตฯ อตฺตาติ จิตฺตํฯ ยถาห –

‘‘อุทกญฺหิ นยนฺติ เนตฺติกา, อุสุการา นมยนฺติ เตชนํ;

ทารุํ นมยนฺติ ตจฺฉกา, อตฺตานํ ทมยนฺติ ปณฺฑิตา’’ติฯ อาทิ (ธ. ป. 80-82) –

กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย ปหิโต เปสิโต วิสฺสฏฺโฐ อตฺตา เอเตนาติ ปหิตตฺโตฯ อตฺตาติ อตฺตภาโวฯ ยถาห – ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรเทยฺยา’’ติอาทิ (ปาจิ. 880) ฯ อสลฺลีนตฺโต จ โส ปหิตตฺโต จาติ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺโตฯ สหชาตธมฺเม ปคฺคณฺหาติ อุปตฺถมฺเภตีติ ปคฺคโห, ปคฺคโห เอว อตฺโถ ปคฺคหฏฺโฐ, ปคฺคหสภาโวติ อตฺโถฯ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺโฐฯ ตสฺมิํ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐฯ ‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ตุมฺเหปิ อปฺปฏิวานํ ปทเหยฺยาถฯ กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ, อุปสุสฺสตุ สรีเร มํสโลหิตํฯ ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ, น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติ (อ. นิ. 2.5) วุตฺตตฺตา อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตวจเนน ปธานสฺมิํ อปฺปฏิวานิตา อนิวตฺตนตา วุตฺตาฯ ปคฺคหฏฺฐวจเนน ปน โกสชฺชุทฺธจฺจวิมุตฺตํ สมปฺปวตฺตํ วีริยํ วุตฺตํฯ

วีริยารมฺเภ ญาณนฺติ วีรภาโว วีริยํ, วีรานํ วา กมฺมํ, วิธินา วา นเยน อุปาเยน อีรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํฯ ตเทตํ อุสฺสาหลกฺขณํ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, ‘‘สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี’’ติ (อ. นิ. 4.113) วจนโต สํเวคปทฏฺฐานํ, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺฐานํ วาฯ สมฺมา อารทฺธํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ วีริยสงฺขาโต อารมฺโภ วีริยารมฺโภฯ อิมินา เสสารมฺเภ ปฏิกฺขิปติฯ อยญฺหิ อารมฺภสทฺโท กมฺเม อาปตฺติยํ กิริยายํ วีริเย หิํสายํ วิโกปเนติ อเนเกสุ อตฺเถสุ อาคโตฯ

‘‘ยํกิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา;

อารมฺภานํ นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว’’ติฯ (สุ. นิ. 749) –

เอตฺถ หิ กมฺมํ อารมฺโภติ อาคตํฯ ‘‘อารมฺภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี’’ติ (อ. นิ. 5.142; ปุ. ป. 191) เอตฺถ อาปตฺติฯ ‘‘มหายญฺญา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลา’’ติ (อ. นิ. 4.39; สํ. นิ. 1.120) เอตฺถ ยูปุสฺสาปนาทิกิริยาฯ ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน’’ติ (สํ. นิ. 1.185) เอตฺถ วีริยํฯ ‘‘สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารมฺภนฺตี’’ติ (ม. นิ. 2.51-52) เอตฺถ หิํสาฯ

‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.10; ม. นิ. 1.293) เอตฺถ เฉทนภญฺชนาทิกํ วิโกปนํฯ อิธ ปน วีริยเมว อธิปฺเปตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วีริยสงฺขาโต อารมฺโภ วีริยารมฺโภ’’ติฯ วีริยญฺหิ อารภนกวเสน อารมฺโภติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ วีริยารมฺเภ ญาณํฯ อสลฺลีนตฺตา ปหิตตฺตาติปิ ปฐนฺติ, อสลฺลีนภาเวน ปหิตภาเวนาติ อตฺโถฯ ปุริมปาโฐเยว สุนฺทโรฯ เกจิ ปน ‘‘สติธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคานํ สมตา อสลฺลีนตฺตตา, สติสมาธิปสฺสทฺธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคานํ สมตา ปหิตตฺตตา, สตฺตนฺนํ สมฺโพชฺฌงฺคานํ สมตา ปคฺคหฏฺโฐ’’ติ วณฺณยนฺติฯ

[39] อิทานิ สมฺมาวายามสิทฺธํ มคฺคผลํ ปตฺเตน โลกหิตตฺถํ ธมฺมเทสนา กาตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ อตฺถสนฺทสฺสเน ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ นานาธมฺมปฺปกาสนตาติ สพฺพสงฺขตาสงฺขตวเสน นานาธมฺมานํ ปกาสนตา ทีปนตา เทสนตาฯ ปกาสนตาติ จ ปกาสนา เอวฯ อตฺถสนฺทสฺสเนติ นานาอตฺถานํ ปเรสํ สนฺทสฺสเนฯ ธมฺมา จ อตฺถา จ เต เอวฯ

[40] อิทานิ ปเรสํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสนฺตสฺส ตสฺส อริยปุคฺคลสฺส ยถาสภาวธมฺมเทสนาการณํ ทสฺสนวิสุทฺธิํ ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ ทสฺสนวิสุทฺธิญาณํ อุทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ สพฺพธมฺมานํ เอกสงฺคหตา นานตฺเตกตฺตปฏิเวเธติ สพฺเพสํ สงฺขตาสงฺขตธมฺมานํ เอกสงฺคหตาย จ กามจฺฉนฺทาทีนํ นานตฺตสฺส จ เนกฺขมฺมาทีนํ เอกตฺตสฺส จ ปฏิเวโธ, อภิสมโยติ อตฺโถฯ โส ปน มคฺคปญฺญา ผลปญฺญา จฯ มคฺคปญฺญา สจฺจาภิสมยกฺขเณ สจฺจาภิสมยวเสน ปฏิวิชฺฌตีติ ปฏิเวโธ, ผลปญฺญา ปฏิวิทฺธตฺตา ปฏิเวโธฯ เอกสงฺคหตาติ เอตฺถ ชาติสงฺคโห, สญฺชาติสงฺคโห, กิริยาสงฺคโห, คณนสงฺคโหติ จตุพฺพิโธ สงฺคโหฯ ตตฺถ ‘‘สพฺเพ ขตฺติยา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ พฺราหฺมณา, สพฺเพ เวสฺสา, สพฺเพ สุทฺทา อาคจฺฉนฺตุ’’, ‘‘ยา, จาวุโส วิสาข, สมฺมาวาจา, โย จ สมฺมากมฺมนฺโต, โย จ สมฺมาอาชีโว, อิเม ธมฺมา สีลกฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. 1.462) อยํ ชาติสงฺคโห นามฯ ‘‘เอกชาติกา อาคจฺฉนฺตู’’ติ วุตฺตฏฺฐาเน วิย หิ อิธ สพฺเพ ชาติยา เอกสงฺคหิตาฯ

‘‘สพฺเพ โกสลกา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ มาคธิกา, สพฺเพ ภารุกจฺฉกา อาคจฺฉนฺตุ’’, ‘‘โย, จาวุโส วิสาข, สมฺมาวายาโม, ยา จ สมฺมาสติ, โย จ สมฺมาสมาธิ, อิเม ธมฺมา สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. 1.462) อยํ สญฺชาติสงฺคโห นามฯ ‘‘เอกฏฺฐาเน ชาตา สํวฑฺฒา อาคจฺฉนฺตู’’ติ วุตฺตฏฺฐาเน วิย หิ อิธ สพฺเพ ชาติฏฺฐาเนน นิวุตฺโถกาเสน เอกสงฺคหิตาฯ ‘‘สพฺเพ หตฺถาโรหา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ อสฺสาโรหา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ รถิกา อาคจฺฉนฺตุ’’, ‘‘ยา, จาวุโส วิสาข, สมฺมาทิฏฺฐิ, โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา ปญฺญากฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. 1.462) อยํ กิริยาสงฺคโห นามฯ สพฺเพว หิ เต อตฺตโน กิริยากรเณน เอกสงฺคหิตาฯ ‘‘จกฺขายตนํ กตมํ ขนฺธคณนํ คจฺฉติ, จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติฯ หญฺจิ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิต’’นฺติ (กถา. 471) อยํ คณนสงฺคโห นามฯ อยมิธ อธิปฺเปโตฯ ตถฏฺฐาทีสุ ทฺวาทสสุ อากาเรสุ วิสุํ วิสุํ เอเกน สงฺคโห คณนปริจฺเฉโท เอเตสนฺติ เอกสงฺคหา, เอกสงฺคหานํ ภาโว เอกสงฺคหตาฯ

ทสฺสนวิสุทฺธิญาณนฺติ มคฺคผลญาณํ ทสฺสนํฯ ทสฺสนเมว วิสุทฺธิ ทสฺสนวิสุทฺธิ, ทสฺสนวิสุทฺธิ เอว ญาณํ ทสฺสนวิสุทฺธิญาณํฯ มคฺคญาณํ วิสุชฺฌตีติ ทสฺสนวิสุทฺธิ, ผลญาณํ วิสุทฺธตฺตา ทสฺสนวิสุทฺธิฯ

[41] อิทานิ ทสฺสนวิสุทฺธิสาธกานิ วิปสฺสนาญาณานิ ทฺวิธา ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ ขนฺติญาณปริโยคาหณญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถ วิทิตตฺตา ปญฺญาติ รูปกฺขนฺธาทีนํ อนิจฺจาทิโต วิทิตตฺตา ปวตฺตา ปญฺญาฯ ขนฺติญาณนฺติ วิทิตเมว ขมตีติ ขนฺติ, ขนฺติ เอว ญาณํ ขนฺติญาณํฯ เอเตน อธิวาสนขนฺติํ ปฏิกฺขิปติฯ เอตํ กลาปสมฺมสนาทิวเสน ปวตฺตํ ตรุณวิปสฺสนาญาณํฯ

[42] ผุฏฺฐตฺตา ปญฺญาติ รูปกฺขนฺธาทีนํ อนิจฺจาทิวเสน ญาณผสฺเสน ผุฏฺฐตฺตา ปวตฺตา ปญฺญาฯ ปริโยคาหเณ ญาณนฺติ ผุฏฺฐเมว ปริโยคาหติ ปวิสตีติ ปริโยคาหณํ ญาณํฯ คา-การํ รสฺสํ กตฺวาปิ ปฐนฺติฯ เอตํ ภงฺคานุปสฺสนาทิวเสน ปวตฺตํ ติกฺขวิปสฺสนาญาณํฯ เกจิ ปน ‘‘วิปสฺสนาญาณเมว สทฺธาวาหิสฺส ขนฺติญาณํ, ปญฺญาวาหิสฺส ปริโยคาหณญาณ’’นฺติ วทนฺติฯ

เอวํ สนฺเต เอตานิ ทฺเว ญาณานิ เอกสฺส น สมฺภวนฺติ , ตทสมฺภเว เอกสฺส สาวกสฺส สตฺตสฏฺฐิ สาวกสาธารณญาณานิ น สมฺภวนฺติ, ตสฺมา ตํ น ยุชฺชติฯ

[43] อิทานิ ยสฺมา ปุถุชฺชนา เสกฺขา จ วิปสฺสนูปเค ขนฺธาทโย ธมฺเม สกเล เอว สมฺมสนฺติ, น เตสํ เอกเทสํ, ตสฺมา เตสํ ปเทสวิหาโร น ลพฺภติ, อรหโตเยว ยถารุจิ ปเทสวิหาโร ลพฺภตีติ ทสฺสนวิสุทฺธิสาธกานิ ญาณานิ วตฺวา ตทนนฺตรํ อรหโต ทสฺสนวิสุทฺธิสิทฺธํ ปเทสวิหารญาณํ อุทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ สโมทหเน ปญฺญาติ ขนฺธาทีนํ เอกเทสสฺส เวทนาธมฺมสฺส สโมทหนปญฺญา, สมฺปิณฺฑนปญฺญา ราสิกรณปญฺญาฯ สโมธาเน ปญฺญาติปิ ปาโฐ, โสเยว อตฺโถฯ

ปเทสวิหาเร ญาณนฺติ ขนฺธาทีนํ ปเทเสน เอกเทเสน อวยเวน วิหาโร ปเทสวิหาโร, ตสฺมิํ ปเทสวิหาเร ญาณํฯ ตตฺถ ปเทโส นาม ขนฺธปเทโส อายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปจฺจยาการสติปฏฺฐานฌานนามรูปธมฺมปเทโสติ นานาวิโธฯ เอวํ นานาวิโธ เจส เวทนา เอวฯ กถํ? ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ เวทนากฺขนฺธวเสน ขนฺเธกเทโส, ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ เวทนาวเสน ธมฺมายตเนกเทโส, อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ เวทนาวเสน ธมฺมธาเตกเทโส, จตุนฺนํ สจฺจานํ เวทนาวเสน ทุกฺขสจฺเจกเทโส, พาวีสติยา อินฺทฺริยานํ ปญฺจเวทนินฺทฺริยวเสน อินฺทฺริเยกเทโส, ทฺวาทสนฺนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ ผสฺสปจฺจยา เวทนาวเสน ปจฺจยากาเรกเทโส, จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ เวทนานุปสฺสนาวเสน สติปฏฺฐาเนกเทโส, จตุนฺนํ ฌานานํ สุขอุเปกฺขาวเสน ฌาเนกเทโส, นามรูปานํ เวทนาวเสน นามรูเปกเทโส, กุสลาทีนํ สพฺพธมฺมานํ เวทนาวเสน ธมฺเมกเทโสติ เอวํ เวทนา เอว ขนฺธาทีนํ ปเทโส, ตสฺสา เวทนาย เอว ปจฺจเวกฺขณวเสน ปเทสวิหาโรฯ

[44] อิทานิ ยสฺมา สมาธิภาวนามยญาณาทีนิ ภาเวนฺตา ปุถุชฺชนา เสกฺขา จ เต เต ภาเวตพฺพภาวนาธมฺเม อธิปตี เชฏฺฐเก กตฺวา เตน เตน ปหาตพฺเพ ตปฺปจฺจนีเก นานาสภาเว ธมฺเม อเนกาทีนเว อาทีนวโต ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตสฺส ตสฺส ภาวนาธมฺมสฺส วเสน จิตฺตํ ปติฏฺฐเปตฺวา เต เต ปจฺจนีกธมฺเม ปชหนฺติฯ

ปชหนฺตา วิปสฺสนากาเล สพฺพสงฺขาเร สุญฺญโต ทิสฺวา ปจฺฉา สมุจฺเฉเทน ปชหนฺติ, ตถา ปชหนฺตา จ เอกาภิสมยวเสน สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตา ปชหนฺติฯ ยถาวุตฺเตเหว อากาเรหิ สพฺเพปิ อริยา ยถาโยคํ ปฏิปชฺชนฺติ, ตสฺมา ปเทสวิหารญาณานนฺตรํ สญฺญาวิวฏฺฏญาณาทีนิ ฉ ญาณานิ ยถากฺกเมน อุทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถ อธิปตตฺตา ปญฺญาติ เนกฺขมฺมาทีนํ อธิปติภาเวน เนกฺขมฺมาทีนิ อธิกานิ กตฺวา ตทธิกภาเวน ปวตฺตา ปญฺญาติ อตฺโถฯ สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ สญฺญาย วิวฏฺฏนํ ปราวฏฺฏนํ ปรมฺมุขภาโวติ สญฺญาวิวฏฺโฏ, ยาย สญฺญาย เต เต ภาวนาธมฺเม อธิปติํ กโรติ, ตาย สญฺญาย เหตุภูตาย, กรณภูตาย วา ตโต ตโต กามจฺฉนฺทาทิโต วิวฏฺฏเน ญาณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺโต วิวฏฺโฏติ อวุตฺเตปิ ยโต วิวฏฺฏติ, ตโต เอว วิวฏฺโฏติ คยฺหติ ยถา วิวฏฺฏนานุปสฺสนายฯ สา ปน สญฺญา สญฺชานนลกฺขณา, ตเทเวตนฺติ ปุน สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺฐานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา วิย, อารมฺมเณ อโนคาฬฺหวุตฺติตาย อจิรฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานา วา วิชฺชุ วิย, ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ปุริสาติ อุปฺปนฺนสญฺญา วิยฯ

[45] นานตฺเต ปญฺญาติ นานาสภาเว ภาเวตพฺพโต อญฺญสภาเว กามจฺฉนฺทาทิเก อาทีนวทสฺสเนน ปวตฺตา ปญฺญาฯ นานตฺเตติ จ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ นานตฺตปฺปหานํ วา นานตฺตํ, นานตฺตปฺปหานนิมิตฺตํ นานตฺตปฺปหานเหตุ เนกฺขมฺมาทีสุ ปญฺญาติ อธิปฺปาโยฯ เจโตวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ เจตโส กามจฺฉนฺทาทิโต วิวฏฺฏนํ เนกฺขมฺมาทีสุ ญาณํฯ เจโตติ เจตฺถ เจตนา อธิปฺเปตาฯ สา เจตนาภาวลกฺขณา, อภิสนฺทหนลกฺขณา วา, อายูหนรสา, สํวิทหนปจฺจุปฏฺฐานา สกิจฺจปรกิจฺจสาธกา เชฏฺฐสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิยฯ อจฺจายิกกมฺมานุสฺสรณาทีสุ จ ปนายํ สมฺปยุตฺตานํ อุสฺสาหนภาเวน ปากฏา โหติฯ

[46] อธิฏฺฐาเน ปญฺญาติ เนกฺขมฺมาทิวเสน จิตฺตสฺส ปติฏฺฐาปเน ปญฺญาฯ

จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ กามจฺฉนฺทาทิปหานวเสน จิตฺตสฺส วิวฏฺฏเน ญาณํ ฯ จิตฺตญฺเจตฺถ วิชานนลกฺขณํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, สนฺธานปจฺจุปฏฺฐานํ, นามรูปปทฏฺฐานํฯ

[47] สุญฺญเต ปญฺญาติ อตฺตตฺตนิยสุญฺญตาย อนตฺตานตฺตนิเย ปวตฺตา อนตฺตานุปสฺสนา ปญฺญาฯ ญาณวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ ญาณเมว อภินิเวสโต วิวฏฺฏตีติ วิวฏฺโฏ, ตํ ญาณวิวฏฺฏภูตํ ญาณํฯ

[48] โวสคฺเค ปญฺญาติ เอตฺถ โวสชฺชตีติ โวสคฺโค, กามจฺฉนฺทาทีนํ โวสคฺโค เนกฺขมฺมาทิมฺหิ ปญฺญาฯ วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ กามจฺฉนฺทาทิเกหิ วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโข, วิโมกฺโข เอว วิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, โส เอว ญาณํฯ

[49] ตถฏฺเฐ ปญฺญาติ เอเกกสฺส สจฺจสฺส จตุพฺพิเธ จตุพฺพิเธ อวิปรีตสภาเว กิจฺจวเสน อสมฺโมหโต ปวตฺตา ปญฺญาฯ สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ ทุภโต วุฏฺฐานวเสน วิวฏฺฏตีติ สจฺจวิวฏฺโฏ, โส เอว ญาณํฯ เอกเมว ญาณํ อธิปติกตธมฺมวเสน สญฺญาวิวฏฺโฏติ, ปหาตพฺพธมฺมวเสน เจโตวิวฏฺโฏติ, จิตฺตปติฏฺฐาปนวเสน จิตฺตวิวฏฺโฏติ, ปจฺจนีกปหานวเสน วิโมกฺขวิวฏฺโฏติ เอวํ จตุธา วุตฺตํฯ อนตฺตานุปสฺสนาว สุญฺญตาการวเสน ‘‘ญาณวิวฏฺเฏ ญาณ’’นฺติ วุตฺตาฯ มคฺคญาณเมว เหฏฺฐา ‘‘มคฺเค ญาณ’’นฺติ จ, ‘‘อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณ’’นฺติ จ ทฺวิธา วุตฺตํ, วิวฏฺฏนาการวเสน ‘‘สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ

[50] อิทานิ ตสฺส สจฺจวิวฏฺฏญาณวเสน ปวตฺตสฺส อาสวานํ ขเย ญาณสฺส วเสน ปวตฺตานิ กมโต ฉ อภิญฺญาญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถาปิ โลกปากฏานุภาวตฺตา อติวิมฺหาปนนฺติ ปฐมํ อิทฺธิวิธญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, เจโตปริยญาณสฺส วิสยโต ทิพฺพโสตญาณํ โอฬาริกวิสยนฺติ ทุติยํ ทิพฺพโสตญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, สุขุมวิสยตฺตา ตติยํ เจโตปริยญาณํ อุทฺทิฏฺฐํฯ ตีสุ วิชฺชาสุ ปุพฺเพนิวาสจฺฉาทกาตีตตมวิโนทกตฺตา ปฐมํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, ปจฺจุปฺปนฺนานาคตตมวิโนทกตฺตา ทุติยํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, สพฺพตมสมุจฺเฉทกตฺตา ตติยํ อาสวานํ ขเย ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํฯ ตตฺถ กายมฺปีติ รูปกายมฺปิฯ จิตฺตมฺปีติ ปาทกชฺฌานจิตฺตมฺปิฯ

เอกววตฺถานตาติ ปริกมฺมจิตฺเตน เอกโต ฐปนตาย จ ทิสฺสมานกาเยน, อทิสฺสมานกาเยน วา คนฺตุกามกาเล ยถาโยคํ กายสฺสปิ จิตฺตสฺสปิ มิสฺสีกรณตาย จาติ วุตฺตํ โหติฯ กาโยติ เจตฺถ สรีรํฯ สรีรญฺหิ อสุจิสญฺจยโต กุจฺฉิตานํ เกสาทีนญฺเจว จกฺขุโรคาทีนํ โรคสตานญฺจ อายภูตโต กาโยติ วุจฺจติฯ สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจาติ เอตฺถ จตุตฺถชฺฌานสมฺปยุตฺตํ เอกํเยว สญฺญํ อาการนานตฺตโต ทฺวิธา กตฺวา สมุจฺจยตฺโถ จ-สทฺโท ปยุตฺโตฯ จตุตฺถชฺฌานสฺมิญฺหิ อุเปกฺขา สนฺตตฺตา สุขนฺติ วุตฺตา, ตํสมฺปยุตฺตา สญฺญา สุขสญฺญาฯ สาเยว นีวรเณหิ เจว วิตกฺกาทิปจฺจนีเกหิ จ วิมุตฺตตฺตา ลหุสญฺญาฯ อธิฏฺฐานวเสนาติ อธิกํ กตฺวา ฐานวเสน, ปวิสนวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ อธิฏฺฐานวเสน จาติ จ-สทฺโท สมฺพนฺธิตพฺโพฯ เอตฺตาวตา สพฺพปฺปการสฺส อิทฺธิวิธสฺส ยถาโยคํ การณํ วุตฺตํฯ

อิชฺฌนฏฺเฐ ปญฺญาติ อิชฺฌนสภาเว ปญฺญาฯ อิทฺธิวิเธ ญาณนฺติ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ, นิปฺผตฺติอตฺเถน ปฏิลาภฏฺเฐน จาติ วุตฺตํ โหติฯ ยญฺหิ นิปฺผชฺชติ ปฏิลพฺภติ จ, ตํ อิชฺฌตีติ วุจฺจติฯ ยถาห – ‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌตี’’ติ (สุ. นิ. 772)ฯ ตถา ‘‘เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยํ, อรหตฺตมคฺโค อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริย’’นฺติ (ปฏิ. ม. 3.32)ฯ อปโร นโย – อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ, อุปายสมฺปทาเยตํ อธิวจนํฯ อุปายสมฺปทา หิ อิชฺฌติ อธิปฺเปตผลปฺปสวนโตฯ ยถาห – ‘‘อยํ โข จิตฺโต คหปติ สีลวา กลฺยาณธมฺโม, สเจ ปณิทหิสฺสติ, อนาคตมทฺธานํ ราชา อสฺสํ จกฺกวตฺตีติฯ อิชฺฌิสฺสติ หิ สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 4.352)ฯ อปโร นโย – เอตาย สตฺตา อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธิ, อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิทฺธิ เอว วิธํ อิทฺธิวิธํ, อิทฺธิโกฏฺฐาโส อิทฺธิวิกปฺโปติ อตฺโถฯ ตํ อิทฺธิวิธํ ญาณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[51] วิตกฺกวิปฺผารวเสนาติ ทิพฺพโสตธาตุอุปฺปาทนตฺถํ ปริกมฺมกรณกาเล สทฺทนิมิตฺเตสุ อตฺตโน วิตกฺกวิปฺผารวเสน วิตกฺกเวควเสนฯ วิตกฺโกติ เจตฺถ วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก, วิตกฺกนํ วา วิตกฺโก, อูหนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

สฺวายํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ, อาหนนปริยาหนนรโส ฯ ตถา หิ เตน โยคาวจโร อารมฺมณํ วิตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กโรตีติ วุจฺจติฯ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺฐาโน, ตชฺชาสมนฺนาหาเรน ปน อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขิตฺเต วิสเย อนนฺตราเยน อุปฺปชฺชนโต อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโนติ วุจฺจติฯ นานตฺเตกตฺตสทฺทนิมิตฺตานนฺติ นานาสภาวานํ เอกสภาวานญฺจ สทฺทนิมิตฺตานํฯ สทฺทา เอว เจตฺถ วิตกฺกุปฺปตฺติการณตฺตา สงฺขารนิมิตฺตตฺตา จ นิมิตฺตานิฯ เภริสทฺทาทิวเสน เอกคฺฆนีภูตา, อเนกา วา สทฺทา, นานาทิสาสุ วา สทฺทา, นานาสตฺตานํ วา สทฺทา นานตฺตสทฺทา, เอกทิสาย สทฺทา, เอกสตฺตสฺส วา สทฺทา, เภริสทฺทาทิวเสน เอเกกสทฺทา วา เอกตฺตสทฺทาฯ สทฺโทติ เจตฺถ สปฺปตีติ สทฺโท, กถียตีติ อตฺโถฯ ปริโยคาหเณ ปญฺญาติ ปวิสนปญฺญา, ปชานนปญฺญาติ อตฺโถฯ โสตธาตุวิสุทฺธิญาณนฺติ สวนฏฺเฐน จ นิชฺชีวฏฺเฐน จ โสตธาตุ, โสตธาตุกิจฺจกรณวเสน จ โสตธาตุ วิยาติปิ โสตธาตุ, ปริสุทฺธตฺตา นิรุปกฺกิเลสตฺตา วิสุทฺธิ, โสตธาตุ เอว วิสุทฺธิ โสตธาตุวิสุทฺธิ, โสตธาตุวิสุทฺธิ เอว ญาณํ โสตธาตุวิสุทฺธิญาณํฯ

[52] ติณฺณนฺนํ จิตฺตานนฺติ โสมนสฺสสหคตโทมนสฺสสหคตอุเปกฺขาสหคตวเสน ติณฺณนฺนํ จิตฺตานํฯ วิปฺผารตฺตาติ วิปฺผารภาเวน เวเคนาติ อตฺโถฯ เหตุอตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ, เจโตปริยญาณุปฺปาทนตฺถํ ปริกมฺมกรณกาเล ปเรสํ ติณฺณนฺนํ จิตฺตานํ วิปฺผารเหตุนาฯ อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสนาติ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสน, อินฺทฺริยานํ ปติฏฺฐิโตกาสา เจตฺถ ผลูปจาเรน อินฺทฺริยานนฺติ วุตฺตา ยถา ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส, อินฺทฺริยานิ ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต’’ติ (มหาว. 60)ฯ อินฺทฺริยปติฏฺฐิโตกาเสสุปิ หทยวตฺถุ เอว อิธาธิปฺเปตํฯ ปสาทวเสนาติ จ อนาวิลภาววเสนฯ ‘‘ปสาทปฺปสาทวเสนา’’ติ วตฺตพฺเพ อปฺปสาทสทฺทสฺส โลโป กโตติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา อิทมปฺปสนฺนนฺติ คหณสฺส ปสาทมเปกฺขิตฺวา เอว สมฺภวโต ‘‘ปสาทวเสนา’’ติ วจเนเนว อปฺปสาโทปิ วุตฺโตว โหตีติ เวทิตพฺพํฯ นานตฺเตกตฺตวิญฺญาณจริยา ปริโยคาหเณ ปญฺญาติ ยถาสมฺภวํ นานาสภาวเอกสภาวเอกูนนวุติวิญฺญาณปวตฺติวิชานนปญฺญาฯ เอตฺถ อสมาหิตสฺส วิญฺญาณจริยา นานตฺตา, สมาหิตสฺส วิญฺญาณจริยา เอกตฺตาฯ

สราคาทิจิตฺตํ วา นานตฺตํ, วีตราคาทิจิตฺตํ เอกตฺตํฯ เจโตปริยญาณนฺติ เอตฺถ ปริยาตีติ ปริยํ, ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺโถฯ เจตโส ปริยํ เจโตปริยํ, เจโตปริยญฺจ ตํ ญาณญฺจาติ เจโตปริยญาณํฯ วิปฺผารตาติปิ ปาโฐ, วิปฺผารตายาติ อตฺโถฯ

[53] ปจฺจยปฺปวตฺตานํ ธมฺมานนฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสน ปจฺจยโต ปวตฺตานํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํฯ นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสนาติ เอตฺถ อกุสลํ กมฺมํ นานตฺตํ, กุสลํ กมฺมํ เอกตฺตํฯ กามาวจรํ วา กมฺมํ นานตฺตํ, รูปาวจรารูปาวจรํ กมฺมํ เอกตฺตํฯ นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสน ปจฺจยปวตฺตานํ ธมฺมานํ ปริโยคาหเณ ปญฺญาติ สมฺพนฺโธฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณนฺติ ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุตฺถขนฺธา ปุพฺเพนิวาโสฯ นิวุตฺถาติ อชฺฌาวุตฺถา อนุภูตา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาฯ ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุตฺถธมฺมา วา ปุพฺเพนิวาโสฯ นิวุตฺถาติ โคจรนิวาเสน นิวุตฺถา อตฺตโน วิญฺญาเณน วิญฺญาตา ปริจฺฉินฺนา, ปรวิญฺญาเณน วิญฺญาตาปิ วาฯ ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสุ เต พุทฺธานํเยว ลพฺภนฺติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ ยาย สติยา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, สา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ญาณนฺติ ตาย สติยา สมฺปยุตฺตํ ญาณํฯ

[54] โอภาสวเสนาติ ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปทสฺสนตฺถํ ปสาริตสฺส เตโชกสิณโอทาตกสิณอาโลกกสิณานํ อญฺญตรสฺส จตุตฺถชฺฌานารมฺมณสฺส กสิโณภาสสฺส วเสนฯ นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานนฺติ นานาสตฺตานํ รูปานิ, นานตฺตกายํ อุปปนฺนานํ วา สตฺตานํ รูปานิ, นานาทิสาสุ วา รูปานิ, อสมฺมิสฺสานิ วา รูปานิ นานตฺตรูปานิ, เอกสตฺตสฺส รูปานิ, เอกตฺตกายํ อุปปนฺนสฺส วา รูปานิ, เอกทิสาย วา รูปานิ, นานาทิสาทีนํ สมฺมิสฺสีภูตานิ วา รูปานิ เอกตฺตรูปานิฯ รูปนฺติ เจตฺถ วณฺณายตนเมวฯ ตญฺหิ รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถฯ รูปเมว รูปนิมิตฺตํฯ เตสํ นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํฯ ทสฺสนฏฺเฐ ปญฺญาติ ทสฺสนสภาเว ปญฺญาฯ

ทิพฺพจกฺขุญาณนฺติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํฯ เทวานญฺหิ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตํ ปิตฺตเสมฺหรุหิราทีหิ อปลิพุทฺธํ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตาย ทูเรปิ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนสมตฺถํ ทิพฺพํ ปสาทจกฺขุ โหติฯ

อิทญฺจาปิ วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺตํ ญาณจกฺขุ ตาทิสเมวาติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ, ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตา อตฺตนา ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาปิ ทิพฺพํ, อาโลกปริคฺคเหน มหาชุติกตฺตาปิ ทิพฺพํ, ติโรกุฏฺฏาทิคตรูปทสฺสเนน มหาคติกตฺตาปิ ทิพฺพํฯ ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุ, จกฺขุกิจฺจกรเณน จกฺขุมิวาติปิ จกฺขุ, ทิพฺพญฺจ ตํ จกฺขุ จาติ ทิพฺพจกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุ จ ตํ ญาณญฺจาติ ทิพฺพจกฺขุญาณํฯ

[55] จตุสฏฺฐิยา อากาเรหีติ อฏฺฐสุ มคฺคผเลสุ เอเกกสฺมิํ อฏฺฐนฺนํ อฏฺฐนฺนํ อินฺทฺริยานํ วเสน จตุสฏฺฐิยา อากาเรหิฯ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานนฺติ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติ, อิเมสํ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํฯ วสิภาวตา ปญฺญาติ วสิภาวตาย ปวตฺตา ปญฺญา, อรหตฺตผเล อฏฺฐนฺนํ อินฺทฺริยานํ วเสน อฏฺฐหิ อากาเรหิ อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺเสว วสิภาวตาย อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อภาเวปิ การณสิทฺธิวเสน ตทตฺถสาธนตาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อาสวานํ ขเย ญาณนฺติ อตฺตนา วชฺฌานํ อาสวานํ ขยกรํ อรหตฺตมคฺคญาณํฯ

[56-59] อิทานิ อาสวานํ ขยญาณสงฺขาตอรหตฺตมคฺคญาณสมฺพนฺเธ จตุนฺนมฺปิ มคฺคญาณานํ เอเกกสฺส มคฺคญาณสฺส เอกาภิสมยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริญฺญฏฺเฐ ปญฺญา’’ติอาทีนิ จตฺตาริ ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถาปิ โอฬาริกตฺตา สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา จ สุวิญฺเญยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ปฐมํ วุตฺตํ, ตสฺเสว เหตุทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมุทยสจฺจํ, เหตุนิโรธา ผลนิโรโธติ ญาปนตฺถํ ตทนนฺตรํ นิโรธสจฺจํ, ตทธิคมูปายทสฺสนตฺถํ อนฺเต มคฺคสจฺจํฯ ภวสุขสฺสาทคธิตานํ วา สตฺตานํ สํเวคชนนตฺถํ ปฐมํ ทุกฺขมาห, ตํ เนว อกตํ อาคจฺฉติ, น อิสฺสรนิมฺมานาทิโต โหติ, อิโต ปน โหตีติ ญาปนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมุทยสจฺจํ, ตโต สเหตุเกน ทุกฺเขน อภิภูตตฺตา สํวิคฺคมานสานํ ทุกฺขนิสฺสรณคเวสีนํ นิสฺสรณทสฺสเนน อสฺสาสชนนตฺถํ นิโรธํ, ตโต นิโรธาธิคมตฺถํ นิโรธสมฺปาปกํ มคฺคนฺติฯ อิทานิ ตพฺพิสยานิ ญาณานิ เตเนว กเมน อุทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถ ปริญฺญฏฺเฐติ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺฐาทิเก จตุพฺพิเธ ปริชานิตพฺพสภาเวฯ ปหานฏฺเฐติ สมุทยสฺส อายูหนฏฺฐาทิเก จตุพฺพิเธ ปหาตพฺพสภาเวฯ สจฺฉิกิริยฏฺเฐติ นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺฐาทิเก จตุพฺพิเธ สจฺฉิกาตพฺพสภาเวฯ ภาวนฏฺเฐติ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺฐาทิเก จตุพฺพิเธ ภาเวตพฺพสภาเวฯ

[60-63] อิทานิ ภาวิตมคฺคสฺส ปจฺจเวกฺขณวเสน วา อภาวิตมคฺคสฺส อนุสฺสววเสน วา วิสุํ วิสุํ สจฺจญาณานิ ทสฺเสตุํ ทุกฺเข ญาณาทีนิ จตฺตาริ ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถ ทุกฺเขติ เอตฺถ ทุ-อิติ อยํ สทฺโท กุจฺฉิเต ทิสฺสติฯ กุจฺฉิตญฺหิ ปุตฺตํ ทุปุตฺโตติ วทนฺติฯ ขํ-สทฺโท ปน ตุจฺเฉฯ ตุจฺฉญฺหิ อากาสํ ‘ข’นฺติ วุจฺจติฯ อิทญฺจ ปฐมสจฺจํ กุจฺฉิตํ อเนกุปทฺทวาธิฏฺฐานโต, ตุจฺฉํ พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตโตฯ ตสฺมา กุจฺฉิตตฺตา ตุจฺฉตฺตา จ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วุจฺจติฯ

ทุกฺขสมุทเยติ เอตฺถ สํ-อิติ อยํ สทฺโท ‘‘สมาคโม สเมต’’นฺติอาทีสุ (วิภ. 199; ที. นิ. 2.396) วิย สํโยคํ ทีเปติฯ อุ-อิติ อยํ สทฺโท ‘‘อุปฺปนฺนํ อุทิต’’นฺติอาทีสุ (ปารา. 172; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 141) วิย อุปฺปตฺติํฯ อย-สทฺโท ปน การณํ ทีเปติฯ อิทญฺจาปิ ทุติยสจฺจํ อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ทุกฺขสฺส อุปฺปตฺติการณํฯ อิติ ทุกฺขสฺส สํโยเค อุปฺปตฺติการณตฺตา ‘‘ทุกฺขสมุทย’’นฺติ วุจฺจติฯ

ทุกฺขนิโรเธติ เอตฺถ นิ-สทฺโท อภาวํ, โรธ-สทฺโท จ จารกํ ทีเปติฯ ตสฺมา อภาโว เอตฺถ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส สพฺพคติสุญฺญตฺตา, สมธิคเต วา ตสฺมิํ สํสารจารกสฺส ทุกฺขโรธสฺส อภาโว โหติ ตปฺปฏิปกฺขตฺตาติปิ ‘‘ทุกฺขนิโรธ’’นฺติ วุจฺจติฯ ทุกฺขสฺส วา อนุปฺปตฺตินิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรธนฺติ วุจฺจติฯ

ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายาติ เอตฺถ ยสฺมา อยํ เอตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ อารมฺมณกรณวเสน ตทภิมุขีภูตตฺตา, ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา, ตสฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาติ วุจฺจติฯ จตฺตาริ มคฺคญาณาเนว เหฏฺฐา วุฏฺฐานาการทีปนวเสน ‘‘มคฺเค ญาณ’’นฺติ วุตฺตานิ, อนนฺตรผลทายกตฺตสฺส การณปริทีปนวเสน ‘‘อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณ’’นฺติ วุตฺตานิ, วิวฏฺฏนาการทีปนวเสน ‘‘สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณ’’นฺติ วุตฺตานิ, มคฺคปฏิปาฏิกฺกเมเนว อรหตฺตมคฺคญาณุปฺปตฺติํ, ตสฺส จ ญาณสฺส อภิญฺญาภาวํ ทีเปตุํ อรหตฺตมคฺคญาณเมว ‘‘อาสวานํ ขเย ญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ปุน จตุนฺนมฺปิ มคฺคญาณานํ เอกาภิสมยตํ ทีเปตุํ ‘‘ปริญฺญฏฺเฐ ปญฺญา ทุกฺเข ญาณ’’นฺติอาทีนิ จตฺตาริ ญาณานิ วุตฺตานิฯ ปุน เอเกกสฺมิํ สจฺเจ วิสุํ วิสุํ อุปฺปตฺติทีปนวเสน ‘‘ทุกฺเข ญาณ’’นฺติอาทีนิ จตฺตาริ ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานีติ เอวํ ปุพฺพาปรวิเสโส เวทิตพฺโพติฯ

[64-67] อิทานิ สพฺเพสํ อริยปุคฺคลานํ อริยมคฺคานุภาเวเนว ปฏิสมฺภิทาญาณานิ สิทฺธานีติ ทสฺเสตุํ อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณนฺติอาทีนิ ปุน จตฺตาริ ปฏิสมฺภิทาญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิฯ อิมานิ หิ ปฏิสมฺภิทาปเภทาภาเวปิ สพฺพอริยปุคฺคลสาธารณานิ สุทฺธิกปฏิสมฺภิทาญาณานิ, เหฏฺฐา อุทฺทิฏฺฐานิ ปน ปภินฺนปฏิสมฺภิทานํ ปเภทปฺปตฺตานิ ปฏิสมฺภิทาญาณานีติ เวทิตพฺพานีติ อยเมเตสํ อุภยตฺถวจเน วิเสโสฯ ยสฺมา วา อนนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐํ ทุกฺขารมฺมณํ นิโรธารมฺมณญฺจ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา โหติ, สมุทยารมฺมณํ มคฺคารมฺมณญฺจ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตทภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, เตสุ ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา, ตสฺมา ตมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ สุทฺธิกปฏิสมฺภิทาญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานีติ เวทิตพฺพานิฯ ตสฺมาเยว จ เหฏฺฐา นานตฺตสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตานิฯ อิธ ตถา อวิเสเสตฺวา วุตฺตานีติฯ

[68] เอวํ ปฏิปาฏิยา สตฺตสฏฺฐิ สาวกสาธารณญาณานิ อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ สาวเกหิ อสาธารณานิ ตถาคตานํเยว อาเวณิกานิ ญาณานิ ทสฺเสตุํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณาทีนิ ฉ อสาธารณญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถปิ ยสฺมา ตถาคตา สตฺตานํ ธมฺมเทสนาย ภาชนาภาชนตฺตํ โอโลเกนฺตา พุทฺธจกฺขุนา โอโลเกนฺติฯ พุทฺธจกฺขุ นาม อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาสยานุสยญาณทฺวยเมวฯ ยถาห –

‘‘อทฺทสา โข ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย’’ติอาทิ (มหาว. 9; ม. นิ. 1.283; 2.339)ฯ

สตฺตสนฺตาเน จ โอโลเกนฺตา ปฐมํ อินฺทฺริยปริปากาปริปากํ โอโลเกนฺติ, อินฺทฺริยปริปากญฺจ ญตฺวา อาสยาทีนํ อนุรูเปน ธมฺมเทสนตฺถํ ตโต อาสยานุสยจริตานิ โอโลเกนฺติ, ตสฺมาปิ ปฐมํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, ตทนนฺตรํ อาสยานุสยญาณํฯ ธมฺมํ เทเสนฺตา จ ยสฺมา ปาฏิหาริเยน วิเนตพฺพานํ ปาฏิหาริยํ กโรนฺติ, ตสฺมา อาสยานุสยญาณานนฺตรํ ยมกปาฏิหาริเย ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํฯ อิเมสํ ติณฺณํ ญาณานํ เหตุปริทีปนตฺถํ ตทนนฺตรํ มหากรุณาญาณํ อุทฺทิฏฺฐํฯ มหากรุณาญาณสฺส ปริสุทฺธภาวปริทีปนตฺถํ ตทนนฺตรํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อุทฺทิฏฺฐํฯ

สพฺพญฺญุสฺสาปิ สพฺพธมฺมานํ อาวชฺชนปฏิพทฺธภาวปริทีปนตฺถํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อนาวริยภาวปริทีปนตฺถญฺจ ตทนนฺตรํ อนาวรณญาณํ อุทฺทิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนฺติ เอตฺถ อุปริ ‘‘สตฺตาน’’นฺติ ปทํ อิเธว อาหริตฺวา ‘‘สตฺตานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณ’’นฺติ โยเชตพฺพํฯ ปรานิ จ อปรานิ จ ปราปรานีติ วตฺตพฺเพ สนฺธิวเสน โร-การํ กตฺวา ปโรปรานีติ วุจฺจติฯ ปโรปรานํ ภาโว ปโรปริยํ, ปโรปริยเมว ปโรปริยตฺตํ, เวเนยฺยสตฺตานํ สทฺธาทีนํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺตํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตสฺส ญาณํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ, อินฺทฺริยานํ อุตฺตมานุตฺตมภาวญาณนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อินฺทฺริยวโรวริยตฺตญาณ’’นฺติปิ ปาโฐฯ วรานิ จ อวริยานิ จ วโรวริยานิ, วโรวริยานํ ภาโว วโรวริยตฺตนฺติ โยเชตพฺพํฯ อวริยานีติ จ น อุตฺตมานีติ อตฺโถฯ อถ วา ปรานิ จ โอปรานิ จ ปโรปรานิ, เตสํ ภาโว ปโรปริยตฺตนฺติ โยเชตพฺพํฯ โอปรานีติ จ โอรานีติ วุตฺตํ โหติ, ลามกานีติ อตฺโถ, ‘‘ปโรปรา ยสฺส สเมจฺจ ธมฺมา’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 479) วิยฯ ‘‘อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณ’’นฺติ ภุมฺมวจเนนาปิ ปาโฐฯ

[69] สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณนฺติ เอตฺถ รูปาทีสุ ขนฺเธสุ ฉนฺทราเคน สตฺตา วิสตฺตาติ สตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา ‘สตฺโต’ติ วุจฺจติฯ เวทนาย สญฺญาย สงฺขาเรสุ วิญฺญาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา ‘สตฺโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. 3.161)ฯ

อกฺขรจินฺตกา ปน อตฺถํ อวิจาเรตฺวา ‘‘นามมตฺตเมต’’นฺติ อิจฺฉนฺติฯ เยปิ อตฺถํ วิจาเรนฺติ, เต สตฺวโยเคน สตฺตาติ อิจฺฉนฺติ, เตสํ สตฺตานํฯ อาสยนฺติ นิสฺสยนฺติ เอตํ อิติ อาสโย, มิจฺฉาทิฏฺฐิยา, สมฺมาทิฏฺฐิยา วา กามาทีหิ, เนกฺขมฺมาทีหิ วา ปริภาวิตสฺส สนฺตานสฺเสตํ อธิวจนํฯ สตฺตสนฺตาเน อนุเสนฺติ อนุปวตฺตนฺตีติ อนุสยา, ถามคตานํ กามราคาทีนํ เอตํ อธิวจนํฯ อาสโย จ อนุสโย จ อาสยานุสโยฯ ชาติคฺคหเณน จ ทฺวนฺทสมาสวเสน จ เอกวจนํ เวทิตพฺพํฯ

ยสฺมา จริตาธิมุตฺติโย อาสยานุสยสงฺคหิตา, ตสฺมา อุทฺเทเส จริตาธิมุตฺตีสุ ญาณานิ อาสยานุสยญาเณเนว สงฺคเหตฺวา ‘‘อาสยานุสเย ญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ เยเนว หิ อธิปฺปาเยน อุทฺเทโส กโต, เตเนว อธิปฺปาเยน นิทฺเทโส กโตติฯ

[70] ยมกปาฏิหีเร ญาณนฺติ เอตฺถ อคฺคิกฺขนฺธอุทกธาราทีนํ อปุพฺพํ อจริมํ สกิํเยว ปวตฺติโต ยมกํ, อสฺสทฺธิยาทีนํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ หรณโต ปาฏิหีรํ, ยมกญฺจ ตํ ปาฏิหีรญฺจาติ ยมกปาฏิหีรํฯ

[71] มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณนฺติ เอตฺถ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กินาติ วา ปรทุกฺขํ หิํสติ วินาเสตีติ กรุณา, กิรียติ วา ทุกฺขิเตสุ ผรณวเสน ปสารียตีติ กรุณา, ผรณกมฺมวเสน กมฺมคุณวเสน จ มหตี กรุณา มหากรุณา, สมาปชฺชนฺติ เอตํ มหาการุณิกาติ สมาปตฺติ, มหากรุณา จ สา สมาปตฺติ จาติ มหากรุณาสมาปตฺติฯ ตสฺสํ มหากรุณาสมาปตฺติยํ, ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํฯ

[72-73] สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อนาวรณญาณนฺติ เอตฺถ ปญฺจเนยฺยปถปฺปเภทํ สพฺพํ อญฺญาสีติ สพฺพญฺญู, สพฺพญฺญุสฺส ภาโว สพฺพญฺญุตา, สา เอว ญาณํ ‘‘สพฺพญฺญุตาญาณ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ สงฺขตาสงฺขตาทิเภทา สพฺพธมฺมา หิ สงฺขาโร วิกาโร ลกฺขณํ นิพฺพานํ ปญฺญตฺตีติ ปญฺเจว เนยฺยปถา โหนฺติฯ สพฺพญฺญูติ จ กมสพฺพญฺญู, สกิํสพฺพญฺญู, สตตสพฺพญฺญู, สตฺติสพฺพญฺญู, ญาตสพฺพญฺญูติ ปญฺจวิธา สพฺพญฺญุโน สิยุํฯ กเมน สพฺพชานนกาลาสมฺภวโต กมสพฺพญฺญุตา น โหติ, สกิํ สพฺพารมฺมณคหณาภาวโต สกิํสพฺพญฺญุตา น โหติ, จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ยถารมฺมณจิตฺตสมฺภวโต ภวงฺคจิตฺตวิโรธโต ยุตฺติอภาวโต จ สตตสพฺพญฺญุตา น โหติ, ปริเสสโต สพฺพชานนสมตฺถตฺตา สตฺติสพฺพญฺญุตา วา สิยา, วิทิตสพฺพธมฺมตฺตา ญาตสพฺพญฺญุตา วา สิยาฯ สตฺติสพฺพญฺญุโน สพฺพชานนตฺตํ นตฺถีติ ตมฺปิ น ยุชฺชติฯ

‘‘น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ, อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;

สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติฯ (มหานิ. 156; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85; ปฏิ. ม. 1.208) –

วุตฺตตฺตา ญาตสพฺพญฺญุตฺตเมว ยุชฺชติฯ เอวญฺหิ สติ กิจฺจโต อสมฺโมหโต การณสิทฺธิโต อาวชฺชนปฏิพทฺธโต สพฺพญฺญุตฺตเมว โหตีติฯ อาวชฺชนปฏิพทฺธตฺตา เอว หิ นตฺถิ เอตสฺส อาวรณนฺติ อนาวรณํ, ตเทว อนาวรณญาณนฺติ วุจฺจตีติฯ

อิมานิ เตสตฺตติ ญาณานีติ สาวเกหิ สาธารณาสาธารณวเสน อุทฺทิฏฺฐานิ อิมานิ เตสตฺตติ ญาณานิฯ อิเมสํ เตสตฺตติยา ญาณานนฺติ อาทิโต ปฏฺฐาย วุตฺตานํ อิเมสํ เตสตฺตติญาณานํฯ อุพฺพาหนตฺเถ เจตํ สามิวจนํฯ เตสตฺตตีนนฺติปิ ปาโฐฯ ‘‘เตสตฺตติยา’’ติ วตฺตพฺเพ เอกสฺมิํ พหุวจนํ เวทิตพฺพํฯ สตฺตสฏฺฐิ ญาณานีติอาทิโต ปฏฺฐาย สตฺตสฏฺฐิ ญาณานิฯ สาวกสาธารณานีติ สวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา สาวกา, สมานํ ธารณเมเตสนฺติ สาธารณานิ, ตถาคตานํ สาวเกหิ สาธารณานิ สาวกสาธารณานิฯ ฉ ญาณานีติ อนฺเต อุทฺทิฏฺฐานิ ฉ ญาณานิฯ อสาธารณานิ สาวเกหีติ สาวเกหิ อสาธารณานิ ตถาคตานํเยว ญาณานีติฯ

สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺค-อฏฺฐกถาย

ญาณกถามาติกุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. สุตมยญาณนิทฺเทสวณฺณนา