‘‘ภาวย’’นฺติ จ อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ ‘‘จิตฺตญฺจ ภาวยํ, ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติฯ ตยิทํ ทฺวยํ กิํ โลกิยํ, อุทาหุ โลกุตฺตรนฺติ? โลกุตฺตรนฺติ ทฏฺฐพฺพํ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสโตฯ ตํ หิ ภาวยมาโน อริยมคฺคกฺขเณ ตณฺหาชฏํ สมุจฺเฉทวเสน วิชเฏตีติ วุจฺจติ, น โลกิยํฯ นานนฺตริยภาเวน ปเนตฺถ โลกิยาปิ คหิตาว โหนฺติ โลกิยสมถวิปสฺสนาย วินา ตทภาวโตฯ สมถยานิกสฺส หิ อุปจารปฺปนาปฺปเภทํ สมาธิํ อิตรสฺส ขณิกสมาธิํ, อุภเยสมฺปิ วิโมกฺขมุขตฺตยํ วินา น กทาจิปิ โลกุตฺตราธิคโม สมฺภวติฯ เตนาห ‘‘สมาธิญฺเจว วิปสฺสนญฺจ ภาวยมาโน’’ติฯ ตตฺถ ยทา โลกิยา สมถวิปสฺสนา อธิปฺเปตา, ตทา ‘‘ภาวย’’นฺติ อิทํ ภาวนากิริยาย เหตุภาวกถนํ, ภาวนาเหตูติ อตฺโถฯ ตํภาวนาเหตุกา หิ วิชฏนกิริยาติฯ ยทา ปน โลกุตฺตรา อธิปฺเปตา, ตทา เกวลํ วตฺตมานภาวนิทฺเทโสฯ ตทุภยภาวนาสมกาลเมว หิ ตณฺหาชฏาวิชฏนํฯ

‘‘อาตาปี นิปโก’’ติ อิทํ ยถาวุตฺตภาวนาย อุปการกธมฺมกิตฺตนํฯ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชนฺตสฺส หิ วีริยํ สติ สมฺปชญฺญนฺติ อิเม ตโย ธมฺมา พหูปการาฯ วีริยูปตฺถทฺธญฺหิ กมฺมฏฺฐานํ สติสมฺปชญฺญานุปาลิตํ น ปริปตติ, อุปริ จ วิเสสํ อาวหติฯ ปติฏฺฐาสิทฺธิยา เจตฺถ สทฺธาสิทฺธิ, สทฺธูปนิสฺสยตฺตา สีลสฺส, วีริยาทิสิทฺธิยา จฯ น หิ สทฺเธยฺยวตฺถุํ อสทฺทหนฺตสฺส ยถาวุตฺตวีริยาทโย สมฺภวนฺติ, ตถา สมาธิปิฯ ยถา หิ เหตุภาวโต วีริยาทีหิ สทฺธาสิทฺธิ, เอวํ ผลภาวโต เตหิ สมาธิสิทฺธิฯ วีริยาทีสุ หิ สมฺปชฺชมาเนสุ สมาธิ สมฺปนฺโนว โหติ อสมาหิตสฺส ตทภาวโตฯ กถํ ปเนตฺถ สติสิทฺธิ? นิปกคฺคหณโตฯ ติกฺขวิสทภาวปฺปตฺตา หิ สติ ‘‘เนปกฺก’’นฺติ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต’’ติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เนปกฺกํ ปญฺญา’’ติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตฯ ตคฺคหเณเนว สติปิ คหิตาว โหติฯ น หิ สติวิรหิตา ปญฺญา อตฺถีติฯ อปเร ปน ‘‘สปญฺโญ’’ติ อิมินาว ปาริหาริกปญฺญาปิ คยฺหตีติ ‘‘นิปโก’’ติ ปทสฺส ‘‘สโต’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ ยทิปิ กิเลสานํ ปหานํ อาตาปนํ, ตํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนมฺปิ อตฺเถวฯ