ชาตก,อฏฺฐกถา-5 89 ปณฺเณ

‘‘มาสฺสุ ปุพฺเพ รติกีฬิตานิ, หสิตานิ จ อนุสฺสริตฺถ;

มา โว กามา หนิํสุ, รมฺมญฺหิ สุทสฺสนํ นครํฯ

[245]

‘‘เมตฺตจิตฺตญฺจ ภาเวถ, อปฺปมาณํ ทิวา จ รตฺโต จ;

อคจฺฉิตฺถ เทวปุรํ, อาวาสํ ปุญฺญกมฺมิน’’นฺติฯ

ตตฺถ รติกีฬิตานีติ กามรติโย จ กายวาจาขิฑฺฑาวเสน ปวตฺตกีฬิตานิ จฯ มา โว กามา หนิํสูติ มา ตุมฺเห วตฺถุกามกิเลสกามา หนิํสุฯ รมฺมํ หีติ สุทสฺสนนครํ นาม รมณียํ, ตํ มา อนุสฺสริตฺถฯ เมตฺตจิตฺตนฺติ อิทํ เทสนามตฺตเมว, โส ปน จตฺตาโรปิ พฺรหฺมวิหาเร อาจิกฺขิฯ อปฺปมาณนฺติ อปฺปมาณสตฺตารมฺมณํฯ อคจฺฉิตฺถาติ คมิสฺสถฯ เทวปุรนฺติ พฺรหฺมโลกํฯ

โสปิ อิสิคโณ ตสฺโสวาเท ฐตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสีติ สพฺพํ หตฺถิปาลชาตเก อาคตนเยเนว กเถตพฺพํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, จนฺทาเทวี ราหุลมาตา, เชฏฺฐปุตฺโต สาริปุตฺโต, กนิฏฺฐปุตฺโต ราหุโล, ธาติ ขุชฺชุตฺตรา, กุลวฑฺฒนเสฏฺฐิ กสฺสโป, มหาเสนคุตฺโต โมคฺคลฺลาโน, โสมทตฺตกุมาโร อานนฺโท, เสสปริสา พุทฺธปริสา, สุตโสมราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

จูฬสุตโสมชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

สุวปณฺฑิตชมฺพุกกุณฺฑลิโน, วรกญฺญมลมฺพุสชาตกญฺจ;

ปวรุตฺตมสงฺขสิรีวฺหยโก, สุตโสมอรินฺทมราชวโรฯ

จตฺตาลีสนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

18. ปณฺณาสนิปาโต

[526] 1. นิฬินิกาชาตกวณฺณนา

อุทฺทยฺหเต ชนปโทติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺพ กเถสิฯ กเถนฺโต จ ตํ ภิกฺขุํ ‘‘เกน อุกฺกณฺฐาปิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปุราณทุติยิกายา’’ติ วุตฺเต ‘‘น เอสา โข, ภิกฺขุ, อิทาเนว ตว อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย ฌานา ปริหายิตฺวา มหาวินาสํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อุคฺคหิตสิปฺโป อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพิชิตฺวา ฌานาภิญฺญา นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปเทเส วาสํ กปฺเปสิฯ อลมฺพุสาชาตเก วุตฺตนเยเนว ตํ ปฏิจฺจ เอกา มิคี คพฺภํ ปฏิลภิตฺวา ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘อิสิสิงฺโค’’ตฺเววสฺส นามํ อโหสิฯ อถ นํ ปิตา วยปฺปตฺตํ ปพฺพาเชตฺวา กสิณปริกมฺมํ อุคฺคณฺหาเปสิฯ โส นจิรสฺเสว ฌานาภิญฺญา อุปฺปาเทตฺวา ฌานสุเขน กีฬิ, โฆรตโป ปรมธิตินฺทฺริโย อโหสิฯ ตสฺส สีลเตเชน สกฺกสฺส ภวนํ กมฺปิฯ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘อุปาเยนสฺส สีลํ ภินฺทิสฺสามี’’ติ ตีณิ สํวจฺฉรานิ สกลกาสิรฏฺเฐ วุฏฺฐิํ นิวาเรสิ, รฏฺฐํ อคฺคิทฑฺฒํ วิย อโหสิฯ สสฺเส อสมฺปชฺชมาเน ทุพฺภิกฺขปีฬิตา มนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา ราชงฺคเณ อุปกฺโกสิํสุฯ อถ เน ราชา วาตปาเน ฐิโต ‘‘กิํ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มหาราช, ตีณิ สํวจฺฉรานิ เทวสฺส อวสฺสนฺตตฺตา สกลรฏฺฐํ อุทฺทยฺหติ, มนุสฺสา ทุกฺขิตา, เทวํ วสฺสาเปหิ, เทวา’’ติฯ ราชา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถํ อุปวสนฺโตปิ วสฺสํ วสฺสาเปตุํ นาสกฺขิฯ

ตสฺมิํ กาเล สกฺโก อฑฺฒรตฺตสมเย ตสฺส สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา เอโกภาสํ กตฺวา เวหาเส อฏฺฐาสิฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สกฺโกหมสฺมี’’ติฯ

‘‘เกนตฺเถนาคโตสี’’ติ? ‘‘วสฺสติ เต, มหาราช , รฏฺเฐ เทโว’’ติ? ‘‘น วสฺสตี’’ติฯ ‘‘ชานาสิ ปนสฺส อวสฺสนการณ’’นฺติ? ‘‘น ชานามิ, สกฺกา’’ติฯ ‘‘มหาราช, หิมวนฺตปเทเส อิสิสิงฺโค นาม ตาปโส ปฏิวสติ โฆรตโป ปรมธิตินฺทฺริโยฯ โส นิพทฺธํ เทเว วสฺสนฺเต กุชฺฌิตฺวา อากาสํ โอโลเกสิ, ตสฺมา เทโว น วสฺสตี’’ติฯ ‘‘อิทานิ ปเนตฺถ กิํ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ตสฺส ตเป ภินฺเน เทโว วสฺสิสฺสตี’’ติฯ ‘‘โก ปนสฺส ตปํ ภินฺทิตุํ สมตฺโถ’’ติ? ‘‘ธีตา เต, มหาราช, นิฬินิกา สมตฺถา, ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘อสุกฏฺฐานํ นาม คนฺตฺวา ตาปสสฺส ตปํ ภินฺทาหี’ติ เปเสหี’’ติฯ เอวํ โส ราชานํ อนุสาสิตฺวา สกฏฺฐานเมว อคมาสิฯ ราชา ปุนทิวเส อมจฺเจหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา ธีตรํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[1]

‘‘อุทฺทยฺหเต ชนปโท, รฏฺฐญฺจาปิ วินสฺสติ;

เอหิ นิฬินิเก คจฺฉ, ตํ เม พฺราหฺมณมานยา’’ติฯ

ตตฺถ ตํ เมติ ตํ มม อนตฺถการิํ พฺราหฺมณํ อตฺตโน วสํ อาเนหิ, กิเลสรติวเสนสฺส สีลํ ภินฺทาหีติฯ

ตํ สุตฺวา สา ทุติยํ คาถมาห –

[2]

‘‘นาหํ ทุกฺขกฺขมา ราช, นาหํ อทฺธานโกวิทา;

กถํ อหํ คมิสฺสามิ, วนํ กุญฺชรเสวิต’’นฺติฯ

ตตฺถ ทุกฺขกฺขมาติ อหํ, มหาราช, ทุกฺขสฺส ขมา น โหมิ, อทฺธานมฺปิ น ชานามิ, สาหํ กถํ คมิสฺสามีติฯ

ตโต ราชา ทฺเว คาถาโย อภาสิ –

[3]

‘‘ผีตํ ชนปทํ คนฺตฺวา, หตฺถินา จ รเถน จ;

ทารุสงฺฆาฏยาเนน, เอวํ คจฺฉ นิฬินิเกฯ

[4]

‘‘หตฺถิอสฺสรเถ ปตฺตี, คจฺเฉวาทาย ขตฺติเย;

ตเวว วณฺณรูเปน, วสํ ตมานยิสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถ ทารุสงฺฆาฏยาเนนาติ, อมฺม, นิฬินิเก น ตฺวํ ปทสา คมิสฺสสิ, ผีตํ ปน สุภิกฺขํ เขมํ อตฺตโน ชนปทํ หตฺถิวาหเนหิ จ รถวาหเนหิ จ คนฺตฺวา ตโต ปรมฺปิ อชฺโฌกาเส ปฏิจฺฉนฺเนน วยฺหาทินา อุทกฏฺฐาเน นาวาสงฺขาเตน ทารุสงฺฆาฏยาเนน คจฺฉฯ วณฺณรูเปนาติ เอวํ อกิลมมานา คนฺตฺวา ตว วณฺเณน เจว รูปสมฺปทาย จ ตํ พฺราหฺมณํ อตฺตโน วสํ อานยิสฺสสีติฯ

เอวํ โส ธีตรา สทฺธิํ อกเถตพฺพมฺปิ รฏฺฐปริปาลนํ นิสฺสาย กเถสิฯ สาปิ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ อถสฺสา สพฺพํ ทาตพฺพยุตฺตกํ ทตฺวา อมจฺเจหิ สทฺธิํ อุยฺโยเชสิฯ อมจฺจา ตํ อาทาย ปจฺจนฺตํ ปตฺวา ตตฺถ ขนฺธาวารํ นิวาสาเปตฺวา ราชธีตรํ อุกฺขิปาเปตฺวา วนจรเกน เทสิเตน มคฺเคน หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปุพฺพณฺหสมเย ตสฺส อสฺสมปทสฺส สมีปํ ปาปุณิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ โพธิสตฺโต ปุตฺตํ อสฺสมปเท นิวาสาเปตฺวา สยํ ผลาผลตฺถาย อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ โหติฯ วนจรโก สยํ อสฺสมํ อคนฺตฺวา ตสฺส ปน ทสฺสนฏฺฐาเน ฐตฺวา นิฬินิกาย ตํ ทสฺเสนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[5]

‘‘กทลีธชปญฺญาโณ, อาภุชีปริวาริโต;

เอโส ปทิสฺสติ รมฺโม, อิสิสิงฺคสฺส อสฺสโมฯ

[6]

‘‘เอโส อคฺคิสฺส สงฺขาโต, เอโส ธูโม ปทิสฺสติ;

มญฺเญ โน อคฺคิํ หาเปติ, อิสิสิงฺโค มหิทฺธิโก’’ติฯ

ตตฺถ กทลีสงฺขาตา ธชา ปญฺญาณํ อสฺสาติ กทลีธชปญฺญาโณฯ อาภุชีปริวาริโตติ ภุชปตฺตวนปริกฺขิตฺโตฯ สงฺขาโตติ เอโส อคฺคิ อสฺส อิสิสิงฺคสฺส ฌาเนน สงฺขาโต ปจฺจกฺขคโต ชลติฯ มญฺเญ โน อคฺคินฺติ อคฺคิํ โน หาเปติ ชุหติ ปริจรตีติ มญฺญามิฯ

อมจฺจาปิ โพธิสตฺตสฺส อรญฺญํ ปวิฏฺฐเวลาย อสฺสมํ ปริวาเรตฺวา อารกฺขํ ฐเปตฺวา ราชธีตรํ อิสิเวสํ คาหาเปตฺวา สุวณฺณจีรเกน นิวาสนปารุปนํ กตฺวา สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา ตนฺตุพทฺธํ จิตฺตเคณฺฑุกํ คาหาเปตฺวา อสฺสมปทํ เปเสตฺวา สยํ พหิ รกฺขนฺตา อฏฺฐํสุฯ สา เตน เคณฺฑุเกน กีฬนฺตี จงฺกมโกฏิยํ โอตริฯ ตสฺมิํ ขเณ อิสิสิงฺโค ปณฺณสาลทฺวาเร ปาสาณผลเก นิสินฺโน โหติฯ

โส ตํ อาคจฺฉนฺติํ ทิสฺวา ภีตตสิโต อุฏฺฐาย ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา อฏฺฐาสิ ฯ สาปิสฺส ปณฺณสาลทฺวารํ คนฺตฺวา กีฬิเยวฯ สตฺถา ตญฺจ ตโต อุตฺตริ จ อตฺถํ ปกาเสนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[7]

‘‘ตญฺจ ทิสฺวาน อายนฺติํ, อามุตฺตมณิกุณฺฑลํ;

อิสิสิงฺโค ปาวิสิ ภีโต, อสฺสมํ ปณฺณฉาทนํฯ

[8]

‘‘อสฺสมสฺส จ สา ทฺวาเร, เคณฺฑุเกนสฺส กีฬติ;

วิทํสยนฺตี องฺคานิ, คุยฺหํ ปกาสิตานิ จฯ

[9]

‘‘ตญฺจ ทิสฺวาน กีฬนฺติํ, ปณฺณสาลคโต ชฏี;

อสฺสมา นิกฺขมิตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวี’’ติฯ

ตตฺถ เคณฺฑุเกนสฺสาติ อสฺส อิสิสิงฺคสฺส อสฺสมทฺวาเร เคณฺฑุเกน กีฬติฯ วิทํสยนฺตีติ ทสฺเสนฺตีฯ คุยฺหํ ปกาสิตานิ จาติ คุยฺหญฺจ รหสฺสงฺคํ ปกาสิตานิ จ ปากฏานิ มุขหตฺถาทีนิฯ อพฺรวีติ โส กิร ปณฺณสาลาย ฐตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘สจายํ ยกฺโข ภเวยฺย, ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา มํ มุรุมุราเปตฺวา ขาเทยฺย, นายํ ยกฺโข, ตาปโส ภวิสฺสตี’’ติ อสฺสมา นิกฺขมิตฺวา ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –

[10]

‘‘อมฺโภ โก นาม โส รุกฺโข, ยสฺส เตวํคตํ ผลํ;

ทูเรปิ ขิตฺตํ ปจฺเจติ, น ตํ โอหาย คจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺถ ยสฺส เตวํคตํ ผลนฺติ ยสฺส ตว รุกฺขสฺส เอวํคติกํ มโนรมํ ผลํฯ โก นาม โส รุกฺโขติ จิตฺรเคณฺฑุกสฺส อทิฏฺฐปุพฺพตฺตา ‘‘รุกฺขผเลน เตน ภวิตพฺพ’’นฺติ มญฺญมาโน เอวํ ปุจฺฉติฯ

อถสฺส สา รุกฺขํ อาจิกฺขนฺตี คาถมาห –

[11]

‘‘อสฺสมสฺส มม พฺรหฺเม, สมีเป คนฺธมาทเน;

พหโว ตาทิสา รุกฺขา, ยสฺส เตวํคตํ ผลํ;

ทูเรปิ ขิตฺตํ ปจฺเจติ, น มํ โอหาย คจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺถ สมีเป คนฺธมาทเนติ คนฺธมาทนปพฺพเต มม อสฺสมสฺส สมีเปฯ ยสฺส เตวํคตนฺติ ยสฺส เอวํคตํ, ต-กาโร พฺยญฺชนสนฺธิกโรติฯ

อิติ สา มุสาวาทํ อภาสิฯ อิตโรปิ สทฺทหิตฺวา ‘‘ตาปโส เอโส’’ติ สญฺญาย ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต คาถมาห –

[12]

‘‘เอตู ภวํ อสฺสมิมํ อเทตุ, ปชฺชญฺจ ภกฺขญฺจ ปฏิจฺฉ ทมฺมิ;

อิทมาสนํ อตฺร ภวํ นิสีทตุ, อิโต ภวํ มูลผลานิ ภุญฺชตู’’ติฯ

ตตฺถ อสฺสมิมนฺติ อสฺสมํ อิมํ ภวํ ปวิสตุฯ อเทตูติ ยถาสนฺนิหิตํ อาหารํ ปริภุญฺชตุฯ ปชฺชนฺติ ปาทพฺภญฺชนํฯ ภกฺขนฺติ มธุรผลาผลํฯ ปฏิจฺฉาติ ปฏิคฺคณฺหฯ อิทมาสนนฺติ ปวิฏฺฐกาเล เอวมาหฯ

ตสฺสา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา กฏฺฐตฺถรเณ นิสีทนฺติยา สุวณฺณจีรเก ทฺวิธา คเต สรีรํ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ อโหสิฯ ตาปโส มาตุคามสรีรสฺส อทิฏฺฐปุพฺพตฺตา ตํ ทิสฺวา ‘‘วณฺโณ เอโส’’ติ สญฺญาย เอวมาห –

[13]

‘‘กิํ เต อิทํ อูรูนมนฺตรสฺมิํ, สุปิจฺฉิตํ กณฺหริวปฺปกาสติ;

อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, โกเส นุ เต อุตฺตมงฺคํ ปวิฏฺฐ’’นฺติฯ

ตตฺถ สุปิจฺฉิตนฺติ ทฺวินฺนํ อูรูนํ สมาคมกาเล สุผุสิตํ สิปฺปิปุฏมุขสณฺฐานํฯ สุภลกฺขเณน หิ อสมนฺนาคตาย ตํ ฐานํ อาวาฏธาตุกํ โหติ, สมนฺนาคตาย อพฺภุนฺนตํ สิปฺปิปุฏมุขสณฺฐานํฯ กณฺหริวปฺปกาสตีติ อุโภสุ ปสฺเสสุ กาฬกํ วิย ขายติฯ โกเส นุ เต อุตฺตมงฺคํ ปวิฏฺฐนฺติ ตว อุตฺตมงฺคํ ลิงฺคสณฺฐานํ น ปญฺญายติ, กิํ นุ ตํ ตว สรีรสงฺขาเต โกเส ปวิฏฺฐนฺติ ปุจฺฉติฯ

อถ นํ สา วญฺจยนฺตี คาถาทฺวยมาห –

[14]

‘‘อหํ วเน มูลผเลสนํ จรํ, อาสาทยิํ อจฺฉํ สุโฆรรูปํ;

โส มํ ปติตฺวา สหสาชฺฌปตฺโต, ปนุชฺช มํ อพฺพหิ อุตฺตมงฺคํฯ

[15]

‘‘สฺวายํ วโณ ขชฺชติ กณฺฑุวายติ, สพฺพญฺจ กาลํ น ลภามิ สาตํ;

ปโห ภวํ กณฺฑุมิมํ วิเนตุํ, กุรุตํ ภวํ ยาจิโต พฺราหฺมณตฺถ’’นฺติฯ

ตตฺถ อาสาทยินฺติ ฆฏฺเฏสิํ, อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เลฑฺฑุนา ปหรินฺติ อตฺโถฯ ปติตฺวาติ อุปธาวิตฺวาฯ สหสาชฺฌปฺปตฺโตติ มมํ สหสา อชฺฌปฺปตฺโต สมฺปตฺโตฯ ปนุชฺชาติ อถ มํ โปเตตฺวาฯ อพฺพหีติ มุเขน มม อุตฺตมงฺคํ ลุญฺจิตฺวา ปกฺกามิ, ตโต ปฏฺฐาย อิมสฺมิํ ฐาเน วโณ ชาโตฯ สฺวายนฺติ โส อยํ ตโต ปฏฺฐาย มยฺหํ วโณ ขชฺชติ เจว กณฺฑุวญฺจ กโรติ, ตปฺปจฺจยา สาหํ สพฺพกาลํ กายิกเจตสิกสุขํ น ลภามิฯ ปโหติ ปหุ สมตฺโถฯ พฺราหฺมณตฺถนฺติ ภวํ มยา ยาจิโต อิมํ พฺราหฺมณสฺส อตฺถํ กโรตุ, อิทํ เม ทุกฺขํ หราหีติ วทติฯ

โส ตสฺสา มุสาวาทํ ‘‘สภาโว’’ติ สทฺทหิตฺวา ‘‘สเจ เต เอวํ สุขํ โหติ, กริสฺสามี’’ติ ตํ ปเทสํ โอโลเกตฺวา อนนฺตรํ คาถมาห –

[16]

‘‘คมฺภีรรูโป เต วโณ สโลหิโต, อปูติโก วณคนฺโธ มหา จ;

กโรมิ เต กิญฺจิ กสายโยคํ, ยถา ภวํ ปรมสุขี ภเวยฺยา’’ติฯ

ตตฺถ สโลหิโตติ รตฺโตภาโสฯ อปูติโกติ ปูติมํสรหิโตฯ วณคนฺโธติ โถกํ ทุคฺคนฺโธฯ กสายโยคนฺติ อหํ เกจิ รุกฺขกสาเย คเหตฺวา ตว เอกํ กสายโยคํ กโรมีติฯ

ตโต นิฬินิกา คาถมาห

[17]

‘‘น มนฺตโยคา น กสายโยคา, น โอสธา พฺรหฺมจาริ กมนฺติ;

ยํ เต มุทุ เตน วิเนหิ กณฺฑุํ, ยถา อหํ ปรมสุขี ภเวยฺย’’นฺติฯ

ตตฺถ กมนฺตีติ, โภ พฺรหฺมจาริ, อิมสฺมิํ มม วเณ เนว มนฺตโยคา, น กสายโยคา, น ปุปฺผผลาทีนิ โอสธานิ กมนฺติ, อเนกวารํ กเตหิปิ เตหิ เอตสฺส ผาสุกภาโว น ภูตปุพฺโพฯ ยํ ปน เต เอตํ มุทุ องฺคชาตํ, เตน ฆฏฺฏิยมานสฺเสว ตสฺส กณฺฑุ น โหติ, ตสฺมา เตน วิเนหิ กณฺฑุนฺติฯ

โส ‘‘สจฺจํ เอโส ภณตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เมถุนสํสคฺเคน สีลํ ภิชฺชติ, ฌานํ อนฺตรธายตี’’ติ อชานนฺโต มาตุคามสฺส อทิฏฺฐปุพฺพตฺตา เมถุนธมฺมสฺส จ อชานนภาเวน ‘‘เภสชฺช’’นฺติ วทนฺติยา ตาย เมถุนํ ปฏิเสวิฯ ตาวเทวสฺส สีลํ ภิชฺชิ, ฌานํ ปริหายิฯ โส ทฺเว ตโย วาเร สํสคฺคํ กตฺวา กิลนฺโต หุตฺวา นิกฺขมิตฺวา สรํ โอรุยฺห นฺหตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธทรโถ อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลายํ นิสีทิตฺวา ปุนปิ ตํ ‘‘ตาปโส’’ติ มญฺญมาโน วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –

[18]

‘‘อิโต นุ โภโต กตเมน อสฺสโม, กจฺจิ ภวํ อภิรมสิ อรญฺเญ;

กจฺจิ นุ เต มูลผลํ ปหูตํ, กจฺจิ ภวนฺตํ น วิหิํสนฺติ วาฬา’’ติฯ

ตตฺถ กตเมนาติ อิโต กตเมน ทิสาภาเคน โภโต อสฺสโมฯ ภวนฺติ อาลปนเมตํฯ

ตโต นิฬินิกา จตสฺโส คาถาโย อภาสิ –

[19]

‘‘อิโต อุชุํ อุตฺตรายํ ทิสายํ, เขมา นที หิมวตา ปภาวี;

ตสฺสา ตีเร อสฺสโม มยฺห รมฺโม, อโห ภวํ อสฺสมํ มยฺหํ ปสฺเสฯ

[20]

‘‘อมฺพา จ สาลา ติลกา จ ชมฺพุโย, อุทฺทาลกา ปาฏลิโย จ ผุลฺลา;

สมนฺตโต กิมฺปุริสาภิคีตํ, อโห ภวํ อสฺสมํ มยฺหํ ปสฺเสฯ

[21]

‘‘ตาลา จ มูลา จ ผลา จ เมตฺถ, วณฺเณน คนฺเธน อุเปตรูปํ;

ตํ ภูมิภาเคหิ อุเปตรูปํ, อโห ภวํ อสฺสมํ มยฺหํ ปสฺเสฯ

[22]

‘‘ผลา จ มูลา จ ปหูตเมตฺถ, วณฺเณน คนฺเธน รเสนุเปตา;

อายนฺติ จ ลุทฺทกา ตํ ปเทสํ, มา เม ตโต มูลผลํ อหาสุ’’นฺติฯ

ตตฺถ อุตฺตรายนฺติ อุตฺตรายฯ เขมาติ เอวํนามิกา นทีฯ หิมวตา ปภาวีติ หิมวนฺตโต ปวตฺตติฯ อโหติ ปตฺถนตฺเถ นิปาโตฯ อุทฺทาลกาติ วาตฆาตกาฯ กิมฺปุริสาภิคีตนฺติ สมนฺตโต ปริวาเรตฺวา มธุรสทฺเทน คายนฺเตหิ กิมฺปุริเสหิ อภิคีตํฯ ตาลา จ มูลา จ ผลา จ เมตฺถาติ เอตฺถ มม อสฺสเม ปาสาทิกา ตาลรุกฺขา จ เตสญฺเญว วณฺณคนฺธาทิสมฺปนฺนา กนฺทสงฺขาตา มูลา จ ผลา จฯ ปหูตเมตฺถาติ นานารุกฺขผลา จ รุกฺขวลฺลิมูลา จ ปหูตา เอตฺถฯ มา เม ตโตติ ตํ มม อสฺสมปทํ สมฺพหุลา ลุทฺทกา อาคจฺฉนฺติ, มยา เจตฺถ อาหริตฺวา ฐปิตํ พหุ มธุรสมูลผลาผลํ อตฺถิ, เต มยิ จิรายนฺเต มูลผลาผลํ หเรยฺยุํฯ เต ตโต มม มูลผลาผลํ มา หริํสุ, ตสฺมา สเจปิ มยา สทฺธิํ อาคนฺตุกาโม, เอหิ, โน เจ, อหํ คมิสฺสามีติ อาหฯ

ตํ สุตฺวา ตาปโส ยาว ปิตุ อาคมนา อธิวาสาเปตุํ คาถมาห –

[23]

‘‘ปิตา มมํ มูลผเลสนํ คโต, อิทานิ อาคจฺฉติ สายกาเล;

อุโภว คจฺฉามเส อสฺสมํ ตํ, ยาว ปิตา มูลผลโต เอตู’’ติฯ

ตตฺถ อุโภว คจฺฉามเสติ มม ปิตุ อาโรเจตฺวา อุโภว คมิสฺสามฯ

ตโต สา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ตาว อรญฺเญว วฑฺฒิตภาเวน มม อิตฺถิภาวํ น ชานาติ, ปิตา ปนสฺส มํ ทิสฺวาว ชานิตฺวา ‘ตฺวํ อิธ กิํ กโรสี’ติ กาชโกฏิยา ปหริตฺวา สีสมฺปิ เม ภินฺเทยฺย, ตสฺมิํ อนาคเตเยว มยา คนฺตุํ วฏฺฏติ, อาคมนกมฺมมฺปิ เม นิฏฺฐิต’’นฺติฯ สา ตสฺส อาคมนูปายํ อาจิกฺขนฺตี อิตรํ คาถมาห –

[24]

‘‘อญฺเญ พหู อิสโย สาธุรูปา, ราชีสโย อนุมคฺเค วสนฺติ;

เตเยว ปุจฺเฉสิ มมสฺสมํ ตํ, เต ตํ นยิสฺสนฺติ มมํ สกาเส’’ติฯ

ตตฺถ ราชีสโยติ, สมฺม, มยา น สกฺกา จิรายิตุํ, อญฺเญ ปน สาธุสภาวา ราชิสโย จ พฺราหฺมณิสโย จ อนุมคฺเค มม อสฺสมมคฺคปสฺเส วสนฺติ, อหํ เตสํ อาจิกฺขิตฺวา คมิสฺสามิ, ตฺวํ เต ปุจฺเฉยฺยาสิ, เต ตํ มม สนฺติกํ นยิสฺสนฺตีติฯ

เอวํ สา อตฺตโน ปลายนูปายํ กตฺวา ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา ตํ โอโลเกนฺตเมว ‘‘ตฺวํ นิวตฺตา’’ติ วตฺวา อาคมนมคฺเคเนว อมจฺจานํ สนฺติกํ อคมาสิฯ เต ตํ คเหตฺวา ขนฺธาวารํ คนฺตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสิํ ปาปุณิํสุฯ สกฺโกปิ ตํ ทิวสเมว ตุสฺสิตฺวา สกลรฏฺเฐ เทวํ วสฺสาเปสิ, ตโต สุภิกฺขํ ชนปทํ อโหสิฯ อิสิสิงฺคตาปสสฺสปิ ตาย ปกฺกนฺตมตฺตาย เอว กาเย ฑาโห อุปฺปชฺชิฯ โส กมฺปนฺโต ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา วากจีรํ ปารุปิตฺวา โสจนฺโต นิปชฺชิฯ โพธิสตฺโต สายํ อาคนฺตฺวา ปุตฺตํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ นุ โข คโต’’ติ กาชํ โอตาเรตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา ตํ นิปนฺนกํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, กิํ กโรสี’’ติ ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[25]

‘‘น เต กฏฺฐานิ ภินฺนานิ, น เต อุทกมาภตํ;

อคฺคีปิ เต น หาปิโต, กิํ นุ มนฺโทว ฌายสิฯ

[26]

‘‘ภินฺนานิ กฏฺฐานิ หุโต จ อคฺคิ, ตปนีปิ เต สมิตา พฺรหฺมจารี;

ปีฐญฺจ มยฺหํ อุทกญฺจ โหติ, รมสิ ตุวํ พฺรหฺมภูโต ปุรตฺถาฯ

[27]

‘‘อภินฺนกฏฺโฐสิ อนาภโตทโก, อหาปิตคฺคีสิ อสิทฺธโภชโน;

น เม ตุวํ อาลปสี มมชฺช, นฏฺฐํ นุ กิํ เจตสิกญฺจ ทุกฺข’’นฺติฯ

ตตฺถ ภินฺนานีติ อรญฺญโต อุทฺธฏานิฯ น หาปิโตติ น ชลิโตฯ ภินฺนานีติ ปุพฺเพ ตยา มมาคมนเวลาย กฏฺฐานิ อุทฺธฏาเนว โหนฺติฯ หุโต จ อคฺคีติ อคฺคิ จ หุโต โหติฯ ตปนีติ วิสิพฺพนอคฺคิสงฺขาตา ตปนีปิ เต สมิตาว สยเมว สํวิทหิตาว โหติฯ ปีฐนฺติ มม อาสนตฺถาย ปีฐญฺจ ปญฺญตฺตเมว โหติฯ อุทกญฺจาติ ปาทโธวนอุทกมฺปิ อุปฏฺฐาปิตเมว โหติฯ พฺรหฺมภูโตติ ตุวมฺปิ อิโต ปุรตฺถา เสฏฺฐภูโต อิมสฺมิํ อสฺสเม อภิรมสิฯ อภินฺนกฏฺโฐสีติ โส ทานิ อชฺช อนุทฺธฏกฏฺโฐสิฯ อสิทฺธโภชโนติ น เต กิญฺจิ อมฺหากํ กนฺทมูลํ วา ปณฺณํ วา เสทิตํฯ มมชฺชาติ, มม ปุตฺต, อชฺช น เม ตฺวํ อาลปสิฯ นฏฺฐํ นุ กินฺติ กิํ นุ เต นฏฺฐํ วา, กิํ เจตสิกํ วา ทุกฺขํ, อกฺขาหิ เม นิปนฺนการณนฺติ ปุจฺฉติฯ

โส ปิตุ วจนํ สุตฺวา ตํ การณํ กเถนฺโต อาห –

[28]

‘‘อิธาคมา ชฏิโล พฺรหฺมจารี, สุทสฺสเนยฺโย สุตนู วิเนติ;

เนวาติทีโฆ น ปนาติรสฺโส, สุกณฺหกณฺหจฺฉทเนหิ โภโตฯ

[29]

‘‘อมสฺสุชาโต อปุราณวณฺณี, อาธารรูปญฺจ ปนสฺส กณฺเฐ;

ทฺเว ยมา คณฺฑา อุเร สุชาตา, สุวณฺณตินฺทุกนิภา ปภสฺสราฯ

[30]

‘‘มุขญฺจ ตสฺส ภุสทสฺสเนยฺยํ, กณฺเณสุ ลมฺพนฺติ จ กุญฺจิตคฺคา;

เต โชตเร จรโต มาณวสฺส, สุตฺตญฺจ ยํ สํยมนํ ชฏานํฯ

[31]

‘‘อญฺญา จ ตสฺส สํยมานิ จตสฺโส, นีลา ปีตา โลหิติกา จ เสตา;

ตา ปิํสเร จรโต มาณวสฺส, ติริฏิสงฺฆาริว ปาวุสมฺหิฯ

[32]

‘‘น มิขลํ มุญฺชมยํ ธาเรติ, น สนฺถเร โน ปน ปพฺพชสฺส;

ตา โชตเร ชฆนนฺตเร วิลคฺคา, สเตรตา วิชฺชุริวนฺตลิกฺเขฯ

[33]

‘‘อขีลกานิ จ อวณฺฏกานิ, เหฏฺฐา นภฺยา กฏิสโมหิตานิ;

อฆฏฺฏิตา นิจฺจกีฬํ กโรนฺติ, หํ ตาต กิํรุกฺขผลานิ ตานิฯ

[34]

‘‘ชฏา จ ตสฺส ภุสทสฺสเนยฺยา, ปโรสตํ เวลฺลิตคฺคา สุคนฺธา;

ทฺเวธา สิโร สาธุ วิภตฺตรูโป, อโห นุ โข มยฺห ตถา ชฏาสฺสุฯ

[35]

‘‘ยทา จ โส ปกิรติ ตา ชฏาโย, วณฺเณน คนฺเธน อุเปตรูปา;

นีลุปฺปลํ วาตสเมริตํว, ตเถว สํวาติ ปนสฺสโม อยํฯ

[36]

‘‘ปงฺโก จ ตสฺส ภุสทสฺสเนยฺโย, เนตาทิโส ยาทิโส มยฺหํ กาเย;

โส วายติ เอริโต มาลุเตน, วนํ ยถา อคฺคคิมฺเห สุผุลฺลํฯ

[37]

‘‘นิหนฺติ โส รุกฺขผลํ ปถพฺยา, สุจิตฺตรูปํ รุจิรํ ทสฺสเนยฺยํ;

ขิตฺตญฺจ ตสฺส ปุนเรหิ หตฺถํ, หํ ตาต กิํรุกฺขผลํ นุ โข ตํฯ

[38]

‘‘ทนฺตา จ ตสฺส ภุสทสฺสเนยฺยา, สุทฺธา สมา สงฺขวรูปปนฺนา;

มโน ปสาเทนฺติ วิวริยมานา, น หิ นูน โส สากมขาทิ เตหิฯ

[39]

‘‘อกกฺกสํ อคฺคฬิตํ มุหุํ มุทุํ, อุชุํ อนุทฺธตํ อจปลมสฺส ภาสิตํ;

รุทํ มนุญฺญํ กรวีกสุสฺสรํ, หทยงฺคมํ รญฺชยเตว เม มโนฯ

[40]

‘‘พินฺทุสฺสโร นาติวิสฏฺฐวากฺโย, น นูน สชฺฌายมติปฺปยุตฺโต;

อิจฺฉามิ โภ ตํ ปุนเทว ทฏฺฐุํ, มิตฺโต หิ เม มาณโวหุ ปุรตฺถาฯ

[41]

‘‘สุสนฺธิ สพฺพตฺถ วิมฏฺฐิมํ วณํ, ปุถู สุชาตํ ขรปตฺตสนฺนิภํ;

เตเนว มํ อุตฺตริยาน มาณโว, วิวริตํ อูรุํ ชฆเนน ปิฬยิฯ

[42]

‘‘ตปนฺติ อาภนฺติ วิโรจเร จ, สเตรตา วิชฺชุริวนฺตลิกฺเข;

พาหา มุทู อญฺชนโลมสาทิสา, วิจิตฺรวฏฺฏงฺคุลิกาสฺส โสภเรฯ

[43]

‘‘อกกฺกสงฺโค น จ ทีฆโลโม, นขาสฺส ทีฆา อปิ โลหิตคฺคา;

มุทูหิ พาหาหิ ปลิสฺสชนฺโต, กลฺยาณรูโป รมยํ อุปฏฺฐหิฯ

[44]

‘‘ทุมสฺส ตูลูปนิภา ปภสฺสรา, สุวณฺณกมฺพุตลวฏฺฏสุจฺฉวิ;

หตฺถา มุทู เตหิ มํ สมฺผุสิตฺวา, อิโต คโต เตน มํ ทหนฺติ ตาตฯ

[45]

‘‘น นูน โส ขาริวิธํ อหาสิ, น นูน โส กฏฺฐานิ สยํ อภญฺชิ;

น นูน โส หนฺติ ทุเม กุฐาริยา, น หิสฺส หตฺเถสุ ขิลานิ อตฺถิฯ

[46]

‘‘อจฺโฉ จ โข ตสฺส วณํ อกาสิ, โส มํพฺรวิ ‘สุขิตํ มํ กโรหิ’;

ตาหํ กริํ เตน มมาสิ โสขฺยํ, โส จพฺรวิ ‘สุขิโตสฺมี’ติ พฺรหฺเมฯ

[47]

‘‘อยญฺจ เต มาลุวปณฺณสนฺถตา, วิกิณฺณรูปาว มยา จ เตน จ;

กิลนฺตรูปา อุทเก รมิตฺวา, ปุนปฺปุนํ ปณฺณกุฏิํ วชามฯ

[48]

‘‘น มชฺช มนฺตา ปฏิภนฺติ ตาต, น อคฺคิหุตฺตํ นปิ ยญฺญตนฺตํ;

น จาปิ เต มูลผลานิ ภุญฺเช, ยาว น ปสฺสามิ ตํ พฺรหฺมจาริํฯ

[49]

‘‘อทฺธา ปชานาสิ ตุวมฺปิ ตาต, ยสฺสํ ทิสํ วสเต พฺรหฺมจารี;

ตํ มํ ทิสํ ปาปย ตาต ขิปฺปํ, มา เต อหํ อมริมสฺสมมฺหิฯ

[50]

‘‘วิจิตฺรผุลฺลญฺหิ วนํ สุตํ มยา, ทิชาภิฆุฏฺฐํ ทิชสงฺฆเสวิตํ;

ตํ มํ วนํ ปาปย ตาต ขิปฺปํ, ปุรา เต ปาณํ วิชหามิ อสฺสเม’’ติฯ

ตตฺถ อิธาคมาติ, ตาต, อิมํ อสฺสมปทํ อาคโตฯ สุทสฺสเนยฺโยติ สุฏฺฐุ ทสฺสเนยฺโยฯ

สุตนูติ สุฏฺฐุ ตนุโก นาติกิโส นาติถูโล ฯ วิเนตีติ อตฺตโน สรีรปฺปภาย อสฺสมปทํ เอโกภาสํ วิย วิเนติ ปูเรติฯ สุกณฺหกณฺหจฺฉทเนหิ โภโตติ, ตาต, ตสฺส โภโต สุกณฺเหหิ กณฺหจฺฉทเนหิ ภมรวณฺเณหิ เกเสหิ สุกณฺหสีสํ สุมชฺชิตมณิมยํ วิย ขายติฯ อมสฺสูชาโตติ น ตาวสฺส มสฺสุ ชายติ, ตรุโณเยวฯ อปุราณวณฺณีติ อจิรปพฺพชิโตฯ อาธารรูปญฺจ ปนสฺส กณฺเฐติ กณฺเฐ จ ปนสฺส อมฺหากํ ภิกฺขาภาชนฏฺฐปนํ ปตฺตาธารสทิสํ ปิฬนฺธนํ อตฺถีติ มุตฺตาหารํ สนฺธาย วทติฯ คณฺฑาติ ถเน สนฺธายาหฯ อุเร สุชาตาติ อุรมฺหิ สุชาตาฯ ‘‘อุรโต’’ติปิ ปาโฐฯ ปภสฺสราติ ปภาสมฺปนฺนาฯ ‘‘ปภาสเร’’ติปิ ปาโฐ, โอภาสนฺตีติ อตฺโถฯ

ภุสทสฺสเนยฺยนฺติ อติวิย ทสฺสนียํฯ กุญฺจิตคฺคาติ สีหกุณฺฑลํ สนฺธาย วทติฯ สุตฺตญฺจาติ ยํ ตสฺส ชฏาพนฺธนสุตฺตํ, ตมฺปิ โชตติ ปภํ มุญฺจติฯ ‘‘สํยมานิ จตสฺโส’’ติ อิมินา มณิสุวณฺณปวาฬรชตมยานิ จตฺตาริ ปิฬนฺธนานิ ทสฺเสติ ฯ ตา ปิํสเรติ ตานิ ปิฬนฺธนานิ ปาวุสมฺหิ ปวุฏฺเฐ เทเว ติริฏิสงฺฆา วิย วิรวนฺติฯ มิขลนฺติ เมขลํ, อยเมว วา ปาโฐฯ อิทํ นิวตฺถกญฺจนจีรกํ สนฺธายาหฯ น สนฺถเรติ น วาเกฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, ยถา มยํ ติณมยํ วา วากมยํ วา จีรกํ ธาเรม, น ตถา โส, โส ปน สุวณฺณจีรกํ ธาเรตีติฯ อขีลกานีติ อตจานิ นิปฺปณฺณานิฯ กฏิสโมหิตานีติ กฏิยํ พทฺธานิฯ นิจฺจกีฬํ กโรนฺตีติ อฆฏฺฏิตานิปิ นิจฺจกาลํ กีฬายนฺติฯ หํ, ตาตาติ หมฺโภ, ตาตฯ กิํ รุกฺขผลานิ ตานีติ ตานิ ตสฺส มาณวสฺส สุตฺตารุฬฺหานิ กฏิยํ พทฺธานิ กตรรุกฺขผลานิ นามาติ มณิสงฺฆาฏิํ สนฺธายาหฯ

ชฏาติ ชฏามณฺฑลากาเรน พทฺธรตนมิสฺสกเกสวฏฺฏิโย สนฺธายาหฯ เวลฺลิตคฺคาติ กุญฺจิตคฺคาฯ ทฺเวธาสิโรติ ตสฺส สีสํ ทฺเวธา กตฺวา พทฺธานํ ชฏานํ วเสน สุฏฺฐุ วิภตฺตรูปํฯ ตถาติ ยถา ตสฺส มาณวสฺส ชฏา, ตถา ตุมฺเหหิ มม น พทฺธา, อโห วต มมปิ ตถา อสฺสูติ ปตฺเถนฺโต อาหฯ อุเปตรูปาติ อุเปตสภาวาฯ

วาตสเมริตํวาติ ยถา นาม นีลุปฺปลํ วาเตน สมีริตํ, ตเถว อยํ อิมสฺมิํ วนสณฺเฑ อสฺสโม สํวาติฯ เนตาทิโสติ, ตาต, ยาทิโส มม กาเย ปงฺโก, เนตาทิโส ตสฺส สรีเรฯ โส หิ ทสฺสนีโย เจว สุคนฺโธ จฯ อคฺคคิมฺเหติ วสนฺตสมเยฯ

นิหนฺตีติ ปหรติฯ กิํ รุกฺขผลํ นุ โข ตนฺติ กตรรุกฺขสฺส นุ โข ตํ ผลํฯ สงฺขวรูปปนฺนาติ สุโธตสงฺขปฏิภาคาฯ น หิ นูน โส สากมขาทิ เตหีติ น นูน โส มาณโว มยํ วิย เตหิ ทนฺเตหิ รุกฺขปณฺณานิ เจว มูลผลาผลานิ จ ขาทิฯ อมฺหากญฺหิ ตานิ ขาทนฺตานํ สพลา ปณฺณวณฺณา ทนฺตาติ ทีเปติฯ

อกกฺกสนฺติ, ตาต, ตสฺส ภาสิตํ อผรุสํ อคฬิตํ, ปุนปฺปุนํ วทนฺตสฺสาปิ มธุรตาย มุหุํ มุทุํ, อปมุสฺสตาย อุชุํ, อวิกฺขิตฺตตาย อนุทฺธฏํ, ปติฏฺฐิตตาย อจปลํฯ รุทนฺติ ภาสมานสฺส สรสงฺขาตํ รุทมฺปิ มโนหรํ กรวีกสฺส วิย สุสฺสรํ สุมธุรํฯ รญฺชยเตวาติ มม มโน รญฺชติเยวฯ พินฺทุสฺสโรติ ปิณฺฑิตสฺสโรฯ มาณโวหูติ โส หิ มาณโว ปุรตฺถา มม มิตฺโต อหุฯ

สุสนฺธิ สพฺพตฺถ วิมฏฺฐิมํ วณนฺติ ตาต ตสฺส มาณวสฺส อูรูนํ อนฺตเร เอกํ วณํ อตฺถิ, ตํ สุสนฺธิ สุผุสิตํ สิปฺปิปุฏมุขสทิสํ, สพฺพตฺถ วิมฏฺฐํ สมนฺตโต มฏฺฐํฯ ปุถูติ มหนฺตํฯ สุชาตนฺติ สุสณฺฐิตํฯ ขรปตฺตสนฺนิภนฺติ สุปุปฺผิตปทุมมกุฬสนฺนิภํฯ อุตฺตริยานาติ อุตฺตริตฺวา อวตฺถริตฺวาฯ ปิฬยีติ ปีเฬสิฯ ตปนฺตีติ ตสฺส มาณวสฺส สรีรโต นิจฺฉรนฺตา สุวณฺณวณฺณรํสิโย ชลนฺติ โอภาสนฺติ วิโรจนฺติ จฯ พาหาติ พาหาปิสฺส มุทูฯ อญฺชนโลมสาทิสาติ อญฺชนสทิเสหิ โลเมหิ สมนฺนาคตาฯ วิจิตฺรวฏฺฏงฺคุลิกาสฺส โสภเรติ หตฺถาปิสฺส วรลกฺขณวิจิตฺราหิ ปวาลงฺกุรสทิสาหิ วฏฺฏงฺคุลีหิ สมนฺนาคตา โสภนฺติฯ

อกกฺกสงฺโคติ กจฺฉุปีฬกาทิรหิตองฺคปจฺจงฺโคฯ รมยํ อุปฏฺฐหีติ มํ รมยนฺโต อุปฏฺฐหิ ปริจริฯ ตูลูปนิภาติ มุทุภาวสฺส อุปมาฯ สุวณฺณกมฺพุตลวฏฺฏสุจฺฉวีติ สุวณฺณมยํ อาทาสตลํ วิย วฏฺฏา จ สุจฺฉวิ จ, ปริมณฺฑลตลา เจว สุนฺทรจฺฉวิ จาติ อตฺโถฯ สมฺผุสิตฺวาติ สุฏฺฐุ ผุสิตฺวา อตฺตโน หตฺถสมฺผสฺสํ มม สรีเร ผราเปตฺวาฯ

อิโต คโตติ มม โอโลเกนฺตสฺเสว อิโต คโตฯ เตน มํ ทหนฺตีติ เตน ตสฺส หตฺถสมฺผสฺเสน อิทานิ มํ ทหนฺติฯ ตถา หิ ตสฺส คตกาลโต ปฏฺฐาย มม สรีเร ฑาโห อุฏฺฐิโต, เตนมฺหิ โทมนสฺสปฺปตฺโต นิปนฺโนติฯ

น นูน โส ขาริวิธนฺติ, ตาต, นูน โส มาณโว น ขาริภารํ อุกฺขิปิตฺวา วิจริฯ ขิลานีติ กิลานิ, ‘‘อยเมว วา ปาโฐฯ โสขฺยนฺติ สุขํฯ มาลุวปณฺณสนฺถตา วิกิณฺณรูปาวาติ, ตาต, อยํ ตว มาลุวปณฺณสนฺถตา อชฺช มยา จ เตน จ อญฺญมญฺญํ ปรามสนาลิงฺคนวเสน ปริวตฺตนฺเตหิ วิกิณฺณา วิย อากุลพฺยากุลา ชาตาฯ ปุนปฺปุนํ ปณฺณกุฏิํ วชามาติ, ตาต, อหญฺจ โส จ อภิรมิตฺวา กิลนฺตรูปา ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา อุทกํ ปวิสิตฺวา รมิตฺวา วิคตทรถา ปุนปฺปุนํ อิมเมว กุฏิํ ปวิสามาติ วทติฯ

น มชฺช มนฺตาติ อชฺช มม ตสฺส คตกาลโต ปฏฺฐาย เนว มนฺตา ปฏิภนฺติ น อุปฏฺฐหนฺติ น รุจฺจนฺติฯ น อคฺคิหุตฺตํ นปิ ยญฺญตนฺตนฺติ มหาพฺรหฺมุโน อาราธนตฺถาย กตฺตพฺพโหมวิธูปนาทิยญฺญกิริยาปิ เม น ปฏิภาติ น อุปฏฺฐาติ น รุจฺจติฯ น จาปิ เตติ ตยา อาภตมูลผลาผลานิปิ น ภุญฺชามิฯ ยสฺสํ ทิสนฺติ ยสฺสํ ทิสายํฯ วนนฺติ ตสฺส มาณวสฺส อสฺสมํ ปริวาเรตฺวา ฐิตวนนฺติฯ

ตสฺเสวํ วิลปนฺตสฺส ตํ วิลาปํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘เอกาย อิตฺถิยา อิมสฺส สีลํ ภินฺนํ ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ตํ โอวทนฺโต ฉ คาถาโย อภาสิ –

[51]

‘‘อิมสฺมาหํ โชติรเส วนมฺหิ, คนฺธพฺพเทวจฺฉรสงฺฆเสวิเต;

อิสีนมาวาเส สนนฺตนมฺหิ, เนตาทิสํ อรติํ ปาปุเณถฯ

[52]

‘‘ภวนฺติ มิตฺตานิ อโถ น โหนฺติ, ญาตีสุ มิตฺเตสุ กโรนฺติ เปมํ;

อยญฺจ ชมฺโม กิสฺส วา นิวิฏฺโฐ, โย เนว ชานาติ ‘กุโตมฺหิ อาคโต’ฯ

[53]

‘‘สํวาเสน หิ มิตฺตานิ, สนฺธียนฺติ ปุนปฺปุนํ;

สฺเวว มิตฺโต อสํคนฺตุ, อสํวาเสน ชีรติฯ

[54]

‘‘สเจ ตุวํ ทกฺขสิ พฺรหฺมจาริํ, สเจ ตุวํ สลฺลเป พฺรหฺมจารินา;

สมฺปนฺนสสฺสํว มโหทเกน, ตโปคุณํ ขิปฺปมิมํ ปหิสฺสสิฯ

[55]

‘‘ปุนปิ เจ ทกฺขสิ พฺรหฺมจาริํ, ปุนปิ เจ สลฺลเป พฺรหฺมจารินา;

สมฺปนฺนสสฺสํว มโหทเกน, อุสฺมาคตํ ขิปฺปมิมํ ปหิสฺสสิฯ

[56]

‘‘ภูตานิ เหตานิ จรนฺติ ตาต, วิรูปรูเปน มนุสฺสโลเก;

น ตานิ เสเวถ นโร สปญฺโญ, อาสชฺช นํ นสฺสติ พฺรหฺมจารี’’ติฯ

ตตฺถ อิมสฺมาติ อิมสฺมิํฯ หนฺติ นิปาตมตฺตํฯ โชติรเสติ หูยมานสฺส โชติโน รํสิโอภาสิเตฯ สนนฺตนมฺหีติ โปราณเกฯ ปาปุเณถาติ ปาปุเณยฺยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, เอวรูเป วเน วสนฺโต ยํ อรติํ ตฺวํ ปตฺโต, เอตาทิสํ น ปาปุเณยฺย ปณฺฑิโต กุลปุตฺโต, ปตฺตุํ นารหตีติ อตฺโถฯ

‘‘ภวนฺตี’’ติ อิมํ คาถํ มหาสตฺโต อนฺโตคตเมว ภาสติฯ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – โลเก สตฺตานํ มิตฺตานิ นาม โหนฺติปิ น โหนฺติปิ ตตฺถ เยสํ โหนฺติ, เต อตฺตโน ญาตีสุ จ มิตฺเตสุ จ เปมํ กโรนฺติฯ อยญฺจ ชมฺโมติ มิคสิงฺโค ลามโกฯ กิสฺส วา นิวิฏฺโฐติ เกน นาม การเณน ตสฺมิํ มาตุคาเม มิตฺตสญฺญาย นิวิฏฺโฐ, โส มิคิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติตฺวา อรญฺเญ วฑฺฒิตตฺตา ‘‘กุโตมฺหิ อาคโต’’ติ อตฺตโน อาคตฏฺฐานมตฺตมฺปิ น ชานาติ, ปเคว ญาติมิตฺเตติฯ

ปุนปฺปุนนฺติ, ตาต, มิตฺตานิ นาม ปุนปฺปุนํ สํวาเสน สํเสวเนน สนฺธียนฺติ ฆฏียนฺติฯ

สฺเวว มิตฺโตติ โส เอว มิตฺโต อสํคนฺตุ อสมาคจฺฉนฺตสฺส ปุริสสฺส เตน อสมาคมสงฺขาเตน อสํวาเสน ชีรติ วินสฺสติ ฯ สเจติ ตสฺมา, ตาต, สเจ ตฺวํ ปุนปิ ตํ ทกฺขสิ, เตน วา สลฺลปิสฺสสิ, อถ ยถา นาม นิปฺผนฺนสสฺสํ มโหเฆน หรียติ, เอวํ อิมํ อตฺตโน ตโปคุณํ ปหิสฺสสิ หาเรสฺสสีติ อตฺโถฯ อุสฺมาคตนฺติ สมณเตชํฯ

วิรูปรูเปนาติ วิวิธรูเปนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, มนุสฺสโลกสฺมิญฺหิ เอตานิ ยกฺขินิสงฺขาตานิ ภูตานิ วิวิธรูปปฏิจฺฉนฺเนน อตฺตโน รูเปน อตฺตโน วสํ คเต ขาทิตุํ จรนฺติ, ตานิ สปญฺโญ นโร น เสเวถฯ ตาทิสญฺหิ ภูตํ อาสชฺช นํ ปตฺวา นสฺสติ พฺรหฺมจารี, ทิฏฺโฐสิ ตาย ยกฺขินิยา น ขาทิโตติ ปุตฺตํ โอวทิฯ

โส ปิตุ กถํ สุตฺวา ‘‘ยกฺขินี กิร สา’’ติ ภีโต จิตฺตํ นิวตฺเตตฺวา ‘‘ตาต, เอตฺโต น คมิสฺสามิ, ขมถ เม’’ติ ขมาเปสิฯ โสปิ นํ สมสฺสาเสตฺวา ‘‘เอหิ ตฺวํ, มาณว, เมตฺตํ ภาเวหิ, กรุณํ, มุทิตํ, อุเปกฺข’’นฺติ พฺรหฺมวิหารภาวนํ อาจิกฺขิฯ โส ตถา ปฏิปชฺชิตฺวา ปุน ฌานาภิญฺญา นิพฺพตฺเตสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา นิฬินิกา ปุราณทุติยิกา อโหสิ, อิสิสิงฺโค อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ, ปิตา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

นิฬินิกาชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[527] 2. อุมฺมาทนฺตีชาตกวณฺณนา

นิเวสนํ กสฺสนุทํ สุนนฺทาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิเรกทิวสํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ อุตฺตมรูปธรํ อิตฺถิํ โอโลเกตฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา จิตฺตํ นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต วิหารเมว อาคนฺตฺวา ตโต ปฏฺฐาย สลฺลวิทฺโธ วิย ราคาตุโร ภนฺตมิคปฏิภาโค กิโส ธมนีสนฺถตคตฺโต อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโต อนภิรโต เอกิริยาปเถปิ จิตฺตสฺสาทํ อลภนฺโต อาจริยวตฺตาทีนิ ปหาย อุทฺเทสปริปุจฺฉากมฺมฏฺฐานานุโยครหิโต วิหาสิฯ โส สหายภิกฺขูหิ ‘‘ปุพฺเพ ตฺวํ, อาวุโส, สนฺตินฺทฺริโย วิปฺปสนฺนมุขวณฺโณ, อิทานิ โน ตถา, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ ปุฏฺโฐ, ‘‘อาวุโส, อนภิรโตมฺหี’’ติ อาหฯ อถ นํ เต ‘‘อภิรมาวุโส, สาสเน, พุทฺธุปฺปาโท นาม ทุลฺลโภ, ตถา สทฺธมฺมสฺสวนํ มนุสฺสปฏิลาโภ จ, โส ตฺวํ มนุสฺสปฏิลาภํ ปฏิลภิตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตกิริยํ ปตฺถยมาโน อสฺสุมุขํ ญาติชนํ ปหาย สทฺธาย ปพฺพชิตฺวา กิํการณา กิเลสวสํ ยาสิ, กิเลสา นาเมเต คณฺฑุปฺปาทกปาณกํ อุปาทาย สพฺพพาลชนสาธารณา, เย เตสํ วตฺถุภูตา, เตปิ อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโยฯ อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามา, มํสเปสูปมา กามา, ติณุกฺกูปมา กามา, องฺคารกาสูปมา กามา, สุปินกูปมา กามา, ยาจิตกูปมา กามา, รุกฺขผลูปมา กามา, อสิสูนูปมา กามา, สตฺติสูลูปมา กามา, สปฺปสิรูปมา กามา, อคฺคิกฺขนฺธูปมา กามา, ตฺวํ นาม เอวรูเป พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา เอวํ อนตฺถการกานํ กิเลสานํ วสํ คโตสี’’ติ โอวทิตฺวา อตฺตโน กถํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺตา สตฺถุ สนฺติกํ ธมฺมสภํ เนตฺวา ‘‘กิํ, ภิกฺขเว, อนิจฺฉมานกํ ภิกฺขุํ อานยิตฺถา’’ติ วุตฺเต, ‘‘ภนฺเต, อยํ กิร ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโต’’ติ อาหํสุฯ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิรา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ โปราณกปณฺฑิตา รชฺชํ อนุสาสนฺตาปิ กิเลเส อุปฺปนฺเน ตสฺส วสํ อคนฺตฺวา จิตฺตํ นิวาเรตฺวา น อยุตฺตกํ กริํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต สิวิรฏฺเฐ อริฏฺฐปุรนคเร สิวิ นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติ, ‘‘สิวิกุมาโร’’ตฺเววสฺส นามํ กริํสุฯ เสนาปติสฺสปิ ปุตฺโต ชายิ, ‘‘อภิปารโก’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ เต อุโภปิ สหายา หุตฺวา อภิวฑฺฒนฺตา โสฬสวสฺสิกา หุตฺวา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคมิํสุฯ ราชา ปุตฺตสฺส รชฺชํ อทาสิฯ โสปิ อภิปารกํ เสนาปติฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ

ตสฺมิํเยว นคเร ติริฏิวจฺฉสฺส นาม อสีติโกฏิวิภวสฺส เสฏฺฐิโน ธีตา นิพฺพตฺติ อุตฺตมรูปธรา โสภคฺคปฺปตฺตา สุภลกฺขเณน สมนฺนาคตา, ตสฺสา นามคฺคหณทิวเส ‘‘อุมฺมาทนฺตี’’ติ นามํ กริํสุฯ สา โสฬสวสฺสิกกาเล อติกฺกนฺตมานุสวณฺณา เทวจฺฉรา วิย อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา อโหสิฯ เย เย ปุถุชฺชนา ตํ ปสฺสนฺติ, เต เต สกภาเวน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตา สุราปานมทมตฺตา วิย กิเลสมเทน มตฺตา หุตฺวา สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตุํ สมตฺถา นาม นาเหสุํฯ

อถสฺสา ปิตา ติริฏิวจฺโฉ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, มม เคเห อิตฺถิรตนํ อุปฺปนฺนํ, รญฺโญว อนุจฺฉวิกํ, ลกฺขณปาฐเก พฺราหฺมเณ เปเสตฺวา ตํ วีมํสาเปตฺวา ยถารุจิ กโรหี’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา พฺราหฺมเณ เปเสสิฯ เต เสฏฺฐิเคหํ คนฺตฺวา กตสกฺการสมฺมานา ปายาสํ ปริภุญฺชิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ อุมฺมาทนฺตี สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา เตสํ สนฺติกํ อคมาสิฯ เต ตํ ทิสฺวา สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺตา กิเลสมทมตฺตา หุตฺวา อตฺตโน วิปฺปกตโภชนภาวํ น ชานิํสุฯ เอกจฺเจ อาโลปํ คเหตฺวา ‘‘ภุญฺชิสฺสามา’’ติ สญฺญาย สีเส ฐเปสุํ, เอกจฺเจ อุปกจฺฉนฺตเร ขิปิํสุ, เอกจฺเจ ภิตฺติํ ปหริํสุ, สพฺเพว อุมฺมตฺตกา อเหสุํฯ สา เต ทิสฺวา ‘‘อิเม กิร มม ลกฺขณํ วีมํสิสฺสนฺติ, คีวายํ เน คเหตฺวา นีหรถา’’ติ นีหราเปสิฯ เต มงฺกุภูตา ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา อุมฺมาทนฺติยา กุทฺธา ‘‘เทว, สา อิตฺถี กาฬกณฺณี, น ตุมฺหากํ อนุจฺฉวิกา’’ติ วทิํสุฯ ราชา ‘‘กาฬกณฺณี กิรา’’ติ น ตํ อาณาเปสิฯ สา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘อหํ กิร กาฬกณฺณีติ รญฺญา น คหิตา, กาฬกณฺณิโย นาม น เอวรูปา โหนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘โหตุ, สเจ ปน ตํ ราชานํ ปสฺสิสฺสามิ, ชานิสฺสามี’’ติ ตสฺมิํ อาฆาตํ พนฺธิฯ อถ นํ ปิตา อภิปารกสฺส อทาสิ, สา ตสฺส ปิยา อโหสิ มนาปาฯ

กสฺส ปน กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน สา เอวํ อภิรูปา อโหสีติ? รตฺตวตฺถทานสฺส นิสฺสนฺเทนาติฯ

สา กิร อตีเต พาราณสิยํ ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุสฺสวทิวเส ปุญฺญสมฺปนฺนา อิตฺถิโย กุสุมฺภรตฺตวตฺถํ นิวาเสตฺวา อลงฺกตา กีฬนฺติโย ทิสฺวา ตาทิสํ วตฺถํ นิวาเสตฺวา กีฬิตุกามา หุตฺวา มาตาปิตูนํ อาโรเจตฺวา เตหิ, ‘‘อมฺม, มยํ ทลิทฺทา, กุโต โน เอวรูปํ วตฺถ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ มํ เอกสฺมิํ อฑฺฒกุเล ภติํ กาตุํ อนุชานาถ , เต มม คุณํ ญตฺวา ทสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา เตหิ อนุญฺญาตา เอกํ กุลํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กุสุมฺภรตฺตวตฺเถน ภติํ กโรมี’’ติ อาหฯ อถ นํ เต ‘‘ตีณิ สํวจฺฉรานิ กมฺเม กเต ตว คุณํ ญตฺวา ทสฺสามา’’ติ วทิํสุฯ สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา กมฺมํ ปฏิปชฺชิฯ เต ตสฺสา คุณํ ญตฺวา อปริปุณฺเณสุเยว ตีสุ สํวจฺฉเรสุ ตสฺสา ฆนกุสุมฺภรตฺตวตฺเถน สทฺธิํ อญฺญมฺปิ วตฺถํ ทตฺวา ‘‘ตว สหายิกาหิ สทฺธิํ คนฺตฺวา นฺหตฺวา นิวาเสหี’’ติ ตํ เปสยิํสุฯ สา สหายิกา อาทาย คนฺตฺวา รตฺตวตฺถํ นทีตีเร ฐเปตฺวา นฺหายิฯ

ตสฺมิํ ขเณ เอโก กสฺสปทสพลสฺส สาวโก อจฺฉินฺนจีวโร สาขาภงฺคํ นิวาเสตฺวา จ ปารุปิตฺวา จ ตํ ปเทสํ ปาปุณิฯ สา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ภทนฺโต อจฺฉินฺนจีวโร ภวิสฺสติ, ปุพฺเพปิ อทินฺนภาเวน เม นิวาสนํ ทุลฺลภํ ชาต’’นฺติ ตํ วตฺถํ ทฺวิธา ผาเลตฺวา ‘‘เอกํ โกฏฺฐาสํ อยฺยสฺส ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อุตฺตริตฺวา อตฺตโน นิวาสนํ นิวาเสตฺวา ‘‘ติฏฺฐถ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา รตฺตวตฺถํ มชฺเฌ ผาเลตฺวา ตสฺเสกํ โกฏฺฐาสํ อทาสิฯ โส เอกมนฺเต ปฏิจฺฉนฺเน ฐตฺวา สาขาภงฺคํ ฉฑฺเฑตฺวา ตสฺเสกํ กณฺณํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา นิกฺขมิฯ อถสฺส วตฺโถภาเสน สกลสรีรํ ตรุณสูริโย วิย เอโกภาสํ อโหสิฯ สา ตํ ทิสฺวา ‘‘มยฺหํ อยฺโย ปฐมํ น โสภติ, อิทานิ ตรุณสูริโย วิย วิโรจติ, อิทมฺปิ เอตสฺเสว ทสฺสามี’’ติ ทุติยมฺปิ โกฏฺฐาสํ ทตฺวา ‘‘ภนฺเต, อหํ ภเว ภเว วิจรนฺตี อุตฺตมรูปธรา ภเวยฺยํ, มํ ทิสฺวา โกจิ ปุริโส สกภาเวน สณฺฐาตุํ มา อสกฺขิ, มยา อภิรูปตรา นาม อญฺญา มา โหตู’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ เถโรปิ อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ

สา เทวโลเก สํสรนฺตี ตสฺมิํ กาเล อริฏฺฐปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตถา อภิรูปา อโหสิฯ อถ ตสฺมิํ นคเร กตฺติกฉณํ โฆสยิํสุ, กตฺติกปุณฺณมายํ นครํ สชฺชยิํสุฯ อภิปารโก อตฺตโน อารกฺขฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต ตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, อุมฺมาทนฺติ อชฺช กตฺติกรตฺติวาโร ฉโณ, ราชา นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปฐมํ อิมํ เคหทฺวารํ อาคมิสฺสติ, มา โข ตสฺส อตฺตานํ ทสฺเสสิ, โสปิ ตํ ทิสฺวา สติํ อุปฏฺฐาเปตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติ อาหฯ

สา ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, สามิ, อหํ ชานิสฺสามี’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตสฺมิํ คเต ทาสิํ อาณาเปสิ ‘‘รญฺโญ อิมํ เคหทฺวารํ อาคตกาเล มยฺหํ อาโรเจยฺยาสี’’ติฯ อถ สูริเย อตฺถงฺคเต อุคฺคเห ปุณฺณจนฺเท เทวนคเร วิย นคเร อลงฺกเต สพฺพทิสาสุ ทีเปสุ ชลิเตสุ ราชา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต อาชญฺญรถวรคโต อมจฺจคณปริวุโต มหนฺเตน ยเสน นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปฐมเมว อภิปารกสฺส เคหทฺวารํ อคมาสิฯ ตํ ปน เคหํ มโนสิลาวณฺณปาการปริกฺขิตฺตํ อลงฺกตทฺวารฏฺฏาลกํ โสภคฺคปฺปตฺตํ ปาสาทิกํฯ ตสฺมิํ ขเณ ทาสี อุมฺมาทนฺติยา อาโรเจสิฯ สา ปุปฺผสมุคฺคํ คาหาเปตฺวา กินฺนริลีฬาย วาตปานํ นิสฺสาย ฐิตา รญฺโญ ปุปฺผานิ ขิปิฯ โส ตํ อุลฺโลเกตฺวา กิเลสมทมตฺโต สติํ อุปฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อภิปารกสฺเสตํ เคห’’นฺติ สญฺชานิตุมฺปิ นาสกฺขิ, อถ สารถิํ อามนฺเตตฺวา ปุจฺฉนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[57]

‘‘นิเวสนํ กสฺส นุทํ สุนนฺท, ปากาเรน ปณฺฑุมเยน คุตฺตํ;

กา ทิสฺสติ อคฺคิสิขาว ทูเร, เวหายสํ ปพฺพตคฺเคว อจฺจิฯ

[58]

‘‘ธีตา นฺวยํ กสฺส สุนนฺท โหติ, สุณิสา นฺวยํ กสฺส อโถปิ ภริยา;

อกฺขาหิ เม ขิปฺปมิเธว ปุฏฺโฐ, อวาวฏา ยทิ วา อตฺถิ ภตฺตา’’ติฯ

ตตฺถ กสฺส นุทนฺติ กสฺส นุ อิทํฯ ปณฺฑุมเยนาติ รตฺติฏฺฐกมเยนฯ ทิสฺสตีติ วาตปาเน ฐิตา ปญฺญายติฯ อจฺจีติ อนลชาลกฺขนฺโธฯ ธีตา นฺวยนฺติ ธีตา นุ อยํฯ อวาวฏาติ อเปตาวรณา อปริคฺคหาฯ ภตฺตาติ ยทิ วา อสฺสา สามิโก อตฺถิ, เอตํ เม อกฺขาหีติฯ

อถสฺส โส อาจิกฺขนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[59]

‘‘อหญฺหิ ชานามิ ชนินฺท เอตํ, มตฺยา จ เปตฺยา จ อโถปิ อสฺสา;

ตเวว โส ปุริโส ภูมิปาล, รตฺตินฺทิวํ อปฺปมตฺโต ตวตฺเถฯ

[60]

‘‘อิทฺโธ จ ผีโต จ สุวฑฺฒิโต จ, อมจฺโจ จ เต อญฺญตโร ชนินฺท;

ตสฺเสสา ภริยาภิปารกสฺส, อุมฺมาทนฺตี นามเธยฺเยน ราชา’’ติฯ

ตตฺถ มตฺยา จ เปตฺยา จาติ มาติโต จ ปิติโต เจตํ ชานามิฯ อโถปิ อสฺสาติ อถ สามิกมฺปิ อสฺสา ชานามีติ วทติฯ อิทฺโธติ สมิทฺโธฯ ผีโตติ วตฺถาลงฺกาเรหิ สุปุปฺผิโตฯ สุวฑฺฒิโตติ สุฏฺฐุ วุทฺโธฯ นามเธยฺเยนาติ นาเมนฯ อยญฺหิ โย นํ ปสฺสติ, ตํ อุมฺมาเทติ, สติมสฺส ปจฺจุปฏฺฐาเปตุํ น เทติ, ตสฺมา อุมฺมาทนฺตีติ วุจฺจติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา นามมสฺสา โถเมนฺโต อนนฺตรํ คาถมาห –

[61]

‘‘อมฺโภ อมฺโภ นามมิทํ อิมิสฺสา, มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ;

ตทา หิ มยฺหํ อวโลกยนฺตี, อุมฺมตฺตกํ อุมฺมทนฺตี อกาสี’’ติฯ

ตตฺถ มตฺยา จ เปตฺยา จาติ มาตรา จ ปิตรา จฯ มยฺหนฺติ อุปโยคตฺเถ สมฺปทานวจนํฯ อวโลกยนฺตีติ มยา อวโลกิตา สยมฺปิ มํ อวโลกยนฺตี มํ อุมฺมตฺตกํ อกาสีติ อตฺโถฯ

สา ตสฺส กมฺปิตภาวํ ญตฺวา วาตปานํ ถเกตฺวา สิริคพฺภเมว อคมาสิฯ รญฺโญปิ ตสฺสา ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย นครํ ปทกฺขิณกรเณ จิตฺตเมว นาโหสิฯ โส สารถิํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘สมฺม สุนนฺท, รถํ นิวตฺเตหิ, อยํ ฉโณ อมฺหากํ นานุจฺฉวิโก, อภิปารกสฺส เสนาปติสฺเสวานุจฺฉวิโก, รชฺชมฺปิ ตสฺเสวานุจฺฉวิก’’นฺติ รถํ นิวตฺตาเปตฺวา ปาสาทํ อภิรุยฺห สิริสยเน นิปชฺชิตฺวา วิปฺปลปนฺโต อาห –

[62]

‘‘ยา ปุณฺณมาเส มิคมนฺทโลจนา, อุปาวิสิ ปุณฺฑรีกตฺตจงฺคี;

ทฺเว ปุณฺณมาโย ตทหู อมญฺญหํ, ทิสฺวาน ปาราวตรตฺตวาสินิํฯ

[63]

‘‘อฬารปมฺเหหิ สุเภหิ วคฺคุภิ, ปโลภยนฺตี มํ ยทา อุทิกฺขติ;

วิชมฺภมานา หรเตว เม มโน, ชาตา วเน กิมฺปุริสีว ปพฺพเตฯ

[64]

‘‘ตทา หิ พฺรหตี สามา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;

เอกจฺจวสนา นารี, มิคี ภนฺตาวุทิกฺขติฯ

[65]

‘‘กทาสฺสุ มํ ตมฺพนขา สุโลมา, พาหา มุทู จนฺทนสารลิตฺตา;

วฏฺฏงฺคุลี สนฺนตธีรกุตฺติยา, นารี อุปญฺญิสฺสติ สีสโต สุภาฯ

[66]

‘‘กทาสฺสุ มํ กญฺจนชาลุรจฺฉทา, ธีตา ติรีฏิสฺส วิลคฺคมชฺฌา;

มุทูหิ พาหาหิ ปลิสฺสชิสฺสติ, พฺรหาวเน ชาตทุมํว มาลุวาฯ

[67]

‘‘กทาสฺสุ ลาขารสรตฺตสุจฺฉวี, พินฺทุตฺถนี ปุณฺฑรีกตฺตจงฺคี;

มุขํ มุเขน อุปนามยิสฺสติ, โสณฺโฑว โสณฺฑสฺส สุราย ถาลํฯ

[68]

‘‘ยทาทฺทสํ ตํ ติฏฺฐนฺติํ, สพฺพภทฺทํ มโนรมํ;

ตโต สกสฺส จิตฺตสฺส, นาวโพธามิ กญฺจินํฯ

[69]

‘‘อุมฺมาทนฺติมหํ ทฏฺฐา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลํ;

น สุปามิ ทิวารตฺติํ, สหสฺสํว ปราชิโตฯ

[70]

‘‘สกฺโก เจ เม วรํ ทชฺชา, โส จ ลพฺเภถ เม วโร;

เอกรตฺตํ ทิรตฺตํ วา, ภเวยฺยํ อภิปารโก;

อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิย’’นฺติฯ

ตตฺถ ปุณฺณมาเสติ ปุณฺณจนฺทาย รตฺติยาฯ

มิคมนฺทโลจนาติ กณฺฑสนฺตาเสน ปลายิตฺวา วนนฺตเร ฐตฺวา ลุทฺทํ โอโลเกนฺติยา มิคิยา วิย มนฺทานิ โลจนานิ อสฺสาติ มิคมนฺทโลจนาฯ อุปาวิสีติ ปทุมวณฺเณน กรตเลน ปุปฺผานิ ขิปิตฺวา มํ โอโลเกนฺตี วาตปาเน นิสีทิฯ ปุณฺฑรีกตฺตจงฺคีติ รตฺตปทุมวณฺณสรีราฯ ทฺเว ปุณฺณมาโยติ อหํ ตทหุ ตสฺมิํ ฉณทิวเส ตํ ปาราวตปาทสมานวณฺณรตฺตวตฺถนิวตฺถํ ทิสฺวา ตสฺสา มุขโสภํ โอโลเกนฺโต เอกสฺส ปาจีนโลกธาตุโต เอกสฺส อภิปารกสฺส เสนาปติโน นิเวสเนติ ทฺวินฺนํ ปุณฺณจนฺทานํ อุคฺคตตฺตา ทฺเว ปุณฺณมาโย อมญฺญิํฯ อฬารปมฺเหหีติ วิสาลปขุเมหิฯ สุเภหีติ ปริสุทฺเธหิฯ วคฺคุภีติ มธุรากาเรหิฯ อุทิกฺขตีติ เอวรูเปหิ เนตฺเตหิ ยสฺมิํ ขเณ โอโลเกติฯ ปพฺพเตติ ยถา หิมวนฺตปพฺพเต สุปุปฺผิตวเน วีณํ อาทาย ตนฺติสฺสเรน อตฺตโน สรํ สํสนฺทนฺตี กิมฺปุริสี กิมฺปุริสสฺส มนํ หรติ, เอวํ หรเตว เม มโนติ วิปฺปลปติฯ

พฺรหตีติ อุฬาราฯ สามาติ สุวณฺณวณฺณสามาฯ เอกจฺจวสนาติ เอกจฺจิกวสนา, เอกวตฺถนิวตฺถาติ อตฺโถฯ ภนฺตาวุทิกฺขตีติ สณฺหเกสา ปุถุนลาฏา อายตภมู วิสาลกฺขี ตุงฺคนาสา รตฺโตฏฺฐา เสตทนฺตา ติขิณทาฐา สุวฏฺฏิตคีวา สุตนุพาหุ สุสณฺฐิตปโยธรา กรมิตมชฺฌา วิสาลโสณี สุวณฺณกทลิสมาโนรุ สา อุตฺตมิตฺถี ตสฺมิํ ขเณ มํ อุทิกฺขนฺตี ภเยน วนํ ปวิสิตฺวา ปุน นิวตฺติตฺวา ลุทฺทํ อุทิกฺขนฺตี ภนฺตา มิคีว มํ อุทิกฺขตีติ วทติฯ พาหามุทูติ มุทุพาหาฯ สนฺนตธีรกุตฺติยาติ สุผุสิตเฉกกรณาฯ อุปญฺญิสฺสติ มนฺติ สา สุภา นารี กทา นุ มํ เตหิ ตมฺพนเขหิ สีสโต ปฏฺฐาย สนฺนเตน ธีเรน กรเณน ปริโตเสสฺสตีติ ปตฺเถนฺโต วิลปติฯ

กญฺจนชาลุรจฺฉทาติ กญฺจนมยอุรจฺฉทาลงฺการาฯ วิลคฺคมชฺฌาติ วิลคฺคสรีรา ตนุมชฺฌิมาฯ พฺรหาวเนติ มหาวเนฯ ลาขารสรตฺตสุจฺฉวีติ หตฺถปาทตลอคฺคนขโอฏฺฐมํเสสุ ลาขารสรตฺตมณิปวาลวณฺณาฯ พินฺทุตฺถนีติ อุทกปุปฺผุฬปริมณฺฑลตฺถนีฯ ตโตติ ยทา ตํ ติฏฺฐนฺติํ อทฺทสํ, ตโต ปฏฺฐายฯ สกสฺส จิตฺตสฺสาติ อตฺตโน จิตฺตสฺส อนิสฺสโร ชาโตมฺหีติ อธิปฺปาโยฯ กญฺจินนฺติ กญฺจิ ‘‘อยํ อสุโก นามา’’ติ น ชานามิ, อุมฺมตฺตโก ชาโตมฺหีติ วทติฯ ทฏฺฐาติ ทิสฺวาฯ น สุปามีติ เนว รตฺติํ, น ทิวา นิทฺทํ ลภามิฯ โส จ ลพฺเภถาติ ยํ เม สกฺโก วรํ ทเทยฺย, โส จ เม วโร ลพฺเภถ, ลเภยฺยาหํ ตํ วรนฺติ อตฺโถฯ

อถ เต อมจฺจา อภิปารกสฺสปิ อาโรจยิํสุ – ‘‘สามิ ราชา, นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ตุมฺหากํ ฆรทฺวารํ ปตฺวา นิวตฺติตฺวา ปาสาทํ อภิรุหี’’ติฯ โส อตฺตโน เคหํ คนฺตฺวา อุมฺมาทนฺติํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, กจฺจิ รญฺโญ อตฺตานํ ทสฺเสสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สามิ, เอโก มโหทโร มหาทาฐิโก รเถ ฐตฺวา อาคโต ปุริโส อตฺถิ, อหํ ตํ ราชา วา อราชา วาติ น ชานามิ, เอโก อิสฺสโรติ ปน วุตฺเต วาตปาเน ฐตฺวา ปุปฺผานิ ขิปิํ, โส ตาวเทว นิวตฺติตฺวา คโต’’ติฯ โส ตํ สุตฺวา ‘‘นาสิโตมฺหิ ตยา’’ติ ปุนทิวเส ปาโตว ราชนิเวสนํ อารุยฺห สิริคพฺภทฺวาเร ฐตฺวา รญฺโญ อุมฺมาทนฺติํ นิสฺสาย วิปฺปลาปํ สุตฺวา ‘‘อยํ อุมฺมาทนฺติยา ปฏิพทฺธจิตฺโต ชาโต, ตํ อลภนฺโต มริสฺสติ, รญฺโญ จ มม จ อคุณํ โมเจตฺวา อิมสฺส มยา ชีวิตํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อตฺตโน นิเวสนํ คนฺตฺวา เอกํ ทฬฺหมนฺตํ อุปฏฺฐากํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาต, อสุกฏฺฐาเน สุสิรเจติยรุกฺโข อตฺถิ, ตฺวํ กญฺจิ อชานาเปตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย ตตฺถ คนฺตฺวา อนฺโตรุกฺเข นิสีท, อหํ ตตฺถ พลิกมฺมํ กโรนฺโต ตํ ฐานํ ปตฺวา เทวตา นมสฺสนฺโต, ‘สามิ เทวราช, อมฺหากํ ราชา นครมฺหิ ฉเณ วตฺตมาเน อกีฬิตฺวา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา วิปฺปลปนฺโตว นิปนฺโน, มยํ ตตฺถ การณํ น ชานาม, ราชา เทวตานํ พหูปกาโร, อนุสํวจฺฉรํ สหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา พลิกมฺมํ กโรติ, อิทํ นาม นิสฺสาย ราชา วิปฺปลปตีติ อาจิกฺขถ, รญฺโญ โน ชีวิตทานํ เทถา’ติ ยาจิสฺสามิ, ตฺวํ ตสฺมิํ ขเณ สทฺทํ ปริวตฺติตฺวา, ‘เสนาปติ, ตุมฺหากํ รญฺโญ พฺยาธิ นาม นตฺถิ, โส ปน ตว ภริยาย อุมฺมาทนฺติยา ปฏิพทฺธจิตฺโตฯ สเจ นํ ลภิสฺสติ, ชีวิสฺสติ, โน เจ, มริสฺสติฯ สเจ ตสฺส ชีวิตํ อิจฺฉสิ, อุมฺมาทนฺติมสฺส เทหี’ติ วเทยฺยาสี’’ติ เอวํ ตํ อุคฺคณฺหาเปตฺวา อุยฺโยเชสิฯ

โส คนฺตฺวา ตสฺมิํ รุกฺเข นิสีทิตฺวา ปุนทิวเส เสนาปตินา อมจฺจคณปริวุเตน ตํ ฐานํ คนฺตฺวา ยาจิโต ตถา อภาสิฯ เสนาปติ ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา เทวตํ วนฺทิตฺวา อมจฺเจ ชานาเปตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา ราชนิเวสนํ อารุยฺห สิริคพฺภทฺวารํ อาโกเฏสิฯ ราชา สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา ‘‘โก เอโส’’ติ ปุจฺฉิฯ อหํ, เทว, อภิปารโกติฯ อถสฺส ราชา ทฺวารํ วิวริฯ โส ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา คาถมาห –

[71]

‘‘ภูตานิ เม ภูตปตี นมสฺสโต, อาคมฺม ยกฺโข อิทเมตทพฺรวิ;

รญฺโญ มโน อุมฺมทนฺตฺยา นิวิฏฺโฐ, ททามิ เต ตํ ปริจารยสฺสู’’ติฯ

ตตฺถ นมสฺสโตติ ตุมฺหากํ วิปฺปลาปการณชานนตฺถํ พลิกมฺมํ กตฺวา นมสฺสนฺตสฺสฯ ตนฺติ อหํ ตํ อุมฺมาทนฺติํ ตุมฺหากํ ปริจาริกํ กตฺวา ททามีติฯ

อถ นํ ราชา, ‘‘สมฺม อภิปารก, มม อุมฺมาทนฺติยา ปฏิพทฺธจิตฺตตาย วิปฺปลปิตภาวํ ยกฺขาปิ ชานนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ อาม, เทวาติฯ โส ‘‘สพฺพโลเกน กิร เม ลามกภาโว ญาโต’’ติ ลชฺชิธมฺเม ปติฏฺฐาย อนนฺตรํ คาถมาห –

[72]

‘‘ปุญฺญา จ ธํเส อมโร น จมฺหิ, ชโน จ เม ปาปมิทญฺจ ชญฺญา;

ภุโส จ ตฺยสฺส มนโส วิฆาโต, ทตฺวา ปิยํ อุมฺมทนฺติํ อทฏฺฐา’’ติฯ

ตตฺถ ธํเสติ, สมฺม อภิปารก, อหํ ตาย สทฺธิํ กิเลสวเสน ปริจาเรนฺโต ปุญฺญโต จ ธํเสยฺยํ, ตาย สทฺธิํ ปริจาริตมตฺเตน อมโร จ น โหมิ, มหาชโน จ เม อิมํ ลามกภาวํ ชาเนยฺย, ตโต ‘‘อยุตฺตํ รญฺญา กต’’นฺติ ครเหยฺย, ตญฺจ มม ทตฺวา ปจฺฉา ปิยภริยํ อทฏฺฐา ตว มนโส วิฆาโต จสฺสาติ อตฺโถฯ

เสสา อุภินฺนมฺปิ วจนปฏิวจนคาถา โหนฺติ –

[73]

‘‘ชนินฺท นาญฺญตฺร ตยา มยา วา, สพฺพาปิ กมฺมสฺส กตสฺส ชญฺญา;

ยํ เต มยา อุมฺมทนฺตี ปทินฺนา, ภุเสหิ ราชา วนถํ สชาหิฯ

[74]

‘‘โย ปาปกํ กมฺมกรํ มนุสฺโส, โส มญฺญติ มายิท มญฺญิํสุ อญฺเญ;

ปสฺสนฺติ ภูตานิ กโรนฺตเมตํ, ยุตฺตา จ เย โหนฺติ นรา ปถพฺยาฯ

[75]

‘‘อญฺโญ นุ เต โกจิ นโร ปถพฺยา, สทฺเธยฺย โลกสฺมิ น เม ปิยาติ;

ภุโส จ ตฺยสฺส มนุโส วิฆาโต, ทตฺวา ปิยํ อุมฺมทนฺติํ อทฏฺฐาฯ

[76]

‘‘อทฺธา ปิยา มยฺห ชนินฺท เอสา, น สา มมํ อปฺปิยา ภูมิปาล;

คจฺเฉว ตฺวํ อุมฺมทนฺติํ ภทนฺเต, สีโหว เสลสฺส คุหํ อุเปติฯ

[77]

‘‘น ปีฬิตา อตฺตทุเขน ธีรา, สุขปฺผลํ กมฺม ปริจฺจชนฺติ;

สมฺโมหิตา วาปิ สุเขน มตฺตา, น ปาปกมฺมญฺจ สมาจรนฺติฯ

[78]

‘‘ตุวญฺหิ มาตา จ ปิตา จ มยฺหํ, ภตฺตา ปตี โปสโก เทวตา จ;

ทาโส อหํ ตุยฺห สปุตฺตทาโร, ยถาสุขํ สามิ กโรหิ กามํฯ

[79]

‘‘โย ‘อิสฺสโรมฺหี’ติ กโรติ ปาปํ, กตฺวา จ โส นุตฺตสเต ปเรสํ;

น เตน โส ชีวติ ทีฆมายุ, เทวาปิ ปาเปน สเมกฺขเร นํฯ

[80]

‘‘อญฺญาตกํ สามิเกหี ปทินฺนํ, ธมฺเม ฐิตา เย ปฏิจฺฉนฺติ ทานํ;

ปฏิจฺฉกา ทายกา จาปิ ตตฺถ, สุขปฺผลญฺเญว กโรนฺติ กมฺมํฯ

[81]

‘‘อญฺโญ นุ เต โกจิ นโร ปถพฺยา, สทฺเธยฺย โลกสฺมิ น เม ปิยาติ;

ภุโส จ ตฺยสฺส มนโส วิฆาโต, ทตฺวา ปิยํ อุมฺมทนฺติํ อทฏฺฐาฯ

[82]

‘‘อทฺธา ปิยา มยฺห ชนินฺท เอสา, น สา มมํ อปฺปิยา ภูมิปาล;

ยํ เต มยา อุมฺมทนฺตี ปทินฺนา, ภุเสหิ ราชา วนถํ สชาหิฯ

[83]

‘‘โย อตฺตทุกฺเขน ปรสฺส ทุกฺขํ, สุเขน วา อตฺตสุขํ ทหาติ;

ยเถวิทํ มยฺห ตถา ปเรสํ, โย เอวํ ชานาติ ส เวทิ ธมฺมํฯ

[84]

‘‘อญฺโญ นุ เต โกจิ นโร ปถพฺยา, สทฺเธยฺย โลกสฺมิ น เม ปิยาติ;

ภุโส จ ตฺยสฺส มนโส วิฆาโต, ทตฺวา ปิยํ อุมฺมทนฺติํ อทฏฺฐาฯ

[85]

‘‘ชนินฺท ชานาสิ ปิยา มเมสา, น สา มมํ อปฺปิยา ภูมิปาล;

ปิเยน เต ทมฺมิ ปิยํ ชนินฺท, ปิยทายิโน เทว ปิยํ ลภนฺติฯ

[86]

‘‘โส นูนาหํ วธิสฺสามิ, อตฺตานํ กามเหตุกํ;

น หิ ธมฺมํ อธมฺเมน, อหํ วธิตุมุสฺสเหฯ

[87]

‘‘สเจ ตุวํ มยฺห สติํ ชนินฺท, น กามยาสิ นรวีร เสฏฺฐ;

จชามิ นํ สพฺพชนสฺส สิพฺยา, มยา ปมุตฺตํ ตโต อวฺหเยสิ นํฯ

[88]

‘‘อทูสิยํ เจ อภิปารก ตฺวํ, จชาสิ กตฺเต อหิตาย ตฺยสฺส;

มหา จ เต อุปวาโทปิ อสฺส, น จาปิ ตฺยสฺส นครมฺหิ ปกฺโขฯ

[89]

‘‘อหํ สหิสฺสํ อุปวาทเมตํ, นินฺทํ ปสํสํ ครหญฺจ สพฺพํ;

มเมตมาคจฺฉตุ ภูมิปาล, ยถาสุขํ สิวิ กโรหิ กามํฯ

[90]

‘‘โย เนว นินฺทํ น ปนปฺปสํสํ, อาทิยติ ครหํ โนปิ ปูชํ;

สิรี จ ลกฺขี จ อเปติ ตมฺหา, อาโป สุวุฏฺฐีว ยถา ถลมฺหาฯ

[91]

‘‘ยํ กิญฺจิ ทุกฺขญฺจ สุขญฺจ เอตฺโต, ธมฺมาติสารญฺจ มโนวิฆาตํ;

อุรสา อหํ ปจฺจุตฺตริสฺสามิ สพฺพํ, ปถวี ยถา ถาวรานํ ตสานํฯ

[92]

‘‘ธมฺมาติสารญฺจ มโนวิฆาตํ, ทุกฺขญฺจ นิจฺฉามิ อหํ ปเรสํ;

เอโกวิมํ หารยิสฺสามิ ภารํ, ธมฺเม ฐิโต กิญฺจิ อหาปยนฺโตฯ

[93]

‘‘สคฺคูปคํ ปุญฺญกมฺมํ ชนินฺท, มา เม ตุวํ อนฺตรายํ อกาสิ;

ททามิ เต อุมฺมทนฺติํ ปสนฺโน, ราชาว ยญฺเญ ธนํ พฺราหฺมณานํฯ

[94]

‘‘อทฺธา ตุวํ กตฺเต หิเตสิ มยฺหํ, สขา มมํ อุมฺมทนฺตี ตุวญฺจ;

นินฺเทยฺยุ เทวา ปิตโร จ สพฺเพ, ปาปญฺจ ปสฺสํ อภิสมฺปรายํฯ

[95]

‘‘น เหตธมฺมํ สิวิราช วชฺชุํ, สเนคมา ชานปทา จ สพฺเพ;

ยํ เต มยา อุมฺมทนฺตี ปทินฺนา, ภุเสหิ ราชา วนถํ สชาหิฯ

[96]

‘‘อทฺธา ตุวํ กตฺเต หิเตสิ มยฺหํ, สขา มมํ อุมฺมทนฺตี ตุวญฺจ;

สตญฺจ ธมฺมานิ สุกิตฺติตานิ, สมุทฺทเวลาว ทุรจฺจยานิฯ

[97]

‘‘อาหุเนยฺโย เมสิ หิตานุกมฺปี, ธาตา วิธาตา จสิ กามปาโล;

ตยี หุตา ราช มหปฺผลา หิ, กาเมน เม อุมฺมทนฺติํ ปฏิจฺฉฯ

[98]

‘‘อทฺธา หิ สพฺพํ อภิปารก ตฺวํ, ธมฺมํ อจารี มม กตฺตุปุตฺต;

อญฺโญ นุ เต โก อิธ โสตฺถิกตฺตา, ทฺวิปโท นโร อรุเณ ชีวโลเกฯ

[99]

‘‘ตุวํ นุ เสฏฺโฐ ตฺวมนุตฺตโรสิ, ตฺวํ ธมฺมคุตฺโต ธมฺมวิทู สุเมโธ;

โส ธมฺมคุตฺโต จิรเมว ชีว, ธมฺมญฺจ เม เทสย ธมฺมปาลฯ

[100]

‘‘ตทิงฺฆ อภิปารก, สุโณหิ วจนํ มม;

ธมฺมํ เต เทสยิสฺสามิ, สตํ อาเสวิตํ อหํฯ

[101]

‘‘สาธุ ธมฺมรุจี ราชา, สาธุ ปญฺญาณวา นโร;

สาธุ มิตฺตานมทฺทุพฺโภ, ปาปสฺสากรณํ สุขํฯ

[102]

‘‘อกฺโกธนสฺส วิชิเต, ฐิตธมฺมสฺส ราชิโน;

สุขํ มนุสฺสา อาเสถ, สีตจฺฉายาย สงฺฆเรฯ

[103]

‘‘น จาหเมตํ อภิโรจยามิ, กมฺมํ อสเมกฺขกตํ อสาธุ;

เย วาปิ ญตฺวาน สยํ กโรนฺติ, อุปมา อิมา มยฺหํ ตุวํ สุโณหิฯ

[104]

‘‘ควํ เจ ตรมานานํ, ชิมฺหํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;

สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺติ, เนตฺเต ชิมฺหํ คเต สติฯ

[105]

‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺฐสมฺมโต;

โส เจ อธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;

สพฺพํ รฏฺฐํ ทุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ อธมฺมิโกฯ

[106]

‘‘ควํ เจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;

สพฺพา คาวี อุชุํ ยนฺติ, เนตฺเต อุชุํ คเต สติฯ

[107]

‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺฐสมฺมโต;

โส สเจ ธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;

สพฺพํ รฏฺฐํ สุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ ธมฺมิโกฯ

[108]

‘‘น จาปาหํ อธมฺเมน, อมรตฺตมภิปตฺถเย;

อิมํ วา ปถวิํ สพฺพํ, วิเชตุํ อภิปารกฯ

[109]

‘‘ยญฺหิ กิญฺจิ มนุสฺเสสุ, รตนํ อิธ วิชฺชติ;

คาโว ทาโส หิรญฺญญฺจ, วตฺถิยํ หริจนฺทนํฯ

[110]

‘‘อสฺสิตฺถิโย รตนํ มณิกญฺจ, ยญฺจาปิ เม จนฺทิมสูริยา อภิปาลยนฺติ;

น ตสฺส เหตุ วิสมํ จเรยฺยํ, มชฺเฌ สิวีนํ อุสโภมฺหิ ชาโตฯ

[111]

‘‘เนตา หิตา อุคฺคโต รฏฺฐปาโล, ธมฺมํ สิวีนํ อปจายมาโน;

โส ธมฺมเมวานุวิจินฺตยนฺโต, ตสฺมา สเก จิตฺตวเส น วตฺโตฯ

[112]

‘‘อทฺธา ตุวํ มหาราช, นิจฺจํ อพฺยสนํ สิวํ;

กริสฺสสิ จิรํ รชฺชํ, ปญฺญา หิ ตว ตาทิสีฯ

[113]

‘‘เอตํ เต อนุโมทาม, ยํ ธมฺมํ นปฺปมชฺชสิ;

ธมฺมํ ปมชฺช ขตฺติโย, รฏฺฐา จวติ อิสฺสโรฯ

[114]

‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติย;