เมนู

ตทา มาตาปิตโร มาหาราชกุลานิ อเหสุํ, นนฺทปณฺฑิโต อานนฺโท , มโนชราชา สาริปุตฺโต, เอกสตราชาโน อสีติมหาเถรา เจว อญฺญตรเถรา จ, จตุวีสติ อกฺโขภณิโย พุทฺธปริสา, โสณปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

โสณนนฺทชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

อถ สตฺตติมมฺหิ นิปาตวเร, สภาวนฺตุ กุสาวติราชวโร;

อถ โสณสุนนฺทวโร จ ปุน, อภิวาสิตสตฺตติมมฺหิ สุเตติฯ

สตฺตตินิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

21. อสีตินิปาโต

[533] 1. จูฬหํสชาตกวณฺณนา

สุมุขาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อายสฺมโต อานนฺทสฺส ชีวิตปริจฺจาคํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺเตน หิ ตถาคตํ ชีวิตา โวโรเปตุํ ปโยชิเตสุ ธนุคฺคเหสุ สพฺพปฐมํ เปสิเตน อาคนฺตฺวา ‘‘นาหํ, ภนฺเต, สกฺโกมิ ตํ ภควนฺตํ ชีวิตา โวโรเปตุํ, มหิทฺธิโก โส ภควา มหานุภาโว’’ติ วุตฺเต เทวทตฺโต ‘‘อลํ, อาวุโส, มา ตฺวํ สมณํ โคตมํ ชีวิตา โวโรเปหิ, อหเมว สมณํ โคตมํ ชีวิตา โวโรเปสฺสามี’’ติ วตฺวา ตถาคเต คิชฺฌกูฏปพฺพตสฺส ปจฺฉิมฉายาย จงฺกมนฺเต สยํ คิชฺฌกูฏํ ปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา ยนฺตเวเคน มหติํ สิลํ ปวิชฺฌิ, ‘‘อิมาย สิลาย สมณํ โคตมํ ชีวิตา โวโรเปสฺสามี’’ติฯ ตทา ทฺเว ปพฺพตกูฏา สมาคนฺตฺวา ตํ สิลํ สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ ตโต ปปฏิกา อุปฺปติตฺวา ภควโต ปาทํ ปหริตฺวา รุหิรํ อุปฺปาเทสิ, พลวเวทนา ปวตฺติํสุฯ ชีวโก ตถาคตสฺส ปาทํ สตฺถเกน ผาเลตฺวา ทุฏฺฐโลหิตํ วเมตฺวา ปูติมํสํ อปเนตฺวา โธวิตฺวา เภสชฺชํ อาลิมฺปิตฺวา นิโรคมกาสิฯ สตฺถา ปุริมสทิสเมว ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต มหติยา พุทฺธลีลาย วิจริฯ

อถ นํ ทิสฺวา เทวทตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ สรีรํ ทิสฺวา โกจิ มนุสฺสภูโต อุปสงฺกมิตุํ น สกฺโกติ, รญฺโญ โข ปน นาฬาคิริ นาม หตฺถี จณฺโฑ ผรุโส มนุสฺสฆาตโก พุทฺธธมฺมสงฺฆคุเณ น ชานาติ, โส ตํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสตี’’ติฯ โส คนฺตฺวา รญฺโญ ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา หตฺถาจริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สมฺม, สฺเว นาฬาคิริํ มตฺตํ กตฺวา ปาโตว สมเณน โคตเมน ปฏิปนฺนวีถิยํ วิสฺสชฺเชหี’’ติ อาหฯ

เทวทตฺโตปิ นํ ‘‘อญฺเญสุ ทิวเสสุ หตฺถี กิตฺตกํ สุรํ ปิวตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อฏฺฐ ฆเฏ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ สฺเว ตฺวํ ตํ โสฬส ฆเฏ ปาเยตฺวา สมเณน โคตเมน ปฏิปนฺนวีถิยํ อภิมุขํ กเรยฺยาสี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ ราชา นคเร เภริํ จราเปสิ – ‘‘สฺเว นาฬาคิริํ มตฺตํ กตฺวา นคเร วิสฺสชฺเชสฺสติ, นาครา ปาโตว สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา อนฺตรวีถิํ มา ปฏิปชฺชิํสู’’ติฯ เทวทตฺโตปิ ราชนิเวสนา โอรุยฺห หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา หตฺถิโคปเก อามนฺเตตฺวา ‘‘มยํ ภเณ อุจฺจฏฺฐานิยํ นีจฏฺฐาเน, นีจฏฺฐานิยํ วา อุจฺจฏฺฐาเน กาตุํ สมตฺถา, สเจ โว ยเสน อตฺโถ, สฺเว ปาโตว นาฬาคิริํ ติขิณสุราย โสฬส ฆเฏ ปาเยตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส อาคมนเวลาย ตุตฺตโตมเรหิ วิชฺฌิตฺวา กุชฺฌาเปตฺวา หตฺถิสาลํ ภินฺทาเปตฺวา สมเณน โคตเมน ปฏิปนฺนวีถิยํ อภิมุขํ กตฺวา สมณํ โคตมํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ

สา ปวตฺติ สกลนคเร วิตฺถาริกา อโหสิฯ พุทฺธธมฺมสงฺฆมามกา อุปาสกา ตํ สุตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, เทวทตฺโต รญฺญา สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา สฺเว ตุมฺเหหิ ปฏิปนฺนวีถิยํ นาฬาคิริํ วิสฺสชฺชาเปสฺสติ, สฺเว ปิณฺฑาย อปวิสิตฺวา อิเธว โหถ, มยํ วิหาเรเยว พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภิกฺขํ ทสฺสามา’’ติ วทิํสุฯ สตฺถาปิ ‘‘สฺเว ปิณฺฑาย น ปวิสิสฺสามี’’ติ อวตฺวาว ‘‘อหํ สฺเว นาฬาคิริํ ทเมตฺวา ปาฏิหาริยํ กตฺวา ติตฺถิเย มทฺทิตฺวา ราชคเห ปิณฺฑาย อจริตฺวาว ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต นครา นิกฺขมิตฺวา เวฬุวนเมว อาคมิสฺสามิ, ราชคหวาสิโนปิ พหูนิ ภตฺตภาชนานิ คเหตฺวา เวฬุวนเมว อาคมิสฺสนฺติ, สฺเว วิหาเรเยว ภตฺตคฺคํ ภวิสฺสตี’’ติ อิมินา การเณน เตสํ อธิวาเสสิฯ เต ตถาคตสฺส อธิวาสนํ วิทิตฺวา ภตฺตภาชนานิ อาหริตฺวา ‘‘วิหาเรเยว ทานํ ทสฺสามา’’ติ ปกฺกมิํสุฯ

สตฺถาปิ ปฐมยาเม ธมฺมํ เทเสตฺวา มชฺฌิมยาเม เทวตานํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปจฺฉิมยามสฺส ปฐมโกฏฺฐาเส สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา ทุติยโกฏฺฐาเส ผลสมาปตฺติยา วีตินาเมตฺวา ตติยโกฏฺฐาเส มหากรุณาสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย โพธเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต นาฬาคิริทมเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมยํ ทิสฺวา วิภาตาย รตฺติยา กตสรีรปฏิชคฺคโน หุตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตตฺวา , ‘‘อานนฺท, อชฺช ราชคหปริวตฺตเกสุ อฏฺฐารสสุ มหาวิหาเรสุ สพฺเพสมฺปิ ภิกฺขูนํ มยาสทฺธิํ ราชคหํ ปวิสิตุํ อาโรเจหี’’ติ อาหฯ เถโร ตถา อกาสิฯ สพฺเพปิ ภิกฺขู เวฬุวเน สนฺนิปติํสุฯ สตฺถา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ราชคหํ ปาวิสิฯ อถ หตฺถิเมณฺฑา ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชิํสุ, มหนฺโต สมาคโม อโหสิฯ สทฺธาสมฺปนฺนา มนุสฺสา ‘‘อชฺช กิร พุทฺธนาคสฺส ติรจฺฉานนาเคน สงฺคาโม ภวิสฺสติ, อนูปมาย พุทฺธลีลาย นาฬาคิริทมนํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ปาสาทหมฺมิยเคหจฺฉทนาทีนิ อภิรุหิตฺวา อฏฺฐํสุฯ อสทฺธา ปน มิจฺฉาทิฏฺฐิกา ‘‘อยํ นาฬาคิริ จณฺโฑ ผรุโส มนุสฺสฆาตโก พุทฺธาทีนํ คุณํ น ชานาติ, โส อชฺช สมณสฺส โคตมสฺส สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ วิทฺธํเสตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสติ, อชฺช ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺฐิํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ปาสาทาทีสุ อฏฺฐํสุฯ

หตฺถีปิ ภควนฺตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺเส ตาเสนฺโต เคหานิ วิทฺธํเสนฺโต สกฏานิ สํจุณฺเณนฺโต โสณฺฑํ อุสฺสาเปตฺวา ปหฏฺฐกณฺณวาโล ปพฺพโต วิย อชฺโฌตฺถรนฺโต เยน ภควา เตนาภิธาวิฯ ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อยํ, ภนฺเต, นาฬาคิริ จณฺโฑ ผรุโส มนุสฺสฆาตโก อิมํ รจฺฉํ ปฏิปนฺโน, น โข ปนายํ พุทฺธาทิคุณํ ชานาติ, ปฏิกฺกมตุ, ภนฺเต, ภควา, ปฏิกฺกมตุ สุคโต’’ติฯ มา, ภิกฺขเว, ภายิตฺถ, ปฏิพโล อหํ นาฬาคิริํ ทเมตุนฺติฯ อถายสฺมา สาริปุตฺโต สตฺถารํ ยาจิ – ‘‘ภนฺเต, ปิตุ อุปฺปนฺนกิจฺจํ นาม เชฏฺฐปุตฺตสฺส ภาโร, อหเมว ตํ ทเมมี’’ติฯ อถ นํ สตฺถา, ‘‘สาริปุตฺต, พุทฺธพลํ นาม อญฺญํ, สาวกพลํ อญฺญํ, ติฏฺฐ ตฺว’’นฺติ ปฏิพาหิฯ เอวํ เยภุยฺเยน อสีติ มหาเถรา ยาจิํสุฯ สตฺถา สพฺเพปิ ปฏิพาหิฯ อถ อายสฺมา อานนฺโท สตฺถริ พลวสิเนเหน อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อยํ หตฺถี ปฐมํ มํ มาเรตู’’ติ ตถาคตสฺสตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา คนฺตฺวา สตฺถุ ปุรโต อฏฺฐาสิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘อเปหิ, อานนฺท, มา เม ปุรโต อฏฺฐาสี’’ติ อาหฯ ‘‘ภนฺเต, อยํ หตฺถี จณฺโฑ ผรุโส มนุสฺสฆาตโก กปฺปุฏฺฐานคฺคิสทิโส ปฐมํ มํ มาเรตฺวา ปจฺฉา ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺฉตู’’ติ เถโร อวจฯ ยาวตติยํ วุจฺจมาโนปิ ตเถว อฏฺฐาสิ น ปฏิกฺกมิฯ อถ นํ ภควา อิทฺธิพเลน ปฏิกฺกมาเปตฺวา ภิกฺขูนํ อนฺตเร ฐเปสิฯ

ตสฺมิํ ขเณ เอกา อิตฺถี นาฬาคิริํ ทิสฺวา มรณภยภีตา ปลายมานา องฺเกน คหิตํ ทารกํ หตฺถิโน จ ตถาคตสฺส จ อนฺตเร ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิฯ หตฺถี ตํ อนุพนฺธิตฺวา นิวตฺติตฺวา ทารกสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ ตทา ทารโก มหารวํ รวิฯ สตฺถา นาฬาคิริํ โอทิสฺสกเมตฺตาย ผริตฺวา สุมธุรํ พฺรหฺมสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา ‘‘อมฺโภ นาฬาคิริ ตํ โสฬส สุราฆเฏ ปาเยตฺวา มตฺตํ กโรนฺตา น ‘อญฺญํ คณฺหิสฺสตี’ติ กริํสุ, ‘มํ คณฺหิสฺสตี’ติ ปน กริํสุ, มา อการเณน ชงฺฆาโย กิลเมนฺโต วิจริ, อิโต เอหี’’ติ ปกฺโกสิฯ โส สตฺถุ วจนํ สุตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ภควโต รูปสิริํ โอโลเกตฺวา ปฏิลทฺธสํเวโค พุทฺธเตเชน ปจฺฉินฺนสุรามโท โสณฺฑํ โอลมฺเพนฺโต กณฺเณ จาเลนฺโต อาคนฺตฺวา ตถาคตสฺส ปาเทสุ ปติฯ อถ นํ สตฺถา, ‘‘นาฬาคิริ, ตฺวํ ติรจฺฉานหตฺถี, อหํ พุทฺธวารโณ, อิโต ปฏฺฐาย มา จณฺโฑ ผรุโส มนุสฺสฆาตโก ภว, สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตจิตฺตํ ปฏิลภา’’ติ วตฺวา ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา กุมฺเภ ปรามสิตฺวา –

‘‘มา กุญฺชร นาคมาสโท, ทุกฺโข หิ กุญฺชร นาคมาสโท;

น หิ นาคหตสฺส กุญฺชร, สุคติ โหติ อิโต ปรํ ยโตฯ

‘‘มา จ มโท มา จ ปมาโท, น หิ ปมตฺตา สุคติํ วชนฺติ เต;

ตฺวญฺเญว ตถา กริสฺสสิ, เยน ตฺวํ สุคติํ คมิสฺสสี’’ติฯ (จูฬว. 342) –

ธมฺมํ เทเสสิฯ

ตสฺส สกลสรีรํ ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิฯ สเจ กิร ติรจฺฉานคโต นาภวิสฺสา, โสตาปตฺติผลํ อธิคมิสฺสาฯ มนุสฺสา ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา อุนฺนทิํสุ อปฺโผฏิํสุ, สญฺชาตโสมนสฺสา นานาภรณานิ ขิปิํสุ, ตานิ หตฺถิสฺส สรีรํ ปฏิจฺฉาทยิํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย นาฬาคิริ ธนปาลโก นาม ชาโตฯ ตสฺมิํ โข ปน ธนปาลกสมาคเม จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ อมตํ ปิวิํสุฯ

สตฺถา ธนปาลกํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปสิฯ โส โสณฺฑาย ภควโต ปาเท ปํสูนิ คเหตฺวา อุปริ มุทฺธนิ อากิริตฺวา ปฏิกุฏิโตว ปฏิกฺกมิตฺวา ทสฺสนูปจาเร ฐิโต ทสพลํ วนฺทิตฺวา นิวตฺติตฺวา หตฺถิสาลํ ปาวิสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ทนฺตสุทนฺโต หุตฺวา น กญฺจิ วิเหเฐติฯ สตฺถา นิปฺผนฺนมโนรโถ ‘‘เยหิ ยํ ธนํ ขิตฺตํ, เตสญฺเญว ตํ โหตู’’ติ อธิฏฺฐาย ‘‘อชฺช มยา มหนฺตํ ปาฏิหาริยํ กตํ, อิมสฺมิํ นคเร ปิณฺฑาย จรณํ อปฺปฏิรูป’’นฺติ ติตฺถิเย มทฺทิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ชยปฺปตฺโต วิย ขตฺติโย นครา นิกฺขมิตฺวา เวฬุวนเมว คโตฯ นครวาสิโน พหุํ อนฺนปานขาทนียํ อาทาย วิหารํ คนฺตฺวา มหาทานํ ปวตฺตยิํสุฯ

ตํ ทิวสํ สายนฺหสมเย ธมฺมสภํ ปูเรตฺวา สนฺนิสินฺนา ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อายสฺมตา อานนฺเทน ตถาคตสฺสตฺถาย อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชนฺเตน ทุกฺกรํ กตํ, นาฬาคิริํ ทิสฺวา สตฺถารา ติกฺขตฺตุํ ปฏิพาหิยมาโนปิ นาปคโต, อโห ทุกฺกรการโก, อาวุโส, อายสฺมา อานนฺโท’’ติฯ สตฺถา ‘‘อานนฺทสฺส คุณกถา ปวตฺตติ, คนฺตพฺพํ มยา เอตฺถา’’ติ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อานนฺโท ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ มมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต มหิํสกรฏฺเฐ สาคลนคเร สาคโล นาม ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา นครโต อวิทูเร เอกสฺมิํ เนสาทคามเก อญฺญตโร เนสาโท ปาเสหิ สกุเณ พนฺธิตฺวา นคเร วิกฺกิณนฺโต ชีวิกํ กปฺเปสิฯ นครโต จ อวิทูเร อาวฏฺฏโต ทฺวาทสโยชโน มานุสิโย นาม ปทุมสโร อโหสิ ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺโนฯ ตตฺถ นานปฺปกาโร สกุณสงฺโฆ โอตริฯ โส เนสาโท ตตฺถ อนิยาเมน ปาเส โอฑฺเฑสิฯ ตสฺมิํ กาเล ธตรฏฺโฐ หํสราชา ฉนฺนวุติหํสสหสฺสปริวาโร จิตฺตกูฏปพฺพเต สุวณฺณคุหายํ วสติ, สุมุโข นามสฺส เสนาปติ อโหสิฯ

อเถกทิวสํ ตโต หํสยูถา กติปยา สุวณฺณหํสา มานุสิยํ สรํ คนฺตฺวา ปหูตโคจเร ตสฺมิํ ยถาสุขํ วิจริตฺวา สุหิตา จิตฺตกูฏํ อาคนฺตฺวา ธตรฏฺฐสฺส อาโรเจสุํ – ‘‘มหาราช, มนุสฺสปเถ มานุสิโย นาม ปทุมสโร สมฺปนฺนโคจโร, ตตฺถ โคจรํ คณฺหิตุํ คจฺฉามา’’ติฯ โส ‘‘มนุสฺสปโถ นาม สาสงฺโก สปฺปฏิภโย, มา โว รุจฺจิตฺถา’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวาปิ เตหิ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโน ‘‘สเจ ตุมฺหากํ รุจฺจติ, คจฺฉามา’’ติ สปริวาโร ตํ สรํ อคมาสิฯ โส อากาสา โอตรนฺโต ปาทํ ปาเส ปเวเสนฺโตเยว โอตริฯ อถสฺส ปาโส ปาทํ อยปฏฺฏเกน กฑฺฒนฺโต วิย อาพนฺธิตฺวา คณฺหิฯ อถสฺส ‘‘ฉินฺทิสฺสามิ น’’นฺติ อากฑฺฒนฺตสฺส ปฐมวาเร จมฺมํ ฉิชฺชิ, ทุติยวาเร มํสํ ฉิชฺชิ, ตติยวาเร นฺหารุ ฉิชฺชิ, ปาโส อฏฺฐิํ อาหจฺจ อฏฺฐาสิ, โลหิตํ ปคฺฆริ, พลวเวทนา ปวตฺติํสุฯ

โส จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ พทฺธรวํ รวิสฺสามิ, ญาตกา เม อุตฺรสฺตา หุตฺวา โคจรํ อคฺคณฺหิตฺวา ฉาตชฺฌตฺตาว ปลายนฺตา ทุพฺพลตาย มหาสมุทฺเท ปติสฺสนฺตี’’ติฯ โส เวทนํ อธิวาเสตฺวา ญาตีนํ ยาวทตฺถํ จริตฺวา หํสานํ กีฬนกาเล มหนฺเตน สทฺเทน พทฺธรวํ รวิฯ ตํ สุตฺวา เต หํสา มรณภยตชฺชิตา วคฺควคฺคา หุตฺวา จิตฺตกูฏาภิมุขา ปกฺกมิํสุฯ เตสุ ปกฺกนฺเตสุ สุมุโข หํสเสนาปติ ‘‘กจฺจิ นุ โข อิทํ ภยํ มหาราชสฺส อุปฺปนฺนํ, ชานิสฺสามิ น’’นฺติ เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส หํสคณสฺส อนฺตเร มหาสตฺตํ อทิสฺวา มชฺฌิมหํสคณํ วิจินิ, ตตฺถปิ อทิสฺวา ปจฺฉิมหํสคณํ วิจินิ, ตตฺถปิ อทิสฺวา ‘‘นิสฺสํสยํ ตสฺเสเวทํ ภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ นิวตฺติตฺวา อาคจฺฉนฺโต มหาสตฺตํ ปาเส พทฺธํ โลหิตมกฺขิตํ ทุกฺขาตุรํ ปงฺกปิฏฺเฐ นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘มา ภายิ, มหาราช, อหํ มม ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ตุมฺเห ปาสโต โมเจสฺสามี’’ติ วทนฺโต โอตริตฺวา มหาสตฺตํ อสฺสาเสนฺโตว ปงฺกปิฏฺเฐ นิสีทิฯ อถ นํ วีมํสนฺโต มหาสตฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[1]

‘‘สุมุข อนุปจินนฺตา, ปกฺกมนฺติ วิหงฺคมา;

คจฺฉ ตุวมฺปิ มา กงฺขิ, นตฺถิ พทฺเธ สหายตา’’ติฯ

ตตฺถ อนุปจินนฺตาติ สิเนเหน อาลยวเสน อโนโลเกนฺตาฯ

ปกฺกมนฺตีติ เอเต ฉนฺนวุติ หํสสหสฺสา ญาติวิหงฺคมา มํ ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, ตฺวมฺปิ คจฺฉ, มา อิธ วาสํ อากงฺขิ, เอวญฺหิ ปาเสน พทฺเธ มยิ สหายตา นาม นตฺถิ, น หิ เต อหํ อิทานิ กิญฺจิ สหายกิจฺจํ กาตุํ สกฺขิสฺสามิ, กิํ เต มยา นิรูปกาเรน, ปปญฺจํ อกตฺวา คจฺเฉวาติ วทติฯ

อิโต ปรํ –

[2]

‘‘คจฺเฉ วาหํ น วา คจฺเฉ, น เตน อมโร สิยํ;

สุขิตํ ตํ อุปาสิตฺวา, ทุกฺขิตํ ตํ กถํ ชเหฯ

[3]

‘‘มรณํ วา ตยา สทฺธิํ, ชีวิตํ วา ตยา วินา;

ตเทว มรณํ เสยฺโย, ยญฺเจ ชีเว ตยา วินาฯ

[4]

‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, ยํ ตํ เอวํ คตํ ชเห;

ยา คติ ตุยฺหํ สา มยฺหํ, รุจฺจเต วิหคาธิปฯ

[5]

‘‘กา นุ ปาเสน พทฺธสฺส, คติ อญฺญา มหานสา;

สา กถํ เจตยานสฺส, มุตฺตสฺส ตว รุจฺจติฯ

[6]

‘‘กํ วา ตฺวํ ปสฺสเส อตฺถํ, มม ตุยฺหญฺจ ปกฺขิม;

ญาตีนํ วาวสิฏฺฐานํ, อุภินฺนํ ชีวิตกฺขเยฯ

[7]

‘‘ยํ น กญฺจนเทปิญฺฉ, อนฺเธน ตมสา คตํ;

ตาทิเส สญฺจชํ ปาณํ, กมตฺถมภิโชตเยฯ

[8]

‘‘กถํ นุ ปตตํ เสฏฺฐ, ธมฺเม อตฺถํ น พุชฺฌสิ;

ธมฺโม อปจิโต สนฺโต, อตฺถํ ทสฺเสติ ปาณินํฯ

[9]

‘‘โสหํ ธมฺมํ อเปกฺขาโน, ธมฺมา จตฺถํ สมุฏฺฐิตํ;

ภตฺติญฺจ ตยิ สมฺปสฺสํ, นาวกงฺขามิ ชีวิตํฯ

[10] ‘‘อทฺธา เอโส สตํ ธมฺโม, โย มิตฺโต มิตฺตมาปเทฯ

น จเช ชีวิตสฺสาปิ, เหตุธมฺมมนุสฺสรํฯ

[11]

‘‘สฺวายํ ธมฺโม จ เต จิณฺโณ, ภตฺติ จ วิทิตา มยิ;

กามํ กรสฺสุ มยฺเหตํ, คจฺเฉวานุมโต มยาฯ

[12]

‘‘อปิ ตฺเววํ คเต กาเล, ยํ ขณฺฑํ ญาตินํ มยา;

ตยา ตํ พุทฺธิสมฺปนฺนํ, อสฺส ปรมสํวุตํฯ

[13]

‘‘อิจฺเจวํ มนฺตยนฺตานํ, อริยานํ อริยวุตฺตินํ;

ปจฺจทิสฺสถ เนสาโท, อาตุรานมิวนฺตโกฯ

[14]

‘‘เต สตฺตุมภิสญฺจิกฺข, ทีฆรตฺตํ หิตา ทิชา;

ตุณฺหีมาสิตฺถ อุภโย, น สญฺจเลสุมาสนาฯ

[15]

‘‘ธตรฏฺเฐ จ ทิสฺวาน, สมุฑฺเฑนฺเต ตโต ตโต;

อภิกฺขมถ เวเคน, ทิชสตฺตุ ทิชาธิเปฯ

[16]

‘‘โส จ เวเคนภิกฺกมฺม, อาสชฺช ปรเม ทิเช;

ปจฺจกมิตฺถ เนสาโท, พทฺธา อิติ วิจินฺตยํฯ

[17]

‘‘เอกํว พทฺธมาสีนํ, อพทฺธญฺจ ปุนาปรํ;

อาสชฺช พทฺธมาสีนํ, เปกฺขมานมทีนวํฯ

[18]

‘‘ตโต โส วิมโตเยว, ปณฺฑเร อชฺฌภาสถ;

ปวฑฺฒกาเย อาสีเน, ทิชสงฺฆคณาธิเปฯ

[19]

‘‘ยํ นุ ปาเสน มหตา, พทฺโธ น กุรุเต ทิสํ;

อถ กสฺมา อพทฺโธ ตฺวํ, พลี ปกฺขิ น คจฺฉสิฯ

[20]

‘‘กิํ นุ ตฺยายํ ทิโช โหติ, มุตฺโต พทฺธํ อุปาสสิ;

โอหาย สกุณา ยนฺติ, กิํ เอโก อวหียสิฯ

[21]

‘‘ราชา เม โส ทิชามิตฺต, สขา ปาณสโม จ เม;

เนว นํ วิชหิสฺสามิ, ยาว กาลสฺส ปริยายํฯ

[22]

‘‘กถํ ปนายํ วิหงฺโค, นาทฺทส ปาสโมฑฺฑิตํ;

ปทญฺเหตํ มหนฺตานํ, โพทฺธุมรหนฺติ อาปทํฯ

[23]

‘‘ยทา ปราภโว โหติ, โปโส ชีวิตสงฺขเย;

อถ ชาลญฺจ ปาสญฺจ, อาสชฺชาปิ น พุชฺฌติฯ

[24]

‘‘อปิ ตฺเวว มหาปญฺญ, ปาสา พหุวิธา ตตา;

คุยฺหมาสชฺช พชฺฌนฺติ, อเถวํ ชีวิตกฺขเย’’ติฯ –

อิมาสํ คาถานํ สมฺพนฺโธ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ คจฺเฉ วาติ, มหาราช, อหํ อิโต คจฺเฉยฺยํ วา น วา, นาหํ เตน คมเนน วา อคมเนน วา อมโร สิยํ, อหญฺหิ อิโต คโตปิ อคโตปิ มรณโต อมุตฺโตว, อิโต ปุพฺเพ ปน สุขิตํ ตํ อุปาสิตฺวา อิทานิ ทุกฺขิตํ ตํ กถํ ชเหยฺยนฺติ วทติฯ มรณํ วาติ มม อคจฺฉนฺตสฺส วา ตยา สทฺธิํ มรณํ ภเวยฺย, คจฺฉนฺตสฺส วา ตยา วินา ชีวิตํฯ เตสุ ทฺวีสุ ยํ ตยา สทฺธิํ มรณํ, ตเทว เม วรํ, ยํ ตยา วินา ชีเวยฺยํ, น เม ตํ วรนฺติ อตฺโถฯ รุจฺจเตติ ยา ตว คติ นิปฺผตฺติ, สาว มยฺหํ รุจฺจติฯ สา กถนฺติ สมฺม สุมุข มม ตาว ทฬฺเหน วาลปาเสน พทฺธสฺส ปรหตฺถํ คตสฺส สา คติ รุจฺจตุ, ตว ปน เจตยานสฺส สเจตนสฺส ปญฺญวโต มุตฺตสฺส กถํ รุจฺจติฯ

ปกฺขิมาติ ปกฺขสมฺปนฺนฯ อุภินฺนนฺติ อมฺหากํ ทฺวินฺนํ ชีวิตกฺขเย สติ ตฺวํ มม วา ตว วา อวสิฏฺฐญาตีนํ วา กํ อตฺถํ ปสฺสสิฯ ยํ นาติ เอตฺถ -กาโร อุปมาเนฯ กญฺจนเทปิญฺฉาติ กญฺจนทฺเวปิญฺฉ, อยเมว วา ปาโฐ, กญฺจนสทิสอุภยปกฺขาติ อตฺโถฯ ตมสาติ ตมสิฯ คตนฺติ กตํ, อยเมว วา ปาโฐฯ ปุริมสฺส -การสฺส อิมินา สมฺพนฺโธ, ‘‘น กต’’นฺติ กตํ วิยาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตยิ ปาณํ จชนฺเตปิ อจชนฺเตปิ มม ชีวิตสฺส อภาวา ยํ ตว ปาณสญฺจชนํ, ตํ อนฺเธน ตมสิ กตํ วิย กิญฺจิเทว รูปกมฺมํ อปจฺจกฺขคุณํ, ตาทิเส ตว อปจฺจกฺขคุเณ ปาณสญฺจชเน ตฺวํ ปาณํ สญฺจชนฺโต กมตฺถํ โชเตยฺยาสีติฯ

ธมฺโม อปจิโต สนฺโตติ ธมฺโม ปูชิโต มานิโต สมาโนฯ อตฺถํ ทสฺเสตีติ วุทฺธิํ ทสฺเสติฯ อเปกฺขาโนติ อเปกฺขนฺโตฯ ธมฺมา จตฺถนฺติ ธมฺมโต จ อตฺถํ สมุฏฺฐิตํ ปสฺสนฺโต ภตฺตินฺติ สิเนหํฯ สตํ ธมฺโมติ ปณฺฑิตานํ สภาโวฯ โย มิตฺโตติ โย มิตฺโต อาปทาสุ มิตฺตํ น จเช, ตสฺส อจชนฺตสฺส มิตฺตสฺส เอส สภาโว นาม อทฺธา สตํ ธมฺโมฯ วิทิตาติ ปากฏา ชาตาฯ กามํ กรสฺสูติ เอตํ มม กามํ มยา อิจฺฉิตํ มม วจนํ กรสฺสุฯ อปิ ตฺเววํ คเต กาเลติ อปิ ตุ เอวํ คเต กาเล มยิ อิมสฺมิํ ฐาเน ปาเสน พทฺเธฯ ปรมสํวุตนฺติ ปรมปริปุณฺณํฯ

อิจฺเจวํ มนฺตยนฺตานนฺติ ‘‘คจฺฉ, น คจฺฉามี’’ติ เอวํ กเถนฺตานํ อริยานนฺติ อาจารอริยานํฯ

ปจฺจทิสฺสถาติ กาสายานิ นิวาเสตฺวา รตฺตมาลํ ปิฬนฺธิตฺวา มุคฺครํ อาทาย อาคจฺฉนฺโต อทิสฺสถฯ อาตุรานนฺติ คิลานานํ มจฺจุ วิยฯ อภิสญฺจิกฺขาติ, ภิกฺขเว, เต อุโภปิ สตฺตุํ อายนฺตํ ปสฺสิตฺวาฯ หิตาติ ทีฆรตฺตํ อญฺญมญฺญสฺส หิตา มุทุจิตฺตาฯ น สญฺจเลสุมาสนาติ อาสนโต น จลิํสุ, ยถานิสินฺนาว อเหสุํฯ สุมุโข ปน ‘‘อยํ เนสาโท อาคนฺตฺวา ปหรนฺโต มํ ปฐมํ ปหรตู’’ติ จินฺเตตฺวา มหาสตฺตํ ปจฺฉโต กตฺวา นิสีทิฯ

ธตรฏฺเฐติ หํเสฯ สมุฑฺเฑนฺเตติ มรณภเยน อิโต จิโต จ อุปฺปตนฺเต ทิสฺวาฯ อาสชฺชาติ อิตเร ทฺเว ชเน อุปคนฺตฺวาฯ ปจฺจกมิตฺถาติ ‘‘พทฺธา, น พทฺธา’’ติ จินฺเตนฺโต อุปธาเรนฺโต อกมิตฺถ, เวคํ หาเปตฺวา สณิกํ อคมาสิฯ อาสชฺช พทฺธมาสีนนฺติ พทฺธํ มหาสตฺตํ อุปคนฺตฺวา นิสินฺนํ สุมุขํฯ อทีนวนฺติอาทีนวเมว หุตฺวา มหาสตฺตํ โอโลเกนฺตํ ทิสฺวาฯ วิมโตติ กิํ นุ โข อพทฺโธ พทฺธสฺส สนฺติเก นิสินฺโน, การณํ ปุจฺฉิสฺสามีติ วิมติชาโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ ปณฺฑเรติ หํเส, อถ วา ปริสุทฺเธ นิมฺมเล, สมฺปหฏฺฐกญฺจนวณฺเณติ อตฺโถฯ ปวฑฺฒกาเยติ วฑฺฒิตกาเย มหาสรีเรฯ ยํ นูติ ยํ ตาว เอโส มหาปาเสน พทฺโธฯ น กุรุเต ทิสนฺติ ปลายนตฺถาย เอกํ ทิสํ น ภชติ, ตํ ยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ พลีติ พลสมฺปนฺโน หุตฺวาปิฯ ปกฺขีติ ตํ อาลปติฯ โอหายาติ ฉฑฺเฑตฺวาฯ ยนฺตีติ เสสสกุณา คจฺฉนฺติฯ อวหียสีติ โอหียสิฯ

ทิชามิตฺตาติ ทิชานํ อมิตฺตฯ ยาว กาลสฺส ปริยายนฺติ ยาว มรณสฺส วาโร อาคจฺฉติฯ กถํ ปนายนฺติ ตฺวํ ราชา เม โสติ วทสิ, ราชาโน จ นาม ปณฺฑิตา โหนฺติ, อิติปิ ปณฺฑิโต สมาโน เกน การเณน โอฑฺฑิตํ ปาสํ น อทฺทสฯ ปทํ เหตนฺติ ยสมหตฺตํ วา ญาณมหตฺตํ วา ปตฺตานํ อตฺตโน อาปทพุชฺฌนํ นาม ปทํ การณํ, ตสฺมา เต อาปทํ โพทฺธุมรหนฺติฯ ปราภโวติ อวฑฺฒิฯ อาสชฺชาปีติ อุปคนฺตฺวาปิ น พุชฺฌติฯ ตตาติ วิตตา โอฑฺฑิตาฯ คุยฺหมาสชฺชาติ เตสุ ปาเสสุ โย คุฬฺโห ปฏิจฺฉนฺโน ปาโส, ตํ อาสชฺช พชฺฌนฺติฯ อเถวนฺติ อถ เอวํ ชีวิตกฺขเย พชฺฌนฺเตวาติ อตฺโถฯ

อิติ นํ โส กถาสลฺลาเปน มุทุหทยํ กตฺวา มหาสตฺตสฺส ชีวิตํ ยาจนฺโต คาถมาห –

[25]

‘‘อปิ นายํ ตยา สทฺธิํ, สํวาสสฺส สุขุทฺรโย;

อปิ โน อนุมญฺญาสิ, อปิ โน ชีวิตํ ทเท’’ติฯ

ตตฺถ อปิ นายนฺติ อปิ นุ อยํฯ สุขุทฺรโยติ สุขผโลฯ อปิ โน อนุมญฺญาสีติ จิตฺตกูฏํ คนฺตฺวา ญาตเก ปสฺสิตุํ ตฺวํ อปิ โน อนุชาเนยฺยาสิฯ อปิ โน ชีวิตํ ทเทติ อปิ โน อิมาย กถาย อุปฺปนฺนวิสฺสาโส น มาเรยฺยาสีติฯ

โส ตสฺส มธุรกถาย พชฺฌิตฺวา คาถมาห –

[26]

‘‘น เจว เม ตฺวํ พทฺโธสิ, นปิ อิจฺฉามิ เต วธํ;

กามํ ขิปฺปมิโต คนฺตฺวา, ชีว ตฺวํ อนิโฆ จิร’’นฺติฯ

ตโต สุมุโข จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[27]

‘‘เนวาหเมตมิจฺฉามิ , อญฺญตฺเรตสฺส ชีวิตา;

สเจ เอเกน ตุฏฺโฐสิ, มุญฺเจตํ มญฺจ ภกฺขยฯ

[28]

‘‘อาโรหปริณาเหน, ตุลฺยาสฺมา วยสา อุโภ;

น เต ลาเภน ชีวตฺถิ, เอเตน นิมินา ตุวํฯ

[29]

‘‘ตทิงฺฆ สมเปกฺขสฺสุ, โหตุ คิทฺธิ ตวมฺหสุ;

มํ ปุพฺเพ พนฺธ ปาเสน, ปจฺฉา มุญฺจ ทิชาธิปํฯ

[30]

‘‘ตาวเทว จ เต ลาโภ, กตาสฺส ยาจนาย จ;

มิตฺติ จ ธตรฏฺเฐหิ, ยาวชีวาย เต สิยา’’ติฯ

ตตฺถ เอตนฺติ ยํ อญฺญตฺร เอตสฺส ชีวิตา มม ชีวิตํ, เอตํ อหํ เนว อิจฺฉามิฯ ตุลฺยาสฺมาติ สมานา โหมฯ นิมินา ตุวนฺติ ปริวตฺเตหิ ตฺวํฯ ตวมฺหสูติ ตว อมฺเหสุ คิทฺธิ โหตุ, กิํ เต เอเตน, มยิ โลภํ อุปฺปาเทหีติ วทติฯ ตาวเทวาติ ตตฺตโกเยวฯ ยาจนาย จาติ ยา มม ยาจนา, สาว กตา อสฺสาติ อตฺโถฯ

อิติ โส ตาย ธมฺมเทสนาย เตเล ปกฺขิตฺตกปฺปาสปิจุ วิย มุทุคตหทโย มหาสตฺตํ ตสฺส ทายํ กตฺวา ททนฺโต อาห –

[31]

‘‘ปสฺสนฺตุ โน มหาสงฺฆา, ตยา มุตฺตํ อิโต คตํ;

มิตฺตามจฺจา จ ภจฺจา จ, ปุตฺตทารา จ พนฺธวาฯ

[32]

‘‘น จ เต ตาทิสา มิตฺตา, พหูนํ อิธ วิชฺชติ;

ยถา ตฺวํ ธตรฏฺฐสฺส, ปาณสาธารโณ สขาฯ

[33]

‘‘โส เต สหายํ มุญฺจามิ, โหตุ ราชา ตวานุโค;

กามํ ขิปฺปมิโต คนฺตฺวา, ญาติมชฺเฌ วิโรจถา’’ติฯ

ตตฺถ โนติ นิปาตมตฺตํฯ ตยา มุตฺตนฺติ อิมญฺหิ ตฺวญฺเญว มุญฺจสิ นาม, ตสฺมา อิมํ ตยา มุตฺตํ อิโต จิตฺตกูฏปพฺพตํ คตํ มหนฺตา ญาติสงฺฆา เอเต จ มิตฺตาทโย ปสฺสนฺตุฯ เอตฺถ จ พนฺธวาติ เอกโลหิตสมฺพนฺธาฯ วิชฺชตีติ วิชฺชนฺติฯ ปาณสาธารโณติ สาธารณปาโณ อวิภตฺตชีวิโก, ยถา ตฺวํ เอตสฺส สขา, เอตาทิสา อญฺเญสํ พหูนํ มิตฺตา นาม น วิชฺชนฺติฯ ตวานุโคติ เอตํ ทุกฺขิตํ อาทาย ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส ตว อยํ อนุโค โหตูติฯ

เอวํ วตฺวา ปน เนสาทปุตฺโต เมตฺตจิตฺเตน มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา พนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา อาลิงฺคิตฺวา สรโต นิกฺขาเมตฺวา สรตีเร ตรุณทพฺพติณปิฏฺเฐ นิสีทาเปตฺวา ปาเท พนฺธนปาสํ มุทุจิตฺเตน สณิกํ โมเจตฺวา ทูเร ขิปิตฺวา มหาสตฺเต พลวสิเนหํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา เมตฺตจิตฺเตน อุทกํ อาทาย โลหิตํ โธวิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชิฯ ตสฺส เมตฺตจิตฺตานุภาเวน โพธิสตฺตสฺส ปาเท สิรา สิราหิ, มํสํ มํเสน, จมฺมํ จมฺเมน ฆฏิตํ, ตาวเทว ปาโท สํรุฬฺโห สญฺชาตฉวิสญฺชาตโลโม อโหสิ อพทฺธปาเทน นิพฺพิเสโสฯ โพธิสตฺโต สุขิโต ปกติภาเวเนว นิสีทิฯ อถ สุมุโข อตฺตานํ นิสฺสาย มหาสตฺตสฺส สุขิตภาวํ ทิสฺวา สญฺชาตโสมนสฺโส เนสาทสฺส ถุติมกาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[34]

‘‘โส ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารโว;

อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํฯ

[35]

‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ ญาติภิ;

ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา ทิชาธิป’’นฺติฯ

ตตฺถ วกฺกงฺโคติ วงฺกคีโวฯ

เอวํ ลุทฺทสฺส ถุติํ กตฺวา สุมุโข โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘มหาราช, อิมินา อมฺหากํ มหาอุปกาโร กโต, อยญฺหิ อมฺหากํ วจนํ อกตฺวา กีฬาหํเส โน กตฺวา อิสฺสรานํ เทนฺโต พหุํ ธนํ ลเภยฺย, มาเรตฺวา มํสํ วิกฺกิณนฺโต มูลมฺปิ ลเภถ, อตฺตโน ปน ชีวิตํ อโนโลเกตฺวา อมฺหากํ วจนํ อกริ , อิมํ รญฺโญ สนฺติกํ เนตฺวา สุขชีวิตํ กโรมา’’ติฯ มหาสตฺโต สมฺปฏิจฺฉิฯ สุมุโข อตฺตโน ภาสาย มหาสตฺเตน สทฺธิํ กเถตฺวา ปุน มนุสฺสภาสาย ลุทฺทปุตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ กิมตฺถํ ปาเส โอฑฺเฑสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ธนตฺถ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เอวํ สนฺเต อมฺเห อาทาย นครํ ปวิสิตฺวา รญฺโญ ทสฺเสหิ, พหุํ เต ธนํ ทาเปสฺสามี’’ติ วตฺวา อาห –

[36]

‘‘เอหิ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยถา ตฺวมปิ ลจฺฉเส;

ลาภํ ตวายํ ธตรฏฺโฐ, ปาปํ กิญฺจิ น ทกฺขติฯ

[37]

‘‘ขิปฺปมนฺเตปุรํ เนตฺวา, รญฺโญ ทสฺเสหิ โน อุโภ;

อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ฐิเตฯ

[38]

‘‘ธตรฏฺฐา มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;

อยญฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโรฯ

[39] ‘‘อสํสยํ อิมํ ทิสฺวา, หํสราชํ นราธิโปฯ

ปตีโต สุมโน วิตฺโต, พหุํ ทสฺสติ เต ธน’’นฺติฯ

ตตฺถ อนุสิกฺขามีติ อนุสาสามิฯ ปาปนฺติ ลามกํฯ รญฺโญ ทสฺเสหิ โน อุโภติ อมฺเห อุโภปิ รญฺโญ ทสฺเสหิฯ

อยํ โพธิสตฺตสฺส ปญฺญาปภาวทสฺสนตฺถํ, อตฺตโน มิตฺตธมฺมสฺส อาวิภาวนตฺถํ, ลุทฺทสฺส ธนลาภตฺถํ, รญฺโญ สีเลสุ ปติฏฺฐาปนตฺถญฺจาติ จตูหิ การเณหิ เอวมาหฯ ธตรฏฺฐาติ เนตฺวา จ ปน รญฺโญ เอวํ อาจิกฺเขยฺยาสิ, ‘‘มหาราช, อิเม ธตรฏฺฐกุเล ชาตา ทฺเว หํสาธิปติโน, เอเตสุ อยํ ราชา, อิตโร เสนาปตี’’ติฯ อิติ นํ สิกฺขาเปสิฯ ‘‘ปตีโต’’ติอาทีนิ ตีณิปิ ตุฏฺฐาการเววจนาเนวฯ

เอวํ วุตฺเต ลุทฺโท, ‘‘สามิ, มา โว ราชทสฺสนํ รุจฺจิ, ราชาโน นาม จลจิตฺตา, กีฬาหํเส วา โว กเรยฺยุํ มาราเปยฺยุํ วา’’ติ วตฺวา, ‘‘สมฺม, มา ภายิ, อหํ ตาทิสํ กกฺขฬํ ลุทฺทํ โลหิตปาณิํ ธมฺมกถาย มุทุกํ กตฺวา มม ปาเทสุ ปาเตสิํ, ราชาโน นาม ปุญฺญวนฺโต ปญฺญวนฺโต จ สุภาสิตทุพฺภาสิตญฺญู จ, ขิปฺปํ อมฺเห รญฺโญ ทสฺเสหี’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ มา มยฺหํ กุชฺฌิตฺถ, อหํ อวสฺสํ ตุมฺหากํ รุจิยา เนมี’’ติ วตฺวา อุโภปิ กาชํ อาโรเปตฺวา ราชกุลํ คนฺตฺวา รญฺโญ ทสฺเสตฺวา รญฺญา ปุฏฺโฐ ยถาภูตํ อาโรเจสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[40]

‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, กมฺมุนา อุปปาทยิ;

ขิปฺปมนฺเตปุรํ คนฺตฺวา, รญฺโญ หํเส อทสฺสยิ;

อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ฐิเตฯ

[41]

‘‘ธตรฏฺฐา มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;

อยญฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร;

[42]

‘‘กถํ ปนิเม วิหงฺคา, ตว หตฺถตฺตมาคตา;

กถํ ลุทฺโท มหนฺตานํ, อิสฺสเร อิธ อชฺฌคาฯ

[43]

‘‘วิหิตา สนฺติเม ปาสา, ปลฺลเลสุ ชนาธิป;

ยํ ยทายตนํ มญฺเญ, ทิชานํ ปาณโรธนํฯ

[44]

‘‘ตาทิสํ ปาสมาสชฺช, หํสราชา อพชฺฌถ;

ตํ อพทฺโธ อุปาสิโน, มมายํ อชฺฌภาสถฯ

[45]

‘‘สุทุกฺกรํ อนริเยภิ, ทหเต ภาวมุตฺตมํ;

ภตฺตุรตฺเถ ปรกฺกนฺโต, ธมฺมยุตฺโต วิหงฺคโมฯ

[46]

‘‘อตฺตนายํ จชิตฺวาน, ชีวิตํ ชีวิตารโห;

อนุตฺถุนนฺโต อาสีโน, ภตฺตุ ยาจิตฺถ ชีวิตํฯ

[47]

‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ปสาทมหมชฺฌคา;

ตโต นํ ปามุจิํ ปาสา, อนุญฺญาสิํ สุเขน จฯ

[48]

‘‘โส ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารโว;

อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํฯ

[49]

‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ ญาติภิ;

ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา ทิชาธิปํฯ

[50]

‘‘เอหิ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยถา ตฺวมปิ ลจฺฉเส;

ลาภํ ตวายํ ธตรฏฺโฐ, ปาปํ กิญฺจิ น ทกฺขติฯ

[51]

‘‘ขิปฺปมนฺเตปุรํ เนตฺวา, รญฺโญ ทสฺเสหิ โน อุโภ;

อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ฐิเตฯ

[52]

‘‘ธตรฏฺฐา มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;

อยญฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโรฯ

[53]

‘‘อสํสยํ อิมํ ทิสฺวา, หํสราชํ นราธิโป;

ปตีโต สุมโน วิตฺโต, พหุํ ทสฺสติ เต ธนํฯ

[54]

‘‘เอวเมตสฺส วจนา, อานีตาเม อุโภ มยา;

เอตฺเถว หิ อิเม อาสุํ, อุโภ อนุมตา มยาฯ

[55]

‘‘โสยํ เอวํ คโต ปกฺขี, ทิโช ปรมธมฺมิโก;

มาทิสสฺส หิ ลุทฺทสฺส, ชนเยยฺยาถ มทฺทวํฯ

[56]

‘‘อุปายนญฺจ เต เทว, นาญฺญํ ปสฺสามิ เอทิสํ;

สพฺพสากุณิกาคาเม, ตํ ปสฺส มนุชาธิปา’’ติฯ

ตตฺถ กมฺมุนา อุปปาทยีติ ยํ โส อวจ, ตํ กโรนฺโต กายกมฺเมน สมฺปาเทสิฯ

คนฺตฺวาติ หํสราเชน นิสินฺนกาชโกฏิํ อุจฺจตรํ, เสนาปตินา นิสินฺนกาชโกฏิํ โถกํ นีจํ กตฺวา อุโภปิ เต อุกฺขิปิตฺวา ‘‘หํสราชา จ เสนาปติ จ ราชานํ ปสฺสิตุํ คจฺฉนฺติ, อุสฺสรถ อุสฺสรถา’’ติ ชนํ อุสฺสาเรนฺโต ‘‘เอวรูปา นาม โสภคฺคปฺปตฺตา สุวณฺณวณฺณา หํสราชาโน น ทิฏฺฐปุพฺพา’’ติ มุทุหทเยสุ มนุสฺเสสุ ปสํสนฺเตสุ ขิปฺปมนฺเตปุรํ คนฺตฺวาฯ อทสฺสยีติ ‘‘หํสราชาโน ตุมฺเห ทฏฺฐุํ อาคตา’’ติ รญฺโญ อาโรจาเปตฺวา เตน ตุฏฺฐจิตฺเตน ‘‘อาคจฺฉนฺตู’’ติ ปกฺโกสาปิโต อภิหริตฺวา ทสฺเสสิฯ หตฺถตฺตนฺติ หตฺเถสุ อาคตํ, ปตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ มหนฺตานนฺติ ยสมหนฺตปฺปตฺตานํ สุวณฺณวณฺณานํ ธตรฏฺฐหํสานํ อิสฺสเร สามิโน กถํ ตฺวํ ลุทฺโท หุตฺวา อธิคโตติ ปุจฺฉติฯ ‘‘อิสฺสรมิธมชฺฌคา’’ติปิ ปาโฐ, เอเตสํ อิสฺสริยํ ตฺวํ กถํ อชฺฌคาติ อตฺโถฯ

วิหิตาติ โยชิตาฯ ยํ ยทายตนํ มญฺเญติ, มหาราช, ยํ ยํ สโมสรณฏฺฐานํ ทิชานํ ปาณโรธนํ ชีวิตกฺขยกรํ มญฺญามิ, ตตฺถ ตตฺถ มยา ปลฺลเลสุ ปาสา วิหิตาฯ ตาทิสนฺติ มานุสิยสเร ตถาวิธํ ปาณโรธนํ มยา วิหิตํ ปาสํฯ นฺติ ตํ เอตํ ตตฺถ พทฺธํฯ อุปาสิโนติ อตฺตโน ชีวิตํ อคเณตฺวา อุปคนฺตฺวา นิสินฺโนฯ มมายนฺติ มํ อยํ เสนาปติ อชฺฌภาสถ, มยา สทฺธิํ กเถสิฯ สุทุกฺกรนฺติ ตสฺมิํ ขเณ เอส อมฺหาทิเสหิ อนริเยหิ สุทุกฺกรํ อกาสิฯ กิํ ตนฺติ? ทหเต ภาวมุตฺตมํ, อตฺตโน อุตฺตมํ อชฺฌาสยํ ทหติ วิทหติ ปกาเสติฯ อตฺตนายนฺติ อตฺตโน อยํฯ อนุตฺถุนนฺโตติ ภตฺตุคุเณ วณฺเณนฺโต ตสฺส ชีวิตํ มุญฺจาติ มํ ยาจิฯ

ตสฺสาติ ตสฺส ตถา ยาจนฺตสฺสฯ สุเขน จาติ ยถาสุเขน จิตฺตกูฏํ คนฺตฺวา ญาติสงฺฆํ ปสฺสถาติ จ อนุชานิํฯ เอตฺเถว หีติ มยา ปน อิเม ทฺเว เอตฺถ มานุสิยสเรเยว จิตฺตกูฏคมนาย อนุมตา อเหสุํฯ เอวํ คโตติ เอวํ สตฺตุ หตฺถคโตฯ ชนเยยฺยาถ มทฺทวนฺติ อตฺตนิ เมตฺตจิตฺตํ ชเนสิฯ อุปายนนฺติ ปณฺณาการํฯ สพฺพสากุณิกาคาเมติ สพฺพสฺมิมฺปิ สากุณิกคาเม นาหํ อญฺญํ ตว เอวรูปํ เกนจิ สากุณิเกน อาภตปุพฺพํ อุปายนํ ปสฺสามิฯ ตํ ปสฺสาติ ตํ มยา อาภตํ อุปายนํ ปสฺส มนุชาธิปาติฯ

เอวํ โส ฐิตโกว สุมุขสฺส คุณํ กเถสิฯ

ตโต ราชา หํสรญฺโญ มหารหํ อาสนํ, สุมุขสฺส จ สุวณฺณภทฺทปีฐกํ ทาเปตฺวา เตสํ ตตฺถ นิสินฺนานํ สุวณฺณภาชเนหิ ลาชมธุผาณิตาทีนิ ทาเปตฺวา นิฏฺฐิเต ปานโภชนกิจฺเจ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห มหาสตฺตํ ธมฺมกถํ ยาจิตฺวา สุวณฺณปีฐเก นิสีทิฯ โส เตน ยาจิโต ปฏิสนฺถารํ ตาว อกาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[57]

‘‘ทิสฺวา นิสินฺนํ ราชานํ, ปีเฐ โสวณฺณเย สุเภ;

อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํฯ

[58]

‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;

กจฺจิ รฏฺฐมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสสิฯ

[59]

‘‘กุสลญฺเจว เม หํส, อโถ หํส อนามยํ;

อโถ รฏฺฐมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสหํฯ

[60]

‘‘กจฺจิ โภโต อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;

กจฺจิ จ เต ตวตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํฯ

[61]

‘‘อโถปิ เม อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;

อโถปิ เต มมตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํฯ

[62]

‘‘กจฺจิ เต สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;

ปุตฺตรูปยสูเปตา, ตว ฉนฺทวสานุคาฯ

[63]

‘‘อโถ เม สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;

ปุตฺตรูปยสูเปตา, มม ฉนฺทวสานุคา’’ติฯ

ตตฺถ ราชานนฺติ สาคลราชานํฯ วกฺกงฺโคติ หํสราชาฯ ธมฺเมน มนุสาสสีติ ธมฺเมน อนุสาสสิฯ โทโสติ อปราโธฯ ตวตฺเถสูติ อุปฺปนฺเนสุ ตว ยุทฺธาทีสุ อตฺเถสุฯ นาวกงฺขนฺตีติ อุรํ ทตฺวา ปริจฺจชนฺตา กิจฺจิ อตฺตโน ชีวิตํ น ปตฺเถนฺติ, ชีวิตญฺจ จชิตฺวา ตเววตฺถํ กโรนฺติฯ สาทิสีติ สมานชาติกาฯ อสฺสวาติ วจนสมฺปฏิจฺฉิกาฯ ปุตฺตรูปยสูเปตาติ ปุตฺเตหิ จ รูเปน จ ยเสน จ อุเปตาฯ ตว ฉนฺทวสานุคาติ กจฺจิ ตว อชฺฌาสยํ ตว วสํ อนุวตฺตติ, น อตฺตโน จิตฺตวเสน วตฺตตีติ ปุจฺฉติฯ

เอวํ โพธิสตฺเตน ปฏิสนฺถาเร กเต ปุน ราชา เตน สทฺธิํ กเถนฺโต อาห –

[64]

‘‘ภวนฺตํ กจฺจิ นุ มหา-สตฺตุหตฺถตฺตตํ คโต;

ทุกฺขมาปชฺชิ วิปุลํ, ตสฺมิํ ปฐมมาปเทฯ

[65]

‘‘กจฺจิ ยนฺตาปติตฺวาน, ทณฺเฑน สมโปถยิ;

เอวเมเตสํ ชมฺมานํ, ปาติกํ ภวติ ตาวเทฯ

[66]

‘‘เขมมาสิ มหาราช, เอวมาปทิยา สติ;

น จายํ กิญฺจิ รสฺมาสุ, สตฺตูว สมปชฺชถฯ

[67]

‘‘ปจฺจคมิตฺถ เนสาโท, ปุพฺเพว อชฺฌภาสถ;

ตทายํ สุมุโขเยว, ปณฺฑิโต ปจฺจภาสถฯ

[68]

‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ปสาทมยมชฺฌคา;

ตโต มํ ปามุจี ปาสา, อนุญฺญาสิ สุเขน จฯ

[69]

‘‘อิทญฺจ สุมุเขเนว, เอตทตฺถาย จินฺติตํ;

โภโต สกาเสคมนํ, เอตสฺส ธนมิจฺฉตาฯ

[70]

‘‘สฺวาคตญฺเจวิทํ ภวตํ, ปตีโต จสฺมิ ทสฺสนา;

เอโส จาปิ พหุํ วิตฺตํ, ลภตํ ยาวทิจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺถ มหาสตฺตุหตฺถตฺตตํ คโตติ มหนฺตสฺส สตฺตุโน หตฺถตฺตํ คโตฯ อาปติตฺวานาติ อุปธาวิตฺวาฯ ปาติกนฺติ ปากติกํ, อยเมว วา ปาโฐฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอเตสญฺหิ ชมฺมานํ ตาวเทว เอวํ ปากติกํ โหติ, สกุเณ ทณฺเฑน โปเถตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺโต ธนเวตนํ ลภตีติฯ กิญฺจิ รสฺมาสูติ กิญฺจิ อมฺเหสุฯ สตฺตูวาติ สตฺตุ วิยฯ ปจฺจคมิตฺถาติ, มหาราช, เอส อมฺเห ทิสฺวา พทฺธาติ สญฺญาย โถกํ โอสกฺกิตฺถฯ ปุพฺเพวาติ อยเมว ปฐมํ อชฺฌภาสิฯ ตทาติ ตสฺมิํ กาเลฯ เอตทตฺถายาติ เอตสฺส เนสาทปุตฺตสฺส อตฺถาย จินฺติตํฯ ธนมิจฺฉตาติ เอตสฺส ธนํ อิจฺฉนฺเตน ตว สนฺติกํ อมฺหากํ อาคมนํ จินฺติตํฯ สฺวาคตญฺเจวิทนฺติ มา โภนฺโต จินฺตยนฺตุ, ภวตํ อิทํ อิธาคมนํ สฺวาคตเมวฯ ลภตนฺติ ลภตุฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ราชา อญฺญตรํ อมจฺจํ โอโลเกตฺวา ‘‘กิํ กโรมิ เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิมํ เนสาทํ กปฺปิตเกสมสฺสุํ นฺหาตานุลิตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กาเรตฺวา อาเนหี’’ติ วตฺวา เตน ตถา กตฺวา อานีตสฺส ตสฺส สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร สตสหสฺสุฏฺฐานกํ คามํ, ทฺเว วีถิโย คเหตฺวา ฐิตํ มหนฺตํ เคหํ, รถวรญฺจ, อญฺญญฺจ พหุํ หิรญฺญสุวณฺณํ อทาสิฯ ตมตฺถํ อาวิกโรนฺโต สตฺถา อาห –

[71]

‘‘สนฺตปฺปยิตฺวา เนสาทํ, โภเคหิ มนุชาธิโป;

อชฺฌภาสถ วกฺกงฺคํ, วาจํ กณฺณสุขํ ภณ’’นฺติฯ

อถ มหาสตฺโต รญฺโญ ธมฺมํ เทเสสิฯ โส ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ตุฏฺฐหทโย ‘‘ธมฺมกถิกสฺส สกฺการํ กริสฺสามี’’ติ เสตจฺฉตฺตํ ทตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปนฺโต อาห –

[72]

‘‘ยํ ขลุ ธมฺมมาธีนํ, วโส วตฺตติ กิญฺจนํ;

สพฺพตฺถิสฺสริยํ ภวตํ, ปสาสถ ยทิจฺฉถฯ

[73]

‘‘ทานตฺถํ อุปโภตฺตุํ วา, ยํ จญฺญํ อุปกปฺปติ;

เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, อิสฺสริยํ วิสฺสชามิ โว’’ติฯ

ตตฺถ วโส วตฺตตีติ ยตฺถ มม วโส วตฺตติฯ กิญฺจนนฺติ ตํ อปฺปมตฺตกมฺปิฯ สพฺพตฺถิสฺสริยนฺติ สพฺพํ ภวตํเยว อิสฺสริยํ อตฺถุฯ ยํ จญฺญํ อุปกปฺปตีติ ปุญฺญกามตาย ทานตฺถํ วา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา รชฺชเมว อุปโภตฺตุํ วา ยํ วา อญฺญํ ตุมฺหากํ รุจฺจติ, ตํ กโรถ, เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, สทฺธิํเยว เสตจฺฉตฺเตน มม สนฺตกํ อิสฺสริยํ วิสฺสชฺชามิ โวติฯ

อถ มหาสตฺโต รญฺญา ทินฺนํ เสตจฺฉตฺตํ ปุน ตสฺเสว อทาสิฯ ราชาปิ จินฺเตสิ – ‘‘หํสรญฺโญ ตาว เม ธมฺมกถา สุตา, ลุทฺทปุตฺเตน ปน ‘อยํ สุมุโข มุธุรกโถ’ติ อติวิย วณฺณิโต, อิมสฺสปิ ธมฺมกถํ โสสฺสามี’’ติฯ โส เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต อนนฺตรํ คาถมาห –

[74]

‘‘ยถา จ มฺยายํ สุมุโข, อชฺฌภาเสยฺย ปณฺฑิโต;

กามสา พุทฺธิสมฺปนฺโน, ตํ มฺยาสฺส ปรมปฺปิย’’นฺติฯ

ตตฺถ ยถาติ ยทิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ จ เม อยํ สุมุโข ปณฺฑิโต พุทฺธิสมฺปนฺโน กามสา อตฺตโน รุจิยา อชฺฌภาเสยฺย, ตํ เม ปรมปฺปิยํ อสฺสาติฯ

ตโต สุมุโข อาห –

[75]

‘‘อหํ ขลุ มหาราช, นาคราชาริวนฺตรํ;

ปฏิวตฺตุํ น สกฺโกมิ, น เม โส วินโย สิยาฯ

[76]

‘‘อมฺหากญฺเจว โส เสฏฺโฐ, ตฺวญฺจ อุตฺตมสตฺตโว;

ภูมิปาโล มนุสฺสินฺโท, ปูชา พหูหิ เหตุภิฯ

[77]

‘‘เตสํ อุภินฺนํ ภณตํ, วตฺตมาเน วินิจฺฉเย;

นนฺตรํ ปติวตฺตพฺพํ, เปสฺเสน มนุชาธิปา’’ติฯ

ตตฺถ นาคราชาริวนฺตรนฺติ เปฬาย อพฺภนฺตรํ ปวิฏฺโฐ นาคราชา วิยฯ ปฏิวตฺตุนฺติ ตุมฺหากํ ทฺวินฺนํ อนฺตเร วตฺตุํ น สกฺโกมิฯ น เม โสติ สเจ วเทยฺยํ, น เม โส วินโย ภเวยฺยฯ อมฺหากญฺเจวาติ ฉนฺนวุติยา หํสสหสฺสานํฯ อุตฺตมสตฺตโวติ อุตฺตมสตฺโตฯ ปูชาติ อุโภ ตุมฺเห มยฺหํ พหูหิ การเณหิ ปูชารหา เจว ปสํสารหา จฯ เปสฺเสนาติ เวยฺยาวจฺจกเรน เสวเกนฯ

ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตุฏฺฐหทโย ‘‘เนสาทปุตฺโต ตํ วณฺเณติ, น อญฺเญน ตุมฺหาทิเสน มธุรธมฺมกถิเกน นาม ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อาห –

[78]

‘‘ธมฺเมน กิร เนสาโท, ปณฺฑิโต อณฺฑโช อิติ;

นเหว อกตตฺตสฺส, นโย เอตาทิโส สิยาฯ

[79]

‘‘เอวํ อคฺคปกติมา, เอวํ อุตฺตมสตฺตโว;

ยาวตตฺถิ มยา ทิฏฺฐา, นาญฺญํ ปสฺสามิ เอทิสํฯ

[80]

‘‘ตุฏฺโฐสฺมิ โว ปกติยา, วากฺเยน มธุเรน จ;

เอโส จาปิ มมจฺฉนฺโท, จิรํ ปสฺเสยฺย โว อุโภ’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺเมนาติ สภาเวน การเณนฯ อกตตฺตสฺสาติ อสมฺปาทิตอตฺตภาวสฺส มิตฺตทุพฺภิสฺสฯ นโยติ ปญฺญาฯ อคฺคปกติมาติ อคฺคสภาโวฯ อุตฺตมสตฺตโวติ อุตฺตมสตฺโตฯ ยาวตตฺถีติ ยาวตา มยา ทิฏฺฐา นาม อตฺถิฯ นาญฺญนฺติ ตสฺมิํ มยา ทิฏฺฐฏฺฐาเน อญฺญํ เอวรูปํ น ปสฺสามิฯ ตุฏฺโฐสฺมิ โว ปกติยาติ สมฺม หํสราช อหํ ปกติยา ปฐมเมว ตุมฺหากํ ทสฺสเนน ตุฏฺโฐฯ วากฺเยนาติ อิทานิ ปน โว มธุรวจเนน ตุฏฺโฐสฺมิฯ จิรํ ปสฺเสยฺย โวติ อิเธว วสาเปตฺวา มุหุตฺตมฺปิ อวิปฺปวาสนฺโต จิรํ ตุมฺเห ปสฺเสยฺยนฺติ เอส เม ฉนฺโทติ วทติฯ

ตโต มหาสตฺโต ราชานํ ปสํสนฺโต อาห –

[81]

‘‘ยํ กิจฺจํ ปรเม มิตฺเต, กตมสฺมาสุ ตํ ตยา;

ปตฺตา นิสฺสํสยํ ตฺยามฺหา, ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตวฯ

[82]

‘‘อทุญฺจ นูน สุมหา, ญาติสงฺฆสฺส มนฺตรํ;

อทสฺสเนน อสฺมากํ, ทุกฺขํ พหูสุ ปกฺขิสุฯ

[83]

‘‘เตสํ โสกวิฆาตาย, ตยา อนุมตา มยํ;

ตํ ปทกฺขิณโต กตฺวา, ญาติํ ปสฺเสมุรินฺทมฯ

[84]

‘‘อทฺธาหํ วิปุลํ ปีติํ, ภวตํ วินฺทามิ ทสฺสนา;

เอโส จาปิ มหา อตฺโถ, ญาติวิสฺสาสนา สิยา’’ติฯ

ตตฺถ กตมสฺมาสูติ กตํ อมฺเหสุฯ ปตฺตา นิสฺสํสยํ ตฺยามฺหาติ มยํ นิสฺสํสเยน ตยา ปตฺตาเยวฯ ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตวาติ ยา ตว อมฺเหสุ ภตฺติ, ตาย ภตฺติยา มยํ ตยา อสํสเยน ปตฺตาเยว, น จ วิปฺปยุตฺตา, วิปฺปวุฏฺฐาปิ สหวาสิโนเยว นาม มยนฺติ ทีเปติฯ อทุญฺจ นูน สุมหาติ เอตญฺจ เอกํเสเนว สุมหนฺตํฯ ญาติสงฺฆสฺส มนฺตรนฺติ อมฺเหหิ ทฺวีหิ ชเนหิ วิรหิตสฺส มม ญาติสงฺฆสฺส อนฺตรํ ฉิทฺทํฯ อสฺมากนฺติ อมฺหากํ ทฺวินฺนํ อทสฺสเนน พหูสุ ปกฺขีสุ ทุกฺขํ อุปฺปนฺนํฯ ปสฺเสมุรินฺทมาติ ปสฺเสยฺยาม อรินฺทมฯ ภวตนฺติ โภโต ทสฺสเนนฯ เอโส จาปิ มหา อตฺโถติ ยา เอสา ญาติสงฺฆสงฺขาตา ญาติวิสฺสาสนา สิยา, เอโส จาปิ มหนฺโต อตฺโถปิฯ

เอวํ วุตฺเต ราชา เตสํ คมนํ อนุชานิฯ

มหาสตฺโตปิ รญฺโญ ปญฺจวิเธ ทุสฺสีลฺเย อาทีนวํ, สีเล จ อานิสํสํ กเถตฺวา ‘‘อิมํ สีลํ รกฺข, ธมฺเมน รชฺชํ กาเรหิ, จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ สงฺคณฺหาหี’’ติ โอวทิตฺวา จิตฺตกูฏํ อคมาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[85]

‘‘อิทํ วตฺวา ธตรฏฺโฐ, หํสราชา นราธิปํ;

อุตฺตมํ ชวมนฺวาย, ญาติสงฺฆํ อุปาคมุํฯ

[86]

‘‘เต อโรเค อนุปฺปตฺเต, ทิสฺวาน ปรเม ทิเช;

เกกาติ มกรุํ หํสา, ปุถุสทฺโท อชายถฯ

[87]

‘‘เต ปตีตา ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารวา;

สมนฺตา ปริกิริํสุ, อณฺฑชา ลทฺธปจฺจยา’’ติฯ

ตตฺถ อุปาคมุนฺติ อรุณุคฺคมนเวลายเมว ลาชมธุผาณิตาทีนิ ปริภุญฺชิตฺวา รญฺญา จ เทวิยา จ ทฺวีหิ สุวณฺณตาลวณฺเฏหิ อุกฺขิปิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ กตสกฺการา ตาลวณฺเฏหิ โอตริตฺวา ราชานํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เวหาสํ อุปฺปติตฺวา รญฺญา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ‘‘คจฺฉถ สามิโน’’ติ วุตฺเต สีหปญฺชเรน นิกฺขนฺตา อุตฺตเมน ชเวน คนฺตฺวา ญาติคณํ อุปาคมิํสุฯ ปรเมติ อุตฺตเมฯ เกกาติ อตฺตโน สภาเวน ‘‘เกกา’’ติ สทฺทมกํสุฯ ภตฺตุคารวาติ ภตฺตริ สคารวาฯ ปริกิริํสูติ ภตฺตุโน มุตฺตภาเวน ตุฏฺฐา ตํ ภตฺตารํ สมนฺตา ปริวารยิํสุฯ ลทฺธปจฺจยาติ ลทฺธปติฏฺฐาฯ

เอวํ ปริวาเรตฺวา ปน เต หํสา ‘‘กถํ มุตฺโตสิ, มหาราชา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ มหาสตฺโต สุมุขํ นิสฺสาย มุตฺตภาวํ, สาคลราชลุทฺทปุตฺเตหิ กตกมฺมญฺจ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา ตุฏฺโฐ หํสคโณ ‘‘สุมุขเสนาปติ จ ราชา จ ลุทฺทปุตฺโต จ สุขิตา นิทฺทุกฺขา จิรํ ชีวนฺตู’’ติ ถุติมกาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา โอสานคาถมาห –

[88]

‘‘เอวํ มิตฺตวตํ อตฺถา, สพฺเพ โหนฺติ ปทกฺขิณา;

หํสา ยถา ธตรฏฺฐา, ญาติสงฺฆํ อุปาคมุ’’นฺติฯ

ตตฺถ มิตฺตวตนฺติ กลฺยาณมิตฺตสมฺปนฺนานํฯ ปทกฺขิณาติ สุขนิปฺผตฺติโน วุฑฺฒิยุตฺตาฯ

ธตรฏฺฐาติ หํสราชา สุมุโข รญฺญา เจว ลุทฺทปุตฺเตน จาติ ทฺวีหิ เอวํ อุโภปิ เต ธตรฏฺฐา กลฺยาณมิตฺตสมฺปนฺนา ยถา ญาติสงฺฆํ อุปาคมุํ , ญาติสงฺฆอุปคมนสงฺขาโต เนสํ อตฺโถ ปทกฺขิโณ ชาโต, เอวํ อญฺเญสมฺปิ มิตฺตวตํ อตฺถา ปทกฺขิณา โหนฺตีติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น ภิกฺขเว อิทาเนว, ปุพฺเพปานนฺโท มมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา เนสาโท ฉนฺโน อโหสิ, ราชา สาริปุตฺโต , สุมุโข อานนฺโท, ฉนฺนวุติ หํสสหสฺสา พุทฺธปริสา, หํสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

จูฬหํสชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[534] 2. มหาหํสชาตกวณฺณนา

เอเต หํสา ปกฺกมนฺตีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อานนฺทเถรสฺส ชีวิตปริจฺจาคเมว อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสเมว, อิธ ปน สตฺถา อตีตํ อาหรนฺโต อิทมาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ สํยมสฺส นาม พาราณสิรญฺโญ เขมา นาม อคฺคมเหสี อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺโต นวุติหํสสหสฺสปริวุโต จิตฺตกูเฏ วิหาสิฯ อเถกทิวสํ เขมา เทวี ปจฺจูสสมเย สุปินํ อทฺทสฯ สุวณฺณวณฺณา หํสา อาคนฺตฺวา ราชปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา มธุรสฺสเรน ธมฺมกถํ กเถสุํฯ เทวิยา สาธุการํ ทตฺวา ธมฺมํ สุณนฺติยา ธมฺมสฺสวเนน อติตฺตาย เอว รตฺติ วิภายิฯ หํสา ธมฺมํ กเถตฺวา สีหปญฺชเรน นิกฺขมิตฺวา อคมํสุฯ สา เวเคนุฏฺฐาย ‘‘ปลายมาเน หํเส คณฺหถ คณฺหถา’’ติ วตฺวา หตฺถํ ปสาเรนฺตีเยว ปพุชฺฌิฯ ตสฺสา กถํ สุตฺวา ปริจาริกาโย ‘‘กุหิํ หํสา’’ติ โถกํ อวหสิํสุฯ สา ตสฺมิํ ขเณ สุปินภาวํ ญตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อภูตํ น ปสฺสามิ, อทฺธา อิมสฺมิํ โลเก สุวณฺณวณฺณา หํสา ภวิสฺสนฺติ, สเจ โข ปน ‘สุวณฺณหํสานํ ธมฺมํ โสตุกามามฺหี’ติ ราชานํ วกฺขามิ, ‘อมฺเหหิ สุวณฺณหํสา นาม น ทิฏฺฐปุพฺพา, หํสานญฺจ กถา นาม อภูตาเยวา’ติ วตฺวา นิรุสฺสุกฺโก ภวิสฺสติ, ‘โทหโฬ’ติ วุตฺเต ปน เยน เกนจิ อุปาเยน ปริเยสิสฺสติ, เอวํ เม มโนรโถ สมิชฺฌิสฺสตี’’ติฯ สา คิลานาลยํ ทสฺเสตฺวา ปริจาริกานํ สญฺญํ ทตฺวา นิปชฺชิฯ

ราชา ราชาสเน นิสินฺโน ตสฺสา ทสฺสนเวลาย ตํ อทิสฺวา ‘‘กหํ, เขมา เทวี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘คิลานา’’ติ สุตฺวา ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา สยเนกเทเส นิสีทิตฺวา ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชนฺโต ‘‘กิํ เต อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว อญฺญํ อผาสุกํ นตฺถิ, โทหโฬ ปน เม อุปฺปนฺโน’’ติฯ เตน หิ ‘‘ภณ, เทวิ, ยํ อิจฺฉสิ, ตํ สีฆํ เต อุปนาเมสฺสามี’’ติฯ ‘‘มหาราช, อหเมกสฺส สุวณฺณหํสสฺส สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กตฺวา สาธุการํ ททมานา ธมฺมกถํ โสตุมิจฺฉามิ, สเจ ลภามิ, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ, ชีวิตํ เม นตฺถี’’ติฯ อถ นํ ราชา ‘‘สเจ มนุสฺสโลเก อตฺถิ, ลภิสฺสสิ , มา จินฺตยี’’ติ อสฺสาเสตฺวา สิริคพฺภโต นิกฺขมฺม อมจฺเจหิ สทฺธิํ มนฺเตสิ – ‘‘อมฺโภ, เขมา เทวี, ‘สุวณฺณหํสสฺส ธมฺมกถํ โสตุํ ลภนฺตี ชีวิสฺสามิ, อลภนฺติยา เม ชีวิตํ นตฺถี’ติ วทติ, อตฺถิ นุ โข สุวณฺณวณฺณา หํสา’’ติฯ ‘‘เทว อมฺเหหิ เนว ทิฏฺฐปุพฺพา น สุตปุพฺพา’’ติฯ ‘‘เก ปน ชาเนยฺยุ’’นฺติ? ‘‘พฺราหฺมณา, เทวา’’ติฯ ราชา พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา สกฺการํ กตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘โหนฺติ นุ โข อาจริยา สุวณฺณวณฺณา หํสา’’ติ? ‘‘อาม, มหาราช อมฺหากํ มนฺเตสุมจฺฉา, กกฺกฏกา, กจฺฉปา, มิคา, โมรา, หํสาติ ฉ เอเต ติรจฺฉานคตา สุวณฺณวณฺณา โหนฺตีติ อาคตา, ตตฺถ ธตรฏฺฐกุลหํสา นาม ปณฺฑิตา ญาณสมฺปนฺนา, อิติ มนุสฺเสหิ สทฺธิํ สตฺต สุวณฺณวณฺณา โหนฺตี’’ติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา อตฺตมโน หุตฺวา ‘‘กหํ นุ โข อาจริยา ธตรฏฺฐหํสา วสนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘น ชานาม, มหาราชา’’ติ วุตฺเต ‘‘อถ เก ปน ชานิสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ลุทฺทปุตฺตา’’ติ วุตฺเต สพฺเพ อตฺตโน วิชิเต ลุทฺทเก สนฺนิปาตาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ตาตา, สุวณฺณวณฺณา ธตรฏฺฐกุลหํสา นาม กหํ วสนฺตี’’ติ? อเถโก ลุทฺโท ‘‘หิมวนฺเต กิร, เทว, จิตฺตกูฏปพฺพเตติ โน กุลปรมฺปราย กเถนฺตี’’ติ อาหฯ ‘‘ชานาสิ ปน เนสํ คหณูปาย’’นฺติ? ‘‘น ชานามิ, เทวา’’ติฯ ‘‘เก ปน ชานิสฺสนฺตี’’ติ? พฺราหฺมณาติฯ โส พฺราหฺมณปณฺฑิเต ปกฺโกสาเปตฺวา จิตฺตกูฏปพฺพเต สุวณฺณวณฺณานํ หํสานํ อตฺถิภาวํ อาโรเจตฺวา ‘‘ชานาถ นุ โข เตสํ คหณูปาย’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มหาราช, กิํ เตหิ คนฺตฺวา คหิเตหิ, อุปาเยน เต นครสมีปํ อาเนตฺวา คเหสฺสามา’’ติฯ

‘‘โก ปน อุปาโย’’ติ? ‘‘มหาราช, นครโต อวิทูเร อุตฺตเรน ติคาวุตมตฺเต ติคาวุตปฺปมาณํ เขมํ นาม สรํ การาเปตฺวา อุทกสฺส ปูเรตฺวา นานาธญฺญานิ โรเปตฺวา ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺนํ การาเปตฺวา เอกํ ปณฺฑิตํ เนสาทํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา มนุสฺสานํ อุปคนฺตุํ อทตฺวา จตูสุ กณฺเณสุ ฐิเตหิ อภยํ โฆสาเปถ, ตํ สุตฺวา นานาสกุณา ทส ทิสา โอตริสฺสนฺติ, เตปิ หํสา ปรมฺปราย ตสฺส สรสฺส เขมภาวํ สุตฺวา อาคจฺฉิสฺสนฺติ, อถ เน วาลปาเสหิ พนฺธาเปตฺวา คณฺหาเปยฺยาถา’’ติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา เตหิ วุตฺตปเทเส วุตฺตปฺปการํ สรํ การาเปตฺวา เฉกํ เนสาทํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺส สหสฺสํ ทาเปตฺวา ‘‘ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย อตฺตโน กมฺมํ มา กริ, ปุตฺตทารํ เต อหํ โปเสสฺสามิ, ตฺวํ อปฺปมตฺโต เขมํ สรํ รกฺขนฺโต มนุสฺเส ปฏิกฺกมาเปตฺวา จตูสุ กณฺเณสุ อภยํ โฆสาเปตฺวา อาคตาคเต สกุเณ มม อาจิกฺเขยฺยาสิ, สุวณฺณหํเสสุ อาคเตสุ มหนฺตํ สกฺการํ ลภิสฺสสี’’ติ ตมสฺสาเสตฺวา เขมํ สรํ ปฏิจฺฉาเปสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย รญฺญา วุตฺตนเยเนว ตตฺถ ปฏิปชฺชิ, ‘‘เขมํ สรํ รกฺขตี’’ติ จสฺส ‘‘เขมเนสาโท’’ตฺเวว นามํ อุทปาทิ ฯ ตโต ปฏฺฐาย จ นานปฺปการา สกุณา โอตริํสุ, ‘‘เขมํ นิพฺภยํ สร’’นฺติ ปรมฺปราโฆเสน นานาหํสา อาคมิํสุฯ ปฐมํ ตาว ติณหํสา อาคมิํสุ, เตสํ โฆเสน ปณฺฑุหํสา, เตสํ โฆเสน มโนสิลาวณฺณา หํสา, เตสํ โฆเสน เสตหํสา, เตสํ โฆเสน ปากหํสา อาคมิํสุฯ เตสุ อาคเตสุ เขมโก รญฺโญ อาโรเจสิ – ‘‘เทว, ปญฺจวณฺณา หํสา อาคนฺตฺวา สเร โคจรํ คณฺหนฺติ, ปากหํสานํ อาคตตฺตา อิทานิ กติปาเหเนว สุวณฺณหํสา อาคมิสฺสนฺติ, มา จินฺตยิตฺถ, เทวา’’ติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘อญฺเญน ตตฺถ น คนฺตพฺพํ, โย คจฺฉิสฺสติ, หตฺถปาทเฉทนญฺจ ฆรวิโลปญฺจ ปาปุณิสฺสตี’’ติ นคร เภริํ จราเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ตตฺถ โกจิ น คจฺฉติฯ จิตฺตกูฏสฺส ปนาวิทูเร กญฺจนคุหายํปากหํสา วสนฺติ, เตปิ มหพฺพลาฯ ธตรฏฺฐกุเลน สทฺธิํ เตสํ สรีรวณฺโณว วิเสโสฯ ปากหํสรญฺโญ ปน ธีตา สุวณฺณวณฺณา อโหสิฯ โส ตํ ธตรฏฺฐมหิสฺสรสฺส อนุรูปาติ ตสฺส ปาทปริจาริกํ กตฺวา เปเสสิฯ สา ตสฺส ปิยา อโหสิ มนาปา, เตเนว จ การเณน ตานิ ทฺเว หํสกุลานิ อญฺญมญฺญํ วิสฺสาสิกานิ ชาตานิฯ

อเถกทิวสํ โพธิสตฺตสฺส ปริวารหํสา ปากหํเส ปุจฺฉิํสุ – ‘‘ตุมฺเห อิเมสุ ทิวเสสุ กหํ โคจรํ คณฺหถา’’ติ? ‘‘มยํ พาราณสิโต อวิทูเร เขมสเร โคจรํ คณฺหาม, ตุมฺเห ปน กุหิํ อาหิณฺฑถา’’ติฯ ‘‘อสุกํ นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘กสฺมา เขมสรํ น คจฺฉถ, โส หิ สโร รมณีโย นานาสกุณสมากิณฺโณ ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺโน นานาธญฺญผลสมฺปนฺโน นานปฺปการภมรคณนิกูชิโต จตูสุ กณฺเณสุ นิจฺจํ ปวตฺตอภยโฆสโน, โกจิ นํ อุปสงฺกมิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, ปเคว อญฺญํ อุปทฺทวํ กาตุํ, เอวรูโป โส สโร’’ติ เขมสรํ วณฺณยิํสุฯ เต เตสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘พาราณสิยา สมีเป กิร เอวรูโป เขโม นาม สโร อตฺถิ, ปากหํสา ตตฺถ คนฺตฺวา โคจรํ คณฺหนฺติ, ตุมฺเหปิ ธตรฏฺฐมหิสฺสรสฺส อาโรเจถ, สเจ อนุชานาติ, มยมฺปิ ตตฺถ คนฺตฺวา โคจรํ คณฺเหยฺยามา’’ติ สุมุขสฺส กเถสุํฯ สุมุโข รญฺโญ อาโรเจสิฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘มนุสฺสา นาม พหุมายา ขรมนฺตา อุปายกุสลา, ภวิตพฺพเมตฺถ การเณน, เอตฺตกํ กาลํ เอโส สโร นตฺถิ, อิทานิ อมฺหากํ คหณตฺถาย กโต ภวิสฺสตี’’ติฯ โส สุมุขํ อาห – ‘‘มา โว ตตฺถ คมนํ รุจฺจถ, น โส สโร เตหิ สุธมฺมตาย กโต, อมฺหากํ คหณตฺถาเยว กโต, มนุสฺสา นาม พหุมายา ขรมนฺตา อุปายกุสลา, ตุมฺเห สเกเยว โคจเร จรถา’’ติ

สุวณฺณหํสา ‘‘เขมํ สรํ คนฺตุกามมฺหา’’ติ ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ สุมุขสฺส อาโรเจสุํฯ โส เตสํ ตตฺถ คนฺตุกามตํ มหาสตฺตสฺส อาโรเจสิฯ อถ มหาสตฺโต ‘‘มม ญาตกา มํ นิสฺสาย มา กิลมนฺตุ, เตน หิ คจฺฉามา’’ติ นวุติหํสสหสฺสปริวุโต ตตฺถ คนฺตฺวา โคจรํ คเหตฺวา หํสกีฬํ กีฬิตฺวา จิตฺตกูฏเมว ปจฺจาคมิฯ เขมโก เตสํ โคจรํ จริตฺวา คตกาเล คนฺตฺวา เตสํ อาคตภาวํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ตุฏฺฐจิตฺโต หุตฺวา, ‘‘สมฺม เขมก, เอกํ วา ทฺเว วา หํเส คณฺหิตุํ วายม, มหนฺตํ เต ยสํ ทสฺสามี’’ติ วตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา ตํ อุยฺโยเชสิฯ โส ตตฺถ คนฺตฺวา จาฏิปญฺชเร นิสีทิตฺวา หํสานํ จรณฏฺฐานํ วีมํสิฯ โพธิสตฺตา นาม นิลฺโลลุปฺปจาริโน โหนฺติ, ตสฺมา มหาสตฺโต โอติณฺณฏฺฐานโต ปฏฺฐาย สปทานํ สาลิํ ขาทนฺโต อคมาสิฯ เสสา อิโต จิโต จ ขาทนฺตา วิจริํสุฯ

อถ ลุทฺทปุตฺโต ‘‘อยํ หํโส นิลฺโลลุปฺปจารี, อิมํ พนฺธิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุนทิวเส หํเสสุ สรํ อโนติณฺเณสุเยว จาฏิปญฺชเร นิสินฺโน ตํ ฐานํ คนฺตฺวา อวิทูเร ปญฺชเร อตฺตานํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฉิทฺเทน โอโลเกนฺโต อจฺฉิฯ ตสฺมิํ ขเณ มหาสตฺโต นวุติหํสสหสฺสปุรกฺขโต หิยฺโย โอติณฺณฏฺฐาเนเยว โอตริตฺวา โอธิยํ นิสีทิตฺวา สาลิํ ขาทนฺโต ปายาสิฯ เนสาโท ปญฺชรฉิทฺเทน โอโลเกนฺโต ตสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ ทิสฺวา ‘‘อยํ หํโส สกฏนาภิปฺปมาณสรีโร สุวณฺณวณฺโณ, ตีหิ รตฺตราชีหิ คีวายํ ปริกฺขิตฺโต, ติสฺโส ราชิโย คเลน โอตริตฺวา อุรนฺตเรน คตา, ติสฺโส ปจฺฉาภาเคน นิพฺพิชฺฌิตฺวา คตา, รตฺตกมฺพลสุตฺตสิกฺกาย ฐปิตกญฺจนกฺขนฺโธ วิย อติโรจติ, อิมินา เอเตสํ รญฺญา ภวิตพฺพํ, อิมเมว คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ หํสราชาปิ พหุํ โคจรํ จริตฺวา ชลกีฬํ กีฬิตฺวา หํสคณปริวุโต จิตฺตกูฏเมว อคมาสิฯ อิมินา นิยาเมเนว ปญฺจ ทิวเส โคจรํ คณฺหิฯ ฉฏฺเฐ ทิวเส เขมโก กาฬอสฺสวาลมยํ ทฬฺหํ มหารชฺชุํ วฏฺฏิตฺวา ยฏฺฐิยา ปาสํ กตฺวา ‘‘สฺเว หํสราชา อิมสฺมิํ โอกาเส โอตริสฺสตี’’ติ ตถโต ญตฺวา อนฺโตอุทเก ยฏฺฐิปาสํ โอฑฺฑิฯ

ปุนทิวเส หํสราชา โอตรนฺโต ปาทํ ปาเส ปเวสนฺโตเยว โอตริฯ อถสฺส ปาโส ปาทํ อยปฏฺฏเกน กฑฺฒนฺโต วิย อาพนฺธิตฺวา คณฺหิฯ โส ‘‘ฉินฺทิสฺสามิ น’’นฺติ เวคํ ชเนตฺวา กฑฺฒิตฺวา ปาเตสิฯ ปฐมวาเร สุวณฺณวณฺณํ จมฺมํ ฉิชฺชิ, ทุติยวาเร กมฺพลวณฺณํ มํสํ ฉิชฺชิ, ตติยวาเร นฺหารุ ฉิชฺชิ, จตุตฺถวาเร ปน ‘‘ปาทา ฉิชฺเชยฺยุํ, รญฺโญ ปน หีนงฺคตา นาม อนนุจฺฉวิกา’’ติ น วายามํ อกาสิ, พลวเวทนา จ ปวตฺติํสุฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ พทฺธรวํ รวิสฺสามิ, ญาตกา เม ญตฺรสฺตา หุตฺวา โคจรํ อคฺคเหตฺวา ฉาตชฺฌตฺตาว ปลายนฺตา ทุพฺพลตฺตา สมุทฺเท ปติสฺสนฺตี’’ติฯ โส เวทนํ อธิวาเสตฺวา ปาสวเส วตฺเตตฺวา สาลิํ ขาทนฺโต วิย หุตฺวา เตสํ ยาวทตฺถํ จริตฺวา หํสกีฬํ กีฬนกาเล มหนฺเตน สทฺเทน พทฺธรวํ รวิฯ ตํ สุตฺวา หํสา มรณภยตชฺชิตา วคฺควคฺคา จิตฺตกูฏาภิมุขา ปุริมนเยเนว ปกฺกมิํสุฯ

สุมุโขปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว จินฺเตตฺวา วิจินิตฺวา ตีสุปิ โกฏฺฐาเสสุ มหาสตฺตํ อทิสฺวา ‘‘อทฺธา ตสฺเสเวทํ ภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ นิวตฺติตฺวา อาคโต มหาสตฺตํ ปาเสน พทฺธํ โลหิตมกฺขิตํ ทุกฺขาตุรํ ปงฺกปิฏฺเฐ นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘มา ภายิ, มหาราช, อหํ มม ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ตุมฺเห โมเจสฺสามี’’ติ วทนฺโต โอตริตฺวา มหาสตฺตํ อสฺสาเสนฺโต ปงฺกปิฏฺเฐ นิสีทิฯ มหาสตฺโต ‘‘นวุติหํสสหสฺเสสุ มํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายนฺเตสุ อยํ สุมุโข เอกโกว อาคโต, กิํ นุ โข ลุทฺทปุตฺตสฺส อาคตกาเล มํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิสฺสติ, อุทาหุ โน’’ติ วีมํสนวเสน โลหิตมกฺขิโต ปาสยฏฺฐิยํ โอลมฺพนฺโตเยว ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[89]

‘‘เอเต หํสา ปกฺกมนฺติ, วกฺกงฺคา ภยเมริตา;

หริตฺตจ เหมวณฺณ, กามํ สุมุข ปกฺกมฯ

[90]

‘‘โอหาย มํ ญาติคณา, เอกํ ปาสวสํ คตํ;

อนเปกฺขมานา คจฺฉนฺติ, กิํ เอโก อวหียสิฯ

[91]

‘‘ปเตว ปตตํ เสฏฺฐ, นตฺถิ พทฺเธ สหายตา;

มา อนีฆาย หาเปสิ, กามํ สุมุข ปกฺกมา’’ติฯ

ตตฺถ ภยเมริตาติ ภเยน เอริตา ภยฏฺฏิตา ภยจลิตาฯ ตติยปเท ‘‘หรี’’ติปิ ‘‘เหม’’นฺติปิ สุวณฺณสฺเสว นามํฯ โส จ หริตฺตจตาย เหมวณฺโณ, เตน ตํ เอวํ อาลปติฯ สุมุขาติ สุนฺทรมุขฯ อนเปกฺขมานาติ ตว ญาตกา มํ อโนโลเกนฺตา นิราลยา หุตฺวาฯ ปเตวาติ อุปฺปตาหิเยวฯ มา อนีฆายาติ อิโต คนฺตฺวา ปตฺตพฺพาย นิทุกฺขภาวาย วีริยํ มา หาเปสิฯ

ตํ สุตฺวา สุมุโข ‘‘อยํ หํสราชา มม ปิยมิตฺตภาวํ น ชานาติ, อนุปฺปิยภาณี มิตฺโตติ มํ สลฺลกฺเขติ, สิเนหภาวมสฺส ทสฺเสสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[92]

‘‘นาหํ ทุกฺขปเรโตปิ, ธตรฏฺฐ ตุวํ ชเห;

ชีวิตํ มรณํ วา เม, ตยา สทฺธิํ ภวิสฺสติฯ

[93]

‘‘นาหํ ทุกฺขปเรโตปิ, ธตรฏฺฐ ตุวํ ชเห;

น มํ อนริยสํยุตฺเต, กมฺเม โยเชตุมรหสิฯ

[94]

‘‘สกุมาโร สขาตฺยสฺมิ, สจิตฺเต จสฺมิ เต ฐิโต;

ญาโต เสนาปตี ตฺยาหํ, หํสานํ ปวรุตฺตมฯ

[95]

‘‘กถํ อหํ วิกตฺติสฺสํ, ญาติมชฺเฌ อิโต คโต;

ตํ หิตฺวา ปตตํ เสฏฺฐ, กิํ เต วกฺขามิโต คโต;

อิธ ปาณํ จชิสฺสามิ, นานริยํ กตฺตุมุสฺสเห’’ติฯ

ตตฺถ นาหนฺติ อหํ, มหาราช, กายิกเจตสิเกน ทุกฺเขน ผุฏฺโฐปิ ตํ น ชหามิฯ อนริยสํยุตฺเตติ มิตฺตทุพฺภีหิ อหิริเกหิ กตฺตพฺพตาย อนริยภาเวน สํยุตฺเตฯ กมฺเมติ ตํ ชหิตฺวา ปกฺกมนกมฺเมฯ สกุมาโรติ สมานกุมาโร, เอกทิวเสเนว ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา เอกทิวเส อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา เอกโต วฑฺฒิตกุมาโรติ อตฺโถฯ สขาตฺยสฺมีติ อหํ เต ทกฺขิณกฺขิสโม ปิยสหาโยฯ สจิตฺเตติ ตว สเก จิตฺเต อหํ ฐิโต ตว วเส วตฺตามิ, ตยิ ชีวนฺเต ชีวามิ, น ชีวนฺเต น ชีวามีติ อตฺโถฯ ‘‘สํจิตฺเต’’ติปิ ปาโฐ, ตว จิตฺเต อหํ สณฺฐิโต สุฏฺฐุ ฐิโตติ อตฺโถฯ ญาโตติ สพฺพหํสานํ อนฺตเร ปญฺญาโตฯ วิกตฺติสฺสนฺติ ‘‘กุหิํ หํสราชา’’ติ ปุจฺฉิโต อหํ กินฺติ กเถสฺสามิฯ กิํ เต วกฺขามีติ เต ตว ปวตฺติํ ปุจฺฉนฺเต หํสคเณ กิํ วกฺขามิฯ

เอวํ สุมุเขน จตูหิ คาถาหิ สีหนาเท นทิเต ตสฺส คุณํ ปกาเสนฺโต มหาสตฺโต อาห –

[96]

‘‘เอโส หิ ธมฺโม สุมุข, ยํ ตฺวํ อริยปเถ ฐิโต;

โย ภตฺตารํ สขารํ มํ, น ปริจฺจตฺตุมุสฺสเหฯ

[97]

‘‘ตญฺหิ เม เปกฺขมานสฺส, ภยํ น ตฺเวว ชายติ;

อธิคจฺฉสิ ตฺวํ มยฺหํ, เอวํภูตสฺส ชีวิต’’นฺติฯ

ตตฺถ เอโส ธมฺโมติ เอส โปราณกปณฺฑิตานํ สภาโวฯ ภตฺตารํ สขารํ มนฺติ สามิกญฺจ สหายญฺจ มํฯ ภยนฺติ จิตฺตุตฺราโส มยฺหํ น ชายติ, จิตฺตกูฏปพฺพเต หํสคณมชฺเฌ ฐิโต วิย โหมิฯ มยฺหนฺติ มม ชีวิตํ ตฺวํ ลภาเปสฺสสิฯ

เอวํ เตสํ กเถนฺตานญฺเญว ลุทฺทปุตฺโต สรปริยนฺเต ฐิโต หํเส ตีหิ ขนฺเธหิ ปลายนฺเต ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข’’ติ ปาสฏฺฐานํ โอโลเกนฺโต โพธิสตฺตํ ปาสยฏฺฐิยํ โอลมฺพนฺตํ ทิสฺวา สญฺชาตโสมนสฺโส กจฺฉํ ทฬฺหํ พนฺธิตฺวา มุคฺครํ คเหตฺวา กปฺปุฏฺฐานคฺคิ วิย อวตฺถรมาโน ปณฺหิยา อกฺกนฺตกลเล อุปริสีเสน คนฺตฺวา ปุรโต ปตนฺเต เวเคน อุปสงฺกมิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[98]

‘‘อิจฺเจวํ มนฺตยนฺตานํ, อริยานํ อริยวุตฺตินํ;

ทณฺฑมาทาย เนสาโท, อาปตี ตุริโต ภุสํฯ

[99]

‘‘ตมาปตนฺตํ ทิสฺวาน, สุมุโข อติพฺรูหยิ;

อฏฺฐาสิ ปุรโต รญฺโญ, หํโส วิสฺสาสยํ พฺยถํฯ

[100]

‘‘มา ภายิ ปตตํ เสฏฺฐ, น หิ ภายนฺติ ตาทิสา;

อหํ โยคํ ปยุญฺชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสญฺหิตํ;

เตน ปริยาปทาเนน, ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสี’’ติฯ

ตตฺถ อริยวุตฺตินนฺติ อริยาจาเร วตฺตมานานํฯ ภุสนฺติ ทฬฺหํ พลวํฯ อติพฺรูหยีติ อนนฺตรคาถาย อาคตํ ‘‘มา ภายี’’ติ วจนํ วทนฺโต อติพฺรูเหสิ มหาสทฺทํ นิจฺฉาเรสิฯ อฏฺฐาสีติ สเจ เนสาโท ราชานํ ปหริสฺสติ, อหํ ปหารํ สมฺปฏิจฺฉิสฺสามีติ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ปุรโต อฏฺฐาสิฯ วิสฺสาสยนฺติ วิสฺสาเสนฺโต อสฺสาเสนฺโตฯ พฺยถนฺติ พฺยถิตํ ภีตํ ราชานํ ‘‘มา ภายี’’ติ อิมินา วจเนน วิสฺสาเสนฺโตฯ ตาทิสาติ ตุมฺหาทิสา ญาณวีริยสมฺปนฺนาฯ โยคนฺติ ญาณวีริยโยคํฯ ยุตฺตนฺติ อนุจฺฉวิกํฯ ธมฺมูปสญฺหิตนฺติ การณนิสฺสิตํฯ เตน ปริยาปทาเนนาติ เตน มยา ปยุตฺเตน โยเคน ปริสุทฺเธนฯ ปโมกฺขสีติ มุจฺจิสฺสสิฯ

เอวํ สุมุโข มหาสตฺตํ อสฺสาเสตฺวา ลุทฺทปุตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา มธุรํ มานุสิํ วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต, ‘‘สมฺม, ตฺวํ โกนาโมสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สุวณฺณวณฺณหํสราช, อหํ เขมโก นามา’’ติ วุตฺเต, ‘‘สมฺม เขมก, ‘ตยา โอฑฺฑิตวาลปาเส โย วา โส วา หํโส พทฺโธ’ติ สญฺญํ มา กริ, นวุติยา หํสสหสฺสานํ ปวโร ธตรฏฺฐหํสราชา เต ปาเส พทฺโธ, ญาณสีลาจารสมฺปนฺโน สงฺคาหกปกฺเข ฐิโต, น ตํ มาเรตุํ ยุตฺโต, อหํ ตว อิมินา กตฺตพฺพกิจฺจํ กริสฺสามิ, อยมฺปิ สุวณฺณวณฺโณ, อหมฺปิ ตเถว, อหํ เอตสฺสตฺถาย อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิสฺสามิ, สเจ ตฺวํ เอตสฺส ปตฺตานิ คณฺหิตุกาโมสิ, มม ปตฺตานิ คณฺห, อโถปิ จมฺมมํสนฺหารุอฏฺฐีนมญฺญตรํ คณฺหิตุกาโมสิ, มเมว สรีรโต คณฺห, อถ นํ กีฬาหํสํ กาตุกาโมสิ, มญฺเญว กร, ชีวนฺตเมว วิกฺกิณิตฺวา สเจ ธนํ อุปฺปาเทตุกาโมสิ, มํ ชีวนฺตเมว วิกฺกิณิตฺวา ธนํ อุปฺปาเทหิ, มา เอตํ ญาณาทิคุณสํยุตฺตํ หํสราชานํ อวธิ, สเจ หิ นํ วธิสฺสสิ, นิรยาทีหิ น มุจฺจิสฺสสี’’ติ ตํ นิรยาทิภเยน สนฺตชฺเชตฺวา อตฺตโน มธุรกถํ คณฺหาเปตฺวา ปุน โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ อสฺสาเสนฺโต อฏฺฐาสิฯ เนสาโท ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘อยํ ติรจฺฉานคโต สมาโน มนุสฺเสหิปิ กาตุํ อสกฺกุเณยฺยํ เอวรูปํ มิตฺตธมฺมํ กโรติ, มนุสฺสาปิ เอวํ มิตฺตธมฺเม ฐาตุํ น สกฺโกนฺติ, อโห เอส ญาณสมฺปนฺโน มธุรกโถ ธมฺมิโก’’ติ สกลสรีรํ ปีติโสมนสฺสปริปุณฺณํ กตฺวา ปหฏฺฐโลโม ทณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา สิรสิ อญฺชลิํ ปติฏฺฐเปตฺวา สูริยํ นมสฺสนฺโต วิย สุมุขสฺส คุณํ กิตฺเตนฺโต อฏฺฐาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[101]

‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, สุมุขสฺส สุภาสิตํ;

ปหฏฺฐโลโม เนสาโท, อญฺชลิสฺส ปณามยิฯ

[102]

‘‘น เม สุตํ วา ทิฏฺฐํ วา, ภาสนฺโต มานุสิํ ทิโช;

อริยํ พฺรุวาโน วกฺกงฺโค, จชนฺโต มานุสิํ คิรํฯ

[103]

‘‘กิํ นุ ตายํ ทิโช โหติ, มุตฺโต พทฺธํ อุปาสสิ;

โอหาย สกุณา ยนฺติ, กิํ เอโก อวหียสี’’ติฯ

ตตฺถ อญฺชลิสฺส ปณามยีติ อญฺชลิํ อสฺส อุปนามยิ, ‘‘น เม’’ติ คาถายสฺส ถุติํ กโรติฯ ตตฺถ มานุสินฺติ มนุสฺสวาจํฯ อริยนฺติ สุนฺทรํ นิทฺโทสํฯ จชนฺโตติ วิสฺสชฺเชนฺโตฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม, ตฺวํ ทิโช สมาโน อชฺช มยา สทฺธิํ มานุสิํ วาจํ ภาสนฺโต นิทฺโทสํ พฺรุวาโน มานุสิํ คิรํ จชนฺโต ปจฺจกฺขโต ทิฏฺโฐ, อิโต ปุพฺเพ ปน อิทํ อจฺฉริยํ มยา เนว สุตํ น ทิฏฺฐนฺติฯ กิํ นุ ตายนฺติ ยํ เอตํ ตฺวํ อุปาสสิ, กิํ นุ เต อยํ โหติฯ

เอวํ ตุฏฺฐจิตฺเตน เนสาเทน ปุฏฺโฐ สุมุโข ‘‘อยํ มุทุโก ชาโต, อิทานิสฺส ภิยฺโยโสมตฺตาย มุทุภาวตฺถํ มม คุณํ ทสฺเสสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –

[104]

‘‘ราชา เม โส ทิชามิตฺต, เสนาปจฺจสฺส การยิํ;

ตมาปเท ปริจฺจตุํ, นุสฺสเห วิหคาธิปํฯ

[105]

‘‘มหาคณาย ภตฺตา เม, มา เอโก พฺยสนํ อคา;

ตถา ตํ สมฺม เนสาท, ภตฺตายํ อภิโต รเม’’ติฯ

ตตฺถ นุสฺสเหติ น สมตฺโถมฺหิฯ มหาคณายาติ มหโต หํสคณสฺสฯ มา เอโกติ มาทิเส เสวเก วิชฺชมาเน มา เอกโก พฺยสนํ อคาฯ ตถา ตนฺติ ยถา อหํ วทามิ, ตเถว ตํฯ สมฺมาติ วยสฺสฯ ภตฺตายํ อภิโต รเมติ ภตฺตา อยํ มม, อหมสฺส อภิโต รเม สนฺติเก รมามิ น อุกฺกณฺฐามีติฯ

เนสาโท ตํ ตสฺส ธมฺมนิสฺสิตํ มธุรกถํ สุตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต ปหฏฺฐโลโม ‘‘สจาหํ เอตํ สีลาทิคุณสํยุตฺตํ หํสราชานํ วธิสฺสามิ, จตูหิ อปาเยหิ น มุจฺจิสฺสามิ, ราชา มํ ยทิจฺฉติ, ตํ กโรตุ, อหเมตํ สุมุขสฺส ทายํ กตฺวา วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[106]

‘‘อริยวตฺตสิ วกฺกงฺค, โย ปิณฺฑมปจายสิ;

จชามิ เต ตํ ภตฺตารํ, คจฺฉถูโภ ยถาสุข’’นฺติฯ

ตตฺถ อริยวตฺตสีติ มิตฺตธมฺมรกฺขณสงฺขาเตน อาจารอริยานํ วตฺเตน สมนฺนาคโตสิฯ ปิณฺฑมปจายสีติ ภตฺตุ สนฺติกา ลทฺธํ ปิณฺฑํ เสนาปติฏฺฐานํ ปูเชสิฯ คจฺฉถูโภติ ทฺเวปิ ชนา อสฺสุมุเข ญาติสงฺเฆ หาสยมานา ยถาสุขํ คจฺฉถาติฯ

เอวํ วตฺวา เนสาโท มุทุจิตฺเตน มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยฏฺฐิํ โอนาเมตฺวา ปงฺกปิฏฺเฐ นิสีทาเปตฺวา ปาสยฏฺฐิยา โมเจตฺวา ตํ อุกฺขิปิตฺวา สรโต นีหริตฺวา ตรุณทพฺพติณปิฏฺเฐ นิสีทาเปตฺวา ปาเท พทฺธปาสํ สณิกํ โมเจตฺวา มหาสตฺเต พลวสิเนหํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา เมตฺตจิตฺเตน อุทกํ อาทาย โลหิตํ โธวิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชิ, อถสฺส เมตฺตานุภาเวน สิราย สิรา, มํเสน มํสํ, จมฺเมน จมฺมํ ฆฏิตํ, ปาโท ปากติโก อโหสิ, อิตเรน นิพฺพิเสโสฯ โพธิสตฺโต สุขปฺปตฺโต หุตฺวา ปกติภาเวน นิสีทิฯ สุมุโข อตฺตานํ นิสฺสาย รญฺโญ สุขิตภาวํ ทิสฺวา สญฺชาตโสมนสฺโส จินฺเตสิ – ‘‘อิมินา อมฺหากํ มหาอุปกาโร กโต, อมฺเหหิ เอตสฺส กโต อุปกาโร นาม นตฺถิ, สเจ เอส ราชราชมหามตฺตานํ อตฺถาย อมฺเห คณฺหิ, เตสํ สนฺติกํ เนตฺวา พหุํ ธนํ ลภิสฺสติ, สเจ อตฺตโน อตฺถาย คณฺหิ, อมฺเห วิกฺกิณิตฺวา ธนํ ลภิสฺสเตว, ปุจฺฉิสฺสามิ ตาว น’’นฺติฯ อถ นํ อุปการํ กาตุกามตาย ปุจฺฉนฺโต อาห –

[107]

‘‘สเจ อตฺตปฺปโยเคน, โอหิโต หํสปกฺขินํ;

ปฏิคฺคณฺหาม เต สมฺม, เอตํ อภยทกฺขิณํฯ

[108]

‘‘โน เจ อตฺตปฺปโยเคน, โอหิโต หํสปกฺขินํ;

อนิสฺสโร มุญฺจมมฺเห, เถยฺยํ กยิราสิ ลุทฺทกา’’ติฯ

ตตฺถ สเจติ, สมฺม เนสาท, สเจ ตยา อตฺตโน ปโยเคน อตฺตโน อตฺถาย หํสานญฺเจว เสสปกฺขีนญฺจ ปาโส โอหิโตฯ อนิสฺสโรติ อนิสฺสโร หุตฺวา อมฺเห มุญฺจนฺโต เยนาสิ อาณตฺโต, ตสฺสสนฺตกํ คณฺหนฺโต เถยฺยํ กยิราสิฯ

ตํ สุตฺวา เนสาโท ‘‘นาหํ ตุมฺเห อตฺตโน อตฺถาย คณฺหิํ, พาราณสิรญฺญา ปน สํยเมน คณฺหาปิโตมฺหี’’ติ วตฺวา เทวิยา ทิฏฺฐสุปินกาลโต ปฏฺฐาย ยาว รญฺญา เตสํ อาคตภาวํ สุตฺวา, ‘‘สมฺม เขมก, เอกํ วา ทฺเว วา หํเส คณฺหิตุํ วายม, มหนฺตํ เต ยสํ ทสฺสามี’’ติ วตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา อุยฺโยชิตภาโว, ตาว สพฺพํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ

ตํ สุตฺวา สุมุโข ‘‘อิมินา เนสาเทน อตฺตโน ชีวิตํ อคเณตฺวา อมฺเห วิสฺสชฺเชนฺเตน ทุกฺกรํ กตํ, สเจ มยํ อิโต จิตฺตกูฏํ คมิสฺสาม, เนว ธตรฏฺฐรญฺโญ ปญฺญานุภาโว, น มยฺหํ มิตฺตธมฺโม ปากโฏ ภวิสฺสติ, น ลุทฺทปุตฺโต มหนฺตํ ยสํ ลจฺฉติ, น ราชา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐหิสฺสติ, น เทวิยา มโนรโถ มตฺถกํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา , ‘‘สมฺม, เอวํ สนฺเต อมฺเห วิสฺสชฺเชตุํ น ลภสิ, รญฺโญ โน ทสฺเสหิ, โส อมฺเห ยถารุจิํ กริสฺสตี’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต คาถมาห –

[109]

‘‘ยสฺส ตฺวํ ภตโก รญฺโญ, กามํ ตสฺเสว ปาปย;

ตตฺถ สํยมโน ราชา, ยถาภิญฺญํ กริสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ ตสฺเสวาติ ตสฺเสว สนฺติกํ เนหิฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ราชนิเวสเนฯ ยถาภิญฺญนฺติ ยถาธิปฺปายํ ยถารุจิํฯ

ตํ สุตฺวา เนสาโท ‘‘มา โว ภทฺทนฺเต ราชทสฺสนํ รุจฺจิตฺถ, ราชาโน นาม สปฺปฏิภยา, กีฬาหํเส วา โว กเรยฺยุํ มาเรยฺยุํ วา’’ติ อาหฯ อถ นํ สุมุโข, ‘‘สมฺม ลุทฺทก มา อมฺหากํ จินฺตยิ, อหํ ตาทิสสฺส กกฺขฬสฺส ธมฺมกถาย มทฺทวํ ชเนสิํ, รญฺโญ กิํ น ชเนสฺสามิ, ราชาโน หิ ปณฺฑิตา สุภาสิตทุพฺภาสิตญฺญุ, ขิปฺปํ โน รญฺโญ สนฺติกํ เนหิ, นยนฺโต จ มา พนฺธเนน นยิ, ปุปฺผปญฺชเร ปน นิสีทาเปตฺวา เนหิ, ปุปฺผปญฺชรํ กโรนฺโต ธตรฏฺฐสฺส มหนฺตํ เสตปทุมสญฺฉนฺนํ, มม ขุทฺทกํ รตฺตปทุมสญฺฉนฺนํ กตฺวา ธตรฏฺฐํ ปุรโต, มมํ ปจฺฉโต นีจตรํ กตฺวา อาทาย ขิปฺปํ เนตฺวา รญฺโญ ทสฺเสหี’’ติ อาหฯ โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สุมุโข ราชานํ ทิสฺวา มม มหนฺตํ ยสํ ทาตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ สญฺชาตโสมนสฺโส มุทูหิ ลตาหิ ปญฺชเร กตฺวา ปทุเมหิ ฉาเทตฺวา วุตฺตนเยเนว เต คเหตฺวา อคมาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[110]

‘‘อิจฺเจวํ วุตฺโต เนสาโท, เหมวณฺเณ หริตฺตเจ;

อุโภ หตฺเถหิ สงฺคยฺห, ปญฺชเร อชฺฌโวทหิฯ

[111]

‘‘เต ปญฺชรคเต ปกฺขี, อุโภ ภสฺสรวณฺณิเน;

สุมุขํ ธตรฏฺฐญฺจ, ลุทฺโท อาทาย ปกฺกมี’’ติฯ

ตตฺถ อชฺฌโวทหีติ โอทหิ ฐเปสิฯ ภสฺสรวณฺณิเนติ ปภาสมฺปนฺนวณฺเณฯ

เอวํ ลุทฺทสฺส เต อาทาย ปกฺกมนกาเล ธตรฏฺโฐ ปากหํสราชธีตรํ อตฺตโน ภริยํ สริตฺวา สุมุขํ อามนฺเตตฺวา กิเลสวเสน วิลปิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[112]

‘‘หรียมาโน ธตรฏฺโฐ, สุมุขํ เอตทพฺรวิ;

พาฬฺหํ ภายามิ สุมุข, สามาย ลกฺขณูรุยา;

อสฺมากํ วธมญฺญาย, อถตฺตานํ วธิสฺสติฯ

[113]

‘‘ปากหํสา จ สุมุข, สุเหมา เหมสุตฺตจา;

โกญฺจี สมุทฺทตีเรว, กปณา นูน รุจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺถ ภายามีติ มรณโต ภายามิฯ สามายาติ สุวณฺณวณฺณายฯ ลกฺขณูรุยาติ ลกฺขณสมฺปนฺนอูรุยาฯ วจมญฺญายาติ วธํ ชานิตฺวา ‘‘มม ปิยสามิโก มาริโต’’ติ สญฺญี หุตฺวาฯ วธิสฺสตีติ กิํ เม ปิยสามิเก มเต ชีวิเตนาติ มริสฺสติฯ ปากหํสาติ ปากหํสราชธีตาฯ สุเหมาติ เอวํนามิกาฯ เหมสุตฺตจาติ เหมสทิสสุนฺทรตจาฯ รุจฺฉตีติ ยถา โลณิสงฺขาตํ สมุทฺทํ โอตริตฺวา มเต ปติมฺหิ โกญฺจี สกุณิกา กปณา โรทติ, เอวํ นูน สา โรทิสฺสตีติฯ

ตํ สุตฺวา สุมุโข ‘‘อยํ หํสราชา อญฺเญ โอวทิตุํ ยุตฺโต มาตุคามํ นิสฺสาย กิเลสวเสน วิลปติ, อุทกสฺส อาทิตฺตกาโล วิย วติยา อุฏฺฐาย เกทารขาทนกาโล วิย จ ชาโต, ยํนูนาหํ อตฺตโน พเลน มาตุคามสฺส โทสํ ปกาเสตฺวา เอตํ สญฺญาเปยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[114]

‘‘เอวํ มหนฺโต โลกสฺส, อปฺปเมยฺโย มหาคณี;

เอกิตฺถิมนุโสเจยฺย, นยิทํ ปญฺญวตามิวฯ

[115]

‘‘วาโตว คนฺธมาเทติ, อุภยํ เฉกปาปกํ;

พาโล อามกปกฺกํว, โลโล อนฺโธว อามิสํฯ

[116]

‘‘อวินิจฺฉยญฺญุ อตฺเถสุ, มนฺโทว ปฏิภาสิ มํ;

กิจฺจากิจฺจํ น ชานาสิ, สมฺปตฺโต กาลปริยายํฯ

[117]

‘‘อฑฺฒุมฺมตฺโต อุทีเรสิ, โย เสยฺยา มญฺญสิตฺถิโย;

พหุสาธารณา เหตา, โสณฺฑานํว สุราฆรํฯ

[118]

‘‘มายา เจตา มรีจี จ, โสกา โรคา จุปทฺทวา;

ขรา จ พนฺธนา เจตา, มจฺจุปาสา คุหาสยา;

ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส, โส นเรสุ นราธโม’’ติฯ

ตตฺถ มหนฺโตติ มหนฺโต สมาโนฯ โลกสฺสาติ หํสโลกสฺสฯ อปฺปเมยฺโยติ คุเณหิ ปเมตุํ อสกฺกุเณยฺโยฯ มหาคณีติ มหนฺเตน คเณน สมนฺนาคโต คณสตฺถาฯ เอกิตฺถินฺติ ยํ เอวรูโป ภวํ เอกํ อิตฺถิํ อนุโสเจยฺย, อิทํ อนุโสจนํ น ปญฺญวตํ อิว, เตนาหํ อชฺช ตํ พาโลติ มญฺญามีติ อธิปฺปาเยเนวมาหฯ

อาเทตีติ คณฺหาติฯ เฉกปาปกนฺติ สุนฺทราสุนฺทรํฯ อามกปกฺกติ อามกญฺจ ปกฺกญฺจฯ โลโลติ รสโลโลฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, ยถา นาม วาโต ปทุมสราทีนิ ปหริตฺวา สุคนฺธมฺปิ สงฺการฏฺฐานาทีนิ ปหริตฺวา ทุคฺคนฺธมฺปีติ อุภยํ เฉกปาปกํ คนฺธํ อาทิยติ, ยถา จ พาโล กุมารโก อมฺพชมฺพูนํ เหฏฺฐา นิสินฺโน หตฺถํ ปสาเรตฺวา ปติตปติตํ อามกมฺปิ ปกฺกมฺปิ ผลํ คเหตฺวา ขาทติ, ยถา จ รสโลโล อนฺโธ ภตฺเต อุปนีเต ยํกิญฺจิ สมกฺขิกมฺปิ นิมฺมกฺขิกมฺปิ อามิสํ อาทิยติ, เอวํ อิตฺถิโย นาม กิเลสวเสน อฑฺฒมฺปิ ทุคฺคตมฺปิ กุลีนมฺปิ อกุลีนมฺปิ อภิรูปมฺปิ วิรูปมฺปิ คณฺหนฺติ ภชนฺติ, ตาทิสานํ ปาปธมฺมานํ อิตฺถีนํ กิํการณา วิปฺปลปสิ, มหาราชาติฯ

อตฺเถสูติ การณาการเณสุฯ มนฺโทติ อนฺธพาโลฯ ปฏิภาสิ มนฺติ มม อุปฏฺฐาสิฯ กาลปริยายนฺติ เอวรูปํ มรณกาลํ ปตฺโต ‘‘อิมสฺมิํ กาเล อิทํ กตฺตพฺพํ, อิทํ นกตฺตพฺพํ, อิทํ วตฺตพฺพํ, อิทํ น วตฺตพฺพ’’นฺติ น ชานาสิ เทวาติฯ อฑฺฒุมฺมตฺโตติ อฑฺฒุมฺมตฺตโก มญฺเญ หุตฺวาฯ อุทีเรสีติ ยถา สุรํ ปิวิตฺวา นาติมตฺโต ปุริโส ยํ วา ตํ วา ปลปติ, เอวํ ปลปสีติ อตฺโถฯ เสยฺยาติ วรา อุตฺตมาฯ

‘‘มายา จา’’ติอาทีสุ, เทว, อิตฺถิโย นาเมตา วญฺจนฏฺเฐน มายา, อคยฺหุปคฏฺเฐน มรีจี, โสกาทีนํ ปจฺจยตฺตา โสกา, โรคา, อเนกปฺปการา อุปทฺทวา, โกธาทีหิ ถทฺธภาเวเนว ขรา

ตา หิ นิสฺสาย อนฺทุพนฺธนาทีหิ พนฺธนโต พนฺธนา เจตา, อิตฺถิโย นาม สรีรคุหาสยวเสเนว มจฺจุ นาม เอตา, เทวาติฯ ‘‘กามเหตุ, กามนิทานํ, กามาธิกรณํ, กามานเมว เหตุ ราชาโน โจรํ คเหตฺวา’’ติ (ม. นิ. 1.168-169) สุตฺเตนเปส อตฺโถ ทีเปตพฺโพฯ

ตโต ธตรฏฺโฐ มาตุคาเม ปฏิพทฺธจิตฺตตาย ‘‘ตฺวํ มาตุคามสฺส คุณํ น ชานาสิ, ปณฺฑิตา เอว เอตํ ชานนฺติ, น เหตา ครหิตพฺพา’’ติ ทีเปนฺโต อาห –

[119]

‘‘ยํ วุทฺเธหิ อุปญฺญาตํ, โก ตํ นินฺทิตุมรหติ;

มหาภูติตฺถิโย นาม, โลกสฺมิํ อุทปชฺชิสุํฯ

[120]

‘‘ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฏฺฐิตา;

พีชานิ ตฺยาสุ รูหนฺติ, ยทิทํ สตฺตา ปชายเร;

ตาสุ โก นิพฺพิเท โปโส, ปาณมาสชฺช ปาณิภิฯ

[121]

‘‘ตฺวเมว นญฺโญ สุมุข, ถีนํ อตฺเถสุ ยุญฺชสิ;

ตสฺส ตฺยชฺช ภเย ชาเต, ภีเต น ชายเต มติฯ

[122]

‘‘สพฺโพ หิ สํสยํ ปตฺโต, ภยํ ภีรู ติติกฺขติ;

ปณฺฑิตา จ มหนฺตาโน, อตฺเถ ยุญฺชนฺติ ทุยฺยุเชฯ

[123]

‘‘เอตทตฺถาย ราชาโน, สูรมิจฺฉนฺติ มนฺตินํ;

ปฏิพาหติ ยํ สูโร, อาปทํ อตฺตปริยายํฯ

[124]

‘‘มา โน อชฺช วิกนฺติํสุ, รญฺโญ สูทา มหานเส;

ตถา หิ วณฺโณ ปตฺตานํ, ผลํ เวฬุํว ตํ วธิฯ

[125]

‘‘มุตฺโตปิ น อิจฺฉิ อุฑฺเฑตุํ, สยํ พนฺธํ อุปาคมิ;

โสปชฺช สํสยํ ปตฺโต, อตฺถํ คณฺหาหิ มา มุข’’นฺติฯ

ตตฺถ นฺติ ยํ มาตุคามสงฺขาตํ วตฺถุ ปญฺญาวุทฺเธหิ ญาตํ, เตสเมว ปากฏํ, น พาลานํฯ มหาภูตาติ มหาคุณา มหานิสํสาฯ

อุทปชฺชิสุนฺติ ปฐมกปฺปิกกาเล อิตฺถิลิงฺคสฺเสว ปฐมํ ปาตุภูตตฺตา ปฐมํ นิพฺพตฺตาติ อตฺโถฯ ตฺยาสูติ สุมุข ตาสุ อิตฺถีสุ กายวจีขิฑฺฑา จ ปณิหิตา โอหิตา ฐปิตา, กามคุณรติ จ ปติฏฺฐิตาฯ พีชานีติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกจกฺกวตฺติอาทิพีชานิ ตาสุ รุหนฺติฯ ยทิทนฺติ เย เอเต สพฺเพปิ สตฺตาฯ ปชายเรติ สพฺเพ ตาสญฺเญว กุจฺฉิมฺหิ สํวทฺธาติ ทีเปติฯ นิพฺพิเทติ นิพฺพินฺเทยฺยฯ ปาณมาสชฺช ปาณิภีติ อตฺตโน ปาเณหิปิ ตาสํ ปาณํ อาสาเทตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ จชนฺโตปิ ตา ลภิตฺวา โก นิพฺพินฺเทยฺยาติ อตฺโถฯ

นญฺโญติ น อญฺโญ, สุมุข, มยา จิตฺตกูฏตเล หํสคณมชฺเฌ นิสินฺเนน ตํ อทิสฺวา ‘‘กหํ นุ สุมุโข’’ติ วุตฺเต ‘‘เอส มาตุคามํ คเหตฺวา กญฺจนคุหายํ อุตฺตมรติํ อนุโภตี’’ติ วทนฺติ, เอวํ ตฺวเมว ถีนํ อตฺเถสุ ยุญฺชสิ ยุตฺตปยุตฺโต โหสิ, น อญฺโญติ อตฺโถฯ ตสฺส ตฺยชฺชาติ ตสฺส เต อชฺช มรณภเย ชาเต อิมินา ภีเตน มรณภเยน ภีโต มญฺเญ, อยํ มาตุคามสฺส โทสทสฺสเน นิปุณา มติ ชายเตติ อธิปฺปาเยเนวมาหฯ

สพฺโพ หีติ โย หิ โกจิฯ สํสยํ ปตฺโตติ ชีวิตสํสยปฺปตฺโตฯ ภีรูติ ภีรู หุตฺวาปิ ภยํ อธิวาเสติฯ มหนฺตาโนติ เย ปน ปณฺฑิตา จ โหนฺติ มหนฺเต จ ฐาเน ฐิตา มหนฺตาโน, เต ทุยฺยุเช อตฺเถ ยุญฺชนฺติ ฆเฏนฺติ วายมนฺติ, ตสฺมา ‘‘มา ภายิ, ธีโร โหหี’’ติ ตํ อุสฺสาเหนฺโต เอวมาหฯ อาปทนฺติ สามิโน อาคตํ อาปทํ เอส สูโร ปฏิพาหติ, เอตทตฺถาย สูรํ มนฺตินํ อิจฺฉนฺติฯ อตฺตปริยายนฺติ อตฺตโน ปริตฺตาณมฺปิ จ กาตุํ สกฺโกตีติ อธิปฺปาโยฯ

วิกนฺติํสูติ ฉินฺทิํสุฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม สุมุข, ตฺวํ มยา อตฺตโน อนนฺตเร ฐาเน ฐปิโต, ตสฺมา ยถา อชฺช รญฺโญ สูทา อมฺเห มํสตฺถาย น วิกนฺติํสุ, ตถา กโรหิ, ตาทิโส หิ อมฺหากํ ปตฺตวณฺโณฯ ตํ วธีติ สฺวายํ วณฺโณ ยถา นาม เวฬุํ นิสฺสาย ชาตํ ผลํ เวฬุเมว วธติ, ตถา มา ตํ วธิ, ตญฺจ มญฺจ มา วธีติ อธิปฺปาเยเนวมาหฯ

มุตฺโตปีติ ยถาสุขํ จิตฺตกูฏปพฺพตํ คจฺฉาติ เอวํ ลุทฺทปุตฺเตน มยา สทฺธิํ มุตฺโต วิสฺสชฺชิโต สมาโนปิ อุฑฺฑิตุํ น อิจฺฉิฯ สยนฺติ ราชานํ ทฏฺฐุกาโม หุตฺวา สยเมว พนฺธํ อุปคโตติ เอวมิทํ อมฺหากํ ภยํ ตํ นิสฺสาย อาคตํฯ โสปชฺชาติ โสปิ อชฺช ชีวิตสํสยํ ปตฺโตฯ อตฺถํ คณฺหาหิ มา มุขนฺติ อิทานิ อมฺหากํ มุญฺจนการณํ คณฺห, ยถา มุจฺจาม, ตถา วายม, ‘‘วาโตว คนฺธมาเทตี’’ติอาทีนิ วทนฺโต อิตฺถิครหตฺถาย มุขํ มา ปสารยิฯ

เอวํ มหาสตฺโต มาตุคามํ วณฺเณตฺวา สุมุขํ อปฺปฏิภาณํ กตฺวา ตสฺส อนตฺตมนภาวํ วิทิตฺวา อิทานิ นํ ปคฺคณฺหนฺโต คาถมาห –

[126]

‘‘โส ตํ โยคํ ปยุญฺชสฺสุ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ;

ตว ปริยาปทาเนน, มม ปาเณสนํ จรา’’ติฯ

ตตฺถ โสติ, สมฺม สุมุข, โส ตฺวํฯ ตํ โยคนฺติ ยํ ปุพฺเพ ‘‘อหํ โยคํ ปยุญฺชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิต’’นฺติ อวจาสิ, ตํ อิทานิ ปยุญฺชสฺสุฯ ตว ปริยาปทาเนนาติ ตว เตน โยเคน ปริสุทฺเธนฯ ‘‘ปริโยทาเตนา’’ติปิ ปาโฐ, ปริตฺตาเณนาติ อตฺโถ, ตยา กตตฺตา ตว สนฺตเกน ปริตฺตาเณน มม ชีวิตปริเยสนํ จราติ อธิปฺปาโยฯ

อถ สุมุโข ‘‘อยํ อติวิย มรณภยภีโต มม ญาณพลํ น ชานาติ, ราชานํ ทิสฺวา โถกํ กถํ ลภิตฺวา ชานิสฺสามิ, อสฺสาเสสฺสามิ ตาว น’’นฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[127]

‘‘มา ภายิ ปตตํ เสฏฺฐ, น หิ ภายนฺติ ตาทิสา;

อหํ โยคํ ปยุญฺชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ;

มม ปริยาปทาเนน, ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสี’’ติฯ

ตตฺถ ปาสาติ ทุกฺขปาสโตฯ

อิติ เตสํ สกุณภาสาย กเถนฺตานํ ลุทฺทปุตฺโต น กิญฺจิ อญฺญาสิ, เกวลํ ปน เต กาเชนาทาย พาราณสิํ ปาวิสิฯ อจฺฉริยพฺภุตชาเตน อญฺชลินา มหาชเนน อนุคฺคจฺฉมาโน โส ราชทฺวารํ ปตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ รญฺโญ อาโรจาเปสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[128]

‘‘โส ลุทฺโท หํสกาเชน, ราชทฺวารํ อุปาคมิ;

ปฏิเวเทถ มํ รญฺโญ, ธตรฏฺฐายมาคโต’’ติฯ

ตตฺถ ปฏิเวเทถ มนฺติ เขมโก อาคโตติ เอวํ มํ รญฺโญ นิเวเทถฯ ธตรฏฺฐายนฺติ อยํ ธตรฏฺโฐ อาคโตติ ปฏิเวเทถฯ

โทวาริโก คนฺตฺวา ปฏิเวเทสิฯ ราชา สญฺชาตโสมนสฺโส ‘‘ขิปฺปํ อาคจฺฉตู’’ติ วตฺวา อมจฺจคณปริวุโต สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสินฺโน เขมกํ หํสกาชํ อาทาย มหาตลํ อภิรุฬฺหํ ทิสฺวา สุวณฺณวณฺเณ หํเส โอโลเกตฺวา ‘‘สมฺปุณฺโณ เม มโนรโถ’’ติ ตสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ อมจฺเจ อาณาเปสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[129]

‘‘เต ทิสฺวา ปุญฺญสงฺกาเส, อุโภ ลกฺขณสมฺมเต;

ขลุ สํยมโน ราชา, อมจฺเจ อชฺฌภาสถฯ

[130]

‘‘เทถ ลุทฺทสฺส วตฺถานิ, อนฺนํ ปานญฺจ โภชนํ;

กามํกโร หิรญฺญสฺส, ยาวนฺโต เอส อิจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺถ ปุญฺญสงฺกาเสติ อตฺตโน ปุญฺญสทิเสฯ ลกฺขณสมฺมเตติ เสฏฺฐสมฺมเต อภิญฺญาเตฯ ขลูติ นิปาโต, ตสฺส ‘‘เต ขลุ ทิสฺวา’’ติ ปุริมปเทน สมฺพนฺโธฯ ‘‘เทถา’’ติอาทีนิ ราชา ปสนฺนาการํ กโรนฺโต อาหฯ ตตฺถ กามํกโร หิรญฺญสฺสาติ หิรญฺญํ อสฺส กามกิริยา อตฺถุฯ ยาวนฺโตติ ยตฺตกํ เอส อิจฺฉติ, ตตฺตกํ หิรญฺญมสฺส เทถาติ อตฺโถฯ

เอวํ ปสนฺนาการํ กาเรตฺวา ปีติโสมนสฺสาสมุสฺสหิโต ‘‘คจฺฉถ นํ อลงฺกริตฺวา อาเนถา’’ติ อาหฯ อถ นํ อมจฺจา ราชนิเวสนา โอตาเรตฺวา กปฺปิตเกสมสฺสุํ นฺหาตานุลิตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ อถสฺส ราชา สํวจฺฉเร สตสหสฺสุฏฺฐานเก ทฺวาทส คาเม อาชญฺญยุตฺตํ รถํ อลงฺกตมหาเคหญฺจาติ มหนฺตํ ยสํ ทาเปสิฯ

โส มหนฺตํ ยสํ ลภิตฺวา อตฺตโน กมฺมํ ปกาเสตุํ ‘‘น เต, เทว, มยา โย วา โส วา หํโส อานีโต, อยํ ปน นวุติยา หํสสหสฺสานํ ราชา ธตรฏฺโฐ นาม, อยํ เสนาปติ สุมุโข นามา’’ติ อาห ฯ อถ นํ ราชา ‘‘กถํ เต, สมฺม, เอเต คหิตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[131]

‘‘ทิสฺวา ลุทฺทํ ปสนฺนตฺตํ, กาสิราชา ตทพฺรวิ;

ยทฺยายํ สมฺม เขมก, ปุณฺณา หํเสหิ ติฏฺฐติฯ

[132]

‘‘กถํ รุจิมชฺฌคตํ, ปาสหตฺโถ อุปาคมิ;

โอกิณฺณํ ญาติสงฺเฆหิ, นิมฺมชฺฌิมํ กถํ คหี’’ติฯ

ตตฺถ ปสนฺนตฺตนฺติ ปสนฺนภาวํ โสมนสฺสปฺปตฺตํฯ ยทฺยายนฺติ, สมฺม เขมก, ยทิ อยํ อมฺหากํ โปกฺขรณี นวุติหํสสหสฺเสหิ ปุณฺณา ติฏฺฐติฯ กถํ รุจิมชฺฌคตนฺติ เอวํ สนฺเต ตฺวํ เตสํ รุจีนํ ปิยทสฺสนานํ หํสานํ มชฺฌคตํ เอตํ ญาติสงฺเฆหิ โอกิณฺณํฯ นิมฺมชฺฌิมนฺติ เนว มชฺฌิมํ เนว กนิฏฺฐํ อุตฺตมํ หํสราชานํ กถํ ปาสหตฺโถ อุปาคมิ กถํ คณฺหีติฯ

โส ตสฺส กเถนฺโต อาห –

[133]

‘‘อชฺช เม สตฺตมา รตฺติ, อทนานิ อุปาสโต;

ปทเมตสฺส อนฺเวสํ, อปฺปมตฺโต ฆฏสฺสิโตฯ

[134]

‘‘อถสฺส ปทมทฺทกฺขิํ, จรโต อทเนสนํ;

ตตฺถาหํ โอทหิํ ปาสํ, เอวํ ตํ ทิชมคฺคหิ’’นฺติฯ

ตตฺถ อทนานีติ อาทานานิ, โคจรคฺคหณฏฺฐานานีติ อตฺโถ, อยเมว วา ปาโฐฯ อุปาสโตติ อุปคจฺฉนฺตสฺสฯ ปทนฺติ โคจรภูมิยํ อกฺกนฺตปทํฯ ฆฏสฺสิโตติ จาฏิปญฺชเร นิสฺสิโต หุตฺวาฯ อถสฺสาติ อถ ฉฏฺเฐ ทิวเส เอตสฺส อทเนสนํ จรนฺตสฺส ปทํ อทฺทกฺขิํฯ เอวํ ตนฺติ เอวํ ตํ ทิชํ อคฺคหินฺติ สพฺพํ คหิโตปายํ อาจิกฺขิฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘อยํ ทฺวาเร ฐตฺวา ปฏิเวเทนฺโตปิ ธตรฏฺฐสฺเสวาคมนํ ปฏิเวเทสิ, อิทานิปิ เอตํ เอกเมว คณฺหินฺติ วทติ, กิํ นุ โข เอตฺถ การณ’’นฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[135]

‘‘ลุทฺท ทฺเว อิเม สกุณา, อถ เอโกติ ภาสสิ;

จิตฺตํ นุ เต วิปริยตฺตํ, อทุ กิํ นุ ชิคีสสี’’ติฯ

ตตฺถ วิปริยตฺตนฺติ วิปลฺลตฺถํฯ อทุ กิํ นุ ชิคีสสีติ อุทาหุ กิํ นุ จินฺเตสิ, กิํ อิตรํ คเหตฺวา อญฺญสฺส ทาตุกาโม หุตฺวา จินฺเตสีติ ปุจฺฉติฯ

ตโต ลุทฺโท ‘‘น เม, เทว, จิตฺตํ วิปลฺลตฺถํ, นาปิ อหํ อิตรํ อญฺญสฺส ทาตุกาโม, อปิจ โข ปน มยา โอหิเต ปาเส เอโกว พทฺโธ’’ติ อาวิ กโรนฺโต อาห –

[136]

‘‘ยสฺส โลหิตกา ตาลา, ตปนียนิภา สุภา;

อุรํ สํหจฺจ ติฏฺฐนฺติ, โส เม พนฺธํ อุปาคมิฯ

[137]

‘‘อถายํ ภสฺสโร ปกฺขี, อพทฺโธ พทฺธมาตุรํ;

อริยํ พฺรุวาโน อฏฺฐาสิ, จชนฺโต มานุสิํ คิร’’นฺติฯ

ตตฺถ โลหิตกาติ รตฺตวณฺณาฯ ลาตาติ ราชิโยฯ อุรํ สํหจฺจาติ อุรํ อาหจฺจฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, ยสฺเสตา รตฺตสุวณฺณสปฺปฏิภาคา ติสฺโส โลหิตกา ราชิโย คีวํ ปริกฺขิปิตฺวา อุรํ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺติ, โส เอโกว มม ปาเส พนฺธํ อุปาคโตติฯ ภสฺสโรติ ปริสุทฺโธ ปภาสมฺปนฺโนฯ อาตุรนฺติ คิลานํ ทุกฺขิตํ อฏฺฐาสีติฯ

อถ ธตรฏฺฐสฺส พทฺธภาวํ ญตฺวา นิวตฺติตฺวา เอตํ สมสฺสาเสตฺวา มมาคมนกาเล จ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อากาเสเยว มยา สทฺธิํ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา มนุสฺสภาสาย ธตรฏฺฐสฺส คุณํ กเถนฺโต อฏฺฐาสิ, มม หทยํ มุทุกํ กตฺวา ปุน เอตสฺเสว ปุรโต อฏฺฐาสิฯ อถาหํ, เทว, สุมุขสฺส สุภาสิตํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ธตรฏฺฐํ วิสฺสชฺเชสิํ, อิติ ธตรฏฺฐสฺส ปาสโต โมกฺโข, อิเม หํเส อาทาย มม อิธาคมนญฺจ สุมุเขเนว กตนฺติฯ เอวํ โส สุมุขสฺส คุณกถํ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา ราชา สุมุขสฺส ธมฺมกถํ โสตุกาโม อโหสิฯ ลุทฺทปุตฺตสฺส สกฺการํ กโรนฺตสฺเสว สูริโย อตฺถงฺคโต, ทีปา ปชฺชลิตา, พหู ขตฺติยาทโย สนฺนิปติตา, เขมา เทวีปิ วิวิธนาฏกปริวารา รญฺโญ ทกฺขิณปสฺเส นิสีทิฯ ตสฺมิํ ขเณ ราชา สุมุขํ กถาเปตุกาโม คาถมาห –

[138]

‘‘อถ กิํ ทานิ สุมุข, หนุํ สํหจฺจ ติฏฺฐสิ;

อทุ เม ปริสํ ปตฺโต, ภยา ภีโต น ภาสสี’’ติฯ

ตตฺถ หนุํ สํหจฺจาติ มธุรกโถ กิร ตฺวํ, อถ กสฺมา อิทานิ มุขํ ปิธาย ติฏฺฐสิฯ อทูติ กจฺจิฯ ภยา ภีโตติ ปริสสารชฺชภเยน ภีโต หุตฺวาฯ

ตํ สุตฺวา สุมุโข อภีตภาวํ ทสฺเสนฺโต คาถมาห –

[139]

‘‘นาหํ กาสิปติ ภีโต, โอคยฺห ปริสํ ตว;

นาหํ ภยา น ภาสิสฺสํ, วากฺยํ อตฺถสฺมิํ ตาทิเส’’ติฯ

ตตฺถ ตาทิเสติ อปิจ โข ปน ตถารูเป อตฺเถ อุปฺปนฺเน วากฺยํ ภาสิสฺสามีติ วจโนกาสํ โอโลเกนฺโต นิสินฺโนมฺหีติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ตสฺส กถํ วฑฺเฒตุกามตาย ปริหาสํ กโรนฺโต อาห –

[140]

‘‘น เต อภิสรํ ปสฺเส, น รเถ นปิ ปตฺติเก;

นาสฺส จมฺมํว กีฏํ วา, วมฺมิเต จ ธนุคฺคเหฯ

[141]

‘‘น หิรญฺญํ สุวณฺณํ วา, นครํ วา สุมาปิตํ;

โอกิณฺณปริขํ ทุคฺคํ, ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺฐกํ;

ยตฺถ ปวิฏฺโฐ สุมุข, ภายิตพฺพํ น ภายสี’’ติฯ

ตตฺถ อภิสรนฺติ รกฺขณตฺถาย ปริวาเรตฺวา ฐิตํ อาวุธหตฺถํ ปริสํ เต น ปสฺสามิฯ นาสฺสาติ เอตฺถ อสฺสาติ นิปาตมตฺตํฯ จมฺมนฺติ สรปริตฺตาณจมฺมํฯ กีฏนฺติ กีฏํ จาฏิกปาลาทิ วุจฺจติฯ จาฏิกปาลหตฺถาปิ เต สนฺติเก นตฺถีติ ทีเปติฯ วมฺมิเตติ จมฺมสนฺนทฺเธฯ น หิรญฺญนฺติ ยํ นิสฺสาย น ภายสิ, ตํ หิรญฺญมฺปิ เต น ปสฺสามิฯ

เอวํ รญฺญา ‘‘กิํ เต อภายนการณ’’นฺติ วุตฺเต ตํ กเถนฺโต อาห –

[142]

‘‘น เม อภิสเรนตฺโถ, นคเรน ธเนน วา;

อปเถน ปถํ ยาม, อนฺตลิกฺเขจรา มยํฯ

[143]

‘‘สุตา จ ปณฺฑิตา ตฺยมฺหา, นิปุณา จตฺถจินฺตกา;

ภาเสมตฺถวติํ วาจํ, สจฺเจ จสฺส ปติฏฺฐิโตฯ

[144]

‘‘กิญฺจ ตุยฺหํ อสจฺจสฺส, อนริยสฺส กริสฺสติ;

มุสาวาทิสฺส ลุทฺทสฺส, ภณิตมฺปิ สุภาสิต’’นฺติฯ

ตตฺถ อภิสเรนาติ อารกฺขปริวาเรนฯ อตฺโถติ เอเตน มม กิจฺจํ นตฺถิฯ กสฺมา? ยสฺมา อปเถน ตุมฺหาทิสานํ อมคฺเคน ปถํ มาเปตฺวา ยาม, อากาสจาริโน มยนฺติฯ ปณฺฑิตา ตฺยมฺหาติ ปณฺฑิตาติ ตยา สุตามฺหา, เตเนว การเณน อมฺหากํ สนฺติกา ธมฺมํ โสตุกาโม กิร โน คาหาเปสิฯ สจฺเจ จสฺสาติ สเจ ปน ตฺวํ สจฺเจ ปติฏฺฐิโต อสฺส, อตฺถวติํ การณนิสฺสิตํ วาจํ ภาเสยฺยามฯ อสจฺจสฺสาติ วจีสจฺจรหิตสฺส ตว สุภาสิตํ มุณฺฑสฺส ทนฺตสูจิ วิย กิํ กริสฺสติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘กสฺมา มํ มุสาวาที อนริโยติ วทสิ, กิํ มยา กต’’นฺติ อาหฯ อถ นํ สุมุโข ‘‘เตน หิ, มหาราช, สุณาหี’’ติ วตฺวา อาห –

[145]

‘‘ตํ พฺราหฺมณานํ วจนา, อิมํ เขมมการยิ;

อภยญฺจ ตยา ฆุฏฺฐํ, อิมาโย ทสธา ทิสาฯ

[146]

‘‘โอคยฺห เต โปกฺขรณิํ, วิปฺปสนฺโนทกํ สุจิํ;

ปหูตํ จาทนํ ตตฺถ, อหิํสา เจตฺถ ปกฺขินํฯ

[147]

‘‘อิทํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, อาคตมฺห ตวนฺติเก;

เต เต พทฺธสฺม ปาเสน, เอตํ เต ภาสิตํ มุสาฯ

[148]

‘‘มุสาวาทํ ปุรกฺขตฺวา, อิจฺฉาโลภญฺจ ปาปกํ;

อุโภสนฺธิมติกฺกมฺม, อสาตํ อุปปชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ นฺติ ตฺวํฯ เขมนฺติ เอวํนามิกํ โปกฺขรณิํฯ ฆุฏฺฐนฺติ จตูสุ กณฺเณสุ ฐตฺวา โฆสาปิตํฯ ทสธาติ อิมาสุ ทสธา ฐิตาสุ ทิสาสุ ตยา อภยํ ฆุฏฺฐํฯ โอคยฺหาติ โอคาเหตฺวา อาคตานํ สนฺติกาฯ ปหูตํ จาทนนฺติ ปหูตญฺจ ปทุมปุปฺผสาลิอาทิกํ อทนํฯ อิทํ สุตฺวานาติ เตสํ ตํ โปกฺขรณิํ โอคาเหตฺวา อาคตานํ สนฺติกา อิทํ อภยํ สุตฺวา ตวนฺติเก ตว สมีเป ตยา การิตโปกฺขรณิํ อาคตามฺหาติ อตฺโถฯ เต เตติ เต มยํ ตว ปาเสน พทฺธาฯ

ปุรกฺขตฺวาติ ปุรโต กตฺวา อิจฺฉาโลภนฺติ อิจฺฉาสงฺขาตํ ปาปกํ โลภํฯ อุโภสนฺธินฺติ อุภยํ เทวโลเก จ มนุสฺสโลเก จ ปฏิสนฺธิํ อิเม ปาปธมฺเม ปุรโต กตฺวา จรนฺโต ปุคฺคโล สุคติปฏิสนฺธิํ อติกฺกมิตฺวา อสาตํ นิรยํ อุปปชฺชตีติฯ

เอวํ ปริสมชฺเฌเยว ราชานํ ลชฺชาเปสิฯ อถ นํ ราชา ‘‘นาหํ, สุมุข, ตุมฺเห มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตุกาโม คณฺหาเปสิํ, ปณฺฑิตภาวํ ปน โว สุตฺวา สุภาสิตํ โสตุกาโม คณฺหาเปสิ’’นฺติ ปกาเสนฺโต อาห –

[149]

‘‘นาปรชฺฌาม สุมุข, นปิ โลภาว มคฺคหิํ;

สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยตฺถ, นิปุณา อตฺถจินฺตกาฯ

[150]

‘‘อปฺเปวตฺถวติํ วาจํ, พฺยาหเรยฺยุํ อิธาคตา;

ตถา ตํ สมฺม เนสาโท, วุตฺโต สุมุข มคฺคหี’’ติฯ

ตตฺถ นาปรชฺฌามาติ มาเรนฺโต อปรชฺฌติ นาม, มยํ น มาเรมฯ โลภาว มคฺคหินฺติ มํสํ ขาทิตุกาโม หุตฺวา โลภาว ตุมฺเห นาหํ อคฺคหิํฯ ปณฺฑิตาตฺยตฺถาติ ปณฺฑิตาติ สุตา อตฺถฯ อตฺถจินฺตกาติ ปฏิจฺฉนฺนานํ อตฺถานํ จินฺตกาฯ อตฺถวตินฺติ การณนิสฺสิตํฯ ตถาติ เตน การเณนฯ วุตฺโตติ มยา วุตฺโต หุตฺวาฯ สุมุข, มคฺคหีติ, สุมุขาติ อาลปติ, -กาโร ปทสนฺธิกโรฯ อคฺคหีติ ธมฺมํ เทเสตุํ ตุมฺเห คณฺหิฯ

ตํ สุตฺวา สุมุโข ‘‘สุภาสิตํ โสตุกาเมน อยุตฺตํ เต กตํ, มหาราชา’’ติ วตฺวา อาห –

[151]

‘‘เนว ภีตา กาสิปติ, อุปนีตสฺมิํ ชีวิเต;

ภาเสมตฺถวติํ วาจํ, สมฺปตฺตา กาลปริยายํฯ

[152]

‘‘โย มิเคน มิคํ หนฺติ, ปกฺขิํ วา ปน ปกฺขินา;

สุเตน วา สุตํ กิณฺยา, กิํ อนริยตรํ ตโตฯ

[153]

‘‘โย จาริยรุทํ ภาเส, อนริยธมฺมวสฺสิโต;

อุโภ โส ธํสเต โลกา, อิธ เจว ปรตฺถ จฯ

[154]

‘‘น มชฺเชถ ยสํ ปตฺโต, น พฺยาเธ ปตฺตสํสยํ;

วายเมเถว กิจฺเจสุ, สํวเร วิวรานิ จฯ

[155]

‘‘เย วุทฺธา อพฺภติกฺกนฺตา, สมฺปตฺตา กาลปริยายํ;

อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, เอวํเต ติทิวํ คตาฯ

[156]

‘‘อิทํ สุตฺวา กาสิปติ, ธมฺมมตฺตนิ ปาลย;

ธตรฏฺฐญฺจ มุญฺจาหิ, หํสานํ ปวรุตฺตม’’นฺติฯ

ตตฺถ อุปนีตสฺมินฺติ มรณสนฺติกํ อุปนีเตฯ กาลปริยายนฺติ มรณกาลวารํ สมฺปตฺตา สมานา น ภาสิสฺสามฯ น หิ ธมฺมกถิกํ พนฺธิตฺวา มรณภเยน ตชฺเชตฺวา ธมฺมํ สุณนฺติ, อยุตฺตํ เต กตนฺติฯ มิเคนาติ สุฏฺฐุ สิกฺขาปิเตน ทีปกมิเคนฯ หนฺตีติ หนติฯ ปกฺขินาติ ทีปกปกฺขินาฯ สุเตนาติ เขมํ นิพฺภยนฺติ วิสฺสุเตน ทีปกมิคปกฺขิสทิเสน ปทุมสเรนฯ สุตนฺติ ‘‘ปณฺฑิโต จิตฺรกถี’’ติ เอวํ สุตํ ธมฺมกถิกํฯ กิณฺยาติ ‘‘ธมฺมํ โสสฺสามี’’ติ ปาสพนฺธเนน โย กิเณยฺย หิํเสยฺย พาเธยฺยฯ ตโตติ เตสํ กิริยโต อุตฺตริ อญฺญํ อนริยตรํ นาม กิมตฺถิฯ

อริยรุทนฺติ มุเขน อริยวจนํ สุนฺทรวจนํ ภาสติฯ อนริยธมฺมวสฺสิโตติ กมฺเมน อนริยธมฺมํ อวสฺสิโตฯ อุโภติ เทวโลกา จ มนุสฺสโลกา จาติ อุภยมฺหาฯ อิธ เจวาติ อิธ อุปฺปนฺโนปิ ปรตฺถ อุปฺปนฺโนปิ เอวรูโป ทฺวีหิ สุคติโลเกหิ ธํสิตฺวา นิรยเมว อุปปชฺชติฯ ปตฺตสํสยนฺติ ชีวิตสํสยมาปนฺนมฺปิ ทุกฺขํ ปตฺวา น กิลเมยฺยฯ สํวเร วิวรานิ จาติ อตฺตโน ฉิทฺทานิ ทฺวารานิ สํวเรยฺย ปิทเหยฺยฯ วุทฺธาติ คุณวุทฺธา ปณฺฑิตาฯ อพฺภติกฺกนฺตาติ อิมํ มนุสฺสโลกํ อติกฺกนฺตาฯ กาลปริยายนฺติ มรณกาลปริยายํ ปตฺตา หุตฺวาฯ เอวํเตติ เอวํ เอเตฯ อิทนฺติ อิทํ มยา วุตฺตํ อตฺถนิสฺสิตํ วจนํฯ ธมฺมนฺติ ปเวณิยธมฺมมฺปิ สุจริตธมฺมมฺปิฯ

ตํ สุตฺวา ราชา อาห –

[157]

‘‘อาหรนฺตุทกํ ปชฺชํ, อาสนญฺจ มหารหํ;

ปญฺชรโต ปโมกฺขามิ, ธตรฏฺฐํ ยสสฺสินํฯ

[158]

‘‘ตญฺจ เสนาปติํ ธีรํ, นิปุณํ อตฺถจินฺตกํ;

โย สุเข สุขิโต รญฺโญ, ทุกฺขิเต โหติ ทุกฺขิโตฯ

[159]

‘‘เอทิโส โข อรหติ, ปิณฺฑมสฺนาตุ ภตฺตุโน;

ยถายํ สุมุโข รญฺโญ, ปาณสาธารโณ สขา’’ติฯ

ตตฺถ อุทกนฺติ ปาทโธวนํฯ ปชฺชนฺติ ปาทพฺภญฺชนํฯ สุเขติ สุขมฺหิ สติฯ

รญฺโญ วจนํ สุตฺวา เตสํ อาสนานิ อาหริตฺวา ตตฺถ นิสินฺนานํ คนฺโธทเกน ปาเท โธวิตฺวา สตปาเกน เตเลน อพฺภญฺชิํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[160]

‘‘ปีฐญฺจ สพฺพโสวณฺณํ, อฏฺฐปาทํ มโนรมํ;

มฏฺฐํ กาสิกมตฺถนฺนํ, ธตรฏฺโฐ อุปาวิสิฯ

[161]

‘‘โกจฺฉญฺจ สพฺพโสวณฺณํ, เวยฺยคฺฆปริสิพฺพิตํ;

สุมุโข อชฺฌุปาเวกฺขิ, ธตรฏฺฐสฺสนนฺตราฯ

[162]

‘‘เตสํ กญฺจนปตฺตหิ, ปุถู อาทาย กาสิโย;

หํสานํ อภิหาเรสุ, อคฺครญฺโญ ปวาสิต’’นฺติฯ

ตตฺถ มฏฺฐนฺติ กรณปรินิฏฺฐิตํฯ กาสิกมตฺถนฺนนฺติ กาสิกวตฺเถน อตฺถตํฯ โกจฺฉนฺติ มชฺเฌ สํขิตฺตํฯ เวยฺยคฺฆปริสิพฺพิตนฺติ พฺยคฺฆจมฺมปริสิพฺพิตํ มงฺคลทิวเส อคฺคมเหสิยา นิสินฺนปีฐํฯ กญฺจนปตฺเตหีติ สุวณฺณภาชเนหิฯ ปุถูติ พหู ชนาฯ กาสิโยติ กาสิรฏฺฐวาสิโนฯ อภิหาเรสุนฺติ อุปนาเมสุํฯ อคฺครญฺโญ ปวาสิตนฺติ อฏฺฐสตปลสุวณฺณปาติปริกฺขิตฺตํ หํสรญฺโญ ปณฺณาการตฺถาย กาสิรญฺญา เปสิตํ นานคฺครสโภชนํฯ

เอวํ อุปนีเต ปน ตสฺมิํ กาสิราชา เตสํ สมฺปคฺคหตฺถํ สยํ สุวณฺณปาติํ คเหตฺวา อุปนาเมสิฯ เต ตโต มธุลาเช ขาทิตฺวา มธุโรทกญฺจ ปิวิํสุฯ อถ มหาสตฺโต รญฺโญ อภิหารญฺจ ปสาทญฺจ ทิสฺวา ปฏิสนฺถารมกาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[163]

‘‘ทิสฺวา อภิหฏํ อคฺคํ, กาสิราเชน เปสิตํ;

กุสโล ขตฺตธมฺมานํ, ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตราฯ

[164]

‘‘กจฺจินฺนุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;

กจฺจิ รฏฺฐมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสสิฯ

[165]

‘‘กุสลญฺเจว เม หํส, อโถ หํส อนามยํ;

อโถ รฏฺฐมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสหํฯ

[166]

‘‘กจฺจิ โภโต อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;

กจฺจิ จ เต ตวตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํฯ

[167]

‘‘อโถปิ เม อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;

อโถปิ เต มมตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํฯ

[168]

‘‘กจฺจิ เต สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;

ปุตฺตรูปยสูเปตา, ตว ฉนฺทวสานุคาฯ

[169]

‘‘อโถ เม สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;

ปุตฺตรูปยสูเปตา, มม ฉนฺทวสานุคาฯ

[170]

‘‘กจฺจิ รฏฺฐํ อนุปฺปีฬํ, อกุโตจิอุปทฺทวํ;

อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน มนุสาสสิฯ

[171]

‘‘อโถ รฏฺฐํ อนุปฺปีฬํ, อกุโตจิอุปทฺทวํ;

อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน มนุสาสหํฯ

[172]

‘‘กจฺจิ สนฺโต อปจิตา, อสนฺโต ปริวชฺชิตา;

โน เจ ธมฺมํ นิรํกตฺวา, อธมฺมมนุวตฺตสิฯ

[173]

‘‘สนฺโต จ เม อปจิตา, อสนฺโต ปริวชฺชิตา;

ธมฺมเมวานุวตฺตามิ, อธมฺโม เม นิรํกโตฯ

[174]

‘‘กจฺจิ นานาคตํ ทีฆํ, สมเวกฺขสิ ขตฺติย;

กจฺจิมตฺโต มทนีเย, ปรโลกํ น สนฺตสิฯ

[175]

‘‘นาหํ อนาคตํ ทีฆํ, สมเวกฺขามิ ปกฺขิม;

ฐิโต ทสสุ ธมฺเมสุ, ปรโลกํ น สนฺตเสฯ

[176]

‘‘ทานํ สีลํ ปริจฺจาคํ, อชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ;

อกฺโกธํ อวิหิํสญฺจ, ขนฺติญฺจ อวิโรธนํฯ

[177]

‘‘อิจฺเจเต กุสเล ธมฺเม, ฐิเต ปสฺสามิ อตฺตนิ;

ตโต เม ชายเต ปีติ, สามนสฺสญฺจนปฺปกํฯ

[178]

‘‘สุมุโข จ อจินฺเตตฺวา, วิสชฺชิ ผรุสํ คิรํ;

ภาวโทสมนญฺญาย, อสฺมากายํ วิหงฺคโมฯ

[179]

‘‘โส กุทฺโธ ผรุสํ วาจํ, นิจฺฉาเรสิ อโยนิโส;

ยานสฺเมสุ น วิชฺชนฺติ, นยิทํ ปญฺญวตามิวา’’ติฯ

ตตฺถ ทิสฺวาติ ตํ พหุํ อคฺคปานโภชนํ ทิสฺวาฯ เปสิตนฺติ อาหราเปตฺวา อุปนีตํฯ ขตฺตธมฺมานนฺติ ปฐมการเณสุ ปฏิสนฺถารธมฺมานํฯ ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตราติ ตสฺมิํ กาเล ‘‘กจฺจิ นุ, โภโต’’ติ อนุปฏิปาฏิยา ปุจฺฉิฯ ตา ปเนตา ฉ คาถา เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเยวฯ อนุปฺปีฬนฺติ กจฺจิ รฏฺฐวาสิโน ยนฺเต อุจฺฉุํ วิย น ปีเฬสีติ ปุจฺฉติฯ อกุโตจิอุปทฺทวนฺติ กุโตจิ อนุปทฺทวํฯ ธมฺเมน สเมน มนุสาสสีติ กจฺจิ ตว รฏฺฐํ ธมฺเมน สเมน อนุสาสสิฯ สนฺโตติ สีลาทิคุณสํยุตฺตา สปฺปุริสาฯ นิรํกตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวาฯ นานาคตํ ทีฆนฺติ อนาคตํ อตฺตโน ชีวิตปวตฺติํ ‘‘กจฺจิ ทีฆ’’นฺติ น สมเวกฺขสิ, อายุสงฺขารานํ ปริตฺตภาวํ ชานาสีติ ปุจฺฉติฯ มทนีเยติ มทารเห รูปาทิอารมฺมเณฯ น สนฺตสีติ น ภายสิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – กจฺจิ รูปาทีสุ กามคุเณสุ อมตฺโต อปฺปมตฺโต หุตฺวา ทานาทีนํ กุสลานํ กตตฺตา ปรโลกํ น ภายสีติฯ

ทสสูติ ทสสุ ราชธมฺเมสุฯ ทานาทีสุ ทสวตฺถุกา เจตนา ทานํ, ปญฺจสีลทสสีลานิ สีลํ , เทยฺยธมฺมจาโค ปริจฺจาโค, อุชุภาโว อชฺชวํ, มุทุภาโว มทฺทวํ, อุโปสถกมฺมํ ตโป, เมตฺตาปุพฺพภาโค อกฺโกโธ, กรุณาปุพฺพภาโค อวิหิํสา, อธิวาสนา ขนฺติ, อวิโรโธ อวิโรธนํฯ อจินฺเตตฺวาติ มม อิมํ คุณสมฺปตฺติํ อจินฺเตตฺวาฯ ภาวโทสนฺติ จิตฺตโทสํฯ อนญฺญายาติ อชานิตฺวาฯ

อสฺมากญฺหิ จิตฺตโทโส นาม นตฺถิ, ยเมส ชาเนยฺย, ตํ อชานิตฺวาว ผรุสํ กกฺขฬํ คิรํ วิสฺสชฺเชสิฯ อโยนิโสติ อนุปาเยนฯ ยานสฺเมสูติ ยานิ วชฺชานิ อมฺเหสุ น วิชฺชนฺติ, ตานิ วทติฯ นยิทนฺติ ตสฺมาสฺส อิทํ วจนํ ปญฺญวตํ อิว น โหติ, เตเนส มม น ปณฺฑิโต วิย อุปฏฺฐาติฯ

ตํ สุตฺวา สุมุโข ‘‘มยา คุณสมฺปนฺโนว ราชา อปสาทิโต, โส เม กุทฺโธ, ขมาเปสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาห –

[180]

‘‘อตฺถิ เม ตํ อติสารํ, เวเคน มนุชาธิป;

ธตรฏฺเฐ จ พทฺธสฺมิํ, ทุกฺขํ เม วิปุลํ อหุฯ

[181]

‘‘ตฺวํ โน ปิตาว ปุตฺตานํ, ภูตานํ ธรณีริว;

อสฺมากํ อธิปนฺนานํ, ขมสฺสุ ราชกุญฺชรา’’ติฯ

ตตฺถ อติสารนฺติ ปกฺขลิตํฯ เวเคนาติ อหํ เอตํ กถํ กเถนฺโต เวเคน สหสา กเถสิํฯ ทุกฺขนฺติ เจตสิกํ ทุกฺขํ มม วิปุลํ อโหสิ, ตสฺมา โกธวเสน ยํ มยา วุตฺตํ, ตํ เม ขมถ, มหาราชาติฯ ปุตฺตานนฺติ ตฺวํ อมฺหากํ ปุตฺตานํ ปิตา วิยฯ ธรณีริวาติ ปาณภูตานํ ปติฏฺฐา ปถวี วิย ตฺวํ อมฺหากํ อวสฺสโยฯ อธิปนฺนานนฺติ โทเสน อปราเธน อชฺโฌตฺถฏานํ ขมสฺสูติ อิทํ โส อาสนา โอรุยฺห ปกฺเขหิ อญฺชลิํ กตฺวา อาหฯ

อถ นํ ราชา อาลิงฺคิตฺวา อาทาย สุวณฺณปีเฐ นิสีทาเปตฺวา อจฺจยเทสนํ ปฏิคฺคณฺหนฺโต อาห –

[182]

‘‘เอตํ เต อนุโมทาม, ยํ ภาวํ น นิคูหสิ;

ขิลํ ปภินฺทสิ ปกฺขิ, อุชุโกสิ วิหงฺคมา’’ติฯ

ตตฺถ อนุโมทามาติ เอตํ เต โทสํ ขมามฯ นฺติ ยสฺมา ตฺวํ อตฺตโน จิตฺตปฏิจฺฉนฺนภาวํ น นิคูหสิฯ ขิลนฺติ จิตฺตขิลํ จิตฺตขาณุกํฯ

อิทญฺจ ปน วตฺวา ราชา มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถาย สุมุขสฺส จ อุชุภาเว ปสีทิตฺวา ‘‘ปสนฺเนน นาม ปสนฺนากาโร กาตพฺโพ’’ติ อุภินฺนมฺปิ เตสํ อตฺตโน รชฺชสิริํ นิยฺยาเทนฺโต อาห –

[183]

‘‘ยํ กิญฺจิ รตนํ อตฺถิ, กาสิราชนิเวสเน;

รชตํ ชาตรูปญฺจ, มุตฺตา เวฬุริยา พหูฯ

[184]

‘‘มณโย สงฺขมุตฺตา จ, วตฺถกํ หริจนฺทนํ;

อชินํ ทนฺตภณฺฑญฺจ, โลหํ กาฬายสํ พหุํ;

เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, อิสฺสรํ วิสฺสชามิ โว’’ติฯ

ตตฺถ มุตฺตาติ วิทฺธาวิทฺธมุตฺตาฯ มณโยติ มณิภณฺฑกานิฯ สงฺขมุตฺตา จาติ ทกฺขิณาวฏฺฏสงฺขรตนญฺจ อามลกวฏฺฏมุตฺตรตนญฺจฯ วตฺถกนฺติ สุขุมกาสิกวตฺถานิฯ อชินนฺติ อชินมิคจมฺมํฯ โลหํ กาฬายสนฺติ ตมฺพโลหญฺจ กาฬโลหญฺจฯ อิสฺสรนฺติ กญฺจนมาเลน เสตจฺฉตฺเตน สทฺธิํ ทฺวาทสโยชนิเก พาราณสินคเร รชฺชํฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา อุโภปิ เต เสตจฺฉตฺเตน ปูเชตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปสิฯ อถ มหาสตฺโต รญฺญา สทฺธิํ สลฺลปนฺโต อาห –

[185]

‘‘อทฺธา อปจิตา ตฺยมฺหา, สกฺกตา จ รเถสภ;

ธมฺเมสุ วตฺตมานานํ, ตฺวํ โน อาจริโย ภวฯ

[186]

‘‘อาจริย มนุญฺญาตา, ตยา อนุมตา มยํ;

ตํ ปทกฺขิณโต กตฺวา, ญาติํ ปสฺเสมุรินฺทมา’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺเมสูติ กุสลกมฺมปถธมฺเมสุฯ อาจริโยติ ตฺวํ อมฺเหหิ พฺยตฺตตโร, ตสฺมา โน อาจริโย โหติ, อปิจ ทสนฺนํ ราชธมฺมานํ กถิตตฺตา สุมุขสฺส โทสํ ทสฺเสตฺวา อจฺจยปฏิคฺคหณสฺส กตตฺตาปิ ตฺวํ อมฺหากํ อาจริโยว, ตสฺมา อิทานิปิ โน อาจารสิกฺขาปเนน อาจริโย ภวาติ อาหฯ ปสฺเสมุรินฺทมาติ ปสฺเสมุ อรินฺทมฯ

โส เตสํ คมนํ อนุชานิ, โพธิสตฺตสฺสปิ ธมฺมํ กเถนฺตสฺเสว อรุณํ อุฏฺฐหิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[187]

‘‘สพฺพรตฺติํ จินฺตยิตฺวา, มนฺตยิตฺวา ยถากถํ;

กาสิราชา อนุญฺญาสิ, หํสานํ ปวรุตฺตม’’นฺติฯ

ตตฺถ ยถากถนฺติ ยํกิญฺจิ อตฺถํ เตหิ สทฺธิํ จินฺเตตพฺพํ มนฺเตตพฺพญฺจ, สพฺพํ ตํ จินฺเตตฺวา จ มนฺเตตฺวา จาติ อตฺโถฯ อนุญฺญาสีติ คจฺฉถาติ อนุญฺญาสิฯ

เอวํ เตน อนุญฺญาโต โพธิสตฺโต ราชานํ ‘‘อปฺปมตฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรหี’’ติ โอวทิตฺวา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปสิฯ ราชา เตสํ กญฺจนภาชเนหิ มธุลาชญฺจ มธุโรทกญฺจ อุปนาเมตฺวา นิฏฺฐิตาหารกิจฺเจ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา โพธิสตฺตํ สุวณฺณจงฺโกฏเกน สยํ อุกฺขิปิ, เขมา เทวี สุมุขํ อุกฺขิปิฯ อถ เน สีหปญฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา สูริยุคฺคมนเวลาย ‘‘คจฺฉถ สามิโน’’ติ วิสฺสชฺเชสุํฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[188]

‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ ปติ;

เปกฺขโต กาสิราชสฺส, ภวนา เต วิคาหิสุ’’นฺติฯ

ตตฺถ วิคาหิสุนฺติ อากาสํ ปกฺขนฺทิํสุฯ

เตสุ มหาสตฺโต สุวณฺณจงฺโกฏกโต อุปฺปติตฺวา อากาเส ฐตฺวา ‘‘มา จินฺทยิ, มหาราช, อปฺปมตฺโต อมฺหากํ โอวาเท วตฺเตยฺยาสี’’ติ ราชานํ สมสฺสาเสตฺวา สุมุขํ อาทาย จิตฺตกูฏเมว คโตฯ ตานิปิ โข นวุติ หํสสหสฺสานิ กญฺจนคุหโต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพตตเล นิสินฺนานิ เต อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปริวาเรสุํฯ เต ญาติคณปริวุตา จิตฺตกูฏตลํ ปวิสิํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[189]

‘‘เต อโรเค อนุปฺปตฺเต, ทิสฺวาน ปรเม ทิเช;

เกกาติ มกรุํ หํสา, ปุถุสทฺโท อชายถฯ

[190]

‘‘เต ปตีตา ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารวา;

สมนฺตา ปริกิริํสุ, อณฺฑชา ลทฺธปจฺจยา’’ติฯ

เอวํ ปริวาเรตฺวา จ ปน เต หํสา ‘‘กถํ มุตฺโตสิ, มหาราชา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ มหาสตฺโต สุมุขํ นิสฺสาย มุตฺตภาวํ สํยมราชลุทฺทปุตฺเตหิ กตกมฺมญฺจ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา ตุฏฺฐา หํสคณา ‘‘สุมุโข เสนาปติ จ ราชา จ ลุทฺทปุตฺโต จ สุขิตา นิทฺทุกฺขา จิรํ ชีวนฺตู’’ติ อาหํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[191]

‘‘เอวํ มิตฺตวตํ อตฺถา, สพฺเพ โหนฺติ ปทกฺขิณา;

หํสา ยถา ธตรฏฺฐา, ญาติสงฺฆมุปาคมุ’’นฺติฯ

ตํ จูฬหํสชาตเก วุตฺตตฺถเมวฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อานนฺโท มมตฺถาย อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ลุทฺทปุตฺโต ฉนฺโน อโหสิ, เขมา เทวี, เขมา ภิกฺขุนี, ราชา สาริปุตฺโต, สุมุโข อานนฺโท, เสสปริสา พุทฺธปริสา, ธตรฏฺฐหํสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มหาหํสชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[535] 3. สุธาโภชนชาตกวณฺณนา

เนว กิณามิ นปิ วิกฺกิณามีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทานชฺฌาสยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิยํ เอโก กุลปุตฺโต หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปพฺพชิตฺวา สีเลสุ ปริปูรการี ธุตงฺคคุณสมนฺนาคโต สพฺรหฺมจารีสุ ปวตฺตเมตฺตจิตฺโต ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ พุทฺธธมฺมสงฺฆุปฏฺฐาเน อปฺปมตฺโต อาจารสมฺปนฺโน ทานชฺฌาสโย อโหสิฯ สารณียธมฺมปูรโก อตฺตนา ลทฺธํ ปฏิคฺคาหเกสุ วิชฺชมาเนสุ ฉินฺนภตฺโต หุตฺวาปิ เทติเยว, ตสฺมา ตสฺส ทานชฺฌาสยทานาภิรตภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ อโหสิฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ, ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ ทานชฺฌาสโย ทานาภิรโต อตฺตนา ลทฺธํ ปสตมตฺตปานียมฺปิ โลภํ ฉินฺทิตฺวา สพฺรหฺมจารีนํ เทติ, โพธิสตฺตสฺเสวสฺส อชฺฌาสโย’’ติฯ สตฺถา ตํ กถํ ทิพฺพาย โสตธาตุยา สุตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปุพฺเพ อทานสีโล มจฺฉรี ติณคฺเคน เตลพินฺทุมฺปิ อทาตา อโหสิ, อถ นํ อหํ ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ทานผลํ วณฺเณตฺวา ทาเน ปติฏฺฐาเปสิํ, โส ‘ปสตมตฺตํ อุทกมฺปิ ลภิตฺวา อทตฺวา น ปิวิสฺสามี’ติ มม สนฺติเก วรํ อคฺคเหสิ, ตสฺส ผเลน ทานชฺฌาสโย ทานาภิรโต ชาโต’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก คหปติ อฑฺโฒ อโหสิ อสีติโกฏิวิภโวฯ

อถสฺส ราชา เสฏฺฐิฏฺฐานํ อทาสิ ฯ โส ราชปูชิโต นาครชานปทปูชิโต หุตฺวา เอกทิวสํ อตฺตโน สมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ยโส มยา อตีตภเว เนว นิทฺทายนฺเตน, น กายทุจฺจริตาทีนิ กโรนฺเตน ลทฺโธ, สุจริตานิ ปน ปูเรตฺวา ลทฺโธ, อนาคเตปิ มยา มม ปติฏฺฐํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทว, มม ฆเร อสีติโกฏิธนํ อตฺถิ, ตํ คณฺหาหี’’ติ วตฺวา ‘‘น มยฺหํ ตว ธเนนตฺโถ, พหุํ เม ธนํ, อิโตปิ ยทิจฺฉสิ, ตํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ นุ, เทว, มม ธนํ ทาตุํ ลภามี’’ติ อาหฯ อถ รญฺญา ‘‘ยถารุจิ กโรหี’’ติ วุตฺเต จตูสุ นครทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ นิเวสนทฺวาเร จาติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา เทวสิกํ ฉสตสหสฺสปริจฺจาคํ กโรนฺโต มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ โส ยาวชีวํ ทานํ ทตฺวา ‘‘อิมํ มม ทานวํสํ มา อุปจฺฉินฺทถา’’ติ ปุตฺเต อนุสาสิตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ปุตฺโตปิสฺส ตเถว ทานํ ทตฺวา จนฺโท หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปุตฺโต สูริโย หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปุตฺโต มาตลิ หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปุตฺโต ปญฺจสิโข หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปน ปุตฺโต ฉฏฺโฐ เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลทฺธา มจฺฉริยโกสิโย นาม อโหสิ อสีติโกฏิวิภโวเยวฯ โส ‘‘มม ปิตุปิตามหา พาลา อเหสุํ, ทุกฺเขน สมฺภตํ ธนํ ฉฑฺเฑสุํ, อหํ ปน ธนํ รกฺขิสฺสามิ, กสฺสจิ กิญฺจิ น ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทานสาลา วิทฺธํเสตฺวา อคฺคินา ฌาเปตฺวา ถทฺธมจฺฉรี อโหสิฯ

อถสฺส เคหทฺวาเร ยาจกา สนฺนิปติตฺวา พาหา ปคฺคยฺห, ‘‘มหาเสฏฺฐิ, มา อตฺตโน ปิตุปิตามหานํ ทานวํสํ นาสยิ, ทานํ เทหี’’ติ มหาสทฺเทน ปริเทวิํสุฯ ตํ สุตฺวา มหาชโน ‘‘มจฺฉริยโกสิเยน อตฺตโน ทานวํโส อุปจฺฉินฺโน’’ติ ตํ ครหิฯ โส ลชฺชิโต นิเวสนทฺวาเร ยาจกานํ อาคตาคตฏฺฐานํ นิวาเรตุํ อารกฺขํ ฐเปสิฯ เต นิปฺปจฺจยา หุตฺวา ปุน ตสฺส เคหทฺวารํ น โอโลเกสุํฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ธนเมว สํหรติ, เนว อตฺตนา ปริภุญฺชติ, น ปุตฺตทาราทีนํ เทติ, กญฺชิกพิลงฺคทุติยํ สกุณฺฑกภตฺตํ ภุญฺชติ, มูลผลมตฺตตนฺตานิ ถูลวตฺถานิ นิวาเสติ, ปณฺณฉตฺตํ มตฺถเก ธาเรตฺวา ชรคฺโคณยุตฺเตน ชชฺชรรถเกน ยาติฯ อิติ ตสฺส อสปฺปุริสสฺส ตตฺตกํ ธนํ สุนเขน ลทฺธํ นาฬิเกรํ วิย อโหสิฯ

โส เอกทิวสํ ราชูปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต ‘‘อนุเสฏฺฐิํ อาทาย คมิสฺสามี’’ติ ตสฺส เคหํ อคมาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ อนุเสฏฺฐิ ปุตฺตธีตาทีหิ ปริวุโต นวสปฺปิปกฺกมธุสกฺขรจุณฺเณหิ สงฺขตํ ปายาสํ ภุญฺชมาโน นิสินฺโน โหติฯ โส มจฺฉริยโกสิยํ ทิสฺวา อาสนา วุฏฺฐาย ‘‘เอหิ, มหาเสฏฺฐิ, อิมสฺมิํ ปลฺลงฺเก นิสีท, ปายาสํ ภุญฺชิสฺสามา’’ติ อาหฯ ตสฺส ปายาสํ ทิสฺวาว มุเข เขฬา อุปฺปชฺชิ, ภุญฺชิตุกาโม อโหสิ, เอวํ ปน จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ ภุญฺชิสฺสามิ, อนุเสฏฺฐิโน มม เคหํ อาคตกาเล ปฏิสกฺกาโร กาตพฺโพ ภวิสฺสติ, เอวํ เม ธนํ นสฺสิสฺสติ, น ภุญฺชิสฺสามี’’ติฯ อถ ปุนปฺปุนํ ยาจิยมาโนปิ ‘‘อิทานิ เม ภุตฺตํ, สุหิโตสฺมี’’ติ น อิจฺฉิฯ อนุเสฏฺฐิมฺหิ ภุญฺชนฺเต ปน โอโลเกนฺโต มุเข สญฺชายมาเนน เขเฬน นิสีทิตฺวา ตสฺส ภตฺตกิจฺจาวสาเน เตน สทฺธิํ ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา ราชานํ ปสฺสิตฺวา ราชนิเวสนโต โอตริตฺวา อตฺตโน เคหํ อนุปฺปตฺโต ปายาสตณฺหาย ปีฬิยมาโน จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ ‘ปายาสํ ภุญฺชิตุกาโมมฺหี’ติ วกฺขามิ, มหาชโน ภุญฺชิตุกาโม ภวิสฺสติ, พหู ตณฺฑุลาทโย นสฺสิสฺสนฺติ, น กสฺสจิ กเถสฺสามี’’ติฯ โส รตฺตินฺทิวํ ปายาสเมว จินฺเตนฺโต วีตินาเมตฺวาปิ ธนนาสนภเยน กสฺสจิ อกเถตฺวาว ปิปาสํ อธิวาเสสิ, อนุกฺกเมน อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโต อโหสิฯ เอวํ สนฺเตปิ ธนนาสนภเยน อกเถนฺโต อปรภาเค ทุพฺพโล หุตฺวา สยนํ อุปคูหิตฺวา นิปชฺชิฯ

อถ นํ ภริยา อุปคนฺตฺวา หตฺเถน ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชมานา ‘‘กิํ เต, สามิ, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ตเวว สรีเร อผาสุกํ กโรหิ, มม อผาสุกํ นตฺถี’’ติฯ ‘‘สามิ, อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโตสิ, กิํ นุ เต กาจิ จินฺตา อตฺถิ, อุทาหุ ราชา เต กุปิโต, อทุ ปุตฺเตหิ อวมาโน กโต, อถ วา ปน กาจิ ตณฺหา อุปฺปนฺนา’’ติ? ‘‘อาม, ตณฺหา เม อุปฺปนฺนา’’ติฯ ‘‘กเถหิ, สามี’’ติ? ‘‘กเถสฺสามิ, สกฺขิสฺสสิ นํ รกฺขิตุ’’นฺติฯ ‘‘รกฺขิตพฺพยุตฺตกา เจ, รกฺขิสฺสามี’’ติฯ เอวมฺปิ ธนนาสนภเยน กเถตุํ น อุสฺสหิฯ ตาย ปุนปฺปุนํ ปีฬิยมาโน กเถสิ – ‘‘ภทฺเท, อหํ เอกทิวสํ อนุเสฏฺฐิํ นวสปฺปิมธุสกฺขรจุณฺเณหิ สงฺขตํ ปายาสํ ภุญฺชนฺตํ ทิสฺวา ตโต ปฏฺฐาย ตาทิสํ ปายาสํ ภุญฺชิตุกาโม ชาโต’’ติฯ ‘‘อสปฺปุริส, กิํ ตฺวํ ทุคฺคโต, สกลมาราณสิวาสีนํ ปโหนกํ ปายาสํ ปจิสฺสามี’’ติฯ

อถสฺส สีเส ทณฺเฑน ปหรณกาโล วิย อโหสิฯ โส ตสฺสา กุชฺฌิตฺวา ‘‘ชานามหํ ตว มหทฺธนภาวํ, สเจ เต กุลฆรา อาภตํ อตฺถิ, ปายาสํ ปจิตฺวา นาครานํ เทหี’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ เอกวีถิวาสีนํ ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติฯ ‘‘กิํ เต เอเตหิ, อตฺตโน ปน สนฺตกํ ขาทนฺตู’’ติ? ‘‘เตน หิ อิโต จิโต จ สตฺตสตฺตฆรวาสีนํ ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติฯ ‘‘กิํ เต เอเตหี’’ติฯ ‘‘เตน หิ อิมสฺมิํ เคเห ปริชนสฺสา’’ติฯ ‘‘กิํ เต เอเตนา’’ติ? ‘‘เตน หิ พนฺธุชนสฺเสว ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติฯ ‘‘กิํ เต เอเตนา’’ติ? ‘‘เตน หิ ตุยฺหญฺจ มยฺหญฺจ ปจามิ สามี’’ติฯ ‘‘กาสิ ตฺวํ, น ตุยฺหํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘เตน หิ เอกสฺเสว เต ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติฯ ‘‘มยฺหญฺจ ตฺวํ มา ปจิ, เคเห ปน ปจนฺเต พหู ปจฺจาสีสนฺติ, มยฺหํ ปน ปตฺถํ ตณฺฑุลานํ จตุภาคํ ขีรสฺส อจฺฉรํ สกฺขราย กรณฺฑกํ สปฺปิสฺส กรณฺฑกํ มธุสฺส เอกญฺจ ปจนภาชนํ เทหิ, อหํ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ ปจิตฺวา ภุญฺชามี’’ติฯ สา ตถา อกาสิฯ โส ตํ สพฺพํ เจฏเกน คาหาเปตฺวา ‘‘คจฺฉ อสุกฏฺฐาเน ติฏฺฐาหี’’ติ ตํ ปุรโต เปเสตฺวา เอกโกว โอคุณฺฐิกํ กตฺวา อญฺญาตกเวเสน ตตฺถ คนฺตฺวา นทีตีเร เอกสฺมิํ คจฺฉมูเล อุทฺธนํ กาเรตฺวา ทารุทกํ อาหราเปตฺวา ‘‘ตฺวํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ มคฺเค ฐตฺวา กญฺจิเทว ทิสฺวา มม สญฺญํ ทเทยฺยาสิ, มยา ปกฺโกสิตกาเลว อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ ตํ เปเสตฺวา อคฺคิํ กตฺวา ปายาสํ ปจิฯ

ตสฺมิํ ขเณ สกฺโก เทวราชา ทสสหสฺสโยชนํ อลงฺกตเทวนครํ, สฏฺฐิโยชนํ สุวณฺณวีถิํ, โยชนสหสฺสุพฺเพธํ เวชยนฺตํ, ปญฺจโยชนสติกํ สุธมฺมสภํ, สฏฺฐิโยชนํ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ, ปญฺจโยชนาวฏฺฏํ กญฺจนมาลเสตจฺฉตฺตํ, อฑฺฒเตยฺยโกฏิสงฺขา เทวจฺฉรา, อลงฺกตปฏิยตฺตํ อตฺตภาวนฺติ อิมํ อตฺตโน สิริํ โอโลเกตฺวา ‘‘กิํ นุ โข กตฺวา มยา อยํ ยโส ลทฺโธ’’ติ จินฺเตตฺวา พาราณสิยํ เสฏฺฐิภูเตน ปวตฺติตํ ทานํ อทฺทสฯ ตโต ‘‘มม ปุตฺตาทโย กุหิํ นิพฺพตฺตา’’ติ โอโลเกนฺโต ‘‘ปุตฺโต เม จนฺโท เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปุตฺโต สูริโย, ตสฺส ปุตฺโต, มาตลิ, ตสฺส ปุตฺโต, ปญฺจสิโข’’ติ สพฺเพสํ นิพฺพตฺติํ ทิสฺวา ‘‘ปญฺจสิขสฺส ปุตฺโต กีทิโส’’ติ โอโลเกนฺโต อตฺตโน วํสสฺส อุปจฺฉินฺนภาวํ ปสฺสิฯ

อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ อสปฺปุริโส มจฺฉรี หุตฺวา เนว อตฺตนา ปริภุญฺชติ , น ปเรสํ เทติ, มม วํโส เตน อุปจฺฉินฺโน, กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ, โอวาทมสฺส ทตฺวา มม วํสํ ปติฏฺฐาเปตฺวา เอตสฺส อิมสฺมิํ เทวนคเร นิพฺพตฺตนาการํ กริสฺสามี’’ติฯ โส จนฺทาทโย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอถ มนุสฺสปถํ คมิสฺสาม, มจฺฉริยโกสิเยน อมฺหากํ วํโส อุปจฺฉินฺโน , ทานสาลา ฌาปิตา, เนว อตฺตนา ปริภุญฺชติ, น ปเรสํ เทติ, อิทานิ ปน ปายาสํ ภุญฺชิตุกาโม หุตฺวา ‘ฆเร ปจฺจนฺเต อญฺญสฺสปิ ปายาโส ทาตพฺโพ ภวิสฺสตี’ติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา เอกโกว ปจติ, เอตํ ทเมตฺวา ทานผลํ ชานาเปตฺวา อาคมิสฺสาม, อปิจ โข ปน อมฺเหหิ สพฺเพหิ เอกโต ยาจิยมาโน ตตฺเถว มเรยฺยฯ มม ปฐมํ คนฺตฺวา ปายาสํ ยาจิตฺวา นิสินฺนกาเล ตุมฺเห พฺราหฺมณวณฺเณน ปฏิปาฏิยา อาคนฺตฺวา ยาเจยฺยาถา’’ติ วตฺวา สยํ ตาว พฺราหฺมณวณฺเณน ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘โภ, กตโร พาราณสิคมนมคฺโค’’ติ ปุจฺฉิฯ อถ นํ มจฺฉริยโกสิโย ‘‘กิํ อุมฺมตฺตโกสิ, พาราณสิมคฺคมฺปิ น ชานาสิ, กิํ อิโต เอสิ, เอตฺโต ยาหี’’ติ อาหฯ

สกฺโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา อสุณนฺโต วิย ‘‘กิํ กเถสี’’ติ ตํ อุปคจฺฉเตวฯ โสปิ, ‘‘อเร , พธิร พฺราหฺมณ, กิํ อิโต เอสิ, ปุรโต ยาหี’’ติ วิรวิฯ อถ นํ สกฺโก, ‘‘โภ, กสฺมา วิรวสิ, ธูโม ปญฺญายติ, อคฺคิ ปญฺญายติ, ปายาโส ปจฺจติ, พฺราหฺมณานํ นิมนฺตนฏฺฐาเนน ภวิตพฺพํ, อหมฺปิ พฺราหฺมณานํ โภชนกาเล โถกํ ลภิสฺสามิ, กิํ มํ นิจฺฉุภสี’’ติ วตฺวา ‘‘นตฺเถตฺถ พฺราหฺมณานํ นิมนฺตนํ, ปุรโต ยาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ กสฺมา กุชฺฌสิ, ตว โภชนกาเล โถกํ ลภิสฺสามี’’ติ อาหฯ อถ นํ โส ‘‘อหํ เต เอกสิตฺถมฺปิ น ทสฺสามิ, โถกํ อิทํ มม ยาปนมตฺตเมว, มยาปิ เจตํ ยาจิตฺวาว ลทฺธํ, ตฺวํ อญฺญโต อาหารํ ปริเยสาหี’’ติ วตฺวา ภริยํ ยาจิตฺวา ลทฺธภาวํ สนฺธาเยว วตฺวา คาถมาห –

[192]

‘‘เนว กิณามิ นปิ วิกฺกิณามิ, น จาปิ เม สนฺนิจโย จ อตฺถิ;

สุกิจฺฉรูปํ วติทํ ปริตฺตํ, ปตฺโถทโน นาลมยํ ทุวินฺน’’นฺติฯ

ตํ สุตฺวา สกฺโก ‘‘อหมฺปิ เต มธุรสทฺเทน เอกํ สิโลกํ กเถสฺสามิ, ตํ สุณาหี’’ติ วตฺวา ‘‘น เม ตว สิโลเกน อตฺโถ’’ติ ตสฺส วาเรนฺตสฺเสว คาถาทฺวยมาห –

[193]

‘‘อปฺปมฺหา อปฺปกํ ทชฺชา, อนุมชฺฌโต มชฺฌกํ;

พหุมฺหา พหุกํ ทชฺชา, อทานํ นูปปชฺชติฯ

[194]

‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภุญฺช จ;

อริยมคฺคํ สมารุห, เนกาสี ลภเต สุข’’นฺติฯ

ตตฺถ อนุมชฺฌโต มชฺฌกนฺติ อปฺปมตฺตกมฺปิ มชฺเฌ เฉตฺวา ทฺเว โกฏฺฐาเส กริตฺวา เอกํ โกฏฺฐาสํ ทตฺวา ตโต อวเสสโต อนุมชฺฌโตปิ ปุน มชฺเฌ เฉตฺวา เอโก โกฏฺฐาโส ทาตพฺโพเยวฯ อทานํ นูปปชฺชตีติ อปฺปํ วา พหุํ วา ทินฺนํ โหตุ, อทานํ นาม น โหติ, ตมฺปิ ทานเมว มหปฺผลเมวฯ

โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘มนาปํ เต, พฺราหฺมณ, กถิตํ, ปายาเส ปกฺเก โถกํ ลภิสฺสสิ, นิสีทาหี’’ติ อาหฯ สกฺโก เอกมนฺเต นิสีทิฯ ตสฺมิํ นิสินฺเน จนฺโท เตเนว นิยาเมน อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว กถํ ปวตฺเตตฺวา ตสฺส วาเรนฺตสฺเสว คาถาทฺวยมาห –

[195]

‘‘โมฆญฺจสฺส หุตํ โหติ, โมฆญฺจาปิ สมีหิตํ;

อติถิสฺมิํ โย นิสินฺนสฺมิํ, เอโก ภุญฺชติ โภชนํฯ

[196]

ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภุญฺช จ;

อริยมคฺคํ สมารุห, เนกาสี ลภเต สุข’’นฺติฯ

ตตฺถ สมีหิตนฺติ ธนุปฺปาทนวีริยํฯ

โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน ‘‘เตน หิ นิสีท, โถกํ ลภิสฺสสี’’ติ อาหฯ โส คนฺตฺวา สกฺกสฺส สนฺติเก นิสีทิฯ ตโต สูริโย เตเนว นเยน อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว กถํ ปวตฺเตตฺวา ตสฺส วาเรนฺตสฺเสว คาถาทฺวยมาห –

[197]

‘‘สจฺจญฺจสฺส หุตํ โหติ, สจฺจญฺจาปิ สมีหิตํ;

อติถิสฺมิํ โย นิสินฺนสฺมิํ, เนโก ภุญฺชติ โภชนํฯ

[198]

‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภุญฺช จ;

อริยมคฺคํ สมารุห, เนกาสี ลภเต สุข’’นฺติฯ

ตสฺสปิ วจนํ สุตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน ‘‘เตน หิ นิสีท, โถกํ ลภิสฺสสี’’ติ อาหฯ โส คนฺตฺวา จนฺทสฺส สนฺติเก นิสีทิฯ อถ นํ มาตลิ เตเนว นเยน อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว กถํ ปวตฺเตตฺวา ตสฺส วาเรนฺตสฺเสว อิมา คาถา อภาสิ –

[199]

‘‘สรญฺจ ชุหติ โปโส, พหุกาย คยาย จ;

โทเณ ติมฺพรุติตฺถสฺมิํ, สีฆโสเต มหาวเหฯ

[200]

‘‘อตฺร จสฺส หุตํ โหติ, อตฺร จสฺส สมีหิตํ;

อติถิสฺมิํ โย นิสินฺนสฺมิํ, เนโก ภุญฺชติ โภชนํฯ

[201]

‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภุญฺช จ;

อริยมคฺคํ สมารุห, เนกาสี ลภเต สุข’’นฺติฯ

ตาสํ อตฺโถ – โย ปุริโส ‘‘นาคยกฺขาทีนํ พลิกมฺมํ กโรมี’’ติ สมุทฺทโสณฺฑิโปกฺขรณีอาทีสุ ยํ กิญฺจิ สรญฺจ อุปคนฺตฺวา ชุหติ, ตตฺถ พลิกมฺมํ กโรติ , ตถา พหุกาย นทิยา คยาย โปกฺขรณิยา โทณนามเก จ ติมฺพรุนามเก จ ติตฺเถ สีฆโสเต มหนฺเต วาริวเหฯ อตฺร จสฺสาติ ยทิ อตฺราปิ เอเตสุ สราทีสุ อสฺส ปุริสสฺส หุตญฺเจว สมีหิตญฺจ โหติ, สผลํ สุขุทฺรยํ สมฺปชฺชติฯ อติถิสฺมิํ โย นิสินฺนสฺมิํ เนโก ภุญฺชติ โภชนํ, เอตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, เตน ตํ วทามิ – โกสิย, ทานานิ จ เทหิ, สยญฺจ ภุญฺช, อริยานํ ทานาภิรตานํ พุทฺธาทีนํ มคฺคํ อภิรุหฯ น หิ เอกาสี เอโกว ภุญฺชมาโน สุขํ นาม ลภตีติฯ

โส ตสฺสปิ วจนํ สุตฺวา ปพฺพตกูเฏน โอตฺถโฏ วิย กิจฺเฉน กสิเรน ‘‘เตน หิ นิสีท, โถกํ ลภิสฺสสี’’ติ อาหฯ มาตลิ คนฺตฺวา สูริยสฺส สนฺติเก นิสีทิฯ ตโต ปญฺจสิโข เตเนว นเยน อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว กถํ ปวตฺเตตฺวา ตสฺส วาเรนฺตสฺเสว คาถาทฺวยมาห –

[202]

‘‘พฬิสญฺหิ โส นิคิลติ, ทีฆสุตฺตํ สพนฺธนํ;

อติถิสฺมิํ โย นิสินฺนสฺมิํ, เอโก ภุญฺชติ โภชนํฯ

[203]

‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภุญฺช จ;

อริยมคฺคํ สมารุห, เนกาสี ลภเต สุข’’นฺติฯ

มจฺฉริยโกสิโย ตํ สุตฺวา ทุกฺขเวทโน นิตฺถุนนฺโต ‘‘เตน หิ นิสีท, โถกํ ลภิสฺสสี’’ติ อาหฯ ปญฺจสิโข คนฺตฺวา มาตลิสฺส สนฺติเก นิสีทิฯ อิติ เตสุ ปญฺจสุ พฺราหฺมเณสุ นิสินฺนมตฺเตสฺเวว ปายาโส ปจฺจิฯ อถ นํ โกสิโย อุทฺธนา โอตาเรตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ปตฺตานิ อาหรถา’’ติ อาหฯ เต อนุฏฺฐาย ยถานิสินฺนาว หตฺเถ ปสาเรตฺวา หิมวนฺตโต มาลุวปตฺตานิ อาหริํสุฯ โกสิโย ตานิ ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ เอเตสุ ปตฺเตสุ ทาตพฺพปายาโส นตฺถิ, ขทิราทีนํ ปตฺตานิ อาหรถา’’ติ อาหฯ เต ตานิปิ อาหริํสุฯ เอเกกํ ปตฺตํ โยธผลกปฺปมาณํ อโหสิฯ โส สพฺเพสํ ทพฺพิยา ปายาสํ อทาสิ, สพฺพนฺติมสฺส ทานกาเลปิ อุกฺขลิยา อูนํ น ปญฺญายิ, ปญฺจนฺนมฺปิ ทตฺวา สยํ อุกฺขลิํ คเหตฺวา นิสีทิฯ ตสฺมิํ ขเณ ปญฺจสิโข อุฏฺฐาย อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา สุนโข หุตฺวา เตสํ ปุรโต ปสฺสาวํ กโรนฺโต อคมาสิฯ พฺราหฺมณา อตฺตโน ปายาสํ ปตฺเตน ปิทหิํสุฯ โกสิยสฺส หตฺถปิฏฺเฐ ปสฺสาวพินฺทุ ปติฯ พฺราหฺมณา กุณฺฑิกาหิ อุทกํ คเหตฺวา ปายาสํ อพฺภุกิริตฺวา ภุญฺชมานา วิย อเหสุํฯ โกสิโย ‘‘มยฺหมฺปิ อุทกํ เทถ, หตฺถํ โธวิตฺวา ภุญฺชิสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘ตว อุทกํ อาหริตฺวา หตฺถํ โธวา’’ติฯ ‘‘มยา ตุมฺหากํ ปายาโส ทินฺโน, มยฺหํ โถกํ อุทกํ เทถา’’ติฯ ‘‘มยํ ปิณฺฑปฏิปิณฺฑกมฺมํ นาม น กโรมา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อิมํ อุกฺขลิํ โอโลเกถ, หตฺถํ โธวิตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ นทิํ โอตริฯ ตสฺมิํ ขเณ สุนโข อุกฺขลิํ ปสฺสาวสฺส ปูเรสิฯ โส ตํ ปสฺสาวํ กโรนฺตํ ทิสฺวา มหนฺตํ ทณฺฑมาทาย ตํ ตชฺเชนฺโต อาคจฺฉิฯ โส อสฺสาชานียมตฺโต หุตฺวา ตํ อนุพนฺธนฺโต นานาวณฺโณ อโหสิ, กาโฬปิ โหติ เสโตปิ สุวณฺณวณฺโณปิ กพโรปิ อุจฺโจปิ นีโจปิ, เอวํ นานาวณฺโณ หุตฺวา มจฺฉริยโกสิยํ อนุพนฺธิฯ โส มรณภยภีโต พฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิฯ เตปิ อุปฺปติตฺวา อากาเส ฐิตาฯ โส เตสํ ตํ อิทฺธิํ ทิสฺวา คาถมาห –

[204]

‘‘อุฬารวณฺณา วต พฺราหฺมณา อิเม, อยญฺจ โว สุนโข กิสฺส เหตุ;

อุจฺจาวจํ วณฺณนิภํ วิกุพฺพติ, อกฺขาถ โน พฺราหฺมณา เก นุ ตุมฺเห’’ติฯ

ตํ สุตฺวา สกฺโก เทวราชา –

[205]

‘‘จนฺโท จ สูริโย จ อุโภ อิธาคตา, อยํ ปน มาตลิ เทวสารถิ;

สกฺโกหมสฺมิ ติทสานมินฺโท; เอโส จ โข ปญฺจสิโขติ วุจฺจตี’’ติฯ

คาถํ วตฺวา ตสฺส ยสํ วณฺเณนฺโต คาถมาห –

[206]

‘‘ปาณิสฺสรา มุทิงฺคา จ, มุรชาลมฺพรานิ จ;

สุตฺตเมนํ ปโพเธนฺติ, ปฏิพุทฺโธ จ นนฺทตี’’ติฯ

โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สกฺก, เอวรูปํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ กินฺติ กตฺวา ลภสี’’ติ ปุจฺฉิฯ สกฺโก ‘‘อทานสีลา ตาว ปาปธมฺมา มจฺฉริโน เทวโลกํ น คจฺฉนฺติ, นิรเย นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ ทสฺเสนฺโต –

[207]

‘‘เย เกจิเม มจฺฉริโน กทริยา, ปริภาสกา สมณพฺราหฺมณานํ;

อิเธว นิกฺขิปฺป สรีรเทหํ, กายสฺส เภทา นิรยํ วชนฺตี’’ติฯ –

อิมํ คาถํ วตฺวา ธมฺเม ฐิตานํ เทวโลกปฏิลาภํ ทสฺเสตุํ คาถมาห –

[208]

‘‘เย เกจิเม สุคฺคติมาสมานา, ธมฺเม ฐิตา สํยเม สํวิภาเค;

อิเธว นิกฺขิปฺป สรีรเทหํ, กายสฺส เภทา สุคติํ วชนฺตี’’ติฯ

ตตฺถ อาสมานาติ อาสีสนฺตาฯ

เย เกจิ สุคติํ อาสีสนฺติ, สพฺเพ เต สํยมสงฺขาเต ทสสีลธมฺเม สํวิภาคสงฺขาเต ทานธมฺเม จ ฐิตา หุตฺวา อิธ สรีรสงฺขาตํ เทหํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส กายสฺส เภทา สุคติํ วชนฺตีติ อตฺโถฯ

เอวํ วตฺวา จ ปน, ‘‘โกสิย, น มยํ ตว สนฺติเก ปายาสตฺถาย อาคตา, การุญฺเญน ปน ตํ อนุกมฺปมานา อาคตามฺหา’’ติ ตสฺส ปกาเสตุํ อาห –

[209]

‘‘ตฺวํ โนสิ ญาติ ปุริมาสุ ชาติสุ, โส มจฺฉรี โรสโก ปาปธมฺโม;

ตเวว อตฺถาย อิธาคตมฺหา, มา ปาปธมฺโม นิรยํ คมิตฺถา’’ติฯ

ตตฺถ โสติ โส ตฺวํฯ มา ปาปธมฺโมติ อยํ อมฺหากํ ญาติ ปาปธมฺโม มา นิรยํ อคมาติ เอตทตฺถํ อาคตมฺหาติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา โกสิโย ‘‘อตฺถกามา กิร เม, เอเต มํ นิรยา อุทฺธริตฺวา สคฺเค ปติฏฺฐาเปตุกามา’’ติ ตุฏฺฐจิตฺโต อาห –

[210]

‘‘อทฺธา มํ โว หิตกามา, ยํ มํ สมนุสาสถ;

โสหํ ตถา กริสฺสามิ, สพฺพํ วุตฺตํ หิเตสิภิฯ

[211]

‘‘เอสาหมชฺเชว อุปรมามิ, น จาหํ กิญฺจิ กเรยฺย ปาปํ;

จาปิ เม กิญฺจิ อเทยฺยมตฺถิ, น จาปิทตฺวา อุทกํ ปิวามิฯ

[212]

‘‘เอวญฺจ เม ททโต สพฺพกาลํ, โภคา อิเม วาสว ขียิสฺสนฺติ;

ตโต อหํ ปพฺพชิสฺสามิ สกฺก, หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานี’’ติฯ

ตตฺถ นฺติ มมฯ โวติ ตุมฺเหฯ ยํ มนฺติ เยน มํ สมนุสาสถ, เตน เม ตุมฺเห หิตกามาฯ ตถาติ ยถา วทถ, ตเถว กริสฺสามิฯ อุปรมามีติ มจฺฉริภาวโต อุปรมามิฯ

อเทยฺยมตฺถีติ อิโต ปฏฺฐาย จ มม อาโลปโต อุปฑฺฒมฺปิ อเทยฺยํ นาม นตฺถิ, น จาปิทตฺวาติ อุทกปสตมฺปิ จาหํ ลภิตฺวา อทตฺวา น ปิวิสฺสามิฯ ขียิสฺสนฺตีติ วิกฺขียิสฺสนฺติฯ ยโถธิกานีติ วตฺถุกามกิเลสกามวเสน ยถาฐิตโกฏฺฐาสานิเยวฯ

สกฺโก มจฺฉริยโกสิยํ ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ทานผลํ ชานาเปตฺวา ธมฺมเทสนาย ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา สทฺธิํ เตหิ เทวนครเมว คโตฯ มจฺฉริยโกสิโยปิ นครํ ปวิสิตฺวา ราชานํ อนุชานาเปตฺวา ‘‘คหิตคหิตภาชนานิ ปูเรตฺวา คณฺหนฺตู’’ติ ยาจกานํ ธนํ ทตฺวา ตสฺมิํ ขีเณ นิกฺขมฺม หิมวนฺตโต ทกฺขิณปสฺเส คงฺคาย เจว เอกสฺส จ ชาตสฺสรสฺส อนฺตเร ปณฺณสาลํ กตฺวา ปพฺพชิตฺวา วนมูลผลาหาโร ตตฺถ จิรํ วิหาสิ, ชรํ ปาปุณิฯ ตทา สกฺกสฺส อาสา สทฺธา สิรี หิรีติ จตสฺโส ธีตโร โหนฺติฯ ตา พหุํ ทิพฺพคนฺธมาลํ อาทาย อุทกกีฬนตฺถาย อโนตตฺตทหํ คนฺตฺวา ตตฺถ กีฬิตฺวา มโนสิลาตเล นิสีทิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ นารโท นาม พฺราหฺมณตาปโส ตาวติํสภวนํ ทิวาวิหารตฺถาย คนฺตฺวา นนฺทนวนจิตฺตลตาวเนสุ ทิวาวิหารํ กตฺวา ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผํ ฉตฺตํ วิย ฉายตฺถาย ธารยมาโน มโนสิลาตลมตฺถเกน อตฺตโน วสนฏฺฐานํ กญฺจนคุหํ คจฺฉติฯ อถ ตา ตสฺส หตฺเถ ตํ ปุปฺผํ ทิสฺวา ยาจิํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[213]

‘‘นคุตฺตเม คิริวเร คนฺธมาทเน, โมทนฺติ ตา เทววราภิปาลิตา;

อถาคมา อิสิวโร สพฺพโลกคู, สุปุปฺผิตํ ทุมวรสาขมาทิยฯ

[214]

‘‘สุจิํ สุคนฺธํ ติทเสหิ สกฺกตํ, ปุปฺผุตฺตมํ อมรวเรหิ เสวิตํ;

อลทฺธ มจฺเจหิว ทานเวหิ วา, อญฺญตฺร เทเวหิ ตทารหํ หิทํฯ

[215]

‘‘ตโต จตสฺโส กนกตฺตจูปมา, อุฏฺฐาย นาริโย ปมทาธิปา มุนิํ;

อาสา จ สทฺธา จ สิรี ตโต หิรี, อิจฺจพฺรวุํ นารทเทว พฺราหฺมณํฯ

[216]

‘‘สเจ อนุทฺทิฏฺฐํ ตยา มหามุนิ, ปุปฺผํ อิมํ ปาริฉตฺตสฺส พฺรมฺเห;

ททาหิ โน สพฺพา คติ เต อิชฺฌตุ, ตุวมฺปิ โน โหหิ ยเถว วาสโวฯ

[217]

‘‘ตํ ยาจมานาภิสเมกฺข นารโท, อิจฺจพฺรวี สํกลหํ อุทีรยิ;

น มยฺหมตฺถตฺถิ อิเมหิ โกจิ นํ, ยาเยว โว เสยฺยสิ สา ปิฬนฺธถา’’ติฯ

ตตฺถ คิริวเรติ ปุริมสฺส เววจนํฯ เทววราภิปาลิตาติ สกฺเกน รกฺขิตาฯ สพฺพโลกคูติ เทวโลเก จ มนุสฺสโลเก จ สพฺพตฺถ คมนสมตฺโถฯ ทุมวรสาขมาทิยาติ สาขาย ชาตตฺตา ทุมวรสาขนฺติ ลทฺธนามํ ปุปฺผํ คเหตฺวาฯ สกฺกตนฺติ กตสกฺการํฯ อมรวเรหีติ สกฺกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อญฺญตฺร เทเวหีติ ฐเปตฺวา เทเว จ อิทฺธิมนฺเต จ อญฺเญหิ มนุสฺเสหิ วา ยกฺขาทีหิ วา อลทฺธํฯ ตทารหํ หิทนฺติ เตสํเยว หิ ตํ อรหํ อนุจฺฉวิกํฯ กนกตฺตจูปมาติ กนกูปมา ตจาฯ อุฏฺฐายาติ อยฺโย มาลาคนฺธวิเลปนาทิปฏิวิรโต ปุปฺผํ น ปิฬนฺธิสฺสติ, เอกสฺมิํ ปเทเส ฉฑฺเฑสฺสติ, เอถ ตํ ยาจิตฺวา ปุปฺผํ ปิฬนฺธิสฺสามาติ หตฺเถ ปสาเรตฺวา ยาจมานา เอกปฺปหาเรเนว อุฏฺฐหิตฺวาฯ ปมทาธิปาติ ปมทานํ อุตฺตมาฯ มุนินฺติ อิสิํฯ

อนุทฺทิฏฺฐนฺติ ‘‘อสุกสฺส นาม ทสฺสามี’’ติ น อุทฺทิฏฺฐํฯ สพฺพา คติ เต อิชฺฌตูติ สพฺพา เต จิตฺตคติ อิชฺฌตุ, ปตฺถิตปตฺถิตสฺส ลาภี โหหีติ ตสฺส ถุลิมงฺคลํ วทนฺติฯ ยเถว วาสโวติ ยถา อมฺหากํ ปิตา วาสโว อิจฺฉิติจฺฉิตํ เทติ, ตเถว โน ตฺวมฺปิ โหหีติฯ นฺติ ตํ ปุปฺผํฯ อภิสเมกฺขาติ ทิสฺวาฯ สํกลหนฺติ นานาคาหํ กลหวฑฺฒนํ กถํ อุทีรยิฯ

อิเมหีติ อิเมหิ ปุปฺเผหิ นาม มยฺหํ อตฺโถ นตฺถิ, ปฏิวิรโต อหํ มาลาธารณโตติ ทีเปติฯ ยาเยว โว เสยฺยสีติ ยา ตุมฺหากํ อนฺตเร เชฏฺฐิกาฯ สา ปิฬนฺธถาติ สา เอตํ ปิฬนฺธตูติ อตฺโถฯ

ตา จตสฺโสปิ ตสฺส วจนํ สุตฺวา คาถมาหํสุ –

[218]

‘‘ตฺวํ โนตฺตเมวาภิสเมกฺข นารท, ยสฺสิจฺฉสิ ตสฺสา อนุปฺปเวจฺฉสุ;

ยสฺสา หิ โน นารท ตฺวํ ปทสฺสสิ, สาเยว โน เหหิติ เสฏฺฐสมฺมตา’’ติฯ

ตตฺถ ตฺวํ โนตฺตเมวาติ อุตฺตมมหามุนิ ตฺวเมว โน อุปธาเรหิฯ ตาสํ วจนํ สุตฺวา นารโท ตา อาลปนฺโต คาถมาห –

[219]

‘‘อกลฺลเมตํ วจนํ สุคตฺเต, โก พฺราหฺมโณ สํกลหํ อุทีรเย;

คนฺตฺวาน ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถ, สเจ น ชานาถ อิธุตฺตมาธเม’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท สุคตฺเต, อิทํ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ วจนํ มม อยุตฺตํ, เอวญฺหิ สติ มยา ตุมฺเหสุ เอกํ เสฏฺฐํ, เสสา หีนา กโรนฺเตน กลโห วฑฺฒิโต ภวิสฺสติ, โก พาหิตปาโป พฺราหฺมโณ กลหํ อุทีรเย วฑฺเฒยฺยฯ เอวรูปสฺส หิ กลหวฑฺฒนํ นาม อยุตฺตํ, ตสฺมา อิโต คตฺวา อตฺตโน ปิตรํ ภูตาธิปํ สกฺกเมว ปุจฺฉถ, สเจ อตฺตโน อุตฺตมํ อธมญฺจ น ชานาถาติฯ

ตโต สตฺถา คาถมาห –

[220]

‘‘ตา นารเทน ปรมปฺปโกปิตา, อุทีริตา วณฺณมเทน มตฺตา;

สกาเส คนฺตฺวาน สหสฺสจกฺขุโน, ปุจฺฉิํสุ ภูตาธิปํ กา นุ เสยฺยสี’’ติฯ

ตตฺถ ปรมปฺปโกปิตาติ ปุปฺผํ อททนฺเตน อติวิย โกปิตา ตสฺส กุปิตา หุตฺวาฯ อุทีริตาติ ‘‘ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถา’’ติ วุตฺตาฯ สหสฺสจกฺขุโนติ สกฺกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวาฯ กา นูติ อมฺหากํ อนฺตเร กตมา อุตฺตมาติ ปุจฺฉิํสุฯ

เอวํ ปุจฺฉิตฺวา ฐิตา –

[221]

‘‘ตา ทิสฺวา อายตฺตมนา ปุรินฺทโท, อิจฺจพฺรวี เทววโร กตญฺชลี;

สพฺพาว โว โหถ สุคตฺเต สาทิสี, โกเนว ภทฺเท กลหํ อุทีรยี’’ติฯ

ตตฺถ ตา ทิสฺวาติ, ภิกฺขเว, จตสฺโสปิ อตฺตโน สนฺติกํ อาคตา ทิสฺวาฯ อายตฺตมนาติ อุสฺสุกฺกมนา พฺยาวฏจิตฺตาฯ กตญฺชลีติ นมสฺสมานาหิ เทวตาหิ ปคฺคหิตญฺชลีฯ สาทิสีติ สพฺพาว ตุมฺเห สาทิสิโยฯ โก เนวาติ โก นุ เอวํฯ กลหํ อุทีรยีติ อิทํ นานาคาหํ วิคฺคหํ กเถสิ วฑฺเฒสิฯ

อถสฺส ตา กถยมานา คาถมาหํสุ –

[222]

‘‘โย สพฺพโลกจฺจริโต มหามุนิ, ธมฺเม ฐิโต นารโท สจฺจนิกฺกโม;

โส โนพฺรวิ คิริวเร คนฺธมาทเน, คนฺตฺวาน ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถ;

สเจ น ชานาถ อิธุตฺตมาธม’’นฺติฯ

ตตฺถ สจฺจนิกฺกโมติ ตถปรกฺกโมฯ

ตํ สุตฺวา สกฺโก ‘‘อิมา จตสฺโสปิ มยฺหํ ธีตโรว, สจาหํ ‘เอตาสุ เอกา คุณสมฺปนฺนา อุตฺตมา’ติ วกฺขามิ, เสสา กุชฺฌิสฺสนฺติ, น สกฺกา อยํ อฑฺโฑ วินิจฺฉินิตุํ, อิมา หิมวนฺเต โกสิยตาปสสฺส สนฺติกํ เปเสสามิ, โส เอตาสํ อฑฺฑํ วินิจฺฉินิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อหํ ตุมฺหากํ อฑฺฑํ น วินิจฺฉินิสฺสามิ, หิมวนฺเต โกสิโย นาม ตาปโส อตฺถิ, ตสฺสาหํ อตฺตโน สุธาโภชนํ เปเสสฺสามิ, โส ปรสฺส อทตฺวา น ภุญฺชติ, ททนฺโต จ วิจินิตฺวา คุณวนฺตานํ เทติ, ยา ตุมฺเหสุ ตสฺส หตฺถโต ภตฺตํ ลภิสฺสติ, สา อุตฺตมา ภวิสฺสตี’’ติ อาจิกฺขนฺโต คาถมาห –

[223]

‘‘อสุ พฺรหารญฺญจโร มหามุนิ, นาทตฺวา ภตฺตํ วรคตฺเต ภุญฺชติ;

วิเจยฺย ทานานิ ททาติ โกสิโย,

ยสฺสา หิ โส ทสฺสติ สาว เสยฺยสี’’ติฯ

ตตฺถ พฺรหารญฺญธโรติ มหาอรญฺญวาสีฯ

อิติ โส ตาปสสฺส สนฺติกํ เปเสตฺวา มาตลิํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺส สนฺติกํ เปเสนฺโต อนนฺตรํ คาถมาห –

[224]

‘‘อสู หิ โย สมฺมติ ทกฺขิณํ ทิสํ, คงฺคาย ตีเร หิมวนฺตปสฺสนิ;

ส โกสิโย ทุลฺลภปานโภชโน, ตสฺส สุธํ ปาปย เทวสารถี’’ติฯ

ตตฺถ สมฺมตีติ วสติฯ ทกฺขิณนฺติ หิมวนฺตสฺส ทกฺขิณาย ทิสายฯ ปสฺสนีติ ปสฺเสฯ

ตโต สตฺถา อาห –

[225]

‘‘ส มาตลี เทววเรน เปสิโต, สหสฺสยุตฺตํ อภิรุยฺห สนฺทนํ;

สุขิปฺปเมว อุปคมฺม อสฺสมํ, อทิสฺสมาโน มุนิโน สุธํ อทา’’ติฯ

ตตฺถ อทิสฺสมาโนติ, ภิกฺขเว, โส มาตลิ เทวราชสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ อสฺสมํ คนฺตฺวา อทิสฺสมานกาโย หุตฺวา ตสฺส สุธํ อทาสิ, ททมาโน จ รตฺติํ ปธานมนุยุญฺชิตฺวา ปจฺจูสสมเย อคฺคิํ ปริจริตฺวา วิภาตาย รตฺติยา อุเทนฺตํ สูริยํ นมสฺสมานสฺส ฐิตสฺส ตสฺส หตฺเถ สุธาโภชนปาติํ ฐเปสิฯ

โกสิโย ตํ คเหตฺวา ฐิตโกว คาถาทฺวยมาห –

[226]

‘‘อุทคฺคิหุตฺตํ อุปติฏฺฐโต หิ เม, ปภงฺกรํ โลกตโมนุทุตฺตมํ;

สพฺพานิ ภูตานิ อธิจฺจ วาสโว;

โก เนว เม ปาณิสุ กิํ สุโธทหิฯ

[227]

‘‘สงฺขูปมํ เสตมตุลฺยทสฺสนํ, สุจิํ สุคนฺธํ ปิยรูปมพฺภุตํ;

อทิฏฺฐปุพฺพํ มม ชาตุ จกฺขุภิ, กา เทวตา ปาณิสุ กิํ สุโธทหี’’ติฯ

ตตฺถ อุทคฺคิหุตฺตนฺติ อุทกอคฺคิหุตฺตํ ปริจริตฺวา อคฺคิสาลโต นิกฺขมฺม ปณฺณสาลทฺวาเร ฐตฺวา ปภงฺกรํ โลกตโมนุทํ อุตฺตมํ อาทิจฺจํ อุปติฏฺฐโต มม สพฺพานิ ภูตานิ อธิจฺจ อติกฺกมิตฺวา วตฺตมาโน วาสโว นุ โข เอวํ มม ปาณีสุ กิํ สุธํ กิํ นาเมตํ โอทหิฯ ‘‘สงฺขูปม’’นฺติอาทีหิ ฐิตโกว สุธํ วณฺเณติฯ

ตโต มาตลิ อาห –

[228]

‘‘อหํ มหินฺเทน มเหสิ เปสิโต, สุธาภิหาสิํ ตุริโต มหามุนิ;

ชานาสิ มํ มาตลิ เทวสารถิ, ภุญฺชสฺสุ ภตฺตุตฺตม มาภิวารยิฯ

[229]

‘‘ภุตฺตา จ สา ทฺวาทส หนฺติ ปาปเก, ขุทํ ปิปาสํ อรติํ ทรกฺลมํ;

โกธูปนาหญฺจ วิวาทเปสุณํ, สีตุณฺห ตนฺทิญฺจ รสุตฺตมํ อิท’’นฺติฯ

ตตฺถ สุธาภิหาสินฺติ อิมํ สุธาโภชนํ ตุยฺหํ อภิหริํฯ ชานาสีติ ชานาหิ มํ ตฺวํ, อหํ มาตลิ นาม เทวสารถีติ อตฺโถฯ มาภิวารยีติ น ภุญฺชามีติ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ภุญฺช มา ปปญฺจ กริฯ

ปาปเกติ อยญฺหิ สุธา ภุตฺตา ทฺวาทส ปาปธมฺเม หนติฯ ขุทนฺติ ปฐมํ ตาว ฉาตภาวํ หนติ, ทุติยํ ปานียปิปาสํ, ตติยํ อุกฺกณฺฐิตํ, จตุตฺถํ กายทรถํ, ปญฺจมํ กิลนฺตภาวํ, ฉฏฺฐํ โกธํ, สตฺตมํ อุปนาหํ, อฏฺฐมํ วิวาทํ, นวมํ เปสุณํ, ทสมํ สีตํ, เอกาทสมํ อุณฺหํ, ทฺวาทสมํ ตนฺทิํ อาลสิยภาวํ, อิทํ รสุตฺตมํ อุตฺตมรสํ สุธาโภชนํ อิเม ทฺวาทส ปาปธมฺเม หนติฯ

ตํ สุตฺวา โกสิโย อตฺตโน วตสมาทานํ อาวิกโรนฺโต –

[230]

‘‘น กปฺปตี มาตลิ มยฺห ภุญฺชิตุํ, ปุพฺเพ อทตฺวา อิติ เม วตุตฺตมํ;

น จาปิ เอกาสฺนมริยปูชิตํ, อสํวิภาคี จ สุขํ น วินฺทตี’’ติฯ –

คาถํ วตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเหหิ ปรสฺส อทตฺวา โภชเน กํ โทสํ ทิสฺวา อิทํ วตํ สมาทินฺน’’นฺติ มาตลินา ปุฏฺโฐ อาห –

[231]

‘‘ถีฆาตกา เย จิเม ปารทาริกา, มิตฺตทฺทุโน เย จ สปนฺติ สุพฺพเต;

สพฺเพ จ เต มจฺฉริปญฺจมาธมา, ตสฺมา อทตฺวา อุทกมฺปิ นาสฺนิเยฯ

[232]

‘‘โสหิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา ปน, ทสฺสามิ ทานํ วิทุสมฺปวณฺณิตํ;

สทฺธา วทญฺญู อิธ วีตมจฺฉรา, ภวนฺติ เหเต สุจิสจฺจสมฺมตา’’ติฯ

ตตฺถ ปุพฺเพติ ปฐมํ อทตฺวา, อถ วา อิติ เม ปุพฺเพ วตุตฺตมํ อิทํ ปุพฺเพว มยา วตํ สมาทินฺนนฺติ ทสฺเสติฯ น จาปิ เอกาสฺนมริยปูชิตนฺติ เอกกสฺส อสนํ น อริเยหิ พุทฺธาทีหิ ปูชิตํฯ สุขนฺติ ทิพฺพมานุสิกํ สุขํ น ลภติฯ ถีฆาตกาติ อิตฺถิฆาตกาฯ เย จิเมติ เย จ อิเมฯ สปนฺตีติ อกฺโกสนฺติฯ สุพฺพเตติ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณฯ มจฺฉริปญฺจมาติ มจฺฉรี ปญฺจโม เอเตสนฺติ มจฺฉริปญฺจมาฯ อธมาติ อิเม ปญฺจ อธมา นามฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา อหํ ปญฺจมอธมภาวภเยน อทตฺวา อุทกมฺปิ นาสฺนิเย ปริภุญฺชิสฺสามีติ อิมํ วตํ สมาทิยิํฯ โสหิตฺถิยา วาติ โส อหํ อิตฺถิยา วาฯ วิทุสมฺปวณฺณิตนฺติ วิทูหิ ปณฺฑิเตหิ พุทฺธาทีหิ วณฺณิตํฯ สุจิสจฺจสมฺมตาติ เอเต โอกปฺปนิยสทฺธาย สมนฺนาคตา วทญฺญู วีตมจฺฉรา ปุริสา สุจี เจว อุตฺตมสมฺมตา จ โหนฺตีติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา มาตลิ ทิสฺสมานกาเยน อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ตา จตสฺโส เทวกญฺญาโย จตุทฺทิสํ อฏฺฐํสุ, สิรี ปาจีนทิสาย อฏฺฐาสิ, อาสา ทกฺขิณทิสาย, สทฺธา ปจฺฉิมทิสาย, หิรี อุตฺตรทิสายฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[233]

‘‘อโต มตา เทววเรน เปสิตา, กญฺญา จตสฺโส กนกตฺตจูปมา;

อาสา จ สทฺธา จ สิรี ตโต หิรี, ตํ อสฺสมํ อาคมุ ยตฺถ โกสิโยฯ

[234]

‘‘ตา ทิสฺวา สพฺโพ ปรมปฺปโมทิโต, สุเภน วณฺเณน สิขาริวคฺคิโน;

กญฺญา จตสฺโส จตุโร จตุทฺทิสา, อิจฺจพฺรวี มาตลิโน จ สมฺมุขาฯ

[235]

‘‘ปุริมํ ทิสํ กา ตฺวํ ปภาสิ เทวเต, อลงฺกตา ตารวราว โอสธี;

ปุจฺฉามิ ตํ กญฺจนเวลฺลิวิคฺคเห, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวตาฯ

[236]

‘‘สิราห เทวี มนุเชหิ ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;

สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปญฺญ ภาชยฯ

[237]

‘‘ยสฺสาหมิจฺฉามิ สุธํ มหามุนิ, โส สพฺพกาเมหิ นโร ปโมทติ;

สิรีติ มํ ชานหิ ชูหตุตฺตม, ตํ มํ สุธาย วรปญฺญ ภาชยา’’ติฯ

ตตฺถ อโตติ ตโตฯ มตาติ อนุมตา, อถ เทววเรน อนุมตา เจว เปสิตา จาติ อตฺโถฯ สพฺโพ ปรมปฺปโมทิโตติ อนวเสโส หุตฺวา อติปโมทิโตฯ ‘‘สาม’’นฺติปิ ปาโฐ, ตา เทวตา สามํ ทิสฺวาติ อตฺโถฯ จตุโรติ จตุราฯ อยเมว วา ปาโฐ, จาตุริเยน สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ ตารวราติ ตารกานํ วราฯ กญฺจนเวลฺลิวิคฺคเหติ กญฺจนรูปสทิสสรีเรฯ สิราหาติ สิรี อหํฯ ตวนฺติมาคตาติ ตว สนฺติกํ อาคตาฯ ภาชยาติ ยถา มํ สุธา ภชติ, ตถา กโรหิ, สุธํ เม เทหีติ อตฺโถฯ ชานหีติ ชานฯ ชูหตุตฺตมาติ อคฺคิํ ชุหนฺตานํ อุตฺตมฯ

ตํ สุตฺวา โกสิโย อาห –

[238]

‘‘สิปฺเปน วิชฺชาจรเณน พุทฺธิยา, นรา อุเปตา ปคุณา สกมฺมุนา;

ตยา วิหีนา น ลภนฺติ กิญฺจนํ, ตยิทํ น สาธุ ยทิทํ ตยา กตํฯ

[239]

‘‘ปสฺสามิ โปสํ อลสํ มหคฺฆสํ, สุทุกฺกุลีนมฺปิ อรูปิมํ นรํ;

ตยานุคุตฺโต สิริ ชาติมามปิ, เปเสติ ทาสํ วิย โภควา สุขีฯ

[240]

‘‘ตํ ตํ อสจฺจํ อวิภชฺชเสวินิํ, ชานามิ มูฬฺหํ วิทุรานุปาตินิํ;

น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสี’’ติฯ

ตตฺถ สิปฺเปนาติ หตฺถิอสฺสรถธนุสิปฺปาทินาฯ วิชฺชาจรเณนาติ เวทตฺตยสงฺขาตาย วิชฺชาย เจว สีเลน จฯ ปคุณา สกมฺมุนาติ อตฺตโน ปุริสกาเรน ปธานคุณสมนฺนาคตาฯ กิญฺจนนฺติ กิญฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิ ยสํ วา สุขํ วา น ลภนฺติฯ

ยทิทนฺติ ยํ เอตํ อิสฺสริยตฺถาย สิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา จรนฺตานํ ตยา เวกลฺลํ กตํ, ตํ เต น สาธุฯ อรูปิมนฺติ วิรูปํฯ ตยานุคุตฺโตติ ตยา อนุรกฺขิโตฯ ชาติมามปีติ ชาติสมฺปนฺนมฺปิ สิปฺปวิชฺชาจรณพุทฺธิกมฺเมหิ สมฺปนฺนมฺปิฯ เปเสตีติ เปสนการกํ กโรติฯ ตํ ตนฺติ ตสฺมา ตํฯ อสจฺจนฺติ สภาวสงฺขาเต สจฺเจ อวตฺตนตาย อสจฺจํ อุตฺตมภาวรหิตํฯ อวิภชฺชเสวินินฺติ อวิภชิตฺวา ยุตฺตายุตฺตํ อชานิตฺวา สิปฺปาทิสมฺปนฺเนปิ อิตเรปิ เสวมานํฯ วิทุรานุปาตินินฺติ ปณฺฑิตานุปาตินิํ ปณฺฑิเต ปาเตตฺวา โปเถตฺวา วิเหเฐตฺวา จรมานํฯ กุโต สุธาติ ตาทิสาย นิคฺคุณาย กุโต สุธาโภชนํ, น เม รุจฺจสิ, คจฺฉ มา อิธ ติฏฺฐาติฯ

สา เตน ปฏิกฺขิตฺตา ตตฺเถวนฺตรธายิฯ ตโต โส อาสาย สทฺธิํ สลฺลปนฺโต อาห –

[241]

‘‘กา สุกฺกทาฐา ปฏิมุกฺกกุณฺฑลา, จิตฺตงฺคทา กมฺพุวิมฏฺฐธารินี;

โอสิตฺตวณฺณํ ปริทยฺห โสภสิ, กุสคฺคิรตฺตํ อปิฬยฺห มญฺชริํฯ

[242]

‘‘มิคีว ภนฺตา สรจาปธารินา, วิราธิตา มนฺทมิว อุทิกฺขสิ;

โก เต ทุตีโย อิท มนฺทโลจเน, น ภายสิ เอกิกา กานเน วเน’’ติฯ

ตตฺถ จิตฺตงฺคทาติ จิตฺเรหิ องฺคเทหิ สมนฺนาคตาฯ กมฺพุวิมฏฺฐธารินีติ กรณปรินิฏฺฐิเตน วิมฏฺฐสุวณฺณาลงฺการธารินีฯ โอสิตฺตวณฺณนฺติ อวสิตฺตอุทกธารวณฺณํ ทิพฺพทุกูลํฯ ปริทยฺหาติ นิวาเสตฺวา เจว ปารุปิตฺวา จฯ กุสคฺคิรตฺตนฺติ กุสติณคฺคิสิขาวณฺณํฯ อปิฬยฺห มญฺชรินฺติ สปลฺลวํ อโสกกณฺณิกํ กณฺเณ ปิฬนฺธิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ สรจาปธารินาติ ลุทฺเทนฯ วิราธิตาติ วิรทฺธปหาราฯ มนฺทมิวาติ ยถา สา มิคี ภีตา วนนฺตเร ฐตฺวา ตํ มนฺทํ มนฺทํ โอโลเกติ, เอวํ โอโลเกสิฯ

ตโต อาสา อาห –

[243]

‘‘น เม ทุตีโย อิธ มตฺถิ โกสิย, มสกฺกสารปฺปภวมฺหิ เทวตา;

อาสา สุธาสาย ตวนฺติมาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปญฺญ ภาชยา’’ติฯ

ตตฺถ มสกฺกสารปฺปภวาติ ตาวติํสภวเน สมฺภวาฯ

ตํ สุตฺวา โกสิโย ‘‘ตฺวํ กิร โย เต รุจฺจติ, ตสฺส อาสาผลนิปฺผาทเนน อาสํ เทสิ, โย เต น รุจฺจติ, ตสฺส น เทสิ, นตฺถิ ตยา สมา ปตฺถิตตฺถวินาสิกา’’ติ ทีเปนฺโต อาห –

[244]

‘‘อาสาย ยนฺติ วาณิชา ธเนสิโน, นาวํ สมารุยฺห ปเรนฺติ อณฺณเว;

เต ตตฺถ สีทนฺติ อโถปิ เอกทา, ชีนาธนา เอนฺติ วินฏฺฐปาภตาฯ

[245]

‘‘อาสาย เขตฺตานิ กสนฺติ กสฺสกา, วปนฺติ พีชานิ กโรนฺตุปายโส;

อีตีนิปาเตน อวุฏฺฐิตาย วา, น กิญฺจิ วินฺทนฺติ ตโต ผลาคมํฯ

[246]

‘‘อถตฺตการานิ กโรนฺติ ภตฺตุสุ, อาสํ ปุรกฺขตฺวา นรา สุเขสิโน;

เต ภตฺตุรตฺถา อติคาฬฺหิตา ปุน, ทิสา ปนสฺสนฺติ อลทฺธ กิญฺจนํฯ

[247]

‘‘หิตฺวาน ธญฺญญฺจ ธนญฺจ ญาตเก, อาสาย สคฺคาธิมนา สุเขสิโน;

ตปนฺติ ลูขมฺปิ ตปํ จิรนฺตรํ, กุมคฺคมารุยฺห ปเรนฺติ ทุคฺคติํฯ

[248]

‘‘อาสา วิสํวาทิกสมฺมตา อิเม, อาเส สุธาสํ วินยสฺสุ อตฺตนิ;

น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสี’’ติฯ

ตตฺถ ปเรนฺตีติ ปกฺขนฺทนฺติฯ ชีนาธนาติ ชีนธนาฯ อิติ ตว วเสน เอเก สมฺปชฺชนฺติ เอเก วิปชฺชนฺติ, นตฺถิ ตยา สทิสา ปาปธมฺมาติ วทติฯ กโรนฺตุปายโสติ ตํ ตํ กิจฺจํ อุปาเยน กโรนฺติฯ อีตีนิปาเตนาติ วิสมวาตมูสิกสลภสุกปาณกเสตฏฺฐิกโรคาทีนํ สสฺสุปทฺทวานํ อญฺญตรนิปาเตน วาฯ ตโตติ ตโต สสฺสโต เต กิญฺจิ ผลํ น วินฺทนฺติ, เตสมฺปิ อาสจฺเฉทนกมฺมํ ตฺวเมว กโรสีติ วทติฯ อถตฺตการานีติ ยุทฺธภูมีสุ ปุริสกาเรฯ อาสํ ปุรกฺขตฺวาติ อิสฺสริยาสํ ปุรโต กตฺวาฯ ภตฺตุรตฺถาติ สามิโน อตฺถายฯ อติคาฬิตาติ ปจฺจตฺถิเกหิ อติปีฬิตา วิลุตฺตสาปเตยฺยา ทฺธสฺตเสนวาหนา หุตฺวาฯ ปนสฺสนฺตีติ ปลายนฺติฯ อลทฺธ กิญฺจนนฺติ กิญฺจิ อิสฺสริยํ อลภิตฺวา ฯ อิติ เอเตสมฺปิ อิสฺสริยาลาภํ ตฺวเมว กโรสีติ วทติฯ สคฺคาธิมนาติ สคฺคํ อธิคนฺตุมนาฯ ลูขนฺติ นิโรชํ ปญฺจตปาทิกํ กายกิลมถํฯ จิรนฺตรนฺติ จิรกาลํฯ อาสา วิสํวาทิกสมฺมตา อิเมติ เอวํ อิเม สตฺตา สคฺคาสาย ทุคฺคติํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตฺวํ อาสา นาม วิสํวาทิกสมฺมตา วิสํวาทิกาติ สงฺขํ คตาฯ อาเสติ ตํ อาลปติฯ

สาปิ เตน ปฏิกฺขิตฺตา อนฺตรธายิฯ ตโต สทฺธาย สทฺธิํ สลฺลปนฺโต คาถมาห –

[249]

‘‘ททฺทลฺลมานา ยสสา ยสสฺสินี, ชิฆญฺญนามวฺหยนํ ทิสํ ปติ;

ปุจฺฉามิ ตํ กญฺจนเวลฺลิวิคฺคเห, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวเต’’ติฯ

ตตฺถ ททฺทลฺลมานาติ ชลมานาฯ ชิฆญฺญนามวฺหยนนฺติ อปราติ จ ปจฺฉิมาติ จ เอวํ ชิฆญฺเญน ลามเกน นาเมน วุจฺจมานํ ทิสํ ปติ ททฺทลฺลมานา ติฏฺฐสิฯ

ตโต สา คาถมาห –

[250]

‘‘สทฺธาห เทวี มนุเชหิ ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;

สุธาวิวาเทน ตวนฺติ มาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปญฺญ ภาชยา’’ติฯ

ตตฺถ สทฺธาติ ยสฺส กสฺสจิ วจนปตฺติยายนา สาวชฺชาปิ โหติ อนวชฺชาปิฯ ปูชิตาติ อนวชฺชโกฏฺฐาสวเสน ปูชิตาฯ อปาปสตฺตูปนิเสวินีติ อนวชฺชสทฺธาย จ เอกนฺตปตฺติยายนุสภาวาร ปเรสุปิ ปตฺติยายนวิทหนสมตฺถาย เทวตาเยตํ นามํฯ

อถํ นํ โกสิโย ‘‘อิเม สตฺตา ยสฺส กสฺสจิ วจนํ สทฺทหิตฺวา ตํ ตํ กโรนฺตา กตฺตพฺพโต อกตฺตพฺพเมว พหุตรํ กโรนฺติ, ตํ สพฺพํ ตยา การิตํ นาม โหตี’’ติ วตฺวา เอวมาห –

[251]

‘‘ทานํ ทมํ จาคมโถปิ สํยมํ, อาทาย สทฺธาย กโรนฺติ เหกทา;

เถยฺยํ มุสา กูฏมโถปิ เปสุณํ, กโรนฺติ เหเก ปุน วิจฺจุตา ตยาฯ

[252]

‘‘ภริยาสุ โปโส สทิสีสุ เปกฺขวา, สีลูปปนฺนาสุ ปติพฺพตาสุปิ;

วิเนตฺวาน ฉนฺทํ กุลิตฺถิราสุปิ, กโรติ สทฺธํ ปุน กุมฺภทาสิยาฯ

[253]

‘‘ตฺวเมว สทฺเธ ปรทารเสวินี, ปาปํ กโรสิ กุสลมฺปิ ริญฺจสิ;

น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสี’’ติฯ

ตตฺถ ทานนฺติ ทสวตฺถุกํ ปุญฺญเจตนํฯ ทมนฺติ อินฺทฺริยทมนํฯ จาคนฺติ เทยฺยธมฺมปริจฺจาคํฯ สํยมนฺติ สีลํฯ

อาทาย สทฺธายาติ ‘‘เอตานิ ทานาทีนิ มหานิสํสานิ กตฺตพฺพานี’’ติ วทตํ วจนํ สทฺธาย อาทิยิตฺวาปิ กโรนฺติ เอกทาฯ กูฏนฺติ ตุลากูฏาทิกํ วา คามกูฏาทิกํ กมฺมํ วาฯ กโรนฺติ เหเกติ เอเก มนุสฺสา เอวรูเปสุ นาม กาเลสุ อิเมสญฺจ อตฺถาย เถยฺยาทีนิ กตฺตพฺพานีติ เกสญฺจิ วจนํ สทฺทหิตฺวา เอตานิปิ กโรนฺติฯ ปุน วิจฺจุตา ตยาติ ปุน ตยา วิสุตฺตา สาวชฺชทุกฺขวิปากาเนตานิ น กตฺตพฺพานีติ วทตํ วจนํ อปตฺติยายิตฺวาปิ กโรนฺติฯ อิติ ตว วเสน สาวชฺชมฺปิ อนวชฺชมฺปิ กเรยฺยาสิ วทติฯ

สทิสีสูติ ชาติโคตฺตสีลาทีหิ สทิสีสุฯ เปกฺขวาติ เปกฺขา วุจฺจติ ตณฺหา, สตณฺโหติ อตฺโถฯ ฉนฺทนฺติ ฉนฺทราคํฯ กโรติ สทฺธนฺติ กุมฺภทาสิยาปิ วจเน สทฺธํ กโรติ, ตสฺสา ‘‘อหํ ตุมฺหากํ อิทํ นาม อุปการํ กริสฺสามี’’ติ วทนฺติยา ปตฺติยายิตฺวา กุลิตฺถิโยปิ ฉฑฺเฑตฺวา ตเมว ปฏิเสวติ, อสุกา นาม ตุมฺเหสุ ปฏิพทฺธจิตฺตาติ กุมฺภทาสิยาปิ วจเน สทฺธํ กตฺวาว ปรทารํ เสวติฯ ตฺวเมว สทฺเธ ปรทารเสวินีติ ยสฺมา ตํ ตํ ปตฺติยายิตฺวา ตว วเสน ปรทารํ เสวนฺติ ปาปํ กโรนฺติ กุสลํ ชหนฺติ, ตสฺมา ตฺวเมว ปรทารเสวินี ตฺวํ ปาปานิ กโรสิ, กุสลมฺปิ ริญฺจสิ, นตฺถิ ตยา สมา โลกวินาสิกา ปาปธมฺมา, คจฺฉ น เม รุจฺจสีติฯ

สา ตตฺเถว อนฺตรธายิฯ โกสิโยปิ อุตฺตรโต ฐิตาย หิริยา สทฺธิํ สลฺลปนฺโต คาถาทฺวยมาห –

[254]

‘‘ชิฆญฺญรตฺติํ อรุณสฺมิมูหเต, ยา ทิสฺสติ อุตฺตมรูปวณฺณินี;

ตถูปมา มํ ปฏิภาสิ เทวเต, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ อจฺฉราฯ

[255]

‘‘กาฬา นิทาเฆริว อคฺคิชาริว, อนิเลริตา โลหิตปตฺตมาลินี;

กา ติฏฺฐสิ มนฺทมิคาวโลกยํ, ภาเสสมานาว คิรํ น มุญฺจสี’’ติฯ

ตตฺถ ชิฆญฺญรตฺตินฺติ ปจฺฉิมรตฺติํ, รตฺติปริโยสาเนติ อตฺโถฯ อูหเตติ อรุเณ อุคฺคเตฯ

ยาติ ยา ปุรตฺถิมา ทิสา รตฺตสุวณฺณตาย อุปฺปมรูปธรา หุตฺวา ทิสฺสติฯ กาฬา นิทาเฆริวาติ นิทาฆสมเย กาฬวลฺลิ วิยฯ อคฺคิชาริวาติ อคฺคิชาลา อิว, สาปิ นิชฺฌามเขตฺเตสุ ตรุณอุฏฺฐิตกาฬวลฺลิ วิยาติ อตฺโถฯ โลหิตปตฺตมาลินีติ โลหิตวณฺเณหิ ปตฺเตหิ ปริวุตาฯ กา ติฏฺฐสีติ ยถา สา ตรุณกาฬวลฺลิ วาเตริตา วิลาสมานา โสภมานา ติฏฺฐติ, เอวํ กา นาม ตฺวํ ติฏฺฐสิฯ ภาเสสมานาวาติ มยา สทฺธิํ ภาสิตุกามา วิย โหสิ, น จ คิรํ มุญฺจสิฯ

ตโต สา คาถมาห –

[256]

‘‘หิราห เทวี มนุเชหิ ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;

สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, สาหํ น สกฺโกมิ สุธมฺปิ ยาจิตุํ;

โกปีนรูปา วิย ยาจนิตฺถิยา’’ติฯ

ตตฺถ หิราหนฺติ หิรี อหํฯ สุธมฺปีติ สา อหํ สุธาโภชนํ ตํ ยาจิตุมฺปิ น สกฺโกมิฯ กิํการณา? โกปีนรูปา วิย ยาจนิตฺถิยา, ยสฺมา อิตฺถิยา ยาจนา นาม โกปีนรูปา วิย รหสฺสงฺควิวรณสทิสา โหติ, นิลฺลชฺชา วิย โหตีติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา ตาปโส ทฺเว คาถา อภาสิ –

[257]

‘‘ธมฺเมน ญาเยน สุคตฺเต ลจฺฉสิ, เอโส หิ ธมฺโม น หิ ยาจนา สุธาฯ

ตํ ตํ อยาจนฺติมหํ นิมนฺตเย, สุธาย ยญฺจิจฺฉสิ ตมฺปิ ทมฺมิ เตฯ

[258]

‘‘สา ตฺวํ มยา อชฺช สกมฺหิ อสฺสเม, นิมนฺติตา กญฺจนเวลฺลิวิคฺคเห;

ตุวญฺหิ เม สพฺพรเสหิ ปูชิยา, ตํ ปูชยิตฺวาน สุธมฺปิ อสฺนิเย’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺเมนาติ สภาเวนฯ ญาเยนาติ การเณนฯ

น หิ ยาจนา สุธาติ น หิ ยาจนาย สุธา ลพฺภติ, เตเนว การเณน อิตรา ติสฺโส นลภิํสุฯ ตํ ตนฺติ ตสฺมา ตํฯ ยญฺจิจฺฉสีติ น เกวลํ นิมนฺเตมิเยว, ยญฺจ สุธํ อิจฺฉสิ, ตมฺปิ ทมฺมิ เตฯ กญฺจนเวลฺลิวิคฺคเหติ กญฺจนราสิสสฺสิริกสรีเรฯ ปูชิยาติ น เกวลํ สุธาย, อญฺเญหิปิ สพฺพรเสหิ ตฺวํ มยา ปูเชตพฺพยุตฺตกาวฯ อสฺนิเยติ ตํ ปูเชตฺวา สเจ สุธาย อวเสสํ ภวิสฺสติ, อหมฺปิ ภุญฺชิสฺสามิฯ

ตโต อปรา อภิสมฺพุทฺธคาถา –

[259]

‘‘สา โกสิเยนานุมตา ชุตีมตา, อทฺธา หิริ รมฺมํ ปาวิสิ ยสฺสมํ;

อุทกวนฺตํ ผลมริยปูชิตํ, อปาปสตฺตูปนิเสวิตํ สทาฯ

[260]

‘‘รุกฺขคฺคหานา พหุเกตฺถ ปุปฺผิตา, อมฺพา ปิยาลา ปนสา จ กิํสุกา;

โสภญฺชนา โลทฺทมโถปิ ปทฺธกา, เกกา จ ภงฺคา ติลกา สุปุปฺผิตาฯ

[261]

‘‘สาลา กเรรี พหุเกตฺถ ชมฺพุโย, อสฺสตฺถนิคฺโรธมธุกเวตสา;

อุทฺทาลกา ปาฏลิ สินฺทุวารกา, มนุญฺญคนฺธา มุจลินฺทเกตกาฯ

[262]

‘‘หเรณุกา เวฬุกา เกณุ ตินฺทุกา, สามากนีวารมโถปิ จีนกา;

โมจา กทลี พหุเกตฺถ สาลิโย, ปวีหโย อาภูชิโน จ ตณฺฑุลาฯ

[263]

‘‘ตสฺเสวุตฺตรปสฺเสน, ชาตา โปกฺขรณี สิวา;

อกกฺกสา อปพฺภารา, สาธุ อปฺปฏิคนฺธิกาฯ

[264]

‘‘ตตฺถ มจฺฉา สนฺนิรตา, เขมิโน พหุโภชนา;

สิงฺคู สวงฺกา สํกุลา, สตวงฺกา จ โรหิตา;

อาฬิคคฺครกากิณฺณา, ปาฐีนา กากมจฺฉกาฯ

[265]

‘‘ตตฺถ ปกฺขี สนฺนิรตา, เขมิโน พหุโภชนา;

หํสา โกญฺจา มยูรา จ, จกฺกวากา จ กุกฺกุหา;

กุณาลกา พหู จิตฺรา, สิขณฺฑี ชีวชีวกาฯ

[266]

‘‘ตตฺถ ปานาย มายนฺติ, นานา มิคคณา พหู;

สีหา พฺยคฺฆา วราหา จ, อจฺฉโกกตรจฺฉโยฯ

[267]

‘‘ปลาสาทา ควชา จ, มหิํสา โรหิตา รุรู;

เอเณยฺยา จ วราหา จ, คณิโน นีกสูกรา;

กทลิมิคา พหุเกตฺถ, พิฬารา สสกณฺณิกาฯ

[268]

‘‘ฉมาคิรี ปุปฺผวิจิตฺรสนฺถตา, ทิชาภิฆุฏฺฐา ทิชสงฺฆเสวิตา’’ติฯ

ตตฺถ ชุตีมตาติ อานุภาวสมฺปนฺเนนฯ ปาวิสิ ยสฺสมนฺติ ปาวิสิ อสฺสมํ, -กาโร พฺยญฺชนสนฺธิกโรฯ อุทกวนฺตนฺติ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ อุทกสมฺปนฺนํฯ ผลนฺติ อเนกผลสมฺปนฺนํฯ อริยปูชิตนฺติ นีวรณโทสรหิเตหิ ฌานลาภีหิ อริเยหิ ปูชิตํ ปสตฺถํฯ รุกฺขคฺคหานาติ ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขคหนาฯ โสภญฺชนาติ สิคฺคุรุกฺขาฯ โลทฺทมโถปิ ปทฺธกาติ โลทฺทรุกฺขา จ ปทุมรุกฺขา จฯ เกกา จ ภงฺคาติ เอวํนามกา รุกฺขา เอวฯ กเรรีติ กเรริรุกฺขาฯ อุทฺทาลกาติ วาตฆาตกาฯ มุจลินฺทเกตกาติ มุจลินฺทา จ ปญฺจวิธเกตกา จฯ หเรณุกาติ อปรณฺณชาติฯ เวฬุกาติ วํสเภทกาฯ เกณูติ อรญฺญมาสาฯ ตินฺทุกาติ ติมฺพรุรุกฺขาฯ จีนกาติ ขุทฺทกราชมาสาฯ โมจาติ อฏฺฐิกกทลิโยฯ สาลิโยติ นานปฺปการา ชาตสฺสรํ อุปนิสฺสาย ชาตา สาลิโยฯ ปวีหโยติ นานปฺปการา วีหโยฯ อาภูชิโนติ ภุชปตฺตาฯ ตณฺฑุลาติ นิกฺกุณฺฑกถุสานิ สยํชาตตณฺฑุลสีสานิฯ

ตสฺเสวาติ, ภิกฺขเว, ตสฺเสว อสฺสมสฺส อุตฺตรทิสาภาเคฯ โปกฺขรณีติ ปญฺจวิธปทุมสญฺฉนฺนา ชาตสฺสรโปกฺขรณีฯ อกกฺกสาติ มจฺฉสิปฺปิกเสวาลาทิกกฺกสรหิตาฯ อปพฺภาราติ อจฺฉินฺนตฏา สมติตฺถาฯ อปฺปฏิคนฺธิกาติ อปฏิกฺกูลคนฺเธน อุทเกน สมนฺนาคตาฯ ตตฺถาติ ตสฺสา โปกฺขรณิยาฯ เขมิโนติ อภยาฯ

‘‘สิงฺคู’’ติอาทีนิ เตสํ มจฺฉานํ นามานิฯ กุณาลกาติ โกกิลาฯ จิตฺราติ จิตฺรปตฺตาฯ สิขณฺฑีติ อุฏฺฐิตสิขา โมรา, อญฺเญปิ วา มตฺถเก ชาตสิขา ปกฺขิโนฯ ปานาย มายนฺตีติ ปานาย อายนฺติฯ ปลาสาทาติ ขคฺคาฯ ควชาติ ควยาฯ คณิโนติ โคกณฺณาฯ กณฺณิกาติ กณฺณิกมิคาฯ ฉมาคิรีติ ภูมิสมปตฺถฏา ปิฏฺฐิปาสาณาฯ ปุปฺผวิจิตฺรสนฺถตาติ วิจิตฺรปุปฺผสนฺถตาฯ ทิชาภิฆุฏฺฐาติ มธุรสฺสเรหิ ทิเชหิ อภิฆุฏฺฐาฯ เอวรูปา ตตฺถ ภูมิปพฺพตาติ เอวํ ภควา โกสิยสฺส อสฺสมํ วณฺเณติฯ

อิทานิ หิริเทวิยา ตตฺถ ปวิสนาทีนิ ทสฺเสตุํ อาห –

[269]

‘‘สา สุตฺตจา นีลทุมาภิลมฺพิตา, วิชฺชู มหาเมฆริวานุปชฺชถ;

ตสฺสา สุสมฺพนฺธสิรํ กุสามยํ, สุจิํ สุคนฺธํ อชินูปเสวิตํ;

อตฺริจฺจ โกจฺฉํ หิริเมตทพฺรวิ, นิสีท กลฺยาณิ สุขยิทมาสนํฯ

[270]

‘‘ตสฺสา ตทา โกจฺฉคตาย โกสิโย, ยทิจฺฉมานาย ชฏาชินนฺธโร;

นเวหิ ปตฺเตหิ สยํ สหูทกํ, สุธาภิหาสี ตุริโต มหามุนิฯ

[271]

‘‘สา ตํ ปฏิคฺคยฺห อุโภหิ ปาณิภิ, อิจฺจพฺรวิ อตฺตมนา ชฏาธรํ;

หนฺทาหํ เอตรหิ ปูชิตา ตยา, คจฺเฉยฺยํ พฺรหฺเม ติทิวํ ชิตาวินีฯ

[272]

‘‘สา โกสิเยนานุมตา ชุตีมตา, อุทีริตา วณฺณมเทน มตฺตา;

สกาเส คนฺตฺวาน สหสฺสจกฺขุโน, อยํ สุธา วาสว เทหิ เม ชยํฯ

[273]

‘‘ตเมน สกฺโกปิ ตทา อปูชยิ, สหินฺทเทวา สุรกญฺญมุตฺตมํ;

สา ปญฺชลี เทวมนุสฺสปูชิตา, นวมฺหิ โกจฺฉมฺหิ ยทา อุปาวิสี’’ติฯ

ตตฺถ สุตฺตจาติ สุจฺฉวีฯ นีลทุมาภิลมฺพิตาติ นีเลสุ ทุเมสุ อภิลมฺพิตา หุตฺวา, ตํ ตํ นีลทุมสาขํ ปรามสนฺตีติ อตฺโถฯ มหาเมฆริวาติ เตน นิมนฺติตา มหาเมฆวิชฺชุ วิย ตสฺส ตํ อสฺสมํ ปาวิสิฯ ตสฺสาติ ตสฺสา หิริยาฯ สุสมฺพนฺธสิรนฺติ สุฏฺฐุ สมฺพนฺธสีสํฯ กุสามยนฺติ อุสีราทิมิสฺสกกุสติณมยํฯ สุคนฺธนฺติ อุสีเรน เจว อญฺเญน สุคนฺธติเณน จ มิสฺสกตฺตา สุคนฺธํฯ อชินูปเสวิตนฺติ อุปริอตฺถเตน อชินจมฺเมน อุปเสวิตํฯ อตฺริจฺจ โกจฺฉนฺติ เอวรูปํ โกจฺฉาสนํ ปณฺณสาลทฺวาเร อตฺถริตฺวาฯ สุขยิทมาสนนฺติ สุขํ นิสีท อิทมาสนํฯ

นฺติ ยาวทตฺถํฯ อิจฺฉมานายาติ สุธํ อิจฺฉนฺติยาฯ นเวหิ ปตฺเตหีติ ตงฺขณญฺเญว โปกฺขรณิโต อาภเตหิ อลฺลปทุมินิปตฺเตหิฯ สยนฺติ สหตฺเถนฯ สหูทกนฺติ ทกฺขิโณทกสหิตํฯ สุธาภิหาสีติ สุธํ อภิหริฯ ตุริโตติ โสมนสฺสเวเคน ตุริโตฯ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ ชิตาวินีติ วิชยปฺปตฺตา หุตฺวาฯ

อนุมตาติ อิทานิ ยถารุจิํ คจฺฉาติ อนุญฺญาตาฯ อุทีริตาติ ติทสปุรํ คนฺตฺวา สกฺกสฺส สนฺติเก อยํ สุธาติ อุทีรยิฯ สุรกญฺญนฺติ เทวธีตรํฯ อุตฺตมนฺติ ปวรํฯ สา ปญฺชลี เทวมนุสฺสปูชิตาติ ปญฺชลี เทเวหิ จ มนุสฺเสหิ จ ปูชิตาฯ ยทาติ ยทา นิสีทนตฺถาย สกฺเกน ทาปิเต นเว กญฺจนปีฐสงฺขาเต โกจฺเฉ สา อุปาวิสิ, ตทา นํ ตตฺถ นิสินฺนํ สกฺโก จ เสสเทวตา จ ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผาทีหิ ปูชยิํสุฯ

เอวํ สกฺโก ตํ ปูเชตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘เกน นุ โข การเณน โกสิโย เสสานํ อทตฺวา อิมิสฺสาว สุธํ อทาสี’’ติฯ โส ตสฺส การณสฺส ชานนตฺถาย ปุน มาตลิํ เปเสสิฯ ตมตฺถํ อาวิ กโรนฺโต สตฺถา อาห –

[274]

‘‘ตเมว สํสี ปุนเทว มาตลิํ, สหสฺสเนตฺโต ติทสานมินฺโท;

คนฺตฺวาน วากฺยํ มม พฺรูหิ โกสิยํ, อาสาย สทฺธา สิริยา จ โกสิย;

หิรี สุธํ เกน มลตฺถ เหตุนา’’ติฯ

ตตฺถ สํสีติ อภาสิฯ วากฺยํ มมาติ มม วากฺยํ โกสิยํ พฺรูหิฯ อาสาย สทฺธา สิริยา จาติ อาสาโต จ สทฺธาโต จ สิริโต จ หิรีเยว เกน เหตุนา สุธมลตฺถาติฯ

โส ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เวชยนฺตรถมารุยฺห อคมาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[275]

‘‘ตํ สุปฺลวตฺถํ อุทตารยี รถํ, ททฺทลฺลมานํ อุปการิยสาทิสํ;

ชมฺโพนทีสํ ตปเนยฺยสนฺนิภํ, อลงฺกตํ กญฺจนจิตฺตสนฺนิภํฯ

[276]

‘‘สุวณฺณจนฺเทตฺถ พหู นิปาติตา, หตฺถี ควาสฺสา กิกิพฺยคฺฆทีปิโย;

เอเณยฺยกา ลงฺฆมเยตฺถ ปกฺขิโน, มิเคตฺถ เวฬุริยมยา ยุธา ยุตาฯ

[277]

‘‘ตตฺถสฺสราชหรโย อโยชยุํ, ทสสตานิ สุสุนาคสาทิเส;

อลงฺกเต กญฺจนชาลุรจฺฉเท, อาเวฬิเน สทฺทคเม อสงฺคิเตฯ

[278]

‘‘ตํ ยานเสฏฺฐํ อภิรุยฺห มาตลิ, ทิสา อิมาโย อภินาทยิตฺถ;

นภญฺจ เสลญฺจ วนปฺปตินิญฺจ, สสาครํ ปพฺยถยิตฺถ เมทินิํฯ

[279]

‘‘ส ขิปฺปเมว อุปคมฺม อสฺสมํ, ปาวารเมกํสกโต กตญฺชลี;

พหุสฺสุตํ วุทฺธํ วินีตวนฺตํ, อิจฺจพฺรวิ มาตลิ เทวพฺราหฺมณํฯ

[280]

‘‘อินฺทสฺส วากฺยํ นิสาเมหิ โกสิย, ทูโต อหํ ปุจฺฉติ ตํ ปุรินฺทโท;

อาสาย สทฺธา สิริยา จ โกสิย, หิรี สุธํ เกน มลตฺถ เหตุนา’’ติฯ

ตตฺถ ตํ สุปฺลวตฺถนฺติ ตํ เวชยนฺตรถํ สุเขน ปฺลวนตฺถํฯ อุทตารยีติ อุตฺตาเรสิ อุกฺขิปิตฺวา คมนสชฺชมกาสิฯ อุปการิยสาทิสนฺติ อุปกรณภณฺเฑหิ สทิสํ, ยถา ตสฺส อคฺคิสิขาย สมานวณฺณานิ อุปกรณานิ ชลนฺติ, ตเถว ชลิตนฺติ อตฺโถฯ ชมฺโพนทีสนฺติ ชมฺพุนทสงฺขาตํ รตฺตสุวณฺณมยํ อีสํฯ กญฺจนจิตฺตสนฺนิภนฺติ, กญฺจนมเยน สตฺตรตนวิจิตฺเตน อฏฺฐมงฺคเลน สมนฺนาคตํฯ สุวณฺณจนฺเทตฺถาติ สุวณฺณมยา จนฺทกา เอตฺถ รเถฯ หตฺถีติ สุวณฺณรชตมณิมยา หตฺถีฯ ควาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ลงฺฆมเยตฺถ ปกฺขิโนติ เอตฺถ รเถ ลงฺฆมยา นานารตนมยา ปกฺขิคณาปิ ปฏิปาฏิยา ฐิตาฯ ยุธา ยุตาติ อตฺตโน อตฺตโน ยุเธน สทฺธิํ ยุตฺตา หุตฺวา ทสฺสิตาฯ

อสฺสราชหรโยติ หริวณฺณมโนมยอสฺสราชาโนฯ สุสุนาคสาทิเสติ พลสมฺปตฺติยา ตรุณนาคสทิเสฯ กญฺจนชาลุรจฺฉเทติ กญฺจนชาลมเยน อุรจฺฉทาลงฺกาเรน สมนฺนาคเตฯ อาเวฬิเนติ อาเวฬสงฺขาเตหิ กณฺณาลงฺกาเรหิ ยุตฺเตฯ สทฺทคเมติ ปโตทปฺปหารํ วินา สทฺทมตฺเตเนว คมนสีเลฯ อสงฺคีเตติ นิสฺสงฺเค สีฆชเว เอวรูเป อสฺสราเช ตตฺถ โยเชสุนฺติ อตฺโถฯ

อภินาทยิตฺถาติ ยานสทฺเทน เอกนินฺนาทํ อกาสิฯ วนปฺปตินิญฺจาติ วนปฺปตินี จ วนสณฺเฑ จาติ อตฺโถฯ ปพฺยถยิตฺถาติ กมฺปยิตฺถฯ ตตฺถ อากาสฏฺฐกวิมานกมฺปเนน นภกมฺปนํ เวทิตพฺพํฯ ปาวารเมกํสกโตติ เอกํสกตปาวารทิพฺพวตฺโถฯ วุทฺธนฺติ คุณวุทฺธํฯ

วินีตวนฺตนฺติ วินีเตน อาจารวตฺเตน สมนฺนาคตํฯ อิจฺจพฺรวีติ รถํ อากาเส ฐเปตฺวา โอตริตฺวา เอวํ อพฺรวิฯ เทวพฺราหฺมณนฺติ เทวสมํ พฺราหฺมณํฯ

โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา คาถมาห –

[281]

‘‘อนฺธา สิรี มํ ปฏิภาติ มาตลิ, สทฺธา อนิจฺจา ปน เทวสารถิฯ

อาสา วิสํวาทิกสมฺมตา หิ เม, หิรี จ อริยมฺหิ คุเณ ปติฏฺฐิตา’’ติฯ

ตตฺถ อนฺธาติ สิปฺปาทิสมฺปนฺเนปิ อสมฺปนฺเนปิ ภชนโต ‘‘อนฺธา’’ติ มํ ปฏิภาติฯ อนิจฺจาติ สทฺธา ปน ตํ ตํ วตฺถุํ ปหาย อญฺญสฺมิํ อญฺญสฺมิํ อุปฺปชฺชนโต หุตฺวา อภาวากาเรน ‘‘อนิจฺจา’’ติ มํ ปฏิภาติฯ วิสํวาทิกสมฺมตาติ อาสา ปน ยสฺมา ธนตฺถิกา นาวาย สมุทฺทํ ปกฺขนฺทิตฺวา วินฏฺฐปาภตา เอนฺติ, ตสฺมา ‘‘วิสํวาทิกา’’ติ มํ ปฏิภาติฯ อริยมฺหิ คุเณติ หิรี ปน หิโรตฺตปฺปสภาวสงฺขาเต ปริสุทฺเธ อริยคุเณ ปติฏฺฐิตาติฯ

อิทานิ ตสฺสา คุณํ วณฺเณนฺโต อาห –

[282]

‘‘กุมาริโย ยาจิมา โคตฺตรกฺขิตา, ชิณฺณา จ ยา ยา จ สภตฺตุอิตฺถิโย;

ตา ฉนฺทราคํ ปุริเสสุ อุคฺคตํ, หิริยา นิวาเรนฺติ สจิตฺตมตฺตโนฯ

[283]

‘‘สงฺคามสีเส สรสตฺติสํยุเต, ปราชิตานํ ปตตํ ปลายินํ;

หิริยา นิวตฺตนฺติ ชหิตฺว ชีวิตํ, เต สมฺปฏิจฺฉนฺติ ปุนา หิรีมนาฯ

[284]

‘‘เวลา ยถา สาครเวควารินี, หิราย หิ ปาปชนํ นิวารินี;

ตํ สพฺพโลเก หิริมริยปูชิตํ, อินฺทสฺส ตํ เวทย เทวสารถี’’ติฯ

ตตฺถ ชิณฺณาติ วิธวาฯ สภตฺตูติ สสามิกา ตรุณิตฺถิโยฯ อตฺตโนติ ตา สพฺพาปิ ปรปุริเสสุ อตฺตโน ฉนฺทราคํ อุคฺคตํ วิทิตฺวา ‘‘อยุตฺตเมตํ อมฺหาก’’นฺติ หิริยา สจิตฺตํ นิวาเรนฺติ, ปาปกมฺมํ น กโรนฺติฯ ปตตํ ปลายินนฺติ ปตนฺตานญฺจ ปลายนฺตานญฺจ อนฺตเรฯ ชหิตฺว ชีวิตนฺติ เย หิริมนฺโต โหนฺติ, เต อตฺตโน ชีวิตํ จชิตฺวา หิริยา นิวตฺตนฺติ, เอวํ นิวตฺตา จ ปน เต หิรีมนา ปุน อตฺตโน สามิกํ สมฺปฏิจฺฉนฺติ, อมิตฺตหตฺถโต โมเจตฺวา คณฺหนฺติฯ ปาปชนํ นิวารินีติ ปาปโต ชนํ นิวารินี, อยเมว วา ปาโฐ นฺติ ตํ หิริํฯ อริยปูชิตนฺติ อริเยหิ พุทฺธาทีหิ ปูชิตํฯ อินฺทสฺส ตํ เวทยาติ ยสฺมา เอวํ มหาคุณา อริยปูชิตาเวสา, ตสฺมา ตํ เอวํ อุตฺตมา นาเมสาติ อินฺทสฺส กเถหีติฯ

ตํ สุตฺวา มาตลิ คาถมาห –

[285]

‘‘โก เต อิมํ โกสิย ทิฏฺฐิโมทหิ, พฺรหฺมา มหินฺโท อถ วา ปชาปติ;

หิราย เทเวสุ หิ เสฏฺฐสมฺมตา, ธีตา มหินฺทสฺส มเหสิ ชายถา’’ติฯ

ตตฺถ ทิฏฺฐินฺติ ‘‘หิรี นาม มหาคุณา อริยปูชิตา’’ติ ลทฺธิํฯ โอทหีติ หทเย ปเวเสสิฯ เสฏฺฐสมฺมตาติ ตว สนฺติเก สุธาย ลทฺธกาลโต ปฏฺฐาย อินฺทสฺส สนฺติเก กญฺจนาสนํ ลภิตฺวา สพฺพเทวตาหิ ปูชิยมานา อุตฺตมสมฺมตา ชายถฯ

เอวํ ตสฺมิํ กเถนฺเตเยว โกสิยสฺส ตงฺขณญฺเญว จวนธมฺโม ชาโตฯ อถ นํ, มาตลิ, ‘‘โกสิย อายุสงฺขาโร เต โอสฺสฏฺโฐ, จวนธมฺโมปิ เต สมฺปตฺโต, กิํ เต มนุสฺสโลเกน, เทวโลกํ คจฺฉามา’’ติ ตตฺถ เนตุกาโม หุตฺวา คาถมาห –

[286]

‘‘หนฺเทหิ ทานิ ติทิวํ อปกฺกม, รถํ สมารุยฺห มมายิตํ อิมํ;

อินฺโท จ ตํ อินฺทสโคตฺต กงฺขติ, อชฺเชว ตฺวํ อินฺทสหพฺยตํ วชา’’ติฯ

ตตฺถ มมายิตนฺติ ปิยํ มนาปํฯ อินฺทสโคตฺตาติ ปุริมภเว อินฺเทน สมานโคตฺตฯ กงฺขตีติ ตวาคมนํ อิจฺฉนฺโต กงฺขติฯ

อิติ ตสฺมิํ โกสิเยน สทฺธิํ กเถนฺเตเยว โกสิโย จวิตฺวา โอปปาติโก เทวปุตฺโต หุตฺวา อารุยฺห ทิพฺพรเถ อฏฺฐาสิฯ อถ นํ, มาตลิ, สกฺกสฺส สนฺติกํ เนสิฯ สกฺโก ตํ ทิสฺวาว ตุฏฺฐมานโส อตฺตโน ธีตรํ หิริเทวิํ ตสฺส อคฺคมเหสิํ กตฺวา อทาสิ, อปริมาณมสฺส อิสฺสริยํ อโหสิฯ ตมตฺถํ วิทิตฺวา ‘‘อโนมสตฺตานํ กมฺมํ นาม เอวํ วิสุชฺฌตี’’ติ สตฺถา โอสานคาถมาห –

[287]

‘‘เอวํ วิสุชฺฌนฺติ อปาปกมฺมิโน, อโถ สุจิณฺณสฺส ผลํ น นสฺสติ;

เย เกจิ มทฺทกฺขุ สุธาย โภชนํ, สพฺเพว เต อินฺทสหพฺยตํ คตา’’ติฯ

ตตฺถ อปาปกมฺมิโนติ อปาปกมฺมา สตฺตา เอวํ วิสุชฺฌนฺติ เย เกจิ มทฺทกฺขูติ เย เกจิ สตฺตา ตสฺมิํ หิมวนฺตปเทเส ตทา โกสิเยน หิริยา ทียมานํ สุธาโภชนํ อทฺทสํสุฯ สพฺเพว เตติ เต สพฺเพปิ ตํ ทานํ อนุโมทิตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา อินฺทสหพฺยตํ คตาติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปตํ อทานาภิรตํ ถทฺธมจฺฉริยํ สมานํ อหํ ทเมสิํเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา หิรี เทวตา อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, โกสิโย ทานปติ ภิกฺขุ, ปญฺจสิโข อนุรุทฺโธ, มาตลิ อานนฺโท, สูริโย กสฺสโป, จนฺโท โมคฺคลฺลาโน, นารโท สาริปุตฺโต, สกฺโก อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สุธาโภชนชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[536] 4. กุณาลชาตกวณฺณนา

เอวมกฺขายตีติ อิทํ สตฺถา กุณาลทเห วิหรนฺโต อนภิรติปีฬิเต ปญฺจสเต ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – สากิยโกลิยา กิร กปิลวตฺถุนครสฺส จ โกลิยนครสฺส จ อนฺตเร โรหิณิํ นาม นทิํ เอเกเนวาวรเณน พนฺธาเปตฺวา สสฺสานิ กาเรนฺติฯ อถ เชฏฺฐมูลมาเส สสฺเสสุ มิลายนฺเตสุ อุภยนครวาสีนมฺปิ กมฺมการา สนฺนิปติํสุฯ ตตฺถ โกลิยนครวาสิโน วทิํสุ – ‘‘อิทํ อุทกํ อุภยโต นีหริยมานํ เนว ตุมฺหากํ, น อมฺหากํ ปโหสฺสติ, อมฺหากํ ปน สสฺสํ เอกอุทเกเนว นิปฺผชฺชิสฺสติ, อิทํ อุทกํ อมฺหากํ เทถา’’ติฯ กปิลวตฺถุวาสิโน วทิํสุ – ‘‘ตุมฺเหสุ โกฏฺเฐ ปูเรตฺวา ฐิเตสุ มยํ รตฺตสุวณฺณนีลมณิกาฬกหาปเณ คเหตฺวา น สกฺขิสฺสาม ปจฺฉิปสิพฺพกาทิหตฺถา ตุมฺหากํ ฆรทฺวาเร วิจริตุํ, อมฺหากมฺปิ สสฺสํ เอเกเนว อุทเกน นิปฺผชฺชิสฺสติ, อิทํ อุทกํ อมฺหากํ เทถา’’ติฯ ‘‘น มยํ ทสฺสามา’’ติ? ‘‘มยมฺปิ น ทสฺสามา’’ติฯ เอวํ กลหํ วฑฺเฒตฺวา เอโก อุฏฺฐาย เอกสฺส ปหารํ อทาสิ, โสปิ อญฺญสฺสาติ เอวํ อญฺญมญฺญํ ปหริตฺวา ราชกุลานํ ชาติํ ฆฏฺเฏตฺวา กลหํ ปวตฺเตสุํฯ

โกลิยกมฺมการา วทนฺติ – ‘‘ตุมฺเห กปิลวตฺถุวาสิเก สากิยทารเก คเหตฺวา คชฺชถ , เย โสณสิงฺคาลาทโย วิย อตฺตโน ภคินีหิ สทฺธิํ วสิํสุ, เอเตสํ หตฺถิอสฺสาทโย วา ผลกาวุธานิ วา อมฺหากํ กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ? สากิยกมฺมการา วทนฺติ – ‘‘ตุมฺเห ทานิ กุฏฺฐิโน ทารเก คเหตฺวา คชฺชถ, เย อนาถา นิคฺคติกา ติรจฺฉานา วิย โกลรุกฺเข วสิํสุ, เอเตสํ หตฺถิอสฺสาทโย วา ผลกาวุธานิ วา อมฺหากํ กิํ กริสฺสนฺตี’’ติ? เต คนฺตฺวา ตสฺมิํ กมฺเม นิยุตฺตอมจฺจานํ กเถสุํ, อมจฺจา ราชกุลานํ กเถสุํฯ ตโต สากิยา ‘‘ภคินีหิ สทฺธิํ สํวาสิกานํ ถามญฺจ พลญฺจ ทสฺเสสฺสามา’’ติ ยุทฺธสชฺชา นิกฺขมิํสุฯ โกลิยาปิ ‘‘โกลรุกฺขวาสีนํ ถามญฺจ พลญฺจ ทสฺเสสฺสามา’’ติ ยุทฺธสชฺชา นิกฺขมิํสุฯ อปเร ปนาจริยา ‘‘สากิยโกลิยานํ ทาสีสุ อุทกตฺถาย นทิํ คนฺตฺวา จุมฺพฏานิ ภูมิยํ นิกฺขิปิตฺวา สุขกถาย สนฺนิสินฺนาสุ เอกิสฺสา จุมฺพฏํ เอกา สกสญฺญาย คณฺหิ, ตํ นิสฺสาย ‘มม จุมฺพฏํ, ตว จุมฺพฏ’นฺติ กลเห ปวตฺเต กเมน อุภยนครวาสิโน ทาสกมฺมการา เจว เสวกคามโภชกามจฺจอุปราชาโน จาติ สพฺเพ ยุทฺธสชฺชา นิกฺขมิํสู’’ติ วทนฺติฯ อิมมฺหา ปน นยา ปุริมนโยว พหูสุ อฏฺฐกถาสุ อาคโต, ยุตฺตรูโป จาติ สฺเวว คเหตพฺโพฯ

เต ปน สายนฺหสมเย ยุทฺธสชฺชา นิกฺขมิสฺสนฺตีติ ตสฺมิํ สมเย ภควา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺโต อิเม เอวํ ยุทฺธสชฺเช นิกฺขนฺเต อทฺทส, ทิสฺวา จ ‘‘มยิ คเต เอส กลโห วูปสมิสฺสติ นุ โข, โน’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘อหเมตฺถ คนฺตฺวา กลหวูปสมตฺถํ ตีณิ ชาตกานิ กเถสฺสามิ, ตโต กลโห วูปสมิสฺสติ, อถ สามคฺคิทีปนตฺถาย ทฺเว ชาตกานิ กเถตฺวา อตฺตทณฺฑสุตฺตํ (สุ. นิ. 941 อาทโย) เทเสสฺสามิ, เทสนํ สุตฺวา อุภยนครวาสิโน อฑฺฒเตยฺยานิ อฑฺฒเตยฺยานิ กุมารสตานิ ทสฺสนฺติ, อหํ เต ปพฺพาเชสฺสามิ, มหนฺโต สมาคโม ภวิสฺสตี’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สายนฺหสมเย คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา กสฺสจิ อนาโรเจตฺวา สยเมว ปตฺตจีวรมาทาย ทฺวินฺนํ เสนานํ อนฺตเร อากาเส ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา เตสํ สํเวคชนนตฺถํ ทิวา อนฺธการํ กาตุํ เกสรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺโต นิสีทิฯ อถ เนสํ สํวิคฺคมานสานํ อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต ฉพฺพณฺณา พุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชสิฯ กปิลวตฺถุวาสิโนปิ ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ ญาติเสฏฺโฐ สตฺถา อาคโต, ทิฏฺโฐ นุ โข เตน อมฺหากํ กลหกรณภาโว’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘น โข ปน สกฺกา สตฺถริ อาคเต อมฺเหหิ ปรสฺส สรีเร สตฺถํ ปาเตตุํ, โกลิยนครวาสิโน อมฺเห หนนฺตุ วา พชฺฌนฺตุ วา’’ติ อาวุธานิ ฉฑฺเฑสุํฯ โกลิยนครวาสิโนปิ ตเถว อกํสุฯ

อถ ภควา โอตริตฺวา รมณีเย ปเทเส วาลุกปุลิเน ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ อโนปมาย พุทฺธสิริยา วิโรจมาโนฯ เตปิ ราชาโน ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ อถ เน สตฺถา ชานนฺโตว ‘‘กสฺมา อาคตตฺถ, มหาราชา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เนว, ภนฺเต, นทิทสฺสนตฺถาย, น กีฬนตฺถาย, อปิจ โข ปน อิมสฺมิํ ฐาเน สงฺคามํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา อาคตมฺหา’’ติฯ ‘‘กิํ นิสฺสาย โว กลโห, มหาราชา’’ติ? ‘‘อุทกํ นิสฺสาย ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อุทกํ กิํ อคฺฆติ มหาราชา’’ติ? ‘‘อปฺปคฺฆํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ปถวี นาม กิํ อคฺฆติ, มหาราชา’’ติ? ‘‘อนคฺฆา, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ขตฺติยา กิํ อคฺฆนฺติ, มหาราชา’’ติ? ‘‘ขตฺติยา นาม อนคฺฆา, ภนฺเต’’ติฯ

‘‘อปฺปคฺฆํ อุทกํ นิสฺสาย กสฺมา อนคฺเฆ ขตฺติเย นาเสถ, มหาราช, กลหสฺมิญฺหิ อสฺสาโท นาม นตฺถิ, กลหวเสน หิ มหาราชา เอกาย รุกฺขเทวตาย กาฬสีเหน สทฺธิํ พทฺธาฆาโต สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ อนุปฺปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา ผนฺทนชาตกํ (ชา. 1.13.14 อาทโย) กเถสิฯ ตโต ‘‘ปรปตฺติเยน นาม มหาราชา น ภวิตพฺพํ, ปรปตฺติยา หิ หุตฺวา เอกสฺส สสสฺส กถาย ติโยชนสหสฺสวิตฺถเต หิมวนฺเต จตุปฺปทคณา มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺทิโน อเหสุํ, ตสฺมา ปรปตฺติเยน น ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ททฺทรชาตกํ (ชา. 1.243-44; 1.4.13-16; 1.9.105 อาทโย) กเถสิฯ ตโต ‘‘กทาจิ มหาราชา ทุพฺพโลปิ มหพฺพลสฺส รนฺธํ ปสฺสติ, กทาจิ มหพฺพโลปิ ทุพฺพลสฺส รนฺธํ ปสฺสติ, ลฏุกิกาปิ หิ สกุณิกา หตฺถินาคํ ฆาเตสี’’ติ วตฺวา ลฏุกิกชาตกํ (ชา. 1.5.39 อาทโย) กเถสิฯ เอวํ กลหวูปสมนตฺถาย ตีณิ ชาตกานิ กเถตฺวา สามคฺคิปริทีปนตฺถาย ทฺเว ชาตกานิ กเถสิฯ ‘‘สมคฺคานญฺหิ มหาราชา โกจิ โอตารํ นาม ปสฺสิตุํ น สกฺโกตี’’ติ วตฺวา รุกฺขธมฺมชาตกํ (ชา. 1.1.74) กเถสิฯ ตโต ‘‘สมคฺคานํ มหาราชา โกจิ วิวรํ ปสฺสิตุํ นาสกฺขิ, ยทา ปน อญฺญมญฺญํ วิวาทมกํสุ, อถ เน เอโก เนสาทปุตฺโต ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อาทาย คโต, วิวาเท อสฺสาโท นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา วฏฺฏกชาตกํ (ชา. 1.1.35, 118; 1.6.128-133) กเถสิฯ เอวํ อิมานิ ปญฺจ ชาตกานิ กเถตฺวา อวสาเน อตฺตทณฺฑสุตฺตํ (สุ. นิ. 941 อาทโย) กเถสิฯ

อถ ราชาโน ปสนฺนา ‘‘สเจ สตฺถา นาคมิสฺส, มยํ อญฺญมญฺญํ วธิตฺวา โลหิตนทิํ ปวตฺตยิสฺสาม, สตฺถารํ นิสฺสาย โน ชีวิตํ ลทฺธํฯ สเจ ปน สตฺถา อคารํ อชฺฌาวสิสฺส, ทฺวิสหสฺสทีปปริวารํ จตุมหาทีปรชฺชํ หตฺถคตํ อภวิสฺส, อติเรกสหสฺสํ โข ปนสฺส ปุตฺตา อภวิสฺสํสุ, ตโต ขตฺติยปริวาโรว อวิจริสฺส, ตํ โข ปเนส สมฺปตฺติํ ปหาย นิกฺขมิตฺวา สมฺโพธิํ ปตฺโต, อิทานิปิ ขตฺติยปริวาโรว วิจรตู’’ติ อุภยนครวาสิโน อฑฺฒเตยฺยานิ อฑฺฒเตยฺยานิ กุมารสตานิ อทํสุฯ ภควา เต ปพฺพาเชตฺวา มหาวนํ อคมาสิฯ ปุนทิวสโต ปฏฺฐาย เตหิ ปริวุโต เอกทา กปิลวตฺถุนคเร เอกทา โกลิยนคเรติ ทฺวีสุ นคเรสุ ปิณฺฑาย จรติฯ อุภยนครวาสิโน มหาสกฺการํ กริํสุฯ เตสํ ครุคารเวน น อตฺตโน รุจิยา ปพฺพชิตานํ อนภิรติ อุปฺปชฺชิฯ

ปุราณทุติยิกาโยปิ เนสํ อนภิรติชนนตฺถาย ตํ ตํ วตฺวา สาสนํ เปเสสุํฯ เต อติเรกตรํ อุกฺกณฺฐิํสุฯ ภควา อาวชฺเชนฺโต เตสํ อนภิรตภาวํ ญตฺวา ‘‘อิเม ภิกฺขู มาทิเสน พุทฺเธน สทฺธิํ เอกโต วสนฺตา อุกฺกณฺฐนฺติ, กถํ รูปา นุ โข เตสํ ธมฺมกถา สปฺปายา’’ติ อุปธาเรนฺโต กุณาลธมฺมเทสนํ ปสฺสิฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อหํ อิเม ภิกฺขู หิมวนฺตํ เนตฺวา กุณาลกถาย เนสํ มาตุคามโทสํ ปกาเสตฺวา อนภิรติํ หริตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ทสฺสามี’’ติฯ

โส ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย กปิลวตฺถุํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ภตฺตกิจฺจเวลายเมว เต ปญฺจสเต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ทิฏฺฐปุพฺโพ โว, ภิกฺขเว, รมณีโย หิมวนฺตปเทโส’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘โนเหตํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘คจฺฉิสฺสถ ปน หิมวนฺตจาริก’’นฺติ? ‘‘ภนฺเต, อนิทฺธิมนฺโต มยํ กถํ คมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘สเจ ปน โว โกจิ คเหตฺวา คจฺเฉยฺย, คจฺเฉยฺยาถา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ สตฺถา สพฺเพปิ เต อตฺตโน อิทฺธิยา คเหตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา หิมวนฺตํ คนฺตฺวา คคนตเล ฐิโตว รมณีเย หิมวนฺตปเทเส กญฺจนปพฺพตํ รชตปพฺพตํ มณิปพฺพตํ หิงฺคุลิกปพฺพตํ อญฺชนปพฺพตํ สานุปพฺพตํ ผลิกปพฺพตนฺติ นานาวิเธ ปพฺพเต, ปญฺจ มหานทิโย, กณฺณมุณฺฑกํ รถการํ สีหปปาตํ ฉทฺทนฺตํ ติยคฺคฬํ อโนตตฺตํ กุณาลทหนฺติ สตฺต ทเห ทสฺเสสิฯ หิมวนฺโต จ นาม มหา ปญฺจโยชนสตุพฺเพโธ ติโยชนสหสฺสวิตฺถโต, ตสฺส อิมํ รมณียํ เอกเทสํ อตฺตโน อานุภาเวน ทสฺเสสิฯ ตตฺถ กตนิวาสานิ สีหพฺยคฺฆหตฺถิกุลาทีนิ จตุปฺปทานิปิ เอกเทสโต ทสฺเสสิฯ ตตฺถ อารามรามเณยฺยกาทีนิ ปุปฺผูปคผลูปเค รุกฺเข นานาวิเธ สกุณสงฺเฆ ชลชถลชปุปฺผานิ หิมวนฺตสฺส ปุรตฺถิมปสฺเส สุวณฺณตลํ, ปุจฺฉิมปสฺเส หิงฺคุลตลํ ทสฺเสสิฯ อิเมสํ รามเณยฺยกานํ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย เตสํ ภิกฺขูนํ ปุราณทุติยิกาสุ ฉนฺทราโค ปหีโนฯ

อถ สตฺถา เต ภิกฺขู คเหตฺวา อากาสโต โอตริตฺวา หิมวนฺตปจฺฉิมปสฺเส สฏฺฐิโยชนิเก มโนสิลาตเล สตฺตโยชนิกสฺส กปฺปฏฺฐิกสาลรุกฺขสฺส เหฏฺฐา ติโยชนิกาย มโนสิลาตลาย เตหิ ภิกฺขูหิ ปริวุโต ฉพฺพณฺณรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโต อณฺณวกุจฺฉิํ โขเภตฺวา ชลมาโน สูริโย วิย นิสีทิตฺวา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต เต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขเว, อิมสฺมิํ หิมวนฺเต ตุมฺเหหิ อทิฏฺฐปุพฺพํ ปุจฺฉถา’’ติฯ ตสฺมิํ ขเณ ทฺเว จิตฺรโกกิลา อุโภสุ โกฏีสุ ทณฺฑกํ มุเขน ฑํสิตฺวา มชฺเฌ อตฺตโน สามิกํ นิสีทาเปตฺวา อฏฺฐ จิตฺรโกกิลา ปุรโต, อฏฺฐ ปจฺฉโต, อฏฺฐ วามโต, อฏฺฐ ทกฺขิณโต, อฏฺฐ เหฏฺฐา, อฏฺฐ อุปริ ฉายํ กตฺวา เอวํ จิตฺรโกกิลํ ปริวาเรตฺวา อากาเสนาคจฺฉนฺติฯ อถ เต ภิกฺขู ตํ สกุณสงฺฆํ ทิสฺวา สตฺถารํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘เก นาเมเต, ภนฺเต สกุณา’’ติ? ‘‘ภิกฺขเว, เอส มม โปราณโก วํโส, มยา ฐปิตา ปเวณี, มํ ตาว ปุพฺเพ เอวํ ปริจริํสุ, ตทา ปเนส สกุณคโณ มหา อโหสิ, อฑฺฒุฑฺฒานิ ทิชกญฺญาสหสฺสานิ มํ ปริจริํสุฯ อนุปุพฺเพน ปริหายิตฺวา อิทานิ เอตฺตโก ชาโต’’ติฯ ‘‘กถํ เอวรูเป ปน, ภนฺเต, วนสณฺเฑ เอตา ทิชกญฺญาโย ตุมฺเห ปริจริํสู’’ติ? อถ เนสํ สตฺถา ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถา’’ติ สติํ อุปฏฺฐาเปตฺวา อตีตํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห –

‘‘เอวมกฺขายติ เอวมนุสูยติ, สพฺโพสธธรณิธเร เนกปุปฺผมาลฺยวิตเต คชควชมหิํสรุรุจมรปสทขคฺคโคกณฺณสีหพฺยคฺฆทีปิอจฺฉโกกตรจฺฉอุทฺทารกทลิ- มิคพิฬารสสกณฺณิกานุจริเต อากิณฺณเนลมณฺฑลมหาวราหนาคกุลกเรณุสงฺฆาธิวุฏฺเฐ อิสฺสมิคสาขมิคสรภมิคเอณีมิควาตมิคปสทมิคปุริสาลุกิมฺปุริสยกฺขรกฺข- สนิเสวิเต อมชฺชวมญฺชรีธรปหฏฺฐปุปฺผผุสิตคฺคาเนกปาทปคณวิตเก กุรรจโกรวารณมยูรปรภตชีวญฺชีวกเจลาวกภิงฺการกรวีกมตฺตวิหงฺคคณสตตสมฺปฆุฏฺเฐ อญฺชนมโนสิลาหริตาลหิงฺคุลกเหมรชตกนกาเนกธาตุ- สตวินทฺธปฏิมณฺฑิตปเทเส เอวรูเป ขลุ, โภ, รมฺเม วนสณฺเฑ กุณาโล นาม สกุโณ ปฏิวสติ อติวิย จิตฺโต อติวิย จิตฺตปตฺตจฺฉทโน’’ฯ

‘‘ตสฺเสว ขลุ, โภ, กุณาลสฺส สกุณสฺส อฑฺฒุฑฺฒานิ อิตฺถิสหสฺสานิ ปริจาริกา ทิชกญฺญาโย, อถ ขลุ, โภ, ทฺเว ทิชกญฺญาโย กฏฺฐํ มุเขน ฑํสิตฺวา ตํ กุณาลํ สกุณํ มชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา อุฑฺเฑนฺติมา นํ กุณาลํ สกุณํ อทฺธานปริยายปเถ กิลมโถ อุพฺพาเหตฺถา’’ติฯ

‘‘ปญฺจสตา ทิชกญฺญาโย เหฏฺฐโต เหฏฺฐโต อุฑฺเฑนฺติ ‘สจายํ กุณาโล สกุโณ อาสนา ปริปติสฺสติ, มยํ ตํ ปกฺเขหิ ปฏิคฺคเหสฺสามา’ติฯ

‘‘ปญฺจสตา ทิชกญฺญาโย อุปรูปริ อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ อาตโป ปริตาเปสี’ติฯ

‘‘ปญฺจสตา ทิชกญฺญาโย อุภโตปสฺเสน อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ สีตํ วา อุณฺหํ วา ติณํ วา รโช วา วาโต วา อุสฺสาโว วา อุปปฺผุสี’ติฯ

‘‘ปญฺจสตา ทิชกญฺญาโย ปุรโต ปุรโต อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ โคปาลกา วา ปสุปาลกา วา ติณหารกา วา กฏฺฐหารกา วา วนกมฺมิกา วา กฏฺเฐน วา กฐเลน วา ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา สกฺขราหิ วา ปหารํ อทํสุ, มายํ กุณาโล สกุโณ คจฺเฉหิ วา ลตาหิ วา รุกฺเขหิ วา สาขาหิ วา ถมฺเภหิ วา ปาสาเณหิ วา พลวนฺเตหิ วา ปกฺขีหิ สงฺคเมสี’ติฯ

‘‘ปญฺจสตา ทิชกญฺญาโย ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุฑฺเฑนฺติ สณฺหาหิ สขิลาหิ มญฺชูหิ มธุราหิ วาจาหิ สมุทาจรนฺติโย ‘มายํ กุณาโล สกุโณ อาสเน ปริยุกฺกณฺฐี’ติฯ

‘‘ปญฺจสตา ทิชกญฺญาโย ทิโสทิสํ อุฑฺเฑนฺติ อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลมาหรนฺติโย ‘มายํ กุณาโล สกุโณ ขุทาย ปริกิลมิตฺถา’ติฯ

‘‘อถ ขลุ, โภ, ตา ทิชกญฺญาโย ตํ กุณาลํ สกุณํ อาราเมเนว อารามํ, อุยฺยาเนเนว อุยฺยานํ, นทีติตฺเถเนว นทีติตฺถํ, ปพฺพตสิขเรเนว ปพฺพตสิขรํ, อมฺพวเนเนว อมฺพวนํ, ชมฺพุวเนเนว ชมฺพุวนํ, ลพุชวเนเนว ลพุชวนํ, นาฬิเกรสญฺจาริเยเนว นาฬิเกรสญฺจาริยํ ขิปฺปเมว อภิสมฺโภนฺติ รติตฺถายฯ

‘‘อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตาหิ ทิชกญฺญาหิ ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโห เอวํ อปสาเทติ ‘นสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, วินสฺสถ ตุมฺเห วสิลิโย โจริโย ธุตฺติโย อสติโย ลหุจิตฺตาโย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโย อนิโล วิย เยนกามํคมาโย’’’ ติฯ

ตตฺรายํ อตฺถวณฺณนา – ภิกฺขเว, โส วนสณฺโฑ เอวํ อกฺขายติ เอวญฺจ อนุสูยติฯ กินฺติ? สพฺโพสธธรณิธเรติ วิตฺถาโรฯ ตตฺถ สพฺโพสธธรณิธเรติ มูลตจปตฺตปุปฺผาทิสพฺโพสธธราย ธรณิยา สมนฺนาคเตติ อตฺโถ, สพฺโพสธยุตฺโต วา ธรณิธโรฯ โส หิ ปเทโส สพฺโพสธธรณิธโรติ เอวมกฺขายติ เอวญฺจ อนุสูยติ, ตสฺมิํ วนสณฺเฑติ วุตฺตํ โหติฯ เสสปทโยชนายปิ เอเสว นโยฯ เนกปุปฺผมาลฺยวิตเตติ อเนเกหิ ผลตฺถาย อุปฺปนฺนปุปฺเผหิ เจว ปิฬนฺธนมาลฺเยหิ จ วิตเตฯ รุรูติ สุวณฺณวณฺณา มิคาฯ อุทฺทาราติ อุทฺทาฯ พิฬาราติ มหาพิฬาราฯ เนลมณฺฑลํ วุจฺจติ ตรุณภิงฺกจฺฉาปมณฺฑลํฯ มหาวราหาติ มหาหตฺถิโน, อากิณฺณเนลมณฺฑลมหาวราเหน โคจริยาทิเภเทน ทสวิเธน นาคกุเลน เจว กเรณุสงฺเฆน จ อธิวุฏฺเฐติ อตฺโถฯ อิสฺสมิคาติ กาฬสีหาฯ วาตมิคาติ มหาวาตมิคาฯ ปสทมิคาติ จิตฺรมิคาฯ ปุริสาลูติ วฬวามุขยกฺขินิโยฯ กิมฺปุริสาติ เทวกินฺนรจนฺทกินฺนรทุมกินฺนรทณฺฑมาณวกโกนฺติ- สกุณกณฺณปาวุรณาทิเภทา กินฺนราฯ อมชฺชวมญฺชรีธรปหฏฺฐปุปฺผผุสิตคฺคาเนกปาทปคณวิตเตติ มกุลธเรหิ เจว มญฺชรีธเรหิ จ สุปุปฺผิเตหิ จ อคฺคมตฺตปุปฺผิเตหิ จ อเนเกหิ ปาทปคเณหิ วิตเตฯ วารณา นาม หตฺถิลิงฺคสกุณาฯ เจลาวกาติปิ เอเต สกุณาเยวฯ เหมญฺจ กนกญฺจาติ ทฺเว สุวณฺณชาติโยฯ เอเตหิ อญฺชนาทีหิ อเนกธาตุสเตหิ อเนเกหิ วณฺณธาตุราสีหิ วินทฺธปฏิมณฺฑิตปเทเสฯ โภติ ธมฺมาลปนมตฺตเมตํฯ จิตฺโตติ มุขตุณฺฑเกปิ เหฏฺฐาอุทรภาเคปิ จิตฺโรวฯ

อฑฺฒุฑฺฒานีติ อฑฺฒจตุตฺถานิ, ตีณิ สหสฺสานิ ปญฺเจว สตานีติ อตฺโถฯ อทฺธานปริยายปเถติ อทฺธานสงฺขาเต คมนมคฺเคฯ

อุพฺพาเหตฺถาติ พาธยิตฺถฯ อุปปฺผุสีติ อุปคนฺตฺวา ผุสิฯ ปหารํ อทํสูติ เอตฺถ ‘‘มา น’’นฺติ ปทสฺส สามิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สงฺคเมสีติ สมาคจฺฉิฯ สณฺหาหีติ มฏฺฐาหิฯ สขิลาหีติ ปิยาหิฯ มญฺชูหีติ สขิลาหิฯ มธุราหีติ มธุรสฺสราหิฯ สมุทาจรนฺติโยติ คนฺธพฺพกรณวเสน ปริจรนฺติโยฯ อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลนฺติ อเนเกหิ รุกฺเขหิ วิวิธวิกติผลํฯ อาราเมเนว อารามนฺติ ปุปฺผารามาทีสุ อญฺญตเรน อาราเมเนว อญฺญตรํ อารามํ เนนฺตีติ อตฺโถฯ อุยฺยานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ นาฬิเกรสญฺจาริเยเนวาติ นาฬิเกรวเนเนว อญฺญํ นาฬิเกรวนํฯ อติสมฺโภนฺตีติ เอวํ เนตฺวา ตตฺถ นํ ขิปฺปญฺเญว รติตฺถาย ปาปุณนฺติฯ

ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโหติ สกลทิวสํ ปริพฺยูฬฺโหฯ อปสาเทตีติ ตา กิร ตํ เอวํ ทิวสํ ปริจริตฺวา นิวาสรุกฺเข โอตาเรตฺวา ปริวาเรตฺวา รุกฺขสาขาสุ นิสีทิตฺวา ‘‘อปฺเปว นาม มธุรวจนํ ลเภยฺยามา’’ติ ปตฺถยนฺติโย อิมินา อุยฺโยชิตกาเล อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คมิสฺสามาติ วสนฺติฯ กุณาลราชา ปน ตา อุยฺโยเชนฺโต ‘‘นสฺสถา’’ติอาทิวจเนหิ อปสาเทติฯ ตตฺถ นสฺสถาติ คจฺฉถฯ วินสฺสถาติ สพฺพโตภาเคน นสฺสถฯ เคเห ธนธญฺญาทีนํ นาสเนน โจริโย, พหุมายตาย ธุตฺติโย, นฏฺฐสฺสติตาย อสติโย, อนวฏฺฐิตจิตฺตตาย ลหุจิตฺตาโย, กตวินาสเนน มิตฺตทุพฺภิตาย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโยติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อหํ ติรจฺฉานคโตปิ อิตฺถีนํ อกตญฺญุตํ พหุมายตํ อนาจารตํ ทุสฺสีลตญฺจ ชานามิ, ตทาปาหํ ตาสํ วเส อวตฺติตฺวา ตา เอว อตฺตโน วเส วตฺเตมี’’ติ อิมาย กถาย เตสํ ภิกฺขูนํ อนภิรติํ หริตฺวา สตฺถา ตุณฺหี อโหสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ทฺเว กาฬโกกิลา สามิกํ ทณฺฑเกน อุกฺขิปิตฺวา เหฏฺฐาภาคาทีสุ จตสฺโส จตสฺโส หุตฺวา ตํ ปเทสํ อาคมิํสุฯ เต ภิกฺขู ตาปิ ทิสฺวา สตฺถารํ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพ, ภิกฺขเว, มม สหาโย ปุณฺณมุโข นาม ผุสฺสโกกิโล อโหสิ, ตสฺสายํ วํโส’’ติ วตฺวา ปุริมนเยเนว เตหิ ภิกฺขูหิ ปุจฺฉิโต อาห –

‘‘ตสฺเสว ขลุ, โภ, หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ปุรตฺถิมทิสาภาเค สุสุขุมสุนิปุณคิริปฺปภวหริตุปยนฺติโย’’ติฯ

ตตฺถ สุฏฺฐุ สุขุมสณฺหสลิลตาย สุสุขุมสุนิปุณา, คิริ เอตาสํ ปภโวติ คิริปฺปภวา , หิมวนฺตโต สนฺทมานหริตติณมิสฺสโอฆตาย หริตา, กุณาลทหํ อุปคมเนน อุปยนฺติโยติ สุสุขุมสุนิปุณคิริปฺปภวหริตุปยนฺติโย, เอวรูปา นทิโย ยสฺมิํ สนฺทนฺตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ยํ กุณาลทหํ ตา อุปยนฺติ, ตตฺถ ปุปฺผานิ วณฺเณนฺโต อาห –

‘‘อุปฺปลปทุมกุมุทนลินสตปตฺตโสคนฺธิกมนฺทาลกสมฺปติวิรุฬฺห- สุจิคนฺฐมนุญฺญมาวกปฺปเทเส’’ติฯ

ตตฺถ อุปฺปลนฺติ นีลุปฺปลํฯ นลินนฺติ เสตปทุมํฯ สตปตฺตนฺติ ปริปุณฺณสตปตฺตปทุมํฯ สมฺปตีติ เอเตหิ สมฺปติวิรุฬฺเหหิ อภินวชาเตหิ สุจิคนฺเธน เจว มนุญฺเญน จ หทยพนฺธนสมตฺถตาย มาวเกน จ ปเทเสน สมนฺนาคเตติ อตฺโถฯ

อิทานิ ตสฺมิํ ทเห รุกฺขาทโย วณฺเณนฺโต อาห –

‘‘กุรวกมุจลินฺทเกตกเวทิสวญฺชุลปุนฺนาคพกุลติลกปิยกหสนสาลสฬล- จมฺปกอโสกนาครุกฺขติรีฏิภุชปตฺตโลทฺทจนฺทโนฆวเน กาฬาครุปทฺมกปิยงฺคุเทวทารุกโจจคหเน กกุธกุฏชองฺโกลกจฺจิการกณิการกณฺณิการ- กนเวรโกรณฺฑกโกวิฬารกิํสุกโยธิกวนมลฺลิกมนงฺคณมนวชฺชภณฺฑิสุรุจิร- ภคินิมาลามลฺยธเร ชาติสุมนมธุคนฺธิกธนุตกฺการิตาลีสตครมุสีรโกฏฺฐกจฺฉวิตเต อติมุตฺตกสํกุสุมิตลตาวิตตปฏิมณฺฑิตปฺปเทเส หํสปิลวกาทมฺพการณฺฑวาภินทิเต วิชฺชาธรสิทฺธสมณตาปสคณาธิวุฏฺเฐ วรเทวยกฺขรกฺขสทานวคนฺธพฺพกินฺนรมโหรคานุจิณฺณปฺปเทเส – เอวรูเป ขลุ, โภ, รมฺเม วนสณฺเฑ ปุณฺณมุโข นาม ผุสฺสโกกิโล ปติวสติ อติวิย มธุรคิโร วิลาสิตนยโน มตฺตกฺโขฯ

‘‘ตสฺเสว ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส อฑฺฒุฑฺฒานิ อิตฺถิสตานิ ปริจาริกา ทิชกญฺญาโยฯ อถ ขลุ, โภ, ทฺเว ทิชกญฺญาโย กฏฺฐํ มุเขน ฑํสิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ มชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อทฺธานปริยายปเถ กิลมโถ อุพฺพาเหตฺถา’ติฯ

‘‘ปญฺญาส ทิชกญฺญาโย เหฏฺฐโต เหฏฺฐโต อุฑฺเฑนฺติ ‘สจายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล สกุโณ อาสนา ปริปติสฺสติ, มยํ ตํ ปกฺเขหิ ปฏิคฺคเหสฺสามา’ติฯ

‘‘ปญฺญาส ทิชกญฺญาโย อุปรูปริ อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อาตโป ปริตาเปสี’ติฯ

‘‘ปญฺญาส ปญฺญาส ทิชกญฺญาโย อุภโตปสฺเสน อุฑฺเฑนฺติ ‘มานํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ สีตํ วา อุณฺหํ วา ติณํ วา รโช วา วาโต วา อุสฺสาโว วา อุปปฺผุสี’ติฯ

‘‘ปญฺญาส ทิชกญฺญาโย ปุรโต ปุรโต อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ โคปาลกา วา ปสุปาลกา วา ติณหารกา วา กฏฺฐหารกา วา วนกมฺมิกา วา กฏฺเฐน วา กฐลาย วา ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา สกฺขราหิ วา ปหารมทํสุ, มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล คจฺเฉหิ วา ลตาหิ วา รุกฺเขหิ วา สาขาหิ วา ถมฺเภหิ วา ปาสาเณหิ วา พลวนฺเตหิ วา ปกฺขีหิ สงฺคเมสี’ติฯ

‘‘ปญฺญาส ทิชกญฺญาโย ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุฑฺเฑนฺติ สณฺหาหิ สขิลาหิ มญฺชูหิ มธุราหิ วาจาหิ สมุทาจรนฺติโย ‘มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อาสเน ปริยุกฺกณฺฐี’ติฯ

‘‘ปญฺญาส ทิชกญฺญาโย ทิโสทิสํ อุฑฺเฑนฺติ อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลมาหรนฺติโย ‘มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ขุทาย ปริกิลมิตฺถา’ติฯ

‘‘อถ ขลุ, โภ, ตา ทิชกญฺญาโย ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อาราเมเนว อารามํ, อุยฺยาเนเนว อุยฺยานํ, นทีติตฺเถเนว นทีติตฺถํ, ปพฺพตสิขเรเนว ปพฺพตสิขรํ, อมฺพวเนเนว อมฺพวนํ, ชมฺพุวเนเนว ชมฺพุวนํ, ลพุชวเนเนว ลพุชวนํ, นาฬิเกรสญฺจาริเยเนว นาฬิเกรสญฺจาริยํ ขิปฺปเมว อภิสมฺโภนฺติ รติตฺถายฯ

‘‘อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตาหิ ทิชกญฺญาหิ ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโห เอวํ ปสํสติ ‘สาธุ สาธุ, ภคินิโย, เอตํ โข ภคินิโย ตุมฺหากํ ปติรูปํ กุลธีตานํ, ยํ ตุมฺเห ภตฺตารํ ปริจเรยฺยาถา’ติฯ

‘‘อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมิฯ อทฺทสํสุ โข กุณาลสฺส สกุณสฺส ปริจาริกา ทิชกญฺญาโย ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ, ทิสฺวาน เยน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เตนุปสงฺกมิํสุ, อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอตทโวจุํ – ‘อยํ, สมฺม ปุณฺณมุข, กุณาโล สกุโณ อติวิย ผรุโส อติวิย ผรุสวาโจ, อปฺเปว นาม ตวมฺปิ อาคมฺม ปิยวาจํ ลเภยฺยามา’ติฯ ‘อปฺเปว นาม ภคินิโย’ติ วตฺวา เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา กุณาเลน สกุเณน สทฺธิํ ปฏิสมฺโมทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตํ กุณาลํ สกุณํ เอตทโวจ – ‘กิสฺส ตฺวํ, สมฺม กุณาล, อิตฺถีนํ สุชาตานํ กุลธีตานํ สมฺมาปฏิปนฺนานํ มิจฺฉาปฏิปนฺโนสิ, อมนาปภาณีนมฺปิ กิร, สมฺม กุณาล, อิตฺถีนํ มนาปภาณินา ภวิตพฺพํ, กิมงฺคํ ปน มนาปภาณีน’นฺติฯ

‘‘เอวํ วุตฺเต กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอวํ อปสาเทสิ – ‘นสฺส ตฺวํ, สมฺม ชมฺม วสล, วินสฺส ตฺวํ, สมฺม ชมฺม วสล, โก นุ ตยา วิยตฺโต ชายาชิเนนา’ติฯ เอวํ อปสาทิโต จ ปน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตโตเยว ปฏินิวตฺติฯ

‘‘อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส อปเรน สมเยน นจิรสฺเสว ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, โลหิตปกฺขนฺทิกา พาฬฺหา เวทนา วตฺตนฺติ มารณนฺติกาฯ อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส ปริจาริกานํ ทิชกญฺญานํ เอตทโหสิ – ‘อาพาธิโก โข อยํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล, อปฺเปว นาม อิมมฺหา อาพาธา วุฏฺฐเหยฺยา’ติ เอกํ อทุติยํ โอหาย เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมิํสุฯ อทฺทสา โข กุณาโล สกุโณ ตา ทิชกญฺญาโย ทูรโตว อาคจฺฉนฺติโย, ทิสฺวาน ตา ทิชกญฺญาโย เอตทโวจ – ‘กหํ ปน ตุมฺหํ วสลิโย ภตฺตา’ติฯ ‘อาพาธิโก โข, สมฺม กุณาล, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อปฺเปว นาม ตมฺหา อาพาธา วุฏฺฐเหยฺยา’ติฯ เอวํ วุตฺเต กุณาโล สกุโณ ตา ทิชกญฺญาโย เอวํ อปสาเทสิ – ‘นสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, วินสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย โจริโย ธุตฺติโย อสติโย ลหุจิตฺตาโย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโย อนิโล วิย เยนกามํคมาโย’ติ วตฺวา เยน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอตทโวจ – ‘หํ, สมฺม, ปุณฺณมุขา’ติฯ ‘หํ, สมฺม, กุณาลา’ติฯ

‘‘อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ปกฺเขหิ จ มุขตุณฺฑเกน จ ปริคฺคเหตฺวา วุฏฺฐาเปตฺวา นานาเภสชฺชานิ ปายาเปสิฯ อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส โส อาพาโธ ปฏิปฺปสฺสมฺภี’’ติฯ

ตตฺถ ปิยกาติ เสตปุปฺผาฯ หสนาติ -กาโร สนฺธิกโร, อสนาเยวฯ ติรีฏีติ เอกา รุกฺขชาติฯ จนฺทนาติ รตฺตสุรภิจนฺทนาฯ โอฆวเนติ เอเตสํ โอเฆน ฆฏาย สมนฺนาคตวเนฯ เทวทารุกโจจคหเนติ เทวทารุรุกฺเขหิ เจว กทลีหิ จ คหเนฯ กจฺจิการาติ เอกา รุกฺขชาติฯ กณิการาติ มหาปุปฺผาฯ กณฺณิการาติ ขุทฺทกปุปฺผาฯ กิํสุกาติ วาตฆาตกาฯ โยธิกาติ ยูถิกาฯ

วนมลฺลิกมนงฺคณมนวชฺชภณฺฑิสุรุจิรภคินิมาลามลฺยธเรติ มลฺลิกานญฺจ อนงฺคณานํ อนวชฺชานญฺจ ภณฺฑีนํ สุรุจิรานญฺจ ภคินีนํ ปุปฺเผหิ มาลฺยธารยมาเนฯ ธนุตกฺการีติ ธนุปาฏลิฯ ตาลีสาติ ตาลีสปตฺตรุกฺขาฯ กจฺฉวิตเตติ เอเตหิ ชาติสุมนาทีหิ วิตเต นทิกจฺฉปพฺพตกจฺเฉฯ สํกุสุมิตลตาติ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ สุฏฺฐุ กุสุมิตอติมุตฺตเกหิ เจว นานาวิธลตาหิ จ วิตตปฏิมณฺฑิตปเทเสฯ คณาธิวุฏฺเฐติ เอเตสํ วิชฺชาธราทีนํ คเณหิ อธิวุฏฺเฐฯ ปุณฺณมุโขติ มุขปริปุณฺณตาย ปุณฺณมุโขฯ ปเรหิ ผุฏฺฐตาย ผุสฺสโกกิโลฯ วิลาสิตนยโนติ วิลาสิตเนตฺโตฯ มตฺตกฺโขติ ยถา มตฺตานํ อกฺขีนิ รตฺตานิ โหนฺติ, เอวํ รตฺตกฺโข, ปมาณยุตฺตเนตฺโต วาฯ

ภคินิโยติ อริยโวหาเรน อาลปนํฯ ปริจเรยฺยาถาติ สกลทิวสํ คเหตฺวา วิจเรยฺยาถฯ อิติ โส ปิยกถํ กเถตฺวา อุยฺโยเชติฯ กทาจิ ปน กุณาโล สปริวาโร ปุณฺณมุขํ ทสฺสนาย คจฺฉติ, กทาจิ ปุณฺณมุโข กุณาลสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉติฯ เตนาห ‘‘อถ ขลุ, โภ’’ติฯ สมฺมาติ วยสฺสฯ อาคมฺมาติ ปฏิจฺจ อุปนิสฺสายฯ ลเภยฺยามาติ กุณาลสฺส สนฺติกา ปิยวจนํ ลเภยฺยามฯ อปฺเปว นามาติ อปิ นาม ลเภยฺยาถ, วกฺขามิ นนฺติฯ สุชาตานนฺติ สมชาติกานํฯ

นสฺสาติ ปลายฯ ชมฺมาติ ลามกฯ วิยตฺโตติ โก นุ ตยา สทิโส อญฺโญ พฺยตฺโต นาม อตฺถิฯ ชายาชิเนนาติ ชายาชิเตน, อยเมว วา ปาโฐฯ เอวํ อิตฺถิปราชิเตน ตยา สทิโส โก นาม พฺยตฺโต อตฺถีติ ตํ ปุน เอวรูปสฺส วจนสฺส อภณนตฺถาย อปสาเทติฯ ตโตเยวาติ ‘‘กุทฺโธ เม กุณาโล’’ติ จินฺเตตฺวา ตโตเยว ปฏินิวตฺติ, โส นิวตฺติตฺวา สปริวาโร อตฺตโน นิวาสฏฺฐานเมว อคมาสิฯ

อปฺเปว นามาติ สํสยปริวิตกฺโก, อิมมฺหา อาพาธา วุฏฺฐเหยฺย วา โน วาติ เอวํ จินฺเตตฺวา ตํ โอหาย ปกฺกมิํสุฯ ตุมฺหนฺติ ตุมฺหากํฯ อปฺเปว นามาติ ตมฺหา อาพาธา วุฏฺฐเหยฺย วา โน วา, อมฺหากํ อาคตกาเล มโต ภวิสฺสติฯ มยญฺหิ อิทาเนว โส มริสฺสตีติ ญตฺวา ตุมฺหากํ ปาทปริจาริกา ภวิตุํ อาคตาฯ

เตนุปสงฺกมีติ อิมา อิตฺถิโย สามิกสฺส มตกาเล อาคตา ปฏิกฺกูลา ภวิสฺสามาติ ตํ ปหาย อาคตา, อหํ คนฺตฺวา มม สหายกํ ปุปฺผผลาทีนิ นานาเภสชฺชานิ สํหริตฺวา อโรคํ กริสฺสามีติ จินฺเตตฺวา นาคพโล มหาสตฺโต อากาเส อุปฺปติตฺวา เยน โส เตนุปสงฺกมิฯ นฺติ นิปาโต, ‘‘ชีวสิ, สมฺมา’’ติ ปุจฺฉนฺโต เอวมาหฯ อิตโรปิสฺส ‘‘ชีวามี’’ติ วทนฺโต ‘‘หํ สมฺมา’’ติ อาหฯ ปายาเปสีติ ปาเยสิฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภีติ วูปสมีติฯ

ตาปิ ทิชกญฺญาโย อสฺมิํ อโรเค ชาเต อาคตาฯ กุณาโลปิ ปุณฺณมุขํ กติปาหํ ผลาผลานิ ขาทาเปตฺวา ตสฺส พลปฺปตฺตกาเล, ‘‘สมฺม, อิทานิ ตฺวํ อโรโค, อตฺตโน ปริจาริกาหิ สทฺธิํ วส, อหมฺปิ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คมิสฺสามี’’ติ อาหฯ อถ นํ โส ‘‘อิมา, สมฺม, มํ พาฬฺหคิลานํ ปหาย ปลายนฺติ, น เม เอตาหิ ธุตฺตีหิ อตฺโถ’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘เตน หิ เต, สมฺม, อิตฺถีนํ ปาปภาวํ อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ ปุณฺณมุขํ คเหตฺวา หิมวนฺตปสฺเส มโนสิลาตลํ เนตฺวา สตฺตโยชนิกสาลรุกฺขมูเล มโนสิลาสเน นิสีทิฯ เอกสฺมิํ ปสฺเส ปุณฺณมุโข สปริวาโร นิสีทิฯ สกลหิมวนฺเต เทวโฆสนา จริ – ‘‘อชฺช กุณาโล สกุณราชา หิมวนฺเต มโนสิลาสเน นิสีทิตฺวา พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสสฺสติ, ตํ สุณาถา’’ติฯ ปรมฺปรโฆเสน ฉ กามาวจรเทวา สุตฺวา เยภุยฺเยน ตตฺถ สนฺนิปติํสุฯ พหุนาคสุปณฺณกินฺนรวิชฺชาธราทีนมฺปิ เทวตา ตมตฺถํ อุคฺโฆเสสุํฯ ตทา อานนฺโท นาม คิชฺฌราชา ทสสหสฺสคิชฺฌปริวาโร คิชฺฌปพฺพเต ปฏิวสติฯ โสปิ ตํ โกลาหลํ สุตฺวา ‘‘ธมฺมํ สุณิสฺสามี’’ติ สปริวาโร อาคนฺตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ นารโทปิ ปญฺจาภิญฺโญ ตาปโส ทสสหสฺสตาปสปริวุโต หิมวนฺตปเทเส วิหรนฺโต ตํ เทวโฆสนํ สุตฺวา ‘‘สหาโย กิร เม กุณาโล อิตฺถีนํ อคุณํ กเถสฺสติ, มหาสมาคโม ภวิสฺสติ, มยาปิ ตํ เทสนํ โสตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตาปสทสสหสฺเสน สทฺธิํ อิทฺธิยา ตตฺถ คนฺตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ พุทฺธานํ เทสนาสนฺนิปาตสทิโส มหาสมาคโม อโหสิฯ

อถ มหาสตฺโต ชาติสฺสรญาเณน อิตฺถิโทสปฏิสํยุตฺตํ อตีตภเว ทิฏฺฐการณํ ปุณฺณมุขํ กายสกฺขิํ กตฺวา กเถสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

‘‘อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ คิลานวุฏฺฐิตํ อจิรวุฏฺฐิตํ เคลญฺญา เอตทโวจ –

‘‘‘ทิฏฺฐา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กณฺหา ทฺเวปิติกา ปญฺจปติกาย ฉฏฺเฐ ปุริเส จิตฺตํ ปฏิพนฺธนฺติยา, ยทิทํ กพนฺเธ ปีฐสปฺปิมฺหี’’’ติฯ ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –

[290]

‘‘อถชฺชุโน นกุโล ภีมเสโน, ยุธิฏฺฐิโล สหเทโว จ ราชา;

เอเต ปตี ปญฺจ มติจฺจ นารี, อกาสิ ขุชฺชวามนเกน ปาป’นฺติฯ

‘‘ทิฏฺฐา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, สจฺจตปาปี นาม สมณี สุสานมชฺเฌ วสนฺตี จตุตฺถภตฺตํ ปริณามยมานา สุราธุตฺตเกน ปาปมกาสิฯ

‘‘ทิฏฺฐา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กากวตี นาม เทวี สมุทฺทมชฺเฌ วสนฺตี ภริยา เวนเตยฺยสฺส นฏกุเวเรน ปาปมกาสิฯ

‘‘ทิฏฺฐา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กุรุงฺคเทวี นาม โลมสุทฺทรี เอฬิกกุมารํ กามยมานา ฉฬงฺคกุมารธนนฺเตวาสินา ปาปมกาสิฯ

‘‘เอวญฺเหตํ มยา ญาตํ, พฺรหฺมทตฺตสฺส มาตรํ;

โอหาย โกสลราชํ, ปญฺจาลจณฺเฑน ปาปมกาสิฯ

[291]

‘‘เอตา จ อญฺญา จ อกํสุ ปาปํ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสเส นปฺปสํเส;

มหี ยถา ชคติ สมานรตฺตา, วสุนฺธรา อิตรีตราปติฏฺฐา;

สพฺพสหา อผนฺทนา อกุปฺปา, ตถิตฺถิโย ตาโย น วิสฺสเส นโรฯ

[292]

‘‘สีโห ยถา โลหิตมํสโภชโน, วาฬมิโค ปญฺจาวุโธ สุรุทฺโธ;

ปสยฺหขาที ปรหิํสเน รโต, ตถิตฺถิโย ตาโย น วิสฺสเส นโรฯ

‘‘น ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, เวสิโย นาริโย คมนิโย, น เหตา พนฺธกิโย นาม, วธิกาโย นาม เอตาโย, ยทิทํ เวสิโย นาริโย คมนิโย’’ติฯ

‘‘โจโร วิย เวณิกตา มทิราว ทิทฺธา วาณิโช วิย วาจาสนฺถุติโย อิสฺสสิงฺคมิว วิปริวตฺตาโย อุรคมิว ทุชิวฺหาโยฯ โสพฺภมิว ปฏิจฺฉนฺนา ปาตาลมิว ทุปฺปูรา รกฺขสี วิย ทุตฺโตสา ยโมเวกนฺตหาริโยฯ สิขีริว สพฺพภกฺขา นทีริว สพฺพวาหี อนิโล วิย เยนกามํจรา เนรุ วิย อวิเสสกรา วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลิตาโยติฯ ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –

[293]

‘‘‘ยถา โจโร ยถา ทิทฺโธ, วาณิโชว วิกตฺถนี;

อิสฺสสิงฺคมิว ปริวตฺตา, ทุชิวฺหา อุรโค วิยฯ

[294]

‘‘‘โสพฺภมิว ปฏิจฺฉนฺนา, ปาตาลมิว ทุปฺปุรา;

รกฺขสี วิย ทุตฺโตสา, ยโมเวกนฺตหาริโยฯ

[295]

‘‘ยถา สิขี นที วาโต, เนรุนาว สมาคตา;

วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลา, นาสยนฺติ ฆเร โภคํ;

รตนนฺตกริตฺถิโย’’’ติฯ

ตตฺถ คิลานวุฏฺฐิตนฺติ ปฐมํ คิลานํ ปจฺฉา วุฏฺฐิตํฯ ทิฏฺฐา มยาติ อตีเต กิร พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา สมฺปนฺนพลวาหนตาย โกสลรชฺชํ คเหตฺวา โกสลราชานํ มาเรตฺวา ตสฺส อคฺคมเหสิํ สคพฺภํ คเหตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ตํ อตฺตโน อคฺคมเหสิํ อกาสิฯ สา อปรภาเค ธีตรํ วิชายิฯ รญฺโญ ปน ปกติยา ธีตา วา ปุตฺโต วา นตฺถิ, โส ตุสฺสิตฺวา, ‘‘ภทฺเท, วรํ คณฺหาหี’’ติ อาหฯ

สา คหิตกํ กตฺวา ฐเปสิฯ ตสฺสา ปน กุมาริกาย ‘‘กณฺหา’’ติ นามํ กริํสุฯ อถสฺสา วยปฺปตฺตาย มาตา ตํ อาห – ‘‘อมฺม, ปิตรา ตว วโร ทินฺโน, ตมหํ คเหตฺวา ฐเปสิํ, ตว รุจฺจนกํ วรํ คณฺหา’’ติฯ สา ‘‘อมฺม, มยฺหํ อญฺญํ อวิชฺชมานํ นตฺถิ, ปติคฺคหณตฺถาย เม สยํ วรํ กาเรหี’’ติ กิเลสพหุลตาย หิโรตฺตปฺปํ ภินฺทิตฺวา มาตรํ อาหฯ สา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘ยถารุจิตํ ปติํ คณฺหตู’’ติ วตฺวา สยํ วรํ โฆสาเปสิฯ ราชงฺคเณ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา พหู ปุริสา สนฺนิปติํสุฯ กณฺหา ปุปฺผสมุคฺคํ อาทาย อุตฺตรสีหปญฺชเร ฐิตา โอโลเกนฺตี เอกมฺปิ น โรเจสิฯ

ตทา ปณฺฑุราชโคตฺตโต อชฺชุโน นกุโล ภีมเสโน ยุธิฏฺฐิโล สหเทโวติ อิเม ปญฺจ ปณฺฑุราชปุตฺตา ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคเหตฺวา ‘‘เทสจาริตฺตํ ชานิสฺสามา’’ติ วิจรนฺตา พาราณสิํ ปตฺวา อนฺโตนคเร โกลาหลํ สุตฺวา ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ ญตฺวา ‘‘มยมฺปิ คมิสฺสามา’’ติ กญฺจนรูปสมานรูปา ตตฺถ คนฺตฺวา ปฏิปาฏิยา อฏฺฐํสุฯ กณฺหา เต ทิสฺวา ปญฺจสุปิ เตสุ ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ปญฺจนฺนมฺปิ สีเสสุ มาลาจุมฺพฏกานิ ขิปิตฺวา, ‘‘อมฺม, อิเม ปญฺจ ชเน วเรมี’’ติ อาหฯ สาปิ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา วรสฺส ทินฺนตฺตา ‘‘น ลภิสฺสตี’’ติ อวตฺวา อนตฺตมโนว ‘‘กิํชาติกา กสฺส ปุตฺตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปณฺฑุราชปุตฺตภาวํ ญตฺวา เตสํ สกฺการํ กตฺวา ตํ ปาทปริจาริกํ อทาสิฯ

สา สตฺตภูมิกปาสาเท เต กิเลสวเสน สงฺคณฺหิฯ เอโก ปนสฺสา ปริจารโก ขุชฺโช ปีฐสปฺปี อตฺถิฯ สา ปญฺจ ราชปุตฺเต กิเลสวเสน สงฺคณฺหิตฺวา เตสํ พหิ นิกฺขนฺตกาเล โอกาสํ ลภิตฺวา กิเลเสน อนุฑยฺหมานา ขุชฺเชน สทฺธิํ ปาปํ กโรติ, เตน จ สทฺธิํ กเถนฺตี – ‘‘มยฺหํ ตยา สทิโส ปิโย นตฺถิ, ราชปุตฺเต มาราเปตฺวา เตสํ คลโลหิเตน ตว ปาเท มกฺขาเปสฺสามี’’ติ วทติฯ อิตเรสุปิ เชฏฺฐภาติเกน มิสฺสีภูตกาเล – ‘‘อิเมหิ จตูหิ ตฺวเมว มยฺหํ ปิยตโร, มยา ชีวิตมฺปิ ตวตฺถาย ปริจฺจตฺตํ, มม ปิตุ อจฺจเยน ตุยฺหญฺเญว รชฺชํ ทาเปสฺสามี’’ติ วทติฯ

อิตเรหิ สทฺธิํ มิสฺสีภูตกาเลปิ เอเสว นโยฯ เต ‘‘อยํ อมฺเห ปิยายติ, อิสฺสริยญฺจ โน เอตํ นิสฺสาย ชาต’’นฺติ ตสฺสา อติวิย ตุสฺสนฺติฯ

สา เอกทิวสํ อาพาธิกา อโหสิฯ อถ นํ เต ปริวาเรตฺวา เอโก สีสํ สมฺพาหนฺโต นิสีทิ, เสสา เอเกกํ หตฺถญฺจ ปาทญฺจฯ ขุชฺโช ปน ปาทมูเล นิสีทิฯ สา สีสํ สมฺพาหมานสฺส เชฏฺฐภาติกสฺส อชฺชุนกุมารสฺส – ‘‘มยฺหํ ตยา ปิยตโร นตฺถิ, ชีวมานา ตุยฺหํ ชีวิสฺสามิ, ปิตุ อจฺจเยน ตุยฺหํ รชฺชํ ทาเปสฺสามี’’ติ สีเสน สญฺญํ ททมานา ตํ สงฺคณฺหิ, อิตเรสมฺปิ หตฺถปาเทหิ ตเถว สญฺญํ อทาสิฯ ขุชฺชสฺส ปน – ‘‘ตฺวญฺเญว มม ปิโย, ตวตฺถาย อหํ ชีวิสฺสามี’’ติ ชิวฺหาย สญฺญํ อทาสิฯ เต สพฺเพปิ ปุพฺเพ กถิตภาเวน ตาย สญฺญาย ตมตฺถํ ชานิํสุฯ เตสุ เสสา อตฺตโน ทินฺนสญฺญาเยว ชานิํสุฯ อชฺชุนกุมาโร ปน ตสฺสา หตฺถปาทชิวฺหาวิกาเร ทิสฺวา – ‘‘ยถา มยฺหํ, เอวํ เสสานมฺปิ อิมาย สญฺญา ทินฺนา ภวิสฺสติ, ขุชฺเชน จาปิ สทฺธิํ เอติสฺสาย สนฺถเวน ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ภาตโร คเหตฺวา พหิ นิกฺขมิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ทิฏฺฐา โว ปญฺจปติกา มม สีสวิการํ ทสฺเสนฺตี’’ติ? ‘‘อาม, ทิฏฺฐา’’ติฯ ‘‘กิํการณํ ชานาถา’’ติ? ‘‘น ชานามา’’ติฯ ‘‘อิทํ นาเมตฺถ การณํ, ตุมฺหากํ ปน หตฺถปาเทหิ ทินฺนสญฺญาย การณํ ชานาถา’’ติ? ‘‘อาม, ชานามา’’ติฯ ‘‘อมฺหากมฺปิ เตเนว การเณน อทาสิ, ขุชฺชสฺส ชิวฺหาวิกาเรน สญฺญาทานสฺส การณํ ชานาถา’’ติ? ‘‘น ชานามา’’ติฯ อถ เนสํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิมินาปิ สทฺธิํ เอตาย ปาปกมฺมํ กต’’นฺติ วตฺวา เตสุ อสทฺทหนฺเตสุ ขุชฺชํ ปกฺโกสิตฺวา ปุจฺฉิฯ โส สพฺพํ ปวตฺติํ กเถสิฯ

เต ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตสฺสา วิคตจฺฉนฺทราคา หุตฺวา – ‘‘อโห มาตุคาโม นาม ปาโป ทุสฺสีโล, มาทิเส นาม ชาติสมฺปนฺเน โสภคฺคปฺปตฺเต ปหาย เอวรูเปน เชคุจฺฉปฏิกูเลน ขุชฺเชน สทฺธิํ ปาปกมฺมํ กโรติ, โก นาม ปณฺฑิตชาติโก เอวํ นิลฺลชฺชาหิ ปาปธมฺมาหิ อิตฺถีหิ สทฺธิํ รมิสฺสตี’’ติ อเนกปริยาเยน มาตุคามํ ครหิตฺวา ‘‘อลํ โน ฆราวาเสนา’’ติ ปญฺจ ชนา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อายุปริโยสาเน ยถากมฺมํ คตาฯ กุณาโล ปน สกุณราชา ตทา อชฺชุนกุมาโร อโหสิฯ ตสฺมา อตฺตนา ทิฏฺฐการณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺฐา มยา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ทฺเวปิติกาติ โกสลรญฺโญ จ กาสิรญฺโญ จ วเสเนตํ วุตฺตํฯ ปญฺจปติกายาติ ปญฺจปติกา, -กาโร นิปาตมตฺโตฯ ปฏิพนฺธนฺติยาติ ปฏิพนฺธมานาฯ กพนฺเธติ ตสฺส กิร คีวา โอนมิตฺวา อุรํ อลฺลีนา, ตสฺมา ฉินฺนสีโส วิย ขายติฯ ปญฺจ มติจฺจาติ เอเต ปญฺจ อติกฺกมิตฺวาฯ ขุชฺชวามนเกนาติ ขุชฺเชน วามนเกนฯ

อิทํ วตฺวา อปรานิปิ ทิฏฺฐปุพฺพานิ ทสฺเสนฺโต ปุน ‘‘ทิฏฺฐา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทุติยวตฺถุสฺมิํ ตาว อยํ วิภาวนา – อตีเต กิร พาราณสิํ นิสฺสาย สจฺจตปาปี นาม เสตสมณี สุสาเน ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา ตตฺถ วสมานา จตฺตาริ ภตฺตานิ อติกฺกมิตฺวา ภุญฺชติ, สกลนคเร จนฺโท วิย สูริโย วิย จ ปากฏา อโหสิฯ พาราณสิวาสิโน ขิปิตฺวาปิ ขลิตฺวาปิ ‘‘นโม สจฺจตปาปิยา’’ติ วทนฺติฯ อเถกสฺมิํ ฉณกาเล ปฐมทิวเส ตาว สุวณฺณการา คณพนฺเธน เอกสฺมิํ ปเทเส มณฺฑปํ กตฺวา มจฺฉมํสสุราคนฺธมาลาทีนิ อาหริตฺวา สุราปานํ อารภิํสุฯ อเถโก สุวณฺณกาโร สุราปิฏฺฐกํ ฉฑฺเฑนฺโต – ‘‘นโม สจฺจตปาปิยา’’ติ วตฺวา เอเกน ปณฺฑิเตน – ‘‘อมฺโภ อนฺธพาล, จลจิตฺตาย อิตฺถิยา นโม กโรสิ, อโห พาโล’’ติ วุตฺเต – ‘‘สมฺม, มา เอวํ อวจ, มา นิรยสํวตฺตนิกํ กมฺมํ กรี’’ติ อาหฯ อถ นํ โส ‘‘ทุพฺพุทฺธิ ตุณฺหี โหหิ, สหสฺเสน อพฺภุตํ กโรหิ, อหํ เต สจฺจตปาปิํ อิโต สตฺตเม ทิวเส อลงฺกตปฏิยตฺตํ อิมสฺมิํเยว ฐาเน นิสินฺโน สุราปิฏฺฐกํ คาหาเปตฺวา สุรํ ปิวิสฺสามิ , มาตุคาโม ธุวสีโล นาม นตฺถี’’ติ อาหฯ โส ‘‘น สกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา เตน สทฺธิํ สหสฺเสน อพฺภุตมกาสิฯ โส ตํ อญฺเญสํ สุวณฺณการานํ อาโรเจตฺวา ปุนทิวเส ปาโตว ตาปสเวเสน สุสานํ ปวิสิตฺวา ตสฺสา วสนฏฺฐานสฺส อวิทูเร สูริยํ นมสฺสนฺโต อฏฺฐาสิฯ

สา ภิกฺขาย คจฺฉมานา นํ ทิสฺวา – ‘‘มหิทฺธิโก ตาปโส ภวิสฺสติ, อหํ ตาว สุสานปสฺเส วสามิ, อยํ มชฺเฌ สุสานสฺส วสติ, ภวิตพฺพมสฺสพฺภนฺตเร สนฺตธมฺเมน, วนฺทิสฺสามิ น’’นฺติ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิฯ โส เนว โอโลเกสิ น อาลปิฯ ทุติยทิวเสปิ ตเถว อกาสิฯ ตติยทิวเส ปน วนฺทิตกาเล อโธมุโขว ‘‘คจฺฉาหี’’ติ อาหฯ

จตุตฺถทิวเส ‘‘กจฺจิ ภิกฺขาย น กิลมสี’’ติ ปฏิสนฺถารมกาสิฯ สา ‘‘ปฏิสนฺถาโร เม ลทฺโธ’’ติ ตุฏฺฐา ปกฺกามิฯ ปญฺจมทิวเส พหุตรํ ปฏิสนฺถารํ ลภิตฺวา โถกํ นิสีทิตฺวา คตาฯ ฉฏฺเฐ ทิวเส ปน ตํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ – ‘‘ภคินิ, กิํ นุ โข อชฺช พาราณสิยํ มหาคีตวาทิตสทฺโท’’ติ วตฺวา – ‘‘อยฺย, ตุมฺเห น ชานาถ, นคเร ฉโณ ฆุฏฺโฐ, ตตฺถ กีฬนฺตานํ เอส สทฺโท’’ติ วุตฺเต – ‘‘เอตฺถ นาเมโส สทฺโท’’ติ อชานนฺโต วิย หุตฺวา – ‘‘ภคินิ, กติ ภตฺตานิ อติกฺกเมสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘จตฺตาริ, อยฺย, ตุมฺเห ปน กติ อติกฺกเมถา’’ติ? ‘‘สตฺต ภคินี’’ติฯ อิทํ โส มุสา อภาสิฯ เทวสิกํ เหส รตฺติํ ภุญฺชติฯ โส ตํ ‘‘กติ เต ภคินิ วสฺสานิ ปพฺพชิตายา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตาย ‘‘ทฺวาทส วสฺสานี’’ติ วตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ กติ วสฺสานี’’ติ วุตฺโต ‘‘อิทํ เม ฉฏฺฐํ วสฺส’’นฺติ อาหฯ อถ นํ ‘‘อตฺถิ ปน เต ภคินิ สนฺตธมฺมาธิคโม’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นตฺถิ, อยฺย, ตุมฺหากํ ปน อตฺถี’’ติ วุตฺเต ‘‘มยฺหมฺปิ นตฺถี’’ติ วตฺวา – ‘‘ภคินิ, มยํ เนว กามสุขํ ลภาม, น เนกฺขมฺมสุขํ, กิํ อมฺหากํเยว อุณฺโห นิรโย, มหาชนสฺส กิริยํ กโรม, อหํ คิหี ภวิสฺสามิ, อตฺถิ เม มาตุ สนฺตกํ ธนํ, น สกฺโกมิ ทุกฺขํ อนุภวิตุ’’นฺติ อาหฯ สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา อตฺตโน จลจิตฺตตาย ตสฺมิํ ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา – ‘‘อยฺย, อหมฺปิ อุกฺกณฺฐิตา, สเจ ปน มํ น ฉฑฺเฑสฺสถ, อหมฺปิ คิหินี ภวิสฺสามี’’ติ อาหฯ อถ นํ โส ‘‘เอหิ ตํ น ฉฑฺเฑสฺสามิ, ภริยา เม ภวิสฺสสี’’ติ ตํ นครํ ปเวเสตฺวา สํวสิตฺวา สุราปานมณฺฑปํ คนฺตฺวา ตาย สุราปิฏฺฐกํ คาหาเปตฺวา สุรํ ปิวิฯ อิตโร สหสฺสํ ชิโตฯ สา ตํ ปฏิจฺจ ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิฯ ตทา กุณาโล สุราธุตฺตโก อโหสิฯ ตสฺมา อตฺตนา ทิฏฺฐํ ปกาเสนฺโต ‘‘ทิฏฺฐา มยา’’ติอาทิมาหฯ

ตติยวตฺถุสฺมิํ อตีตกถา จตุกฺกนิปาเต กากวตีชาตกวณฺณนายํ (ชา. อฏฺฐ. 3.4.กากวตีชาตกวณฺณนา) วิตฺถาริตาฯ ตทา ปน กุณาโล ครุโฬ อโหสิฯ ตสฺมา อตฺตนา ทิฏฺฐํ ปกาเสนฺโต ‘‘ทิฏฺฐา มยา’’ติอาทิมาหฯ

จตุตฺถวตฺถุสฺมิํ อตีเต พฺรหฺมทตฺโต โกสลราชานํ วธิตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา ตสฺส อคฺคมเหสิํ คพฺภินิํ อาทาย พาราณสิํ ปจฺจาคนฺตฺวา ตสฺสา คพฺภินิภาวํ ชานนฺโตปิ ตํ อคฺคมเหสิํ อกาสิฯ

สา ปริปกฺกคพฺภา สุวณฺณรูปกสทิสํ ปุตฺตํ วิชายิตฺวา – ‘‘วุทฺธิปฺปตฺตมฺปิ นํ พาราณสิราชา ‘เอส เม ปจฺจามิตฺตสฺส ปุตฺโต, กิํ อิมินา’ติ มาราเปสฺสติ, มา เม ปุตฺโต ปรหตฺเถ มรตู’’ติ จินฺเตตฺวา ธาติํ อาห – ‘‘อมฺม, อิมํ ทารกํ ปิโลติกํ อตฺถริตฺวา อามกสุสาเน นิปชฺชาเปตฺวา เอหี’’ติฯ ธาตี ตถา กตฺวา นฺหตฺวา ปจฺจาคมิฯ โกสลราชาปิ มริตฺวา ปุตฺตสฺส อารกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺสานุภาเวน เอกสฺส เอฬกปาลกสฺส ตสฺมิํ ปเทเส เอฬเก จาเรนฺตสฺส เอกา เอฬิกา ตํ กุมารํ ทิสฺวา สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ขีรํ ปาเยตฺวา โถกํ จริตฺวา ปุน คนฺตฺวา ทฺเว ตโย จตฺตาโร วาเร ปาเยสิฯ เอฬกปาลโก ตสฺสา กิริยํ ทิสฺวา ตํ ฐานํ คนฺตฺวา ตํ ทารกํ ทิสฺวา ปุตฺตสิเนหํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา เนตฺวา อตฺตโน ภริยาย อทาสิฯ สา ปน อปุตฺติกา, เตนสฺสา ถญฺญํ นตฺถิ, อถ นํ เอฬิกขีรเมว ปาเยสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ปน เทวสิกํ ทฺเว ติสฺโส เอฬิกา มรนฺติฯ เอฬกปาโล – ‘‘อิมสฺมิํ ปฏิชคฺคิยมาเน สพฺพา เอฬิกา มริสฺสนฺติ, กิํ โน อิมินา’’ติ ตํ เอกสฺมิํ มตฺติกาภาชเน นิปชฺชาเปตฺวา อปเรน ปิทหิตฺวา มาสจุณฺเณน มุขํ นิพฺพิวรํ วิลิมฺปิตฺวา นทิยํ วิสฺสชฺเชสิฯ ตเมนํ วุยฺหมานํ เหฏฺฐาติตฺเถ ราชนิเวสเน ชิณฺณปฏิสงฺขารโก เอโก จณฺฑาโล สปชาปติโก มกจิํ โธวนฺโต ทิสฺวาว เวเคน คนฺตฺวา อาหริตฺวา ตีเร ฐเปตฺวา ‘‘กิเมตฺถา’’ติ วิวริตฺวา โอโลเกนฺโต ทารกํ ปสฺสิฯ ภริยาปิสฺส อปุตฺติกา, ตสฺสา ตสฺมิํ ปุตฺตสิเนโห นิพฺพตฺติ, อถ นํ เคหํ เนตฺวา ปฏิชคฺคิฯ ตํ สตฺตฏฺฐวสฺสกาลโต ปฏฺฐาย มาตาปิตโร ราชกุลํ คจฺฉนฺตา อาทาย คจฺฉนฺติฯ โสฬสวสฺสกาลโต ปน ปฏฺฐาย สฺเวว พหุลํ คนฺตฺวา ชิณฺณปฏิสงฺขรณํ กโรติฯ

รญฺโญ จ อคฺคมเหสิยา กุรุงฺคเทวี นาม ธีตา อโหสิ อุตฺตมรูปธราฯ สา ตสฺส ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย ตสฺมิํ ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา อญฺญตฺถ อนภิรตา ตสฺส กมฺมกรณฏฺฐานเมว อาคจฺฉติฯ เตสํ อภิณฺหทสฺสเนน อญฺญมญฺญํ ปฏิพทฺธจิตฺตานํ อนฺโตราชกุเลเยว ปฏิจฺฉนฺโนกาเส อชฺฌาจาโร ปวตฺติฯ คจฺฉนฺเต กาเล ปริจาริกาโย ญตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา กุชฺฌิตฺวา อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา – ‘‘อิมินา จณฺฑาลปุตฺเตน อิทํ นาม กตํ, อิมสฺส กตฺตพฺพํ ชานาถา’’ติ อาหฯ อมจฺจา ‘‘มหาปราโธ เอส, นานาวิธกมฺมการณา กาเรตฺวา ปจฺฉา มาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทิํสุฯ

ตสฺมิํ ขเณ กุมารสฺส ปิตา อารกฺขเทวตา ตสฺเสว กุมารสฺส มาตุ สรีเร อธิมุจฺจิฯ สา เทวตานุภาเวน ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘มหาราช, นายํ กุมาโร จณฺฑาโล, เอส กุมาโร มม กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต โกสลรญฺโญ ปุตฺโต, อหํ ‘ปุตฺโต เม มโต’ติ ตุมฺหากํ มุสา อวจํ, อหเมตํ ‘ตุมฺหากํ ปจฺจามิตฺตสฺส ปุตฺโต’ติ ธาติยา ทตฺวา อามกสุสาเน ฉฑฺฑาเปสิํ, อถ นํ เอโก เอฬกปาลโก ปฏิชคฺคิ, โส อตฺตโน เอฬิกาสุ มรนฺตีสุ นทิยา ปวาเหสิ, อถ นํ วุยฺหมานํ ตุมฺหากํ เคเห ชิณฺณปฏิสงฺขารโก จณฺฑาโล ทิสฺวา โปเสสิ, สเจ น สทฺทหถ, เต สพฺเพ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉถา’’ติฯ

ราชา ธาติํ อาทิํ กตฺวา สพฺเพ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิตฺวา ตเถว ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘ชาติสมฺปนฺโนยํ กุมาโร’’ติ ตุฏฺโฐ ตํ นฺหาเปตฺวา อลงฺการาเปตฺวา ตสฺเสว ธีตรํ อทาสิฯ ตสฺส ปน เอฬิกานํ มาริตตฺตา ‘‘เอฬิกกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ อถสฺส ราชา สเสนวาหนํ ทตฺวา – ‘‘คจฺฉ อตฺตโน ปิตุ สนฺตกํ รชฺชํ คณฺหา’’ติ ตํ อุยฺโยเชสิฯ โสปิ กุรุงฺคเทวิํ อาทาย คนฺตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐาสิฯ อถสฺส พาราณสิราชา ‘‘อนุคฺคหิตสิปฺโป อย’’นฺติ สิปฺปสิกฺขาปนตฺถํ ฉฬงฺคกุมารํ นาม อาจริยํ เปเสสิฯ โส ตสฺส ‘‘อาจริโย เม’’ติ เสนาปติฏฺฐานํ อทาสิฯ อปรภาเค กุรุงฺคเทวี เตน สทฺธิํ อนาจารมกาสิฯ เสนาปติโนปิ ปริจารโก ธนนฺเตวาสี นาม อตฺถิฯ โส ตสฺส หตฺเถ กุรุงฺคเทวิยา วตฺถาลงฺการาทีนิ เปเสสิฯ สา เตนปิ สทฺธิํ ปาปมกาสิฯ กุณาโล ตํ การณํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺฐา มยา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ โลมสุทฺทรีติ โลมราชิยา มณฺฑิตอุทราฯ ฉฬงฺคกุมารธนนฺเตวาสินาติ เอฬิกกุมารกํ ปตฺถยมานาปิ ฉฬงฺคกุมารเสนาปตินา จ ตสฺเสว ปริจารเกน ธนนฺเตวาสินา จ สทฺธิํ ปาปมกาสิฯ เอวํ อนาจารา อิตฺถิโย ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา, เตนาหํ ตา นปฺปสํสามีติ อิทํ มหาสตฺโต อตีตํ อาหริตฺวา ทสฺเสสิฯ โส หิ ตทา ฉฬงฺคกุมาโร อโหสิ, ตสฺมา อตฺตนา ทิฏฺฐการณํ อาหริฯ

ปญฺจมวตฺถุสฺมิมฺปิ อตีเต โกสลราชา พาราณสิรชฺชํ คเหตฺวา พาราณสิรญฺโญ อคฺคมเหสิํ คพฺภินิมฺปิ อคฺคมเหสิํ กตฺวา สกนครเมว คโต ฯ สา อปรภาเค ปุตฺตํ วิชายิฯ ราชา อปุตฺตกตฺตา ตํ ปุตฺตสิเนเหน โปเสตฺวา สพฺพสิปฺปานิ สิกฺขาเปตฺวา วยปฺปตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปิตุ สนฺตกํ รชฺชํ คณฺหา’’ติ เปเสสิฯ โส ตตฺถ คนฺตฺวา รชฺชํ กาเรสิฯ อถสฺส มาตา ‘‘ปุตฺตํ ปสฺสิตุกามามฺหี’’ติ โกสลราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา มหาปริวารา พาราณสิํ คจฺฉนฺตี ทฺวินฺนํ รฏฺฐานํ อนฺตเร เอกสฺมิํ นิคเม นิวาสํ คณฺหิฯ ตตฺเถเวโก ปญฺจาลจณฺโฑ นาม พฺราหฺมณกุมาโร อตฺถิ อภิรูโปฯ โส ตสฺสา ปณฺณาการํ อุปนาเมสิฯ สา ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา เตน สทฺธิํ ปาปกมฺมํ กตฺวา กติปาหํ ตตฺเถว วีตินาเมตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ปุตฺตํ ทิสฺวา ขิปฺปํ นิวตฺติตฺวา ปุน ตสฺมิํเยว นิคเม นิวาสํ คเหตฺวา กติปาหํ เตน สทฺธิํ อนาจารํ จริตฺวา โกสลนครํ คตาฯ สา ตโต ปฏฺฐาย นจิรสฺเสว ตํ ตํ การณํ วตฺวา ‘‘ปุตฺตสฺส สนฺติกํ คจฺฉามี’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา คจฺฉนฺตี จ อาคจฺฉนฺตี จ ตสฺมิํ นิคเม อฑฺฒมาสมตฺตํ เตน สทฺธิํ อนาจารํ จริฯ สมฺม ปุณฺณมุข, อิตฺถิโย นาเมตา ทุสฺสีลา มุสาวาทินิโยติ อิทมฺปิ อตีตํ ทสฺเสนฺโต มหาสตฺโต ‘‘เอวญฺเหต’’นฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ พฺรหฺมทตฺตสฺส มาตรนฺติ พาราณสิรชฺชํ กาเรนฺตสฺส พฺรหฺมทตฺตกุมารสฺส มาตรํฯ ตทา กิร กุณาโล ปญฺจาลจณฺโฑ อโหสิ, ตสฺมา ตํ อตฺตนา ญาตการณํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ

เอตา จาติ, สมฺม ปุณฺณมุข, เอตาว ปญฺจ อิตฺถิโย ปาปมกํสุ, น อญฺญาติ สญฺญํ มา กริ, อถ โข เอตา จ อญฺญา จ พหู ปาปกมฺมการิกาติฯ อิมสฺมิํ ฐาเน ฐตฺวา โลเก อติจารินีนํ วตฺถูนิ กเถตพฺพานิฯ ชคตีติ ยถา ชคติสงฺขาตา มหี สมานรตฺตา ปฏิฆาภาเวน สพฺเพสุ สมานรตฺตา หุตฺวา สา วสุนฺธรา อิตรีตราปติฏฺฐา อุตฺตมานญฺจ อธมานญฺจ ปติฏฺฐา โหติ, ตถา อิตฺถิโยปิ กิเลสวเสน สพฺเพสมฺปิ อุตฺตมาธมานํ ปติฏฺฐา โหนฺติฯ อิตฺถิโย หิ โอกาสํ ลภมานา เกนจิ สทฺธิํ ปาปกํ กโรนฺติ นามฯ สพฺพสหาติ ยถา จ สา สพฺพเมว สหติ น ผนฺทติ น กุปฺปติ น จลติ, ตถา อิตฺถิโย สพฺเพปิ ปุริเส โลกสฺสาทวเสน สหนฺติฯ

สเจ ตาสํ โกจิ ปุริโส จิตฺเต ปติฏฺฐิโต โหติ, ตสฺส รกฺขณตฺถํ น ผนฺทนฺติ น จลนฺติ น โกลาหลํ กโรนฺติ ฯ ยถา จ สา น กุปฺปติ น จลติ, เอวํ อิตฺถิโยปิ เมถุนธมฺเมน น กุปฺปนฺติ น จลนฺติ, น สกฺกา เตน ปูเรตุํฯ

วาฬมิโคติ ทุฏฺฐมิโคฯ ปญฺจาวุโธติ มุขสฺส เจว จตุนฺนญฺจ จรณานํ วเสเนตํ วุตฺตํฯ สุรุทฺโธติ สุลุทฺโธ สุผรุโสฯ ตถิตฺถิโยติ ยถา หิ สีหสฺส มุขญฺเจว จตฺตาโร จ หตฺถปาทาติ ปญฺจาวุธานิ, ตถา อิตฺถีนมฺปิ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพานิ ปญฺจาวุธานิฯ ยถา โส อตฺตโน ภกฺขํ คณฺหนฺโต เตหิปิ ปญฺจหิ คณฺหาติ, ตถา ตาปิ กิเลสภกฺขํ คณฺหมานา รูปาทีหิ อาวุเธหิ ปหริตฺวา คณฺหนฺติฯ ยถา โส กกฺขโฬ ปสยฺห ขาทติ, เอวํ เอตาปิ กกฺขฬา ปสยฺห ขาทิกาฯ ตถา เหตา ถิรสีเลปิ ปุริเส อตฺตโน พเลน ปสยฺหการํ กตฺวา สีลวินาสํ ปาเปนฺติฯ ยถา โส ปรหิํสเน รโต, เอวเมตาปิ กิเลสวเสน ปรหิํสเน รตาฯ ตาโยติ ตา เอวํ อคุณสมฺมนฺนาคตา น วิสฺสเส นโรฯ

คมนิโยติ คณิกาโยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม ปุณฺณมุข, ยาเนตานิ อิตฺถีนํ ‘‘เวสิโย’’ติอาทีนิ นามานิ, น เอตานิ ตาสํ สภาวนามานิฯ น เหตา เวสิโย นาม คมนิโย นาม พนฺธกิโย นาม, สภาวนามโต ปน วธิกาโย นาม เอตาโย, ยา เอตา เวสิโย นาริโย คมนิโยติ วุจฺจนฺติฯ วธิกาโยติ สามิกฆาติกาโยฯ สฺวายมตฺโถ มหาหํสชาตเกน ทีเปตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘มายา เจตา มรีจี จ, โสกา โรคา จุปทฺทวา;

ขรา จ พนฺธนา เจตา, มจฺจุปาสา คุหาสยา;

ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส, โส นเรสุ นราธโม’’ติฯ (ชา. 2.21.118);

เวณิกตาติ กตเวณิโยฯ ยถา หิ โมฬิํ พนฺธิตฺวา อฏวิยํ ฐิตโจโร ธนํ วิลุมฺปติ, เอวเมตาปิ กิเลสวสํ เนตฺวา ธนํ วิลุมฺปนฺติฯ มทิราว ทิทฺธาติ วิสมิสฺสกา สุรา วิยฯ ยถา สา วิการํ ทสฺเสติ, เอวเมตาปิ อญฺเญสุ ปุริเสสุ สารตฺตา กิจฺจากิจฺจํ อชานนฺติโย อญฺญสฺมิํ กตฺตพฺเพ อญฺญเมว กโรนฺติโย วิการํ ทสฺเสนฺติฯ

วาจาสนฺถุติโยติ ยถา วาณิโช อตฺตโน ภณฺฑสฺส วณฺณเมว ภณติ, เอวเมตาปิ อตฺตโน อคุณํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา คุณเมว ปกาเสนฺติฯ วิปริวตฺตาโยติ ยถา อิสฺสมิคสฺส สิงฺคํ ปริวตฺติตฺวา ฐิตํ, เอวํ ลหุจิตฺตตาย วิปริวตฺตาโยว โหนฺติฯ อุรคมิวาติ อุรโค วิย มุสาวาทิตาย ทุชิวฺหา นามฯ โสพฺภมิวาติ ยถา ปทรปฏิจฺฉนฺโน คูถกูโป, เอวํ วตฺถาลงฺการปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา วิจรนฺติฯ ยถา จ กจวเรหิ ปฏิจฺฉนฺโน อาวาโฏ อกฺกนฺโต ปาททุกฺขํ ชเนติ, เอวเมตาปิ วิสฺสาเสน อุปเสวิยมานาฯ ปาตาลมิวาติ ยถา มหาสมุทฺเท ปาตาลํ ทุปฺปูรํ, เอวเมตาปิ เมถุเนน วิชายเนน อลงฺกาเรนาติ ตีหิ ทุปฺปูราฯ เตเนวาห – ‘‘ติณฺณํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ อติตฺโต มาตุคาโม’’ติอาทิฯ

รกฺขสี วิยาติ ยถา รกฺขสี นาม มํสคิทฺธตาย ธเนน น สกฺกา โตเสตุํ, พหุมฺปิ ธนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา มํสเมว ปตฺเถติ, เอวเมตาปิ เมถุนคิทฺธตาย พหุนาปิ ธเนน น ตุสฺสนฺติ, ธนํ อคเณตฺวา เมถุนเมว ปตฺเถนฺติฯ ยโมวาติ ยถา ยโม เอกนฺตหโร น กิญฺจิ ปริหรติ, เอวเมตาปิ ชาติสมฺปนฺนาทีสุ น กญฺจิ ปริหรนฺติ, สพฺพํ กิเลสวเสน สีลาทิวินาสํ ปาเปตฺวา ทุติยจิตฺตวาเร นิรยํ อุปเนนฺติฯ สิขีริวาติ ยถา สิขี สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ สพฺพํ ภกฺขยติ, ตเถตาปิ หีนุตฺตเม สพฺเพ เสวนฺติฯ นทีอุปมายมฺปิ เอเสว นโยฯ เยนกา มํจราติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ, ยตฺถ เอตาสํ กาโม โหติ, ตตฺเถว ธาวนฺติฯ เนรูติ หิมวติ เอโก สุวณฺณปพฺพโต, ตํ อุปคตา กากาปิ สุวณฺณวณฺณาว โหนฺติฯ ยถา โส, เอวํ เอตาปิ นิพฺพิเสสกรา อตฺตานํ อุปคตํ เอกสทิสํ กตฺวา ปสฺสนฺติฯ

วิสรุกฺโขติ อมฺพสทิโส กิํปกฺกรุกฺโขฯ โส นิจฺจเมว ผลติ, วณฺณาทิสมฺปนฺโน จ โหติ, เตน นํ นิราสงฺกา ปริภุญฺชิตฺวา มรนฺติ, เอวเมว ตาปิ รูปาทิวเสน นิจฺจผลิตา รมณียา วิย ขายนฺติฯ เสวิยมานา ปน ปมาทํ อุปฺปาเทตฺวา อปาเยสุ ปาเตนฺติฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘อายติํ โทสํ นญฺญาย, โย กาเม ปฏิเสวติ;

วิปากนฺเต หนนฺติ นํ, กิํปกฺกมิว ภกฺขิต’’นฺติฯ (ชา. 1.1.85);

ยถา วา วิสรุกฺโข นิจฺจผลิโต สทา อนตฺถาวโห โหติ, เอวเมตาปิ สีลาทิวินาสนวเสนฯ

ยถา วิสรุกฺขสฺส มูลมฺปิ ตโจปิ ปตฺตมฺปิ ปุปฺผมฺปิ ผลมฺปิ วิสเมวาติ นิจฺจผโล, ตเถว ตาสํ รูปมฺปิ…เป.… โผฏฺฐพฺพมฺปิ วิสเมวาติ วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลิตาโยติฯ

‘‘ปนุตฺตเรตฺถา’’ติ คาถาพนฺเธน ตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ เอวมาหฯ ตตฺถ รตนนฺตกริตฺถิโยติ สามิเกหิ ทุกฺขสมฺภตานํ รตนานํ อนฺตรายกรา อิตฺถิโย เอตานิ ปเรสํ ทตฺวา อนาจารํ จรนฺติฯ

อิโต ปรํ นานปฺปกาเรน อตฺตโน ธมฺมกถาวิลาสํ ทสฺเสนฺโต อาห –

‘‘จตฺตาริมานิ, สมฺม ปุณฺณมุข, ยานิ วตฺถูนิ กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺติ , ตานิ ปรกุเล น วาเสตพฺพานิ, โคณํ เธนุํ ยานํ ภริยาฯ จตฺตาริ เอตานิ ปณฺฑิโต ธนานิ ฆรา น วิปฺปวาสเยฯ ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –

[296]

‘โคณํ เธนุญฺจ ยานญฺจ, ภริยํ ญาติกุเล น วาสเย;

ภญฺชนฺติ รถํ อยานกา, อติวาเหน หนนฺติ ปุงฺควํ;

โทเหน หนนฺติ วจฺฉกํ, ภริยา ญาติกุเล ปทุสฺสตี’’’ติฯ

‘‘ฉ อิมานิ, สมฺม ปุณฺณมุข, ยานิ วตฺถูนิ กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺติ –

[297]

‘อคุณํ ธนุ ญาติกุเล จ ภริยา, ปารํ นาวา อกฺขภคฺคญฺจ ยานํ;

ทูเร มิตฺโต ปาปสหายโก จ, กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺตี’’’ติฯ

‘‘อฏฺฐหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข ฐาเนหิ อิตฺถี สามิกํ อวชานาติ – ทลิทฺทตา, อาตุรตา, ชิณฺณตา, สุราโสณฺฑตา, มุทฺธตา, ปมตฺตตา, สพฺพกิจฺเจสุ อนุวตฺตนตา, สพฺพธนอนุปฺปทาเนนฯ อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, อฏฺฐหิ ฐาเนหิ อิตฺถี สามิกํ อวชานาติฯ ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –

[298]

‘‘‘ทลิทฺทํ อาตุรญฺจาปิ, ชิณฺณกํ สุรโสณฺฑกํ;

ปมตฺตํ มุทฺธปตฺตญฺจ, สพฺพกิจฺเจสุ หาปนํ;

สพฺพกามปฺปทาเนน, อวชานาติ สามิก’’’นฺติฯ

‘‘นวหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข ฐาเนหิ อิตฺถี ปโทสมาหรติ – อารามคมนสีลา จ โหติ, อุยฺยานคมนสีลา จ โหติ, นทีติตฺถคมนสีลา จ โหติ, ญาติกุลคมนสีลา จ โหติ, ปรกุลคมนสีลา จ โหติ, อาทาสทุสฺสมณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตสีลา จ โหติ, มชฺชปายินี จ โหติ, นิลฺโลกนสีลา จ โหติ, สทฺวารฏฺฐายินี จ โหติฯ อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, นวหิ ฐาเนหิ อิตฺถี ปโทสมาหรติฯ ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –

[299]

‘อารามสีลา จ อุยฺยานํ, นที ญาติ ปรกุลํ;

อาทาสทุสฺสมณฺฑนมนุยุตฺตา, ยา จิตฺถี มชฺชปายินีฯ

[300]

‘‘‘ยา จ นิลฺโลกนสีลา, ยา จ สทฺวารฐายินี;

นวเหเตหิ ฐาเนหิ, ปโทสมาหรนฺติ อิตฺถิโย’’’ติฯ

‘‘จตฺตาลีสาย ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, ฐาเนหิ อิตฺถี ปุริสํ อจฺจาจรติ – วิชมฺภติ, วินมติ, วิลสติ, วิลชฺชติ, นเขน นขํ ฆฏฺเฏติ, ปาเทน ปาทํ อกฺกมติ, กฏฺเฐน ปถวิํ วิลิขติ, ทารกํ อุลฺลงฺฆติ อุลฺลงฺฆาเปติ , กีฬติ กีฬาเปติ, จุมฺพติ จุมฺพาเปติ, ภุญฺชติ ภุญฺชาเปติ, ททาติ, ยาจติ, กตมนุกโรติ, อุจฺจํ ภาสติ, นีจํ ภาสติ, อวิจฺจํ ภาสติ, วิวิจฺจํ ภาสติ, นจฺเจน คีเตน วาทิเตน โรทเนน วิลสิเตน วิภูสิเตน ชคฺฆติ, เปกฺขติ, กฏิํ จาเลติ, คุยฺหภณฺฑกํ สญฺจาเลติ, อูรุํ วิวรติ, อูรุํ ปิทหติ, ถนํ ทสฺเสติ, กจฺฉํ ทสฺเสติ, นาภิํ ทสฺเสติ, อกฺขิํ นิขนติ, ภมุกํ อุกฺขิปติ, โอฏฺฐํ อุปลิขติ, ชิวฺหํ นิลฺลาเลติ, ทุสฺสํ มุญฺจติ, ทุสฺสํ ปฏิพนฺธติ, สิรสํ มุญฺจติ, สิรสํ พนฺธติฯ อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, จตฺตาลีสาย ฐาเนหิ อิตฺถี ปุริสํ อจฺจาจรติฯ

‘‘ปญฺจวีสาย ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, ฐาเนหิ อิตฺถี ปทุฏฺฐา เวทิตพฺพา ภวติ – สามิกสฺส ปวาสํ วณฺเณติ, ปวุฏฺฐํ น สรติ, อาคตํ นาภินนฺทติ, อวณฺณํ ตสฺส ภณติ, วณฺณํ ตสฺส น ภณติ, อนตฺถํ ตสฺส จรติ, อตฺถํ ตสฺส น จรติ, อกิจฺจํ ตสฺส กโรติ, กิจฺจํ ตสฺส น กโรติ, ปริทหิตฺวา สยติ, ปรมฺมุขี นิปชฺชติ, ปริวตฺตกชาตา โข ปน โหติ กุงฺกุมิยชาตา, ทีฆํ อสฺสสติ, ทุกฺขํ เวทยติ, อุจฺจารปสฺสาวํ อภิณฺหํ คจฺฉติ, วิโลมมาจรติ, ปรปุริสสทฺทํ สุตฺวา กณฺณโสตํ วิวรโมทหติ, นิหตโภคา โข ปน โหติ, ปฏิวิสฺสเกหิ สนฺถวํ กโรติ, นิกฺขนฺตปาทา โข ปน โหติ วิสิขานุจารินี, อติจารินี โข ปน โหติ นิจฺจํ สามิเก อคารวา ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺปา, อภิณฺหํ ทฺวาเร ติฏฺฐติ, กจฺฉานิ องฺคานิ ถนานิ ทสฺเสติ, ทิโสทิสํ คนฺตฺวา เปกฺขติฯ อิเมหิ ขลุ สมฺม ปุณฺณมุข, ปญฺจวีสาย ฐาเนหิ อิตฺถี ปทุฏฺฐา เวทิตพฺพา ภวติฯ ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –

[301]

‘ปวาสํ ตสฺส วณฺเณติ, คตํ ตสฺส น โสจติ;

ทิสฺวาน ปติมาคตํ นาภินนฺทติ, ภตฺตารวณฺณํ น กทาจิ ภาสติ;

เอเต ปทุฏฺฐาย ภวนฺติ ลกฺขณาฯ

[302]

‘อนตฺถํ ตสฺส จรติ อสญฺญตา, อตฺถญฺจ หาเปติ อกิจฺจการินี;

ปริทหิตฺวา สยติ ปรมฺมุขี, เอเต ปทุฏฺฐาย ภวนฺติ ลกฺขณาฯ

[303]

‘ปริวตฺตชาตา จ ภวติ กุงฺกุมี, ทีฆญฺจ อสฺสสติ ทุกฺขเวทินี;

อุจฺจารปสฺสาวมภิณฺหํ คจฺฉติ, เอเต ปทุฏฺฐาย ภวนฺติ ลกฺขณาฯ

[304]

‘วิโลมมาจรติ อกิจฺจการินี, สทฺทํ นิสาเมติ ปรสฺส ภาสโต;

นิหตโภคา จ กโรติ สนฺถวํ, เอเต ปทุฏฺฐาย ภวนฺติ ลกฺขณาฯ

[305]

‘กิจฺเฉน ลทฺธํ กสิราภตํ ธนํ, วิตฺตํ วินาเสติ ทุกฺเขน สมฺภตํ;

ปฏิวิสฺสเกหิ จ กโรติ สนฺถวํ, เอเต ปทุฏฺฐาย ภวนฺติ ลกฺขณาฯ

[306]

‘นิกฺขนฺตปาทา วิสิขานุจารินี, นิจฺจญฺจ สามิมฺหิ ปทุฏฺฐมานสา;

อติจารินี โหติ อเปตคารวา, เอเต ปทุฏฺฐาย ภวนฺติ ลกฺขณาฯ

[307]

‘อภิกฺขณํ ติฏฺฐติ ทฺวารมูเล, ถนานิ กจฺฉานิ จ ทสฺสยนฺตี;

ทิโสทิสํ เปกฺขติ ภนฺตจิตฺตา, เอเต ปทุฏฺฐาย ภวนฺติ ลกฺขณาฯ

[308]

‘สพฺพา นที วงฺกคตี, สพฺเพ กฏฺฐมยา วนา;

สพฺพิตฺถิโย กเร ปาปํ, ลภมาเน นิวาตเกฯ

[309]

‘สเจ ลเภถ ขณํ วา รโห วา, นิวาตกํ วาปิ ลเภถ ตาทิสํ;

สพฺพาว อิตฺถี กยิรุํ นุ ปาปํ, อญฺญํ อลตฺถ ปีฐสปฺปินาปิ สทฺธิํฯ

[310]

‘นรานมารามกราสุ นาริสุ, อเนกจิตฺตาสุ อนิคฺคหาสุ จ;

สพฺพตฺถ นาปีติกราปิ เจ สิยา, น วิสฺสเส ติตฺถสมา หิ นาริโย’’’ติฯ

ตตฺถ โคณํ เธนุนฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํฯ

ญาติกุเล ปทุสฺสตีติ ตตฺถ สา นิพฺภยา หุตฺวา ตรุณกาลโต ปฏฺฐาย วิสฺสาสเกหิ ทาสาทีหิปิ สทฺธิํ อนาจารํ จรติ, ญาตกา ญตฺวาปิ นิคฺคหํ น กโรนฺติ, อตฺตโน อกิตฺติํ ปริหรมานา อชานนฺตา วิย โหนฺติฯ อนตฺถจรานีติ อจริตพฺพานิ อตฺถานิ, อกิจฺจการานีติ อตฺโถฯ อคุณนฺติ ชิยารหิตํฯ ปาปสหายโกติ ทุมฺมิตฺโตฯ

ทลิทฺทตาติ ทลิทฺทตายฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ทลิทฺโท อลงฺการาทีนํ อภาวโต กิเลเสน สงฺคณฺหิตุํ น สกฺโกตีติ ตํ อวชานาติฯ คิลาโน วตฺถุกามกิเลสกาเมหิ สงฺคณฺหิตุํ น สกฺโกติฯ ชราชิณฺโณ กายิกวาจสิกขิฑฺฑารติสมตฺโถ น โหติฯ สุราโสณฺโฑ ตสฺสา หตฺถปิฬนฺธนาทีนิปิ สุราฆรญฺเญว ปเวเสติฯ มุทฺโธ อนฺธพาโล รติกุสโล น โหติฯ ปมตฺโต ทาสิโสณฺโฑ หุตฺวา ฆรทาสีหิ สทฺธิํ สํวสติ, ภริยํ ปน อกฺโกสติ ปริภาสติ, เตน นํ อวชานาติฯ สพฺพกิจฺเจสุ อนุวตฺตนฺตํ ‘‘อยํ นิตฺเตโช, มเมว อนุวตฺตตี’’ติ ตํ อกฺโกสติ ปริภาสติฯ โย ปน สพฺพํ ธนํ อนุปฺปเทติ กุฏุมฺพํ ปฏิจฺฉาเปติ, ตสฺส ภริยา สพฺพํ ธนสารํ หตฺเถ กตฺวา ตํ ทาสํ วิย อวชานาติ, อิจฺฉมานา ‘‘โก ตยา อตฺโถ’’ติ ฆรโตปิ นํ นิกฺกฑฺฒติฯ มุทฺธปตฺตนฺติ มุทฺธภาวปฺปตฺตํฯ

ปโทสมาหรตีติ สามิเก ปโทสํ อาหรติ ทุสฺสติ, ปาปกมฺมํ กโรตีติ อตฺโถฯ อารามคมนสีลาติ สามิกํ อาปุจฺฉา วา อนาปุจฺฉา วา อภิณฺหํ ปุปฺผารามาทีสุ อญฺญตรํ คนฺตฺวา ตตฺถ อนาจารํ จริตฺวา ‘‘อชฺช มยา อาราเม รุกฺขเทวตาย พลิกมฺมํ กต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา พาลสามิกํ สญฺญาเปติฯ ปณฺฑิโต ปน ‘‘อทฺธา เอสา ตตฺถ อนาจารํ จรตี’’ติ ปุน ตสฺสา คนฺตุํ น เทติฯ เอวํ สพฺพปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปรกุลนฺติ สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตาทีนํ เคหํฯ ตํ สา ‘‘อสุกกุเล เม วฑฺฒิ ปโยชิตา อตฺถิ, ตาวกาลิกํ ทินฺนกํ อตฺถิ, ตํ สาเธมี’’ติอาทีนิ วตฺวา คจฺฉติฯ นิลฺโลกนสีลาติ วาตปานนฺตราทีหิ โอโลกนสีลาฯ สทฺวารฏฺฐายินีติ อตฺตโน องฺคปจฺจงฺคานิ ทสฺเสนฺตี สทฺวาเร ติฏฺฐติฯ

อจฺจาจรตีติ อติกฺกมฺม จรติ, สามิกสฺส สนฺติเก ฐิตาว อญฺญสฺส นิมิตฺตํ ทสฺเสตีติ อตฺโถฯ

วิชมฺภตีติ ‘‘อหํ ตํ ทิสฺวา วิชมฺภิสฺสามิ, ตาย สญฺญาย โอกาสสฺส อตฺถิภาวํ วา นตฺถิภาวํ วา ชาเนยฺยาสี’’ติ ปฐมเมว กตสงฺเกตา วา หุตฺวา อกตสงฺเกตา วาปิ ‘‘เอวํ เอส มยิ พชฺฌิสฺสตี’’ติ สามิกสฺส ปสฺเส ฐิตาว วิชมฺภติ วิชมฺภนํ ทสฺเสติฯ วินมตีติ กิญฺจิเทว ภูมิยํ ปาเตตฺวา ตํ อุกฺขิปนฺตี วิย โอนมิตฺวา ปิฏฺฐิํ ทสฺเสติฯ วิลสตีติ คมนาทีหิ วา อิริยาปเถหิ อลงฺกาเรน วา วิลาสํ ทสฺเสติฯ วิลชฺชตีติ ลชฺชนฺตี วิย วตฺเถน สรีรํ ฉาเทติ, กวาฏํ วา ภิตฺติํ วา อลฺลียติฯ นเขนาติ ปาทนเขน ปาทนขํ, หตฺถนเขน หตฺถนขํ ฆฏฺเฏติฯ กฏฺเฐนาติ ทณฺฑเกนฯ ทารกนฺติ อตฺตโน วา ปุตฺตํ อญฺญสฺส วา ปุตฺตํ คเหตฺวา อุกฺขิปติ วา อุกฺขิปาเปติ วาฯ กีฬตีติ สยํ วา กีฬติ, ทารกํ วา กีฬาเปติฯ จุมฺพนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ททาตีติ ตสฺส กิญฺจิเทว ผลํ วา ปุปฺผํ วา เทติฯ ยาจตีติ ตเมว ปฏิยาจติฯ อนุกโรตีติ ทารเกน กตํ กตํ อนุกโรติฯ อุจฺจนฺติ มหาสทฺทวเสน วา โถมนวเสน วา อุจฺจํฯ นีจนฺติ มนฺทสทฺทวเสน วา อมนาปวจเนน วา ปริภววจเนน วา นีจํฯ อวิจฺจนฺติ พหุชนมชฺเฌ อปฺปฏิจฺฉนฺนํฯ วิวิจฺจนฺติ รโห ปฏิจฺฉนฺนํฯ นจฺเจนาติ เอเตหิ นจฺจาทีหิ นิมิตฺตํ กโรติฯ ตตฺถ โรทิเตน นิมิตฺตกรเณน รตฺติํ เทเว วสฺสนฺเต วาตปาเนน หตฺถิํ อาโรเปตฺวา เสฏฺฐิปุตฺเตน นีตาย ปุโรหิตพฺราหฺมณิยา วตฺถุ กเถตพฺพํฯ ชคฺฆตีติ มหาหสิตํ หสติ, เอวมฺปิ นิมิตฺตํ กโรติ กจฺฉนฺติ อุปกจฺฉกํฯ อุปลิขตีติ ทนฺเตหิ อุปลิขติฯ สิรสนฺติ เกสวฏฺฏิํฯ เอวํ เกสานํ โมจนพนฺธเนหิปิ ปรปุริสานํ นิมิตฺตํ กโรติ, นิยาเมตฺวา วา อนิยาเมตฺวา วา โกจิเทว สารชฺชิสฺสตีติปิ กโรติเยวฯ

ปทุฏฺฐา เวทิตพฺพา ภวตีติ อยํ มยิ ปทุฏฺฐา กุทฺธา, กุชฺฌิตฺวา จ ปน มิจฺฉาจารํ จรตีติ ปณฺฑิเตน เวทิตพฺพา ภวติฯ ปวาสนฺติ ‘‘อสุกคาเม ปยุตฺตํ ธนํ นสฺสติ, คจฺฉ ตํ สาเธหิ, โวหารํ กโรหี’’ติอาทีนิ วตฺวา ตสฺมิํ คเต อนาจารํ จริตุกามา ปวาสํ วณฺเณติฯ อนตฺถนฺติ อวฑฺฒิํฯ อกิจฺจนฺติ อกตฺตพฺพยุตฺตกํฯ ปริทหิตฺวาติ คาฬฺหํ นิวาเสตฺวาฯ ปริวตฺตกชาตาติ อิโต จิโต จ ปริวตฺตมานาฯ กุงฺกุมิยชาตาติ โกลาหลชาตา ปาทมูเล นิปนฺนา ปริจาริกา อุฏฺฐาเปติ, ทีปํ ชาลาเปติ, นานปฺปการํ โกลาหลํ กโรติ, ตสฺส กิเลสรติํ นาเสติฯ ทุกฺขํ เวทยตีติ สีสํ เม รุชฺชตีติอาทีนิ วทติฯ

วิโลมมาจรตีติ อาหารํ สีตลํ อิจฺฉนฺตสฺส อุณฺหํ เทตีติอาทีนํ วเสน ปจฺจนีกวุตฺติ โหติฯ นิหตโภคาติ สามิเกน ทุกฺขสมฺภตานํ โภคานํ สุราโลลตาทีหิ วินาสิกาฯ สนฺถวนฺติ กิเลสวเสน สนฺถวํ กโรติฯ นิกฺขนฺตปาทาติ ชารสฺส อุปธารณตฺถาย นิกฺขนฺตปาทาฯ สามิเกติ ปติมฺหิ อคารเวน จ ปทุฏฺฐมานสาย จ อติจารินี โหติฯ

สพฺพิตฺถิโยติ ฐเปตฺวา วิปสฺสนาย ตนุกตกิเลสา เสสา สพฺพา อิตฺถิโย ปาปํ กเรยฺยุํฯ ลภมาเนติ ลพฺภมาเน, สํวิชฺชมาเนติ อตฺโถฯ นิวาตเกติ รโหมนฺตนเก ปริเภทเกฯ ขณํ วา รโห วาติ ปาปกรณตฺถาย โอกาสํ วา ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐานํ วาฯ กยิรุํ นูติ เอตฺถ นู-ติ นิปาตมตฺตํฯ อลตฺถาติ อลทฺธาฯ อยเมว วา ปาโฐ, อญฺญํ สมฺปนฺนปุริสํ อลภิตฺวา ปีฐสปฺปินาปิ ตโต ปฏิกฺกูลตเรนาปิ ปาปํ กเรยฺยุํฯ อารามกราสูติ อภิรติการิกาสุฯ อนิคฺคหาสูติ นิคฺคเหน วิเนตุํ อสกฺกุเณยฺยาสุฯ ติตฺถสมาติ ยถา ติตฺถํ อุตฺตมาธเมสุ น กญฺจิ นฺหายนฺตํ วาเรติ, ตถา เอตาปิ รโห วา ขเณ วา นิวาตเก วา สติ น กญฺจิ ปฏิกฺขิปนฺติฯ

ตถา หิ อตีเต พาราณสิยํ กณฺฑรี นาม ราชา อโหสิ อุตฺตมรูปธโรฯ ตสฺส เทวสิกํ อมจฺจา คนฺธกรณฺฑกสหสฺสํ อาหรนฺติฯ เตนสฺส นิเวสเน ปริภณฺฑํ กตฺวา คนฺธกรณฺฑเก ผาเลตฺวา คนฺธทารูนิ กตฺวา อาหารํ ปจนฺติฯ ภริยาปิสฺส อภิรูปา อโหสิ นาเมน กินฺนรา นามฯ ปุโรหิโตปิสฺส สมวโย ปญฺจาลจณฺโฑ นาม พุทฺธิสมฺปนฺโน อโหสิฯ รญฺโญ ปน ปาสาทํ นิสฺสาย อนฺโตปากาเร ชมฺพุรุกฺโข นิพฺพตฺติ, ตสฺส สาขา ปาการมตฺถเก โอลมฺพติฯ ตสฺส ฉายาย เชคุจฺโฉ ทุสฺสณฺฐาโน ปีฐสปฺปี วสติฯ

อเถกทิวสํ กินฺนรา เทวี วาตปาเนน โอโลเกนฺตี ตํ ทิตฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา รตฺติํ ราชานํ รติยา สงฺคณฺหิตฺวา ตสฺมิํ นิทฺทํ โอกฺกนฺเต สณิกํ อุฏฺฐายาสนา นานคฺครสโภชนํ สุวณฺณสรเก ปกฺขิปิตฺวา อุจฺฉงฺเค กตฺวา สาฏกรชฺชุยา วาตปาเนน โอตริตฺวา ชมฺพุํ อารุยฺห สาขาย โอรุยฺห ปีฐสปฺปิํ โภเชตฺวา ปาปํ กตฺวา อาคตมคฺเคเนว ปาสาทํ อารุยฺห คนฺเธหิ สรีรํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา รญฺญา สทฺธิํ นิปชฺชิฯ เอเตนุปาเยน นิพทฺธํ เตน สทฺธิํ ปาปํ กโรติฯ ราชา ปน น ชานาติฯ

โส เอกทิวสํ นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา นิเวสนํ ปเวสนฺโต ชมฺพุฉายาย สยิตํ ปรมการุญฺญปฺปตฺตํ ปีฐสปฺปิํ ทิสฺวา ปุโรหิตํ อาห – ‘‘ปสฺเสตํ มนุสฺสเปต’’นฺติฯ ‘‘อาม, ปสฺสามิ เทวา’’ติฯ ‘‘อปิ นุ โข, สมฺม, เอวรูปํ ปฏิกฺกูลํ กาจิ อิตฺถี ฉนฺทราควเสน อุปคจฺเฉยฺยา’’ติฯ ตํ กถํ สุตฺวา ปีฐสปฺปี มานํ ชเนตฺวา ‘‘อยํ ราชา กิํ กเถติ, อตฺตโน เทวิยา มม สนฺติกํ อาคมนํ น ชานาติ มญฺเญ’’ติ ชมฺพุรุกฺขสฺส อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ‘‘สุณ สามิ, ชมฺพุรุกฺเข นิพฺพตฺตเทวเต, ฐเปตฺวา ตํ อญฺโญ เอตํ การณํ น ชานาตี’’ติ อาหฯ ปุโรหิโต ตสฺส กิริยํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อทฺธา รญฺโญ อคฺคมเหสี ชมฺพุรุกฺเขน คนฺตฺวา อิมินา สทฺธิํ ปาปํ กโรตี’’ติฯ โส ราชานํ ปุจฺฉิ – ‘‘มหาราช, เทวิยา เต รตฺติภาเค สรีรสมฺผสฺโส กีทิโส โหตี’’ติ? ‘‘สมฺม, อญฺญํ น ปสฺสามิ, มชฺฌิมยาเม ปนสฺสา สรีรํ สีตลํ โหตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, เทว, ติฏฺฐตุ อญฺญา อิตฺถี, อคฺคมเหสี เต กินฺนราเทวี อิมินา สทฺธิํ ปาปํ กโรตี’’ติฯ ‘‘สมฺม, กิํ วเทสิ, เอวรูปา ปรมวิลาสสมฺปนฺนา กิํ อิมินา ปรมเชคุจฺเฉน สทฺธิํ อภิรมิสฺสตี’’ติ? ‘‘เตน หิ นํ, เทว, ปริคฺคณฺหาหี’’ติฯ

โส ‘‘สาธู’’ติ รตฺติํ ภุตฺตสายมาโส ตาย สทฺธิํ นิปฺปชฺชิตฺวา ‘‘ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ ปกติยา นิทฺทุปคมนเวลาย นิทฺทุปคโต วิย อโหสิฯ สาปิ อุฏฺฐาย ตเถว อกาสิฯ ราชา ตสฺสา อนุปทญฺเญว คนฺตฺวา ชมฺพุฉายํ นิสฺสาย อฏฺฐาสิฯ ปีฐสปฺปี เทวิยา กุชฺฌิตฺวา ‘‘ตฺวํ อชฺช อติจิรายิตฺวา อาคตา’’ติ หตฺเถน กณฺณสงฺขลิกํ ปหริฯ อถ นํ ‘‘มา มํ กุชฺฌิ, สามิ, รญฺโญ นิทฺทุปคมนํ โอโลเกสิ’’นฺติ วตฺวา ตสฺส เคเห ปาทปริจาริกา วิย อโหสิฯ เตน ปนสฺสา ปหาเรน สีหมุขกุณฺฑลํ กณฺณโต คฬิตฺวา รญฺโญ ปาทมูเล ปติฯ ราชา ‘‘วฏฺฏิสฺสติ เอตฺตก’’นฺติ ตํ คเหตฺวา คโตฯ สาปิ เตน สทฺธิํ อติจริตฺวา ปุริมนิยาเมเนว คนฺตฺวา รญฺญา สทฺธิํ นิปชฺชิตุํ อารภิฯ ราชา ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุนทิวเส ‘‘กินฺนราเทวี มยา ทินฺนํ สพฺพาลงฺการํ อลงฺกริตฺวา เอตู’’ติ อาณาเปสิฯ สา ‘‘สีหมุขกุณฺฑลํ เม สุวณฺณการสฺส สนฺติเก’’ติ วตฺวา นาคมิ, ปุน เปสิเต จ ปน เอกกุณฺฑลาว อาคมาสิ

ราชา ปุจฺฉิ – ‘‘กหํ เต กุณฺฑล’’นฺติ? ‘‘สุวณฺณการสฺส สนฺติเก’’ติ ฯ สุวณฺณการํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กิํการณา อิมิสฺสา กุณฺฑลํ น เทสี’’ติ อาหฯ ‘‘นาหํ คณฺหามิ เทวา’’ติฯ ราชา ตสฺสา กุชฺฌิตฺวา ‘‘ปาเป จณฺฑาลิ มาทิเสน เต สุวณฺณกาเรน ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ตํ กุณฺฑลํ ตสฺสา ปุรโถ ขิปิตฺวา ปุโรหิตํ อาห – ‘‘สมฺม, สจฺจํ ตยา วุตฺตํ, คจฺฉ สีสมสฺสา เฉทาเปหี’’ติฯ โส ตํ ราชเคเหเยว เอกสฺมิํ ปเทเส ฐเปตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา – ‘‘เทว, มา กินฺนราเทวิยา กุชฺฌิตฺถ, สพฺพา อิตฺถิโย เอวรูปาเยวฯ สเจปิ อิตฺถีนํ ทุสฺสีลภาวํ ญาตุกาโมสิ, ทสฺเสสฺสามิ เต เอตาสํ ปาปกญฺเจว พหุมายาภาวญฺจ, เอหิ อญฺญาตกเวเสน ชนปทํ จรามา’’ติ อาหฯ

ราชา ‘‘สาธู’’ติ มาตรํ รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา เตน สทฺธิํ จาริกํ ปกฺกามิฯ เตสํ โยชนํ มคฺคํ คนฺตฺวา มหามคฺเค นิสินฺนานํเยว เอโก กุฏุมฺพิโก ปุตฺตสฺสตฺถาย มงฺคลํ กตฺวา เอกํ กุมาริกํ ปฏิจฺฉนฺนยาเน นิสีทาเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน คจฺฉติฯ ตํ ทิสฺวา ปุโรหิโต ราชานํ อาห – ‘‘สเจ อิจฺฉสิ, อิมํ กุมาริกํ ตยา สทฺธิํ ปาปํ กาเรตุํ สกฺกา เทวา’’ติฯ ‘‘กิํ กเถสิ, มหาปริวารา เอสา, น สกฺกา สมฺมา’’ติ? ปุโรหิโต ‘‘เตน หิ ปสฺส, เทวา’’ติ ปุรโต คนฺตฺวา มคฺคโต อวิทูเร สาณิยา ปริกฺขิปิตฺวา ราชานํ อนฺโตสาณิยํ กตฺวา สยํ มคฺคปสฺเส โรทนฺโต นิสีทิฯ อถ นํ โส กุฏุมฺพิโก ทิสฺวา ‘‘ตาต, กสฺมา โรทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภริยา เม ครุภารา, ตํ กุลฆรํ เนตุํ มคฺคปฏิปนฺโนสฺมิ, ตสฺสา อนฺตรามคฺเคเยว คพฺโภ จลิ, เอสา อนฺโตสาณิยํ กิลมติ, กาจิสฺสา อิตฺถี สนฺติเก นตฺถิ, มยาปิ ตตฺถ คนฺตุํ น สกฺกา, น ชานามิ ‘กิํ ภวิสฺสตี’ติ, เอกํ อิตฺถิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘มา โรทิ, พหู เม อิตฺถิโย, เอกา คมิสฺสตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ อยเมว กุมาริกา คจฺฉตุ, เอติสฺสาปิ มงฺคลํ ภวิสฺสตี’’ติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘สจฺจํ วทติ, สุณิสายปิ เม มงฺคลเมว, อิมินา หิ นิมิตฺเตน สา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิสฺสตี’’ติ ตเมว เปเสสิฯ สา ตตฺถ ปวิสิตฺวา ราชานํ ทิสฺวาว ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ปาปมกาสิฯ ราชาปิสฺสา องฺคุลิมุทฺทิกํ อทาสิฯ อถ นํ กตกิจฺจํ นิกฺขมิตฺวา อาคตํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘กิํ วิชาตา’’ติ? ‘‘สุวณฺณวณฺณํ ปุตฺต’’นฺติฯ

กุฏุมฺพิโก ตํ อาทาย ปายาสิ ฯ ปุโรหิโตปิ รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ทิฏฺฐา เต, เทว, กุมาริกาปิ เอวํ ปาปา, กิมงฺคํ ปน อญฺญา, อปิ ปน เต กิญฺจิ ทินฺน’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, องฺคุลิมุทฺทิกา ทินฺนา’’ติฯ ‘‘นาสฺสา ตํ ทสฺสามี’’ติ เวเคน คนฺตฺวา ยานกํ คณฺหิตฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อยํ เม พฺราหฺมณิยา อุสฺสีสเก ฐปิตํ มุทฺทิกํ คเหตฺวา อาคตา, เทหิ, อมฺม, มุทฺทิก’’นฺติ อาหฯ สา ตํ ททมานา พฺราหฺมณํ หตฺเถ นเขน วิชฺฌิตฺวา ‘‘คณฺห โจรา’’ติ อทาสิฯ

เอวํ พฺราหฺมโณ นานาวิเธหิ อุปาเยหิ อญฺญาปิ พหู อติจารินิโย รญฺโญ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิธ ตาว เอตฺตกํ โหตุ, อญฺญตฺถ คมิสฺสาม, เทวา’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘สกลชมฺพุทีเป จริเตปิ สพฺพา อิตฺถิโย เอวรูปาว ภวิสฺสนฺติ, กิํ โน เอตาหิ, นิวตฺตามา’’ติ พาราณสิเมว ปจฺจาคนฺตฺวา – ‘‘มหาราช, อิตฺถิโย นาม เอวํ ปาปธมฺมา, ปกติ เอสา เอตาสํ, ขมถ, เทว, กินฺนราเทวิยา’’ติ ปุโรหิเตน ยาจิโต ขมิตฺวา ราชนิเวสนโต นํ นิกฺกฑฺฒาเปสิ, ฐานโต ปน ตํ อปเนตฺวา อญฺญํ อคฺคมเหสิํ อกาสิฯ ตญฺจ ปีฐสปฺปิํ นิกฺกฑฺฒาเปตฺวา ชมฺพุสาขํ เฉทาเปสิฯ ตทา กุณาโล ปญฺจาลจณฺโฑ อโหสิฯ อิติ อตฺตนา ทิฏฺฐการณเมว อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต คาถมาห –

[311]

‘‘ยํ เว ทิสฺวา กณฺฑรีกินฺนรานํ, สพฺพิตฺถิโย น รมนฺติ อคาเร;

ตํ ตาทิสํ มจฺจํ จชิตฺวา ภริยา, อญฺญํ ทิสฺวา ปุริสํ ปีฐสปฺปิ’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยํ เว กณฺฑริสฺส รญฺโญ กินฺนราย เทวิยา จาติ อิเมสํ กณฺฑริกินฺนรานํ วิราคการณํ อโหสิ, ตํ ทิสฺวา ชานิตพฺพํ – สพฺพิตฺถิโย อตฺตโน สามิกานํ น รมนฺติ อคาเร ฯ ตถา หิ อญฺญํ ปีฐสปฺปิํ ปุริสํ ทิสฺวา ตํ ราชานํ ตาทิสํ รติกุสลํ มจฺจํ จชิตฺวา ภริยา เตน มนุสฺสเปเตน สทฺธิํ ปาปมกาสีติฯ

อปโรปิ อตีเต พาราณสิยํ พโก นาม ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา พาราณสิยา ปาจีนทฺวารวาสิโน เอกสฺส ทลิทฺทสฺส ปญฺจปาปี นาม ธีตา อโหสิฯ สา กิร ปุพฺเพปิ เอกา ทลิทฺทธีตา มตฺติกํ มทฺทิตฺวา เคเห ภิตฺติํ วิลิมฺปติฯ

อเถโก ปจฺเจกพุทฺโธ อตฺตโน ปพฺภารปริภณฺฑกรณตฺถํ ‘‘กหํ มตฺติกํ ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘พาราณสิยํ ลทฺธุํ สกฺกา’’ติ จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตหตฺโถ นครํ ปวิสิตฺวา ตสฺสา อวิทูเร อฏฺฐาสิฯ สา กุชฺฌิตฺวา อุลฺโลเกนฺตี ปทุฏฺเฐน มนสา ‘‘มตฺติกมฺปิ ภิกฺขตี’’ติ อโวจฯ ปจฺเจกพุทฺโธ นิจฺจโลว อโหสิฯ อถ สา ปจฺเจกพุทฺธํ นิจฺจลิตํ ทิสฺวา ปุน จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ‘‘สมณ, มตฺติกมฺปิ น ลภสี’’ติ วตฺวา มหนฺตํ มตฺติกาปิณฺฑํ อาหริตฺวา ปตฺเต ฐเปสิฯ โส ตาย มตฺติกาย ปพฺภาเร ปริภณฺฑมกาสิฯ สา นจิรสฺเสว ตโต จวิตฺวา ตสฺมิํเยว นคเร พหิทฺวารคาเม ทุคฺคติตฺถิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ สา ทสมาสจฺจเยน มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ ตสฺสา มตฺติกาปิณฺฑผเลน สรีรํ ผสฺสสมฺปนฺนํ อโหสิ, กุชฺฌิตฺวา อุลฺโลกิตตฺตา ปน หตฺถปาทมุขอกฺขินาสานิ ปาปานิ วิรูปานิ อเหสุํฯ เตน ตํ ‘‘ปญฺจปาปี’’ตฺเวว สญฺชานิํสุฯ

อเถกทิวสํ พาราณสิราชา รตฺติํ อญฺญาตกเวเสน นครํ ปริคฺคณฺหนฺโต ตํ ปเทสํ คโตฯ สาปิ คามทาริกาหิ สทฺธิํ กีฬนฺตี อชานิตฺวาว ราชานํ หตฺเถ คณฺหิฯ โส ตสฺสา หตฺถสมฺผสฺเสน สกภาเวน สณฺฐาตุํ นาสกฺขิ, ทิพฺพสมฺผสฺเสน ผุฏฺโฐ วิย อโหสิฯ โส ผสฺสราครตฺโต ตถาวิรูปมฺปิ ตํ หตฺเถ คเหตฺวา ‘‘กสฺส ธีตาสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทฺวารวาสิโน’’ติ วุตฺเต อสฺสามิกภาวํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อหํ เต สามิโก ภวิสฺสามิ, คจฺฉ มาตาปิตโร อนุชานาเปหี’’ติ อาหฯ สา มาตาปิตโร อุปคนฺตฺวา ‘‘เอโก, อมฺม, ปุริโส มํ อิจฺฉตี’’ติ วตฺวา ‘‘โสปิ ทุคฺคโต ภวิสฺสติ, สเจ ตาทิสมฺปิ อิจฺฉติ, สาธู’’ติ วุตฺเต คนฺตฺวา มาตาปิตูหิ อนุญฺญาตภาวํ อาโรเจสิฯ โส ตสฺมิํเยว เคเห ตาย สทฺธิํ วสิตฺวา ปาโตว ราชนิเวสนํ ปาวิสิฯ ตโต ปฏฺฐาเยว อญฺญาตกเวเสน นิพทฺธํ ตตฺถ คจฺฉติ, อญฺญํ อิตฺถิํ โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉติฯ

อเถกทิวสํ ตสฺสา ปิตุ โลหิตปกฺขนฺทิกา อุปฺปชฺชิฯ อสมฺภินฺนขีรสปฺปิมธุสกฺขรยุตฺตปายาโสว เอตสฺส เภสชฺชํ, ตํ เต ทลิทฺทตาย อุปฺปาเทตุํ น สกฺโกนฺติ

ตโต ปญฺจปาปิมาตา ธีตรํ อาห – ‘‘กิํ, อมฺม, ตว สามิโก ปายาสํ อุปฺปาเทตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ? ‘‘อมฺม, มม สามิเกน อมฺเหหิปิ ทุคฺคตตเรน ภวิตพฺพํ, เอวํ สนฺเตปิ ปุจฺฉิสฺสามิ นํ, มา จินฺตยี’’ติ วตฺวา ตสฺสาคมนเวลายํ ทุมฺมนา หุตฺวา นิสีทิฯ อถ นํ ราชา อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ ทุมฺมนาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ สา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘ภทฺเท อิทํ อติรสเภสชฺชํ, กุโต ลภิสฺสามี’’ติ วตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘น สกฺกา มยา นิจฺจกาลํ เอวํ จริตุํ, อนฺตรามคฺเค ปริสฺสโยปิ ทฏฺฐพฺโพ, สเจ โข ปน เอตํ อนฺเตปุรํ เนสฺสามิ, เอติสฺสา ผสฺสสมฺปทํ อชานนฺตา ‘อมฺหากํ ราชา ยกฺขินิํ คเหตฺวา อาคโต’ติ เกฬิํ กริสฺสนฺติ, สกลนครวาสิโน เอติสฺสา สมฺผสฺสํ ชานาเปตฺวา ครหํ โมเจสฺสามี’’ติฯ อถ นํ ราชา – ‘‘ภทฺเท, มา จินฺตยิ, อาหริสฺสามิ เต ปิตุ ปายาส’’นฺติ วตฺวา ตาย สทฺธิํ อภิรมิตฺวา ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา ปุนทิวเส ตาทิสํ ปายาสํ ปจาเปตฺวา ปณฺณานิ อาหราเปตฺวา ทฺเว ปุเฏ กตฺวา เอกสฺมิํ ปายาสํ ปกฺขิปิตฺวา เอกสฺมิํ จูฬามณิํ ฐเปตฺวา พนฺธิตฺวา รตฺติภาเค คนฺตฺวา, ‘‘ภทฺเท, มยํ ทลิทฺทา, กิจฺเฉน สมฺปาทิตํ, ตว ปิตรํ ‘อชฺช อิมมฺหา ปุฏา ปายาสํ ภุญฺช, สฺเว อิมมฺหา’ติ วเทยฺยาสี’’ติ อาหฯ สา ตถา อกาสิฯ อถสฺสา ปิตา โอชสมฺปนฺนตฺตา ปายาสสฺส โถกเมว ภุญฺชิตฺวา สุหิโต ชาโตฯ เสสํ มาตุ ทตฺวา สยมฺปิ ภุญฺชิฯ ตโยปิ สุหิตา อเหสุํฯ จูฬามณิปุฏํ ปน ปุนทิวสตฺถาย ฐเปสุํฯ

ราชา นิเวสนํ คนฺตฺวา มุขํ โธวิตฺวาว ‘‘จูฬามณิํ เม อาหรถา’’ติ วตฺวา ‘‘น ปสฺสาม, เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘สกลนครํ วิจินถา’’ติ อาหฯ เต วิจินิตฺวาปิ น ปสฺสิํสุฯ เตน หิ พหินคเร ทลิทฺทเคเหสุ ภตฺตปณฺณปุเฏ อุปาทาย วิจินถาติฯ วิจินนฺตา ตสฺมิํ ฆเฏ จูฬามณิํ ทิสฺวา ตสฺสา มาตาปิตโร ‘‘โจรา’’ติ พนฺธิตฺวา นยิํสุฯ อถสฺสา ปิตา, ‘‘สามิ, น มยํ โจรา, อญฺเญนายํ มณิ อาภโต’’ติ วตฺวา ‘‘เกนา’’ติ วุตฺเต ‘‘ชามาตรา เม’’ติ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘กหํ โส’’ติ ปุจฺฉิโต ‘‘ธีตา เม ชานาตี’’ติ อาหฯ ตโต ธีตาย สทฺธิํ กเถสิ – ‘‘อมฺม, สามิกํ เต ชานาสี’’ติ? ‘‘น ชานามี’’ติฯ ‘‘เอวํ สนฺเต อมฺหากํ ชีวิตํ นตฺถี’’ติฯ ‘‘ตาต, โส อนฺธกาเร อาคนฺตฺวา อนฺธกาเร เอว ยาติ, เตนสฺส รูปํ น ชานามิ, หตฺถสมฺผสฺเสน ปน นํ ชานิตุํ สกฺโกมี’’ติฯ โส ราชปุริสานํ อาโรเจสิฯ เตปิ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ

ราชา อชานนฺโต วิย หุตฺวา ‘‘เตน หิ ตํ อิตฺถิํ ราชงฺคเณ อนฺโตสาณิยํ ฐเปตฺวา สาณิยา หตฺถปฺปมาณํ ฉิทฺทํ กตฺวา นครวาสิโน สนฺนิปาเตตฺวา หตฺถสมฺผสฺเสน โจรํ คณฺหถา’’ติ อาหฯ ราชปุริสา ตถา กาตุํ ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา รูปํ ทิสฺวาว วิปฺปฏิสาริโน หุตฺวา – ‘‘ธี, ธี ปิสาจี’’ติ ชิคุจฺฉิตฺวา ผุสิตุํ น อุสฺสหิํสุ, อาเนตฺวา ปน นํ ราชงฺคเณ อนฺโตสาณิยํ ฐเปตฺวา สกลนครวาสิโน สนฺนิปาเตสุํฯ สา อาคตาคตสฺส ฉิทฺเทน ปสาริตหตฺถํ คเหตฺวาว ‘‘โน เอโส’’ติ วทติฯ ปุริสา ตสฺสา ทิพฺพผสฺสสทิเส ผสฺเส พชฺฌิตฺวา อปคนฺตุํ น สกฺขิํสุ, ‘‘สจายํ ทณฺฑารหา, ทณฺฑํ ทตฺวาปิ ทาสกมฺมการภาวํ อุปคนฺตฺวาปิ เอตํ ฆเร กริสฺสามา’’ติ จินฺตยิํสุฯ อถ เน ราชปุริสา ทณฺเฑหิ โกฏฺเฏตฺวา ปลาเปสุํฯ อุปราชานํ อาทิํ กตฺวา สพฺเพ อุมฺมตฺตกา วิย อเหสุํฯ

อถ ราชา – ‘‘กจฺจิ อหํ ภเวยฺย’’นฺติ หตฺถํ ปสาเรสิฯ ตํ หตฺเถ คเหตฺวาว ‘‘โจโร เม คหิโต’’ติ มหาสทฺทํ กริฯ ราชา เตปิ ปุจฺฉิ – ‘‘ตุมฺเห เอตาย หตฺเถ คหิตา กิํ จินฺตยิตฺถา’’ติฯ เต ยถาภูตํ อาโรเจสุํฯ อถ เน ราชา อาห – ‘‘อหํ เอตํ อตฺตโน เคหํ อาเนตุํ เอวํ กาเรสิํ ‘เอติสฺสา ผสฺสํ อชานนฺตา มํ ปริภเวยฺยุ’นฺติ จินฺเตตฺวา, ตสฺมา มยา สพฺเพ ตุมฺเห ชานาปิตา, วทถ, โภ ทานิ, สา กสฺส เคเห ภวิตุํ ยุตฺตา’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ, เทวา’’ติฯ อถ นํ อภิสิญฺจิตฺวา อคฺคมเหสิํ อกาสิฯ มาตาปิตูนมฺปิสฺสา อิสฺสริยํ ทาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย จ ปน ตาย สมฺมตฺโต เนว วินิจฺฉยํ ปฏฺฐเปสิ, น อญฺญํ อิตฺถิํ โอโลเกสิฯ ตา ตสฺสา อนฺตรํ ปริเยสิํสุฯ สา เอกทิวสํ ทฺวินฺนํ ราชูนํ อคฺคมเหสิภาวสฺส สุปิเน นิมิตฺตํ ทิสฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา สุปินปาฐเก ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอวรูเป สุปิเน ทิฏฺเฐ กิํ โหตี’’ติ ปุจฺฉิฯ เต อิตราสํ อิตฺถีนํ สนฺติกา ลญฺชํ คเหตฺวา – ‘‘มหาราช, เทวิยา สพฺพเสตสฺส หตฺถิโน ขนฺเธ นิสินฺนภาโว ตุมฺหากํ มรณสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, หตฺถิขนฺธคตาย ปน จนฺทปรามสนํ ตุมฺหากํ ปจฺจามิตฺตราชานยนสฺส ปุพฺพนิมิตฺต’’นฺติ วตฺวา ‘‘อิทานิ กิํ กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เทว อิมํ มาเรตุํ น สกฺกา, นาวาย ปน นํ ฐเปตฺวา นทิยํ วิสฺสชฺเชตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทิํสุฯ ราชา อาหารวตฺถาลงฺกาเรหิ สทฺธิํ รตฺติภาเค นํ นาวาย ฐเปตฺวา นทิยํ วิสฺสชฺเชสิฯ

สา นทิยา วุยฺหมานา เหฏฺฐานทิยา นาวาย อุทกํ กีฬนฺตสฺส พาวริกรญฺโญ อภิมุขฏฺฐานํ ปตฺตาฯ ตสฺส เสนาปติ นาวํ ทิสฺวา ‘‘อยํ นาวา มยฺห’’นฺติ อาหฯ ราชา ‘‘นาวาย ภณฺฑํ มยฺห’’นฺติ วตฺวา อาคตาย นาวาย ตํ ทิสฺวา ‘‘กา นาม ตฺวํ ปิสาจีสทิสา’’ติ ปุจฺฉิฯ สา สิตํ กตฺวา พกสฺส รญฺโญ อคฺคมเหสิภาวํ กเถตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ ตสฺส กเถสิฯ สา ปน ปญฺจปาปีติ สกลชมฺพุทีเป ปากฏาฯ อถ นํ ราชา หตฺเถ คเหตฺวา อุกฺขิปิ, สห คหเณเนว ผสฺสราครตฺโต อญฺญาสุ อิตฺถีสุ อิตฺถิสญฺญํ อกตฺวา ตํ อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สา ตสฺส ปาณสมา อโหสิฯ พโก ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘นาหํ ตสฺส อคฺคมเหสิํ กาตุํ ทสฺสามี’’ติ เสนํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ตสฺส ปฏิติตฺเถ นิเวสนํ กตฺวา ปณฺณํ เปเสสิ – ‘‘ภริยํ วา เม เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติฯ โส ‘‘ยุทฺธํ ทสฺสามิ, น ภริย’’นฺติ วตฺวา ยุทฺธสชฺโช อโหสิฯ อุภินฺนํ อมจฺจา ‘‘มาตุคามํ นิสฺสาย มรณกิจฺจํ นตฺถิ, ปุริมสามิกตฺตา เอสา พกสฺส ปาปุณาติ, นาวาย ลทฺธตฺตา พาวริกสฺส, ตสฺมา เอเกกสฺส เคเห สตฺต สตฺต ทิวสานิ โหตู’’ติ มนฺเตตฺวา ทฺเวปิ ราชาโน สญฺญาเปสุํฯ เต อุโภปิ อตฺตมนา หุตฺวา ติตฺถปฏิติตฺเถ นครานิ มาเปตฺวา วสิํสุฯ สา ทฺวินฺนมฺปิ เตสํ อคฺคมเหสิตฺตํ กาเรสิฯ ทฺเวปิ ตสฺสา สมฺมตฺตา อเหสุํฯ สา ปน เอกสฺส ฆเร สตฺตาหํ วสิตฺวา นาวาย อิตรสฺส ฆรํ คจฺฉนฺตี นาวํ ปาเชตฺวา เนนฺเตน เอเกน มหลฺลกขุชฺชเกวฏฺเฏน สทฺธิํ นทีมชฺเฌ ปาปํ กโรติฯ ตทา กุณาโล สกุณราชา พโก อโหสิ, ตสฺมา อิทํ อตฺตนา ทิฏฺฐการณํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต คาถมาห –

[312]

‘‘พกสฺส จ พาวริกสฺส จ รญฺโญ, อจฺจนฺตกามานุคตสฺส ภริยา;

อวาจรี ปฏฺฐวสานุคสฺส, กํ วาปิ อิตฺถี นาติจเร ตทญฺญ’’นฺติฯ

ตตฺถ อจฺจนฺตกามานุคตสฺสาติ อจฺจนฺตํ กามํ อนุคตสฺสฯ อวาจรีติ อนาจารํ จริฯ ปฏฺฐวสานุคสฺสาติ ปฏฺฐสฺส อตฺตโน วสานุคตสฺส, อตฺตโน เปสนการสฺส สนฺติเกติ อตฺโถฯ

กรณตฺเถ วา สามิวจนํ , เตน สทฺธิํ ปาปมกาสีติ วุตฺตํ โหติฯ ตทญฺญนฺติ กตรํ ตํ อญฺญํ ปุริสํ นาติจเรยฺยาติ อตฺโถฯ

อปราปิ อตีเต พฺรหฺมทตฺตสฺส ภริยา ปิงฺคิยานี นาม อคฺคมเหสี สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺตี มงฺคลอสฺสโคปกํ ทิสฺวา รญฺโญ นิทฺทุปคมนกาเล วาตปาเนน โอรุยฺห เตน สทฺธิํ อติจริตฺวา ปุน ปาสาทํ อารุยฺห คนฺเธหิ สรีรํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา รญฺญา สทฺธิํ นิปชฺชิฯ อเถกทิวสํ ราชา ‘‘กิํ นุ โข เทวิยา อฑฺฒรตฺตสมเย นิจฺจํ สรีรํ สีตํ โหติ, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ เอกทิวสํ นิทฺทุปคโต วิย หุตฺวา ตํ อุฏฺฐาย คจฺฉนฺติํ อนุคนฺตฺวา อสฺสพนฺเธน สทฺธิํ อติจรนฺติํ ทิสฺวา นิวตฺติตฺวา สยนํ อภิรุหิฯ สาปิ อติจริตฺวา อาคนฺตฺวา จูฬสยนเก นิปชฺชิฯ ปุนทิวเส ราชา อมจฺจคณมชฺเฌเยว ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตํ กิจฺจํ อาวิกตฺวา ‘‘สพฺพาว อิตฺถิโย ปาปธมฺมา’’ติ ตสฺสา วธพนฺธเฉชฺชเภชฺชารหํ โทสํ ขมิตฺวา ฐานา จาเวตฺวา อญฺญํ อคฺคมเหสิํ อกาสิฯ ตทา กุณาโล ราชา พฺรหฺมทตฺโต อโหสิ, เตน ตํ อตฺตนา ทิฏฺฐํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต คาถมาห –

[313]

‘‘ปิงฺคิยานี สพฺพโลกิสฺสรสฺส, รญฺโญ ปิยา พฺรหฺมทตฺตสฺส ภริยา;

อวาจรี ปฏฺฐวสานุคสฺส, ตํ วาปิ สา นาชฺฌคา กามกามินี’’ติฯ

ตตฺถ ตํ วาติ สา เอวํ อติจรนฺตี ตํ วา อสฺสพนฺธํ ตํ วา อคฺคมเหสิฏฺฐานนฺติ อุภยมฺปิ นาชฺฌคา, อุภโต ภฏฺฐา อโหสิฯ กามกามินีติ กาเม ปตฺถยมานาฯ

เอวํ ปาปธมฺมา อิตฺถิโยติ อตีตวตฺถูหิ อิตฺถีนํ โทสํ กเถตฺวา อปเรนปิ ปริยาเยน ตาสํ โทสเมว กเถนฺโต อาห –

[314]

‘‘ลุทฺธานํ ลหุจิตฺตานํ, อกตญฺญูน ทุพฺภินํ;

นาเทวสตฺโต ปุริโส, ถีนํ สทฺธาตุมรหติฯ

[315]

‘‘น ตา ปชานนฺติ กตํ น กิจฺจํ, น มาตรํ ปิตรํ ภาตรํ วา;

อนริยา สมติกฺกนฺตธมฺมา, สสฺเสว จิตฺตสฺส วสํ วชนฺติฯ

[316]

‘‘จิรานุวุฏฺฐมฺปิ ปิยํ มนาปํ, อนุกมฺปกํ ปาณสมมฺปิ ภตฺตุํ;

อาวาสุ กิจฺเจสุ จ นํ ชหนฺติ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสสามิฯ

[317]

‘‘ถีนญฺหิ จิตฺตํ ยถา วานรสฺส, กนฺนปฺปกนฺนํ ยถา รุกฺขฉายา;

จลาจลํ หทยมิตฺถิยานํ, จกฺกสฺส เนมิ วิย ปริวตฺตติฯ

[318]

‘‘ยทา ตา ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา, อาเทยฺยรูปํ ปุริสสฺส วิตฺตํ;

สณฺหาหิ วาจาหิ นยนฺติ เมนํ, กมฺโพชกา ชลเชเนว อสฺสํฯ

[319]

‘‘ยทา น ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา, อาเทยฺยรูปํ ปุริสสฺส วิตฺตํ;

สมนฺตโต นํ ปริวชฺชยนฺติ, ติณฺโณ นทีปารคโตว กุลฺลํฯ

[320]

‘‘สิเลสูปมา สิขิริว สพฺพภกฺขา, ติกฺขมายา นทีริว สีฆโสตา;

เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยญฺจ, นาวา ยถา โอรกุลํ ปรญฺจฯ

[321]

‘‘น ตา เอกสฺส น ทฺวินฺนํ, อาปโณว ปสาริโต;

โย ตา มยฺหนฺติ มญฺเญยฺย, วาตํ ชาเลน พาธเยฯ

[322]

‘‘ยถา นที จ ปนฺโถ จ, ปานาคารํ สภา ปปา;

เอวํ โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติฯ

[323]

‘‘ฆตาสนสมา เอตา, กณฺหสปฺปสิรูปมา;

คาโว พหิ ติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํฯ

[324]

‘‘ฆตาสนํ กุญฺชรํ กณฺหสปฺปํ, มุทฺธาภิสิตฺตํ ปมทา จ สพฺพา;

เอเต นโร นิจฺจยโต ภเชถ, เตสํ หเว ทุพฺพิทุ สพฺพภาโวฯ

[325]

‘‘นจฺจนฺตวณฺณา น พหูน กนฺตา, น ทกฺขิณา ปมทา เสวิตพฺพา;

น ปรสฺส ภริยา น ธนสฺส เหตุ, เอติตฺถิโย ปญฺจ น เสวิตพฺพา’’ติฯ

ตตฺถ ลุทฺธานนฺติ ลุพฺภานํฯ กณเวรชาตเก (ชา. 1.4.69-72) วิย พทฺธโจเรปิ สารชฺชนํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ลหุจิตฺตานนฺติ มุหุตฺตเมว ปริวตฺตนจิตฺตานํฯ จูฬธนุคฺคหชาตเกน (ชา. 1.5.128 อาทโย) เอตํ ทีเปตพฺพํฯ อกตญฺญุตา ปน เอตาสํ เอกกนิปาเต ตกฺการิยชาตเกน (ชา. 1.13.104 อาทโย) ทีเปตพฺพาฯ นาเทวสตฺโตติ น อเทวสตฺโต เทเวน อนาสตฺโต อยกฺขคหิตโก อภูตวิฏฺโฐ ปุริโส ถีนํ สีลวนฺตตํ สทฺธาตุํ นารหติ, ภูตวิฏฺโฐ ปน สทฺทเหยฺยฯ กตนฺติ อตฺตโน กตํ อุปการํฯ กิจฺจนฺติ อตฺตนา กตฺตพฺพํ กิจฺจํฯ น มาตรนฺติ สพฺเพปิ ญาตเก ฉฑฺเฑตฺวา ยสฺมิํ ปฏิพทฺธจิตฺตา โหนฺติ, ตญฺเญว อนุพนฺธนโต เอเต มาตาทโย น ชานนฺติ นาม มหาปนฺถกมาตา วิยฯ อนริยาติ นิลฺลชฺชาฯ สสฺเสวาติ สกสฺสฯ อาวาสูติ อาปทาสุฯ กิจฺเจสูติ เตสุ เตสุ กรณีเยสุฯ

กนฺนปฺปกนฺนนฺติ โอติณฺโณติณฺณํฯ ยถา หิ วิสเม ปเทเส รุกฺขฉายา นินฺนมฺปิโอโรหติ, ถลมฺปิ อภิรุหติ, ตถา เอตาสมฺปิ จิตฺตํ น กญฺจิ อุตฺตมาธมํ วชฺเชติฯ จลาจลนฺติ เอกสฺมิํเยว อปติฏฺฐิตํฯ เนมิ วิยาติ สกฏสฺส คจฺฉโต จกฺกเนมิ วิยฯ อาเทยฺยรูปนฺติ คเหตพฺพชาติกํฯ วิตฺตนฺติ ธนํฯ นยนฺตีติ อตฺตโน วสํ เนนฺติฯ ชลเชนาติ ชลชาตเสวาเลนฯ

กมฺโพชรฏฺฐวาสิโน กิร ยทา อฏวิโต อสฺเส คณฺหิตุกามา โหนฺติ, ตทา เอกสฺมิํ ฐาเน วติํ ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา อสฺสานํ อุทกปานติตฺเถ เสวาลํ มธุนา มกฺเขตฺวา เสวาลสมฺพนฺธานิ ตีเร ติณานิ อาทิํ กตฺวา ยาว ปริกฺเขปทฺวารา มกฺเขนฺติ, อสฺสา ปานียํ ปิวิตฺวา รสคิทฺเธน มธุนา มกฺขิตานิ ตานิ ติณานิ ขาทนฺตา อนุกฺกเมน ตํ ฐานํ ปวิสนฺติฯ อิติ ยถา เต ชลเชน ปโลเภตฺวา อสฺเส วสํ เนนฺติ, ตถา เอตาปิ ธนํ ทิสฺวา ตสฺส คหณตฺถาย สณฺหาหิ วาจาหิปิ ปุริสํ วสํ เนนฺตีติ อตฺโถฯ กุลฺลนฺติ ตรณตฺถาย คหิตํ ยํ กิญฺจิฯ

สิเลสูปมาติ ปุริสานํ จิตฺตพนฺธเนน สิเลสสทิสาฯ ติกฺขมายาติ ติขิณมายา สีฆมายาฯ นทีริวาติ ยถา ปพฺพเตยฺยา นที สีฆโสตา, เอวํ สีฆมายาติ อตฺโถฯ อาปโณวาติ ยถา จ ปสาริตาปโณ เยสํ มูลํ อตฺถิ, เตสญฺเญว อุปกาโร, ตเถว ตาปิฯ โย ตาติ โย ปุริโส ตา อิตฺถิโยฯ พาธเยติ โส วาตํ ชาเลน พาเธยฺยฯ เวลา ตาสํ น วิชฺชตีติ ยถา เอเตสํ นทีอาทีนํ ‘‘อสุกเวลายเมว เอตฺถ คนฺตพฺพ’’นฺติ เวลา นตฺถิ, รตฺติมฺปิ ทิวาปิ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ อุปคนฺตพฺพาเนว, อสุเกเนวาติปิ มริยาทา นตฺถิ, อตฺถิเกน อุปคนฺตพฺพาเนว, ตถา ตาสมฺปีติ อตฺโถฯ

ฆตาสนสมา เอตาติ ยถา อคฺคิ อินฺธเนน น ตปฺปติ, เอวเมตาปิ กิเลสรติยาฯ กณฺหสปฺปสิรูปมาติ โกธนตาย อุปนาหิตาย โฆรวิสตาย ทุชิวฺหตาย มิตฺตทุพฺภิตายาติ ปญฺจหิ การเณหิ กณฺหสปฺปสิรสทิสาฯ ตตฺถ พหุลราคตาย โฆรวิสตา, ปิสุณตาย ทุชิวฺหตา, อติจาริตาย มิตฺตทุพฺภิตา เวทิตพฺพาฯ คาโว พหิ ติณสฺเสวาติ ยถา คาโว ขาทิตฏฺฐานํ ฉฑฺเฑตฺวา พหิ มนาปมนาปสฺส ติณสฺส วรํ วรํ โอมสนฺติ ขาทนฺติ, เอวเมตาปิ นิทฺธนํ ฉฑฺเฑตฺวา อญฺญํ สธนเมว ภชนฺตีติ อตฺโถฯ มุทฺธาภิสิตฺตนฺติ ราชานํฯ ปมทา จ สพฺพาติ สพฺพา จ อิตฺถิโยฯ เอเตติ เอเต ปญฺจ ชเนฯ นิจฺจยโตติ นิจฺจสญฺญโต, อุปฏฺฐิตสฺสติ อปฺปมตฺโตว หุตฺวาติ อตฺโถฯ ทุพฺพิทูติ ทุชฺชาโนฯ สพฺพภาโวติ อชฺฌาสโยฯ จิรปริจิณฺโณปิ หิ อคฺคิ ทหติ, จิรวิสฺสาสิโกปิ กุญฺชโร ฆาเตติ, จิรปริจิโตปิ สปฺโป ฑํสติ, จิรวิสฺสาสิโกปิ ราชา อนตฺถกโร โหติ, เอวํ จิราจิณฺณาปิ อิตฺถิโย วิการํ ทสฺเสนฺตีติฯ

นจฺจนฺตวณฺณาติ อภิรูปวตีฯ น พหูน กนฺตาติ อฑฺฒกาสิคณิกา วิย พหูนํ ปิยา มนาปาฯ น ทกฺขิณาติ นจฺจคีตกุสลาฯ

ตถารูปา หิ พหุปตฺถิตา พหุมิตฺตา โหนฺติ, ตสฺมา น เสวิตพฺพาฯ น ธนสฺส เหตูติ ยา ธนเหตุเยว ภชติ, สา อปริคฺคหาปิ น เสวิตพฺพาฯ สา หิ ธนํ อลภมานา กุชฺฌตีติฯ

เอวํ วุตฺเต มหาชโน มหาสตฺตสฺส ‘‘อโห สุกถิต’’นฺติ สาธุการมทาสิฯ โสปิ เอตฺตเกหิ การเณหิ อิตฺถีนํ อคุณํ กเถตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ ตํ สุตฺวา อานนฺโท คิชฺฌราชา, ‘‘สมฺม กุณาล, อหมฺปิ อตฺตโน ญาณพเลน อิตฺถีนํ อคุณํ กเถสฺสามี’’ติ วตฺวา อคุณกถํ อารภิฯ ตํ ทสฺเสนฺโต สตฺถา อาห –

‘‘อถ ขลุ, โภ, อานนฺโท คิชฺฌราชา กุณาลสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถา อภาสิ –

[326]

‘‘ปุณฺณมฺปิ เจมํ ปถวิํ ธเนน, ทชฺชิตฺถิยา ปุริโส สมฺมตาย;

ลทฺธา ขณํ อติมญฺเญยฺย ตมฺปิ, ตาสํ วสํ อสตีนํ น คจฺเฉฯ

[327]

‘‘อุฏฺฐาหกํ เจปิ อลีนวุตฺติํ, โกมารภตฺตารํ ปิยํ มนาปํ;

อาวาสุ กิจฺเจสุ จ นํ ชหนฺติ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสสามิฯ

[328]

‘‘น วิสฺสเส ‘อิจฺฉติ ม’นฺติ โปโส, น วิสฺสเส ‘โรทติ เม สกาเส’;

เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยญฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ ปรญฺจฯ

[329]

‘‘น วิสฺสเส สาขปุราณสนฺถตํ, น วิสฺสเส มิตฺตปุราณโจรํ;

น วิสฺสเส ราชานํ ‘สขา มม’นฺติ, น วิสฺสเส อิตฺถิ ทสนฺน มาตรํฯ

[330]

‘‘น วิสฺสเส รามกราสุ นาริสุ, อจฺจนฺตสีลาสุ อสญฺญตาสุ;

อจฺจนฺตเปมานุคตสฺส ภริยา, น วิสฺสเส ติตฺถสมา หิ นาริโยฯ

[331]

‘‘หเนยฺยุํ ฉินฺเทยฺยุํ เฉทาเปยฺยุมฺปิ, กณฺเฐปิ เฉตฺวา รุธิรํ ปิเวยฺยุํ;

มา ทีนกามาสุ อสญฺญตาสุ, ภาวํ กเร คงฺคติตฺถูปมาสุฯ

[332]

‘‘มุสา ตาสํ ยถา สจฺจํ, สจฺจํ ตาสํ ยถา มุสา;

คาโว พหิ ติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํฯ

[333]

‘‘คเตเนตา ปโลเภนฺติ, เปกฺขิเตน มฺหิเตน จ;

อโถปิ ทุนฺนิวตฺเถน, มญฺชุนา ภณิเตน จฯ

[334]

‘‘โจริโย กถินา เหตา, วาฬา จ ลปสกฺขรา;

น ตา กิญฺจิ น ชานนฺติ, ยํ มนุสฺเสสุ วญฺจนํฯ

[335]

‘‘อสา โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ;

สารตฺตา จ ปคพฺภา จ, สิขี สพฺพฆโส ยถาฯ

[336]

‘‘นตฺถิตฺถีนํ ปิโย นาม, อปฺปิโยปิ น วิชฺชติ;

เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยญฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ ปรญฺจฯ

[337]

‘‘นตฺถิตฺถีนํ ปิโย นาม, อปฺปิโยปิ น วิชฺชติ;

ธนตฺตา ปฏิวลฺลนฺติ, ลตาว ทุมนิสฺสิตาฯ

[338]

‘‘หตฺถิพนฺธํ อสฺสพนฺธํ, โคปุริสญฺจ มณฺฑลํ;

ฉวฑาหกํ ปุปฺผฉฑฺฑกํ, สธนมนุปตนฺติ นาริโยฯ

[339]

‘‘กุลปุตฺตมฺปิ ชหนฺติ อกิญฺจนํ, ฉวกสมสทิสมฺปิ;

อนุคจฺฉนฺติ อนุปตนฺติ, ธนเหตุ หิ นาริโย’’ติฯ

ตตฺถ อาทิมชฺฌกถาปริโยสานนฺติ กถาย อาทิมชฺฌปริโยสานํฯ ลทฺธา ขณนฺติ โอกาสํ ลภิตฺวาฯ อิจฺฉติ มนฺติ มํ เอสา อิจฺฉตีติ ปุริโส อิตฺถิํ น วิสฺสเสยฺยฯ สาขปุราณสนฺถตนฺติ หิยฺโย วา ปเร วา สนฺถตํ ปุราณสาขาสนฺถตํ น วิสฺสเส, อปปฺโผเฏตฺวา อปจฺจเวกฺขิตฺวา น ปริภุญฺเชยฺยฯ ตตฺร หิ ทีฆชาติโก วา ปวิสิตฺวา ติฏฺเฐยฺเย, ปจฺจามิตฺโต วา สตฺถํ นิกฺขิเปยฺยฯ มิตฺตปุราณโจรนฺติ ปนฺถทูหนฏฺฐาเน ฐิตํ โจรํ ‘‘ปุราณมิตฺโต เม’’ติ น วิสฺสเสยฺยฯ โจรา หิ เย สญฺชานนฺติ เตเยว มาเรนฺติฯ สขา มมนฺติ โส หิ ขิปฺปเมว กุชฺฌติ, ตสฺมา ราชานํ ‘‘สขา เม’’ติ น วิสฺสเสฯ ทสนฺนมาตรนฺติ ‘‘อยํ มหลฺลิกา อิทานิ มํ น อติจริสฺสติ, อตฺตานํ รกฺขิสฺสตี’’ติ น วิสฺสเสตพฺพาฯ รามกราสูติ พาลานํ รติกราสุฯ อจฺจนฺตสีลาสูติ อติกฺกนฺตสีลาสุฯ อจฺจนฺตเปมานุคตสฺสาติ สเจปิ อจฺจนฺตํ อนุคตเปมา อสฺส, ตถาปิ ตํ น วิสฺสเสฯ กิํการณา? ติตฺถสมา หิ นาริโยติ สมฺพนฺโธ, ติตฺถํ วิย สพฺพสาธารณาติ อตฺโถฯ

หเนยฺยุนฺติ กุทฺธา วา อญฺญปุริสสารตฺตา วา หุตฺวา สพฺพเมตํ หนนาทิํ กเรยฺยุํฯ มา ทีนกามาสูติ หีนชฺฌาสยาสุ สํกิลิฏฺฐอาสยาสุฯ ภาวนฺติ เอวรูปาสุ สิเนหํ มา กเรฯ คงฺคติตฺถูปมาสูติ สพฺพสาธารณฏฺเฐน คงฺคาติตฺถสทิสาสุฯ มุสาติ มุสาวาโท ตาสํ สจฺจสทิโสวฯ คเตนาติอาทีสุ เปกฺขิเตน ปโลภเน อุมฺมาทนฺตีชาตกํ, (ชา. 2.18.57 อาทโย) ทุนฺนิวตฺเถน นิฬินิกาชาตกํ, (ชา. 2.18.1 อาทโย) มญฺชุนา ภณิเตน ‘‘ตุวฏํ โข, อยฺยปุตฺต, อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ นนฺทตฺเถรสฺส วตฺถุ (อุทา. 22) กเถตพฺพํฯ โจริโยติ สมฺภตสฺส ธนสฺส วินาสเนน โจริโยฯ กถินาติ ถทฺธหทยาฯ วาฬาติ ทุฏฺฐา อปฺปเกเนว กุชฺฌนสีลาฯ ลปสกฺขราติ นิรตฺถกลปเนน สกฺขรา วิย มธุราฯ อสาติ อสติโย ลามกาฯ สารตฺตาติ สพฺพทา สารตฺตาฯ ปคพฺภาติ กายปาคพฺภิยาทีหิ ปคพฺภาฯ ยถาติ ยถา สิขี สพฺพฆโส, เอวเมตาปิ สพฺพฆสาฯ ปฏิวลฺลนฺตีติ ปริสฺสชนฺติ อุปคูหนฺติ เวเฐนฺติฯ ลตาวาติ ยถา ลตา รุกฺขนิสฺสิตา รุกฺขํ เวเฐนฺติ, เอวเมตา ปุริสํ ปริสฺสชนฺติ นามฯ

หตฺถิพนฺธนฺติอาทีสุ โคปุริโส วุจฺจติ โคปาลโกฯ ฉวฑาหกนฺติ ฉวานํ ฑาหกํ, สุสานปาลนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ปุปฺผฉฑฺฑกนฺติ วจฺจฏฺฐานโสธกํฯ สธนนฺติ เอเตสุปิ สธนํ อนุคจฺฉนฺติเยว อกิญฺจนนฺติ อธนํฯ ฉวกสมสทิสนฺติ สุนขมํสขาทจณฺฑาเลน สมํ สทิสํ, เตน นิพฺพิเสสมฺปิ ปุริสํ คจฺฉนฺติ ภชนฺติฯ กสฺมา? ยสฺมา อนุปตนฺติ ธนเหตุ นาริโยติฯ

เอวํ อตฺตโน ญาเณ ฐตฺวา อานนฺโท คิชฺฌราชา อิตฺถีนํ อคุณํ กเถตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ ตสฺส วจนํ สุตฺวา นารโทปิ อตฺตโน ญาเณ ฐตฺวา ตาสํ อคุณํ กเถสิฯ ตํ ทสฺเสนฺโต สตฺถา อาห –

‘‘อถ ขลุ, โภ, นารโท เทวพฺราหฺมโณ อานนฺทสฺส คิชฺฌราชสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถา อภาสิ –

[340]

‘‘‘จตฺตาโรเม น ปูเรนฺติ, เต เม สุณาถ ภาสโต;

สมุทฺโท พฺราหฺมโณ ราชา, อิตฺถี จาปิ ทิชมฺปติฯ

[341]

‘‘สริตา สาครํ ยนฺติ, ยา กาจิ ปถวิสฺสิตา;

ตา สมุทฺทํ น ปูเรนฺติ, อูนตฺตา หิ น ปูรติฯ

[342]

‘‘พฺราหฺมโณ จ อธียาน, เวทมกฺขานปญฺจมํ;

ภิยฺโยปิ สุตมิจฺเฉยฺย, อูนตฺตา หิ น ปูรติฯ

[343]

‘‘ราชา จ ปถวิํ สพฺพํ, สสมุทฺทํ สปพฺพตํ;

อชฺฌาวสํ วิชินิตฺวา, อนนฺตรตโนจิตํ;

ปารํ สมุทฺทํ ปตฺเถติ อูนตฺตา หิ น ปูรติฯ

[344]

‘‘เอกเมกาย อิตฺถิยา, อฏฺฐฏฺฐ ปติโน สิยา;

สูรา จ พลวนฺโต จ, สพฺพกามรสาหรา;

กเรยฺย นวเม ฉนฺทํ, อูนตฺตา หิ น ปูรติฯ

[345]

‘‘สพฺพิตฺถิโย สิขีริว สพฺพภกฺขา, สพฺพิตฺถิโย นทีริว สพฺพวาหี;

สพฺพิตฺถิโย กณฺฏกานํว สาขา, สพฺพิตฺถิโย ธนเหตุ วชนฺติฯ

[346]

‘‘วาตญฺจ ชาเลน นโร ปรามเส, โอสิญฺจเย สาครเมกปาณินา;

สเกน หตฺเถน กเรยฺย โฆสํ, โย สพฺพภาวํ ปมทาสุ โอสฺสเชฯ

[347]

‘‘โจรีนํ พหุพุทฺธีนํ, ยาสุ สจฺจํ สุทุลฺลภํ;

ถีนํ ภาโว ทุราชาโน, มจฺฉสฺเสโวทเก คตํฯ

[348]

‘‘อนลา มุทุสมฺภาสา, ทุปฺปูรา ตา นทีสมา;

สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเยฯ

[349]

‘‘อาวฏฺฏนี มหามายา, พฺรหฺมจริยวิโกปนา;

สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเยฯ

[350]

‘‘ยํ เอตา อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสา วา ธเนน วา;

ชาตเวโทว สํฐานํ, ขิปฺปํ อนุทหนฺติ น’’’นฺติฯ

ตตฺถ ทิชมฺปตีติ ทิชเชฏฺฐกํ กุณาลํ อาลปติฯ ‘‘สริตา’’ติอาทิ ฐปิตมาติกาย ภาชนตฺถํ วุตฺตํฯ อูนตฺตาติ อุทกปติฏฺฐานสฺส มหนฺตตาย อูนา เอวฯ อธียานาติ สชฺฌายิตฺวาฯ เวทมกฺขานปญฺจมนฺติ อิติหาสปญฺจมํ เวทจตุกฺกํฯ อูนตฺตาติ โส หิ อชฺฌาสยมหนฺตตาย สิกฺขิตพฺพสฺส น ปูรติฯ อนนฺตรตโนจิตนฺติ นานารตเนหิ โอจิตํ ปริปุณฺณํฯ อูนตฺตาติ โส หิ ตณฺหามหนฺตตาย น ปูรติฯ สิยาติ สิยุํ, อยเมว วา ปาโฐฯ สพฺพกามรสาหราติ สพฺเพสํ กามรสานํ อาหรกาฯ ‘‘นวเม’’ติ อฏฺฐหิ อติตฺตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ สา ปน ทสเมปิ วีสติเมปิ ตโต อุตฺตริตเรปิ ฉนฺทํ กโรเตวฯ อูนตฺตาติ สา หิ กามตณฺหาย มหนฺตตาย น ปูรติฯ กณฺฑกานํว สาขาติ สมฺพาธมคฺเค กณฺฏกสาขสทิสาฯ ยถา หิ สาขา ลคฺคิตฺวา อากฑฺฒติ, เอวํ เอตาปิ รูปาทีหิ กฑฺฒนฺติฯ ยถา สาขา หตฺถาทีสุ วิชฺฌิตฺวา ทุกฺขํ อุปฺปาเทติ, เอวํ เอตาปิ ผุฏฺฐมตฺตา สรีรสมฺผสฺเสน วิชฺฌิตฺวา มหาวินาสํ ปาเปนฺติฯ วชนฺตีติ ปรปุริสํ วชนฺติฯ

ปรามเสติ คณฺเหยฺยฯ โอสิญฺจเยติ นฺหายิตุํ โอติณฺโณ เอเกน ปาณินา สกลสมุทฺทอุทกํ โอสิญฺเจยฺย คเหตฺวา ฉฑฺเฑยฺยฯ

สเกนาติ เอเกน อตฺตโน หตฺเถน ตเมว หตฺถํ หริตฺวา โฆสํ อุปฺปาเทยฺยฯ สพฺพภาวนฺติ ‘‘ตฺวเมว อิฏฺโฐ กนฺโต ปิโย มนาโป’’ติ วุจฺจมาโน โย ปุริโส ‘‘เอวเมต’’นฺติ สทฺทหนฺโต สพฺพํ อตฺตโน อชฺฌาสยํ ปมทาสุ โอสฺสเชยฺย, โส ชาลาทีหิ วาตคฺคหณาทีนิ กเรยฺยาติ อตฺโถฯ คตนฺติ คมนํฯ อนลาติ ตีหิ ธมฺเมหิ อลนฺติ วจนวิรหิตาฯ ทุปฺปุรา ตาติ ยถา มหานที อุทเกน, เอวํ กิเลสรติยา ตา ทุปฺปูราฯ สีทนฺติ นํ วิทิตฺวานาติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ, อิตฺถิโย อลฺลีนา จตูสุ อปาเยสุ สีทนฺตีติ วิทิตฺวาฯ อาวฏฺฏนีติ ยถา อาวฏฺฏนี มหาชนสฺส หทยํ โมเหตฺวา อตฺตโน วเส วตฺเตติ, เอวเมตาปีติ อตฺโถฯ วิโกปนาติ นาสนตฺเถน จ ครหตฺเถน จ พฺรหฺมจริยสฺส โกปิกาฯ ฉนฺทสา วาติ ปิยสํวาเสน วาฯ ธเนน วาติ ธนเหตุ วาฯ สํฐานนฺติ ยถา ชาตเวโท อตฺตโน ฐานํ ยํ ยํ ปเทสํ อลฺลียติ, ตํ ตํ ทหติ, ตถา เอตาปิ ยํ ยํ ปุริสํ กิเลสวเสน อลฺลียนฺติ, ตํ ตํ อนุทหนฺติ มหาวินาสํ ปาเปนฺติฯ

เอวํ นารเทน อิตฺถีนํ อคุเณ ปกาสิเต ปุน มหาสตฺโต วิเสเสตฺวา ตาสํ อคุณํ ปกาเสติฯ ตํ ทสฺเสตุํ สตฺถา อาห –

‘‘อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ นารทสฺส เทวพฺราหฺมณสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถาโย อชฺฌภาสิ –

[351]

‘‘‘สลฺลเป นิสิตขคฺคปาณินา, ปณฺฑิโต อปิ ปิสาจโทสินา;

อุคฺคเตชมุรคมฺปิ อาสิเท, เอโก เอกาย ปมทาย นาลเปฯ

[352]

‘‘โลกจิตฺตมถนา หิ นาริโย, นจฺจคีตภณิตมฺหิตาวุธา;

พาธยนฺติ อนุปฏฺฐิตสฺสติํ, ทีเป รกฺขสิคโณว วาณิเชฯ

[353]

‘‘นตฺถิ ตาสํ วินโย น สํวโร, มชฺชมํสนิรตา อสญฺญตา;

ตา คิลนฺติ ปุริสสฺส ปาภตํ, สาคเรว มกรํ ติมิงฺคโลฯ

[354]

‘‘ปญฺจกามคุณสาตโคจรา, อุทฺธตา อนิยตา อสญฺญตา;

โอสรนฺติ ปมทา ปมาทินํ, โลณโตยวติยํว อาปกาฯ

[355]

‘‘ยํ นรํ อุปลเปนฺติ นาริโย, ฉนฺทสา วา รติยา ธเนน วา;

ชาตเวทสทิสมฺปิ ตาทิสํ, ราคโทสวธิโย ทหนฺติ นํฯ

[356]

‘‘อฑฺฒํ ญตฺวา ปุริสํ มหทฺธนํ, โอสรนฺติ สธนํ สหตฺตนา;

รตฺตจิตฺตมติเวฐยนฺติ นํ, สาล มาลุวลตาว กานเนฯ

[357]

‘‘ตา อุเปนฺติ วิวิเธน ฉนฺทสา, จิตฺรพิมฺพมุขิโย อลงฺกตา;

อุหสนฺติ ปหสนฺติ นาริโย, สมฺพโรว สตมายโกวิทาฯ

[358]

‘‘ชาตรูปมณิมุตฺตภูสิตา, สกฺกตา ปติกุเลสุ นาริโย;

รกฺขิตา อติจรนฺติ สามิกํ, ทานวํว หทยนฺตรสฺสิตาฯ

[359]

‘‘เตชวาปิ หิ นโร วิจกฺขโณ, สกฺกโต พหุชนสฺส ปูชิโต;

นารินํ วสคโต น ภาสติ, ราหุนา อุปหโตว จนฺทิมาฯ

[360]

‘‘ยํ กเรยฺย กุปิโต ทิโส ทิสํ, ทุฏฺฐจิตฺโต วสมาคตํ อริํ;

เตน ภิยฺโย พฺยสนํ นิคจฺฉติ, นารินํ วสคโต อเปกฺขวาฯ

[361]

‘‘เกสลูนนขฉินฺนตชฺชิตา, ปาทปาณิกสทณฺฑตาฬิตา;

หีนเมวุปคตา หิ นาริโย, ตา รมนฺติ กุณเปว มกฺขิกาฯ

[362]

‘‘ตา กุเลสุ วิสิขนฺตเรสุ วา, ราชธานินิคเมสุ วา ปุน;

โอฑฺฑิตํ นมุจิปาสวากรํ, จกฺขุมา ปริวชฺเช สุขตฺถิโกฯ

[363]

‘‘โอสฺสชิตฺว กุสลํ ตโปคุณํ, โย อนริยจริตานิ มาจริ;

เทวตาหิ นิรยํ นิมิสฺสติ, เฉทคามิมณิยํว วาณิโชฯ

[364]

‘‘โส อิธ ครหิโต ปรตฺถ จ, ทุมฺมตี อุปหโต สกมฺมุนา;

คจฺฉตี อนิยโต คฬาคฬํ, ทุฏฺฐคทฺรภรโถว อุปฺปเถฯ

[365]

‘‘โส อุเปติ นิรยํ ปตาปนํ, สตฺติสิมฺพลิวนญฺจ อายสํ;

อาวสิตฺวา ติรจฺฉานโยนิยํ, เปตราชวิสยํ น มุญฺจติฯ

[366]

‘‘ทิพฺยขิฑฺฑรติโย จ นนฺทเน, จกฺกวตฺติจริตญฺจ มานุเส;

นาสยนฺติ ปมทา ปมาทินํ, ทุคฺคติญฺจ ปฏิปาทยนฺติ นํฯ

[367]

‘‘ทิพฺยขิฑฺฑรติโย น ทุลฺลภา, จกฺกวตฺติจริตญฺจ มานุเส;

โสณฺณพฺยมฺหนิลยา จ อจฺฉรา, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกาฯ

[368]

‘‘กามธาตุสมติกฺกมา คติ, รูปธาตุยา ภาโว น ทุลฺลโภ;

วีตราควิสยูปปตฺติ ยา, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกาฯ

[369]

‘‘สพฺพทุกฺขสมตฺติกฺกมํ สิวํ, อจฺจนฺตมจลิตํ อสงฺขตํ;

นิพฺพุเตหิ สุจิหี น ทุลฺลภํ, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา’’’ติฯ

ตตฺถ สลฺลเปติ ‘‘สเจ มยา สทฺธิํ สลฺลเปสฺสสิ, สีสํ เต ปาเตสฺสามี’’ติ วตฺวา ขคฺคํ อาทาย ฐิเตนาปิ, ‘‘สลฺลปิตมตฺเตเยว ตํ ขาทิตฺวา ชีวิตวินาสํ ปาเปสฺสามี’’ติ โทสินา หุตฺวา ฐิเตนาปิ ปิสาเจน สทฺธิํ สลฺลเปฯ ‘‘อุปคตํ ฑํสิตฺวา นาเสสฺสามี’’ติ ฐิตํ อุคฺคเตชํ อุรคมฺปิ อาสิเทฯ เอโก ปน หุตฺวา รโห เอกาย ปมทาย น หิ อาลเปฯ โลกจิตฺตมถนาติ โลกสฺส จิตฺตฆาติกาฯ ทีเป รกฺขสิคโณติ ยถา ทีเป รกฺขสิคโณ มนุสฺสเวเสน วาณิเช อุปลาเปตฺวา อตฺตโน วเส คเต กตฺวา ขาทติ, เอวํ อิมาปิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ อตฺตโน วเส กตฺวา สตฺเต มหาวินาสํ ปาเปนฺตีติ อตฺโถฯ วินโยติ อาจาโรฯ สํวโรติ มริยาโทฯ ปุริสสฺส ปาภตนฺติ ทุกฺขสมฺภตํ ธนํ คิลนฺติ นาเสนฺติฯ

อนิยตาติ อนิยตจิตฺตาฯ โลณโตยวติยนฺติ โลณโตยวนฺตํ สมุทฺทนฺติ อตฺโถฯ อาปกาติ อาปคา, อยเมว วา ปาโฐฯ ยถา สมุทฺทํ นทิโย โอสรนฺติ, เอวํ ปมาทินํ ปมทาติ อตฺโถฯ ฉนฺทสาติ เปเมนฯ รติยาติ ปญฺจกามคุณรติยาฯ ธเนน วาติ ธนเหตุ วาฯ ชาตเวทสทิสนฺติ คุณสมฺปตฺติยา อคฺคิมิว ชลิตมฺปิฯ

ราคโทสวธิโยติ กามราคโทเสหิ วธิกาฯ ราคโทสคติโยติปิ ปาโฐฯ โอสรนฺตีติ ธนคหณตฺถาย มธุรวจเนน ตํ พนฺธนฺติโย อุปคจฺฉนฺติฯ สธนนฺติ สธนาฯ อยเมว วา ปาโฐ, วตฺถาลงฺการตฺถาย กิญฺจิ อตฺตโน ธนํ ทตฺวาปิ โอสรนฺตีติ อตฺโถฯ สหตฺตนาติ อตฺตภาเวน สทฺธิํ อตฺตภาวมฺปิ ตสฺเสว ปริจฺจชนฺติโย วิย โหนฺติฯ อติเวฐยนฺตีติ ธนคหณตฺถาย อติวิย เวเฐนฺติ ปีเฬนฺติฯ

วิวิเธน ฉนฺทสาติ นานาวิเธน อากาเรนฯ จิตฺรพิมฺพมุขิโยติ อลงฺการวเสน จิตฺรสรีรา จิตฺรมุขิโย หุตฺวาฯ อุหสนฺตีติ มหาหสิตํ หสนฺติฯ ปหสนฺตีติ มนฺทหสิตํ หสนฺติฯ สมฺพโรวาติ มายาการปุริโส วิย อสุรินฺโท วิย จ ทานวํว หทยนฺตรสฺสิตาติ ยถา ‘‘กุโต นุ อาคจฺฉถ, โภ, ตโย ชนา’’ติ กรณฺฑกชาตเก (ชา. 1.9.87 อาทโย) หทยนฺตรนิสฺสิตา อนฺโตอุทรคตาปิ ทานวํ อติจริ, เอวํ อติจรนฺติฯ อรกฺขิตา เหตาติ ทีเปติฯ น ภาสตีติ น วิโรจติ หริตจโลมสกสฺสปกุสราชาโน วิยฯ เตนาติ ตมฺหา อมิตฺเตน กตา พฺยสนา อติเรกตรํ พฺยสนนฺติ อตฺโถฯ อเปกฺขวาติ สตณฺโหฯ

เกสลูนนขฉินฺนตชฺชิตาติ อากฑฺฒิตฺวา ลูนเกสา นเขหิ ฉินฺนคตฺตา ตชฺชิตา ปาทาทีหิ จ ตาฬิตาว หุตฺวาฯ โย กิเลสวเสน เอเตปิ วิปฺปกาเร กโรติ, ตาทิสํ หีนเมว อุปคตา นาริโย รมนฺติ, น เอเต วิปฺปกาเร ปริหรนฺติ, มธุรสมาจาเร กิํการณา ตา น รมนฺติฯ กุณเปว มกฺขิกาติ ยสฺมา เชคุจฺฉหตฺถิกุณปาทิมฺหิ มกฺขิกา วิย ตา หีเนเยว รมนฺตีติ อตฺโถฯ โอฑฺฑิตนฺติ น เอตา อิตฺถิโย นาม, อถ โข อิเมสุ ฐาเนสุ นมุจิโน กิเลสมารสฺส มิคปกฺขิคหณตฺถํ ลุทฺทเกหิ โอฑฺฑิตํ ปาสญฺจ วากรญฺจาติ มญฺญมาโน ปญฺญาจกฺขุมา ปุริโส ทิพฺพมานุสิเกน สุเขน อตฺถิโก ปริวชฺเชยฺยฯ

โอสฺสชิตฺวาติ เทวมนุสฺเสสุ มหาสมฺปตฺติทายกํ ตโปคุณํ ฉฑฺเฑตฺวาฯ โยติ โย ปุริโส อนริเยสุ อปริสุทฺเธสุ กามคุเณสุ กามรติจริตานิ อาจรติฯ เทวตาหิ นิรยํ นิมิสฺสตีติ โส เทวโลเกน ปริวตฺติตฺวา นิรยํ คณฺหิสฺสติฯ

เฉทคามิมณิยํว วาณิโชติ ยถา พาลวาณิโช สตสหสฺสคฺฆภณฺฑํ ทตฺวา เฉทคามิมณิกํ คณฺหาติ, ตถารูโป อยํ โหตีติ อตฺโถฯ โสติ โส อิตฺถีนํ วสํ คโตฯ อนิยโตติ เอตฺตกํ นาม กาลํ อปาเยสุ ปจฺจิสฺสตีติ อนิยโตฯ คฬาคฬนฺติ เทวโลกา วา มนุสฺสโลกา วา คฬิตฺวา อปายเมว คจฺฉตีติ อตฺโถฯ ยถา กิํ? ทุฏฺฐคทฺรภรโถว อุปฺปเถติ, ยถา กูฏคทฺรภยุตฺตรโถ มคฺคา โอกฺกมิตฺวา อุปฺปเถเยว คจฺฉติ, ตถาฯ สตฺติสิมฺพลิวนนฺติ สตฺติสทิเสหิ กณฺฏเกหิ ยุตฺตํ อายสํ สิมฺพลิวนํฯ เปตราชวิสยนฺติ เปตวิสยญฺจ กาลกญฺจิกอสุรวิสยญฺจฯ

ปมาทินนฺติ ปมตฺตานํฯ เต หิ ปมทาสุ ปมตฺตา ตาสํ สมฺปตฺตีนํ มูลภูตํ กุสลํ น กโรนฺติ, อิติ เตสํ ปมทา สพฺพา ตา นาเสนฺติ นามฯ ปฏิปาทยนฺตีติ ตถาวิธํ ปุริสํ ตา ปมาทวเสเนว อกุสลํ กาเรตฺวา ทุคฺคติํ ปฏิปาเทนฺติ นามฯ โสณฺณพฺยมฺหนิลยาติ สุวณฺณมยวิมานวาสินิโยฯ ปมทาหนตฺถิกาติ เย ปุริสา ปมทาหิ อนตฺถิกา หุตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติฯ กามธาตุสมติกฺกมาติ กามธาตุสมติกฺกมา ยา คติฯ รูปธาตุยา ภาโวติ โย กามธาตุสมติกฺกมคติสงฺขาโต รูปธาตุยา ภาโว, โส เตสํ น ทุลฺลโภฯ วีตราควิสยูปปตฺติ ยาติ ยา วีตราควิสเย สุทฺธาวาสโลเก อุปปตฺติ, สาปิ เตสํ น ทุลฺลภาติ อตฺโถฯ อจฺจนฺตนฺติ อนฺตาตีตํ อวินาสธมฺมํฯ อจลิตนฺติ กิเลเสหิ อกมฺปิตํฯ นิพฺพุเตหีติ นิพฺพุตกิเลเสหิฯ สุจิหีติ สุจีหิ ปริสุทฺเธหิ เอวรูปํ นิพฺพานํ น ทุลฺลภนฺติฯ

เอวํ มหาสตฺโต อมตมหานิพฺพานํ ปาเปตฺวา เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ หิมวนฺเต กินฺนรมโหรคาทโย อากาเส ฐิตา เทวตา จ ‘‘อโห พุทฺธลีลาย กถิตา’’ติ สาธุการํ อทํสุ ฯ อานนฺโท คิชฺฌราชา นารโท เทวพฺราหฺมโณ ปุณฺณมุโข จ ผุสฺสโกกิโล อตฺตโน อตฺตโน ปริสํ อาทาย ยถาฐานเมว คมิํสุฯ มหาสตฺโตปิ สกฏฺฐานเมว คโตฯ อิตเร ปน อนฺตรนฺตรา คนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส สนฺติเก โอวาทํ คเหตฺวา ตสฺมิํ โอวาเท ฐตฺวา สคฺคปรายณา อเหสุํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนนฺโต โอสานคาถา อภาสิ –

[370]

‘‘กุณาโลหํ ตทา อาสิํ, อุทายี ผุสฺสโกกิโล;

อานนฺโท คิชฺฌราชาสิ, สาริปุตฺโต จ นารโท;

ปริสา พุทฺธปริสา, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติฯ

เต ปน ภิกฺขู คมนกาเล สตฺถานุภาเวน คนฺตฺวา อาคมนกาเล อตฺตโน อตฺตโนว อานุภาเวน อาคตาฯ เตสํ สตฺถา มหาวเนเยว กมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ สพฺเพปิ เต ตํ ทิวสเมว อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ มหาเทวตาสมาคโม อโหสิฯ อถสฺส ภควา มหาสมยสุตฺตํ (ที. นิ. 2.331 อาทโย) กเถสิฯ

กุณาลชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[537] 5. มหาสุตโสมชาตกวณฺณนา

กสฺมา ตุวํ รสก เอทิสานีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต องฺคุลิมาลตฺเถรทมนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส อุปฺปตฺติ จ ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ องฺคุลิมาลสุตฺตวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.34 อาทโย) วุตฺตนเยน วิตฺถารโต เวทิตพฺพาฯ โส ปน สจฺจกิริยาย มูฬฺหคพฺภาย อิตฺถิยา โสตฺถิภาวํ กตฺวา ตโต ปฏฺฐาย สุลภปิณฺโฑ หุตฺวา วิเวกมนุพฺรูหนฺโต อปรภาเค อรหตฺตํ ปตฺวา อภิญฺญาโตว อสีติยา มหาเถรานํ อพฺภนฺตโร อโหสิฯ ตสฺมิํ กาเล ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อโห วต ภควตา ตถารูปํ ลุทฺทํ โลหิตปาณิํ มหาโจรํ องฺคุลิมาลํ อทณฺเฑน อสตฺเถน ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กโรนฺเตน ทุกฺกรํ กตํ, อโห พุทฺธา นาม ทุกฺกรการิโน’’ติฯ

สตฺถา คนฺธกุฏิยํ ฐิโตว ทิพฺพโสเตน ตํ กถํ สุตฺวา ‘‘อชฺช มม คมนํ พหุปการํ ภวิสฺสติ, มหาธมฺมเทสนา ปวตฺติสฺสตี’’ติ ญตฺวา อโนปมาย พุทฺธลีลาย ธมฺมสภํ คนฺตฺวา วรปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, อิทาเนว ปรมาภิสมฺโพธิํ ปตฺเตน มยา เอตสฺส ทมนํ, สฺวาหํ ปุพฺพจริยํ จรนฺโต ปเทสญาเณ ฐิโตปิ เอตํ ทเมสิ’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต กุรุรฏฺเฐ อินฺทปตฺถนคเร โกรพฺโย นาม ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ ทสมาเส อติกฺกนฺเต สุวณฺณวณฺณํ ปุตฺตํ วิชายิ, สุตวิตฺตตาย ปน นํ ‘‘สุตโสโม’’ติ สญฺชานิํสุฯ ตเมนํ ราชา วยปฺปตฺตํ นิกฺขสหสฺสํ ทตฺวา ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปุคฺคหณตฺถาย ตกฺกสิลํ เปเสสิฯ โส อาจริยภาคํ อาทาย นครา นิกฺขมิตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ ตทา พาราณสิยํ กาสิรญฺโญ ปุตฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมาโรปิ ตเถว วตฺวา ปิตรา เปสิโต นครา นิกฺขมิตฺวา ตเมว มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ อถ สุตโสโม มคฺคํ คนฺตฺวา นครทฺวาเร สาลาย ผลเก วิสฺสมตฺถาย นิสีทิฯ พฺรหฺมทตฺตกุมาโรปิ คนฺตฺวา เตน สทฺธิํ เอกผลเก นิสีทิฯ อถ นํ สุตโสโม ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต ‘‘สมฺม, มคฺคกิลนฺโตสิ, กุโต อาคจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘พาราณสิโต’’ติ วุตฺเต ‘‘กสฺส ปุตฺโตสี’’ติ วตฺวา ‘‘กาสิรญฺโญ ปุตฺโตมฺหี’’ติ วุตฺเต ‘‘โก นาโมสี’’ติ วตฺวา ‘‘อหํ พฺรหฺมทตฺตกุมาโร นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน การเณน อิธาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘สิปฺปุคฺคหณตฺถายา’’ติ วตฺวา ‘‘ตฺวมฺปิ มคฺคกิลนฺโตสิ, กุโต อาคจฺฉสี’’ติ เตเนว นเยน อิตรํ ปุจฺฉิฯ โสปิ ตสฺส สพฺพํ อาจิกฺขิฯ เต อุโภปิ ‘‘มยํ ขตฺติยา, เอกาจริยสฺเสว สนฺติเก สิปฺปุคฺคหณตฺถาย คจฺฉามา’’ติ อญฺญมญฺญํ มิตฺตภาวํ กตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา อาจริยกุลํ คนฺตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ชาติอาทิํ กเถตฺวา สิปฺปุคฺคหณตฺถาย อาคตภาวํ กเถสุํฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ เต อาจริยภาคํ ทตฺวา สิปฺปํ ปฏฺฐเปสุํฯ

น เกวลญฺจ เต ทฺเวว, อญฺเญปิ ตทา ชมฺพุทีเป เอกสตมตฺตา ราชปุตฺตา ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติฯ สุตโสโม เตสํ เชฏฺฐนฺเตวาสิโก หุตฺวา สิปฺปํ อุปทิสนฺโต นจิรสฺเสว นิปฺผตฺติํ ปาปุณิฯ โส อญฺญสฺส สนฺติกํ อคนฺตฺวา ‘‘สหาโย เม’’ติ พฺรหฺมทตฺตสฺส กุมารสฺเสว สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺส ปิฏฺฐิอาจริโย หุตฺวา สิปฺปํ สิกฺขาเปสิฯ อิตเรสมฺปิ อนุกฺกเมน สิปฺปํ นิฏฺฐิตํฯ เต อนุโยคํ ทตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา สุตโสมํ ปริวาเรตฺวา นิกฺขมิํสุฯ

อถ เน สุตโสโม มคฺคนฺตเร ฐตฺวา อุยฺโยเชนฺโต ‘‘ตุมฺเห อตฺตโน อตฺตโน ปิตูนํ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา รชฺเชสุ ปติฏฺฐหิสฺสถ, ปติฏฺฐิตา จ ปน มโมวาทํ กเรยฺยาถา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ , อาจริยา’’ติ? ‘‘ปกฺขทิวเสสุ อุโปสถิกา หุตฺวา มา ฆาตํ กเรยฺยาถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ โพธิสตฺโตปิ องฺควิชฺชาปาฐกตฺตา ‘‘อนาคเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺตกุมารํ นิสฺสาย มหาภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ญตฺวา เต เอวํ โอวทิตฺวา อุยฺโยเชสิฯ เต สพฺเพปิ อตฺตโน อตฺตโน ชนปทํ คนฺตฺวา ปิตูนํ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา รชฺเชสุ ปติฏฺฐาย ปติฏฺฐิตภาวญฺเจว โอวาเท วตฺตนภาวญฺจ ชานาเปตุํ ปณฺณากาเรน สทฺธิํ ปณฺณานิ ปหิณิํสุฯ มหาสตฺโต ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘อปฺปมตฺตาว โหถา’’ติ ปณฺณานิ ปฏิเปเสสิฯ

เตสุ พาราณสิราชา วินา มํเสน ภตฺตํ น ภุญฺชติฯ อุโปสถทิวสตฺถายปิสฺส มํสํ คเหตฺวา ฐเปสิฯ อเถกทิวสํ เอวํ ฐปิตมํสํ ภตฺตการกสฺส ปมาเทน ราชเคเห โกเลยฺยกสุนขา ขาทิํสุฯ ภตฺตการโก ตํ มํสํ อทิตฺวา กหาปณมุฏฺฐิํ อาทาย จรนฺโตปิ มํสํ อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สเจ อมํสกภตฺตํ อุปนาเมสฺสามิ, ชีวิตํ เม นตฺถิ, กิํ นุ โข กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ วิกาเล อามกสุสานํ คนฺตฺวา มุหุตฺตมตสฺส ปุริสสฺส อูรุมํสํ อาหริตฺวา สุปกฺกํ ปจิตฺวา ภตฺตํ อุปนาเมสิฯ รญฺโญ มํสขณฺฑํ ชิวฺหคฺเค ฐปิตมตฺตเมว สตฺต รสหรณิสหสฺสานิ ผริ, สกลสรีรํ โขเภตฺวา อฏฺฐาสิฯ กิํการณา? ปุพฺเพ จสฺส เสวนตายฯ โส กิร อตีตานนฺตเร อตฺตภาเว ยกฺโข หุตฺวา พหุํ มนุสฺสมํสํ ขาทิตปุพฺโพ, เตนสฺส ตํ ปิยํ อโหสิ ฯ โส ‘‘สจาหํ ตุณฺหีเยว ภุญฺชิสฺสามิ, น เม อยํ อิมํ มํสํ กเถสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา สห เขเฬน ภูมิยํ ปาเตสิฯ ‘‘นิทฺโทสํ, เทว, ขาทาหี’’ติ วุตฺเต มนุสฺเส ปฏิกฺกมาเปตฺวา ‘‘อหเมตสฺส นิทฺโทสภาวํ ชานามิ, กิํ นาเมตํ มํส’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปุริมทิวเสสุ ปริโภคมํสเมว, เทวา’’ติฯ ‘‘นนุ อญฺญสฺมิํ กาเล อยํ รโส นตฺถี’’ติ? ‘‘อชฺช สุปกฺกํ, เทวา’’ติฯ ‘‘นนุ ปุพฺเพปิ เอวเมว ปจสี’’ติฯ อถ นํ ตุณฺหีภูตํ ญตฺวา ‘‘สภาวํ กเถหิ, โน เจ กเถสิ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติ อาหฯ โส อภยํ ยาจิตฺวา ยถาภูตํ กเถสิฯ ราชา ‘‘มา สทฺทมกาสิ, ปกติยา ปจนกมํสํ ตฺวํ ขาทิตฺวา มยฺหํ มนุสฺสมํสเมว ปจาหี’’ติ อาหฯ ‘‘นนุ ทุกฺกรํ, เทวา’’ติ? ‘‘มา ภายิ, น ทุกฺกร’’นฺติฯ ‘‘นิพทฺธํ กุโต ลภิสฺสามิ, เทวา’’ติ? ‘‘นนุ พนฺธนาคาเร พหู มนุสฺสา’’ติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ตถา อกาสิฯ

อปรภาเค พนฺธนาคาเร มนุสฺเสสุ ขีเณสุ ‘‘อิทานิ กิํ กริสฺสามิ, เทวา’’ติ อาหฯ ‘‘อนฺตรามคฺเค สหสฺสภณฺฑิกํ ขิปิตฺวา โย ตํ คณฺหาติ, ตํ ‘โจโร’ติ คเหตฺวา มาเรหี’’ติ อาหฯ โส ตถา อกาสิฯ อปรภาเค ราชภเยน สหสฺสภณฺฑิกํ โอโลเกนฺตมฺปิ อทิสฺวา ‘‘อิทานิ กิํ กริสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘ยทา เภริเวลาย นครํ อากุลํ โหติ, ตทา ตฺวํ ปน เอกสฺมิํ ฆรสนฺธิมฺหิ วา วีถิยํ วา จตุกฺเก วา ฐตฺวา มนุสฺเส มาเรตฺวา มํสํ คณฺหาหี’’ติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ตถา กตฺวา ถูลมํสํ อาทาย คจฺฉติฯ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ กเฬวรานิ ทิสฺสนฺติฯ มม มาตา น ปญฺญายติ, มม ปิตา น ปญฺญายติ, มม ภาตา ภคินี จ น ปญฺญายติ, มนุสฺสานํ ปริเทวนสทฺโท สูยติฯ นาครา ภีตตสิตา ‘‘อิเม มนุสฺเส สีโห นุ โข ขาทติ, พฺยคฺโฆ นุ โข ขาทติ, ยกฺโข นุ โข ขาทตี’’ติ โอโลเกนฺตา ปหารมุขํ ทิสฺวา ‘‘เอโก มนุสฺสขาทโก โจโร อิเม ขาทตี’’ติ มญฺญนฺติฯ มหาชนา ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา อุปกฺโกสิํสุฯ ราชา ‘‘กิํ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว อิมสฺมิํ นคเร มนุสฺสขาทโก โจโร อตฺถิ, ตํ คณฺหาเปถา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘อหํ กถํ ตํ ชานิสฺสามิ, กิํ อหํ นครํ รกฺขนฺโตปิ จรามี’’ติฯ

มหาชนา ‘‘ราชา นคเรน อนตฺถิโก, กาฬหตฺถิเสนาปติสฺส อาจิกฺขิสฺสามา’’ติ คนฺตฺวา ตสฺส ตํ กเถตฺวา ‘‘โจรํ ปริเยสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทิํสุฯ โส ‘‘สาธุ สตฺตาหํ อาคเมถ, ปริเยสิตฺวา โจรํ ทสฺสามี’’ติ มหาชเน อุยฺโยเชตฺวา ปุริเส อาณาเปสิ, ‘‘ตาตา, นคเร กิร มนุสฺสขาทโก โจโร อตฺถิ, ตุมฺเห เตสุ เตสุ ฐาเนสุ นิลียิตฺวา ตํ คณฺหถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย นครํ ปริคฺคณฺหนฺติฯ ภตฺตการโกปิ เอกสฺมิํ ฆรสนฺธิมฺหิ สมฺปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา เอกํ อิตฺถิํ มาเรตฺวา ฆนฆนมํสํ อาทาย ปจฺฉิยํ ปูเรตุํ อารภิฯ อถ นํ เต ปุริสา คเหตฺวา โปเถตฺวา ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา ‘‘คหิโต มนุสฺสขาทโก โจโร’’ติ มหาสทฺทํ กริํสุฯ มหาชโน ตํ ปริวาเรสิฯ อถ นํ สุฏฺฐุ พนฺธิตฺวา มํสปจฺฉิํ คีวาย พนฺธิตฺวา อาทาย เสนาปติสฺส ทสฺเสสุํฯ

เสนาปติ ตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอส อิมํ มํสํ ขาทติ, อุทาหุ อญฺเญน มํเสน มิสฺเสตฺวา วิกฺกิณาติ, อุทาหุ อญฺญสฺส วจเนน มาเรตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[371]

‘‘กสฺมา ตุวํ รสก เอทิสานิ, กโรสิ กมฺมานิ สุทารุณานิ;

หนาสิ อิตฺถี ปุริเส จ มูฬฺโห, มํสสฺส เหตุ อทุ ธนสฺส การณา’’ติฯ

ตตฺถ รสกาติ ภตฺตการณํ อาลปติฯ

อิโต ปรํ อุตฺตานสมฺพนฺธานิ วจนปฏิวจนานิ ปาฬิวเสเนว เวทิตพฺพานิ –

[372]

‘‘น อตฺตเหตู น ธนสฺส การณา, น ปุตฺตทารสฺส สหายญาตินํ;

ภตฺตา จ เม ภควา ภูมิปาโล, โส ขาทติ มํสํ ภทนฺเตทิสํฯ

[373]

‘‘สเจ ตุวํ ภตฺตุรตฺเถ ปยุตฺโต, กโรสิ กมฺมานิ สุทารุณานิ;

ปาโตว อนฺเตปุรํ ปาปุณิตฺวา, ลเปยฺยาสิ เม ราชิโน สมฺมุเข ตํฯ

[374]

‘‘ตถา กริสฺสามิ อหํ ภทนฺเต, ยถา ตุวํ ภาสสิ กาฬหตฺถิ;

ปาโตว อนฺเตปุรํ ปาปุณิตฺวา, วกฺขามิ เต ราชิโน สมฺมุเข ต’’นฺติฯ

ตตฺถ ภควาติ คารวาธิวจนํฯ สเจ ตุวนฺติ ‘‘สจฺจํ นุ โข ภณติ, อุทาหุ มรณภเยน มุสา ภณตี’’ติ วีมํสนฺโต เอวมาหฯ ตตฺถ สุทารุณานีติ มนุสฺสฆาตกมฺมานิฯ สมฺมุเข ตนฺติ สมฺมุเข ฐตฺวา เอวํ วเทยฺยาสีติฯ โส สมฺปฏิจฺฉนฺโต คาถมาหฯ

อถ นํ เสนาปติ คาฬฺหพนฺธนเมว สยาเปตฺวา วิภาตาย รตฺติยา อมจฺเจหิ จ นาคเรหิ จ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา สพฺเพสุ เอกจฺฉนฺเทสุ ชาเตสุ สพฺพฏฺฐาเนสุ อารกฺขํ ฐเปตฺวา นครํ หตฺถคตํ กตฺวา รสกสฺส คีวายํ มํสปจฺฉิํ พนฺธิตฺวา อาทาย ราชนิเวสนํ ปายาสิฯ สกลนครํ วิรวิฯ ราชา หิยฺโย ภุตฺตปาตราโส สายมาสมฺปิ อลภิตฺวา ‘‘รสโก อิทานิ อาคจฺฉิสฺสติ, อิทานิ อาคจฺฉสฺสตี’’ติ นิสินฺโนว ตํ รตฺติํ วีตินาเมตฺวา ‘‘อชฺชปิ รสโก นาคจฺฉติ, นาครานญฺจ มหาสทฺโท สูยติ, กิํ นู โข เอต’’นฺติ วาตปาเนน โอโลเกนฺโต ตํ ตถา อานียมานํ ทิสฺวา ‘‘ปากฏํ อิทํ การณํ ชาต’’นฺติ จินฺเตตฺวา สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา ปลฺลงฺเกเยว นิสีทิฯ กาฬหตฺถิปิ นํ อุปสงฺกมิตฺวา อนุยุญฺชิ, โสปิสฺส กเถสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[375]

‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ ปติ;

กาโฬ รสกมาทาย, ราชานํ อุปสงฺกมิ;

อุปสงฺกมฺม ราชานํ, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[376]

‘‘สจฺจํ กิร มหาราช, รสโก เปสิโต ตยาฯ

หนติ อิตฺถิปุริเส, ตุวํ มํสานิ ขาทสิฯ

[377]

‘‘เอวเมว ตถา กาฬ, รสโก เปสิโต มยา;

มม อตฺถํ กโรนฺตสฺส, กิเมตํ ปริภาสสี’’ติฯ

ตตฺถ กาฬาติ กาฬหตฺถิฯ เอวเมวาติ เตน เสนาปตินา เตชวนฺเตน อนุยุตฺโต ราชา มุสา วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต เอวมาหฯ ตตฺถ ตถาติ อิทํ ปุริมสฺส เววจนํฯ มม อตฺถนฺติ มม วุฑฺฒิํฯ กโรนฺตสฺสาติ กโรนฺตํฯ กิเมตนฺติ กสฺมา เอตํฯ ปริภาสสีติ อโห ทุกฺกรํ กโรสิ, กาฬหตฺถิ ตฺวํ นาม อญฺญํ โจรํ อคฺคเหตฺวา มม เปสนการกํ คณฺหาสีติ ตสฺส ภยํ ชเนนฺโต กเถสิฯ

ตํ สุตฺวา เสนาปติ ‘‘อยํ สเกเนว มุเขน ปฏิชานาติ, อโห สาหสิโก, เอตฺตกํ นาม กาลํ อิเม มนุสฺสา เอเตน ขาทิตา, วาเรสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาห – ‘‘มหาราช, มา เอวํ กริ, มา มนุสฺสมํสํ ขาทสี’’ติฯ ‘‘กาฬหตฺถิ กิํ กเถสิ, นาหํ วิรมิตุํ สกฺโกมี’’ติฯ ‘‘มหาราช, สเจ น วิรมิสฺสสิ, อตฺตานญฺจ รฏฺฐญฺจ นาเสสฺสสี’’ติฯ ‘‘เอวํ นสฺสนฺเตปิ อหํ เนว ตโต วิรมิตุํ สกฺโกมี’’ติฯ ตโต เสนาปติ ตสฺส สญฺญาปนตฺถาย วตฺถุํ อาหริตฺวา ทสฺเสติ – อตีตสฺมิญฺหิ กาเล มหาสมุทฺเท ฉ มหามจฺฉา อเหสุํฯ

เตสุ อานนฺโท ติมินนฺโท อชฺฌาโรโหติ อิเม ตโย มจฺฉา ปญฺจโยชนสติกา, ติมิงฺคโล ติมิรปิงฺคโล มหาติมิรปิงฺคโลติ อิเม ตโย มจฺฉา สหสฺสโยชนิกา โหนฺติฯ เต สพฺเพปิ ปาสาณเสวาลภกฺขา อเหสุํฯ เตสุ อานนฺโท มหาสมุทฺทสฺส เอกปสฺเส วสติฯ ตํ พหู มจฺฉา ทสฺสนาย อุปสงฺกมนฺติ, เอกทิวสํ ‘‘สพฺเพสํ ทฺวิปทจตุปฺปทานํ สตฺตานํ ราชา ปญฺญายติ, อมฺหากํ ราชา นตฺถิ, มยมฺเปตํ ราชานํ กริสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา สพฺเพ เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา อานนฺทํ ราชานํ กริํสุฯ เต มจฺฉา ตโต ปฏฺฐาย ตสฺส สายํ ปาโตว อุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺติฯ

อเถกทิวสํ อานนฺโท เอกสฺมิํ ปพฺพเต ปาสาณเสวาลํ ขาทนฺโต อชานิตฺวา ‘‘เสวาโล’’ติ สญฺญาย เอกํ มจฺฉํ ขาทิฯ ตสฺส ตํ มํสํ ขาทนฺตสฺส สกลสรีรํ สงฺโขเภสิฯ โส ‘‘กิํ นุ โข อิทํ อติวิย มธุร’’นฺติ นีหริตฺวา โอโลเกนฺโต มจฺฉมํสขณฺฑํ ทิสฺวา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อชานิตฺวา น ขาทามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สายํ ปาโตปิ มจฺฉานํ อาคนฺตฺวา คมนกาเล เอกํ ทฺเว มจฺเฉ ขาทิสฺสามิ, ปากฏํ กตฺวา ขาทิยมาเน เอโกปิ มํ น อุปสงฺกมิสฺสติ, สพฺเพ ปลายิสฺสนฺติ, ปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา ปจฺฉา โอสกฺกิโตสกฺกิตํ ปหริตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ ตถา กตฺวา ขาทิฯ มจฺฉา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตา จินฺตยิํสุฯ ‘‘กุโต นุ โข ญาตีนํ ภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติฯ อเถโก ปณฺฑิโต มจฺโฉ ‘‘มยฺหํ อานนฺทสฺส กิริยา น รุจฺจติ, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ มจฺเฉสุ อุปฏฺฐานํ คเตสุ อานนฺทสฺส กณฺณปตฺเต ปฏิจฺฉนฺโน อฏฺฐาสิฯ อานนฺโท มจฺเฉ อุยฺโยเชตฺวา สพฺพปจฺฉโต คจฺฉนฺตํ มจฺฉํ ขาทิฯ โส ปณฺฑิตมจฺโฉ ตสฺส กิริยํ ทิสฺวา อิตเรสํ อาโรเจสิฯ เต สพฺเพปิ ภีตตสิตา ปลายิํสุฯ

อานนฺโท ตโต ปฏฺฐาย มจฺฉมํสคิทฺเธน อญฺญํ โคจรํ น คณฺหิฯ โส ชิฆจฺฉาย ปีฬิโต กิลนฺโต ‘‘กหํ นุ โข อิเม คตา’’ติ เต มจฺเฉ ปริเยสนฺโต เอกํ ปพฺพตํ ทิสฺวา ‘‘มม ภเยน อิมํ ปพฺพตํ นิสฺสาย วสนฺติ มญฺเญ, ปพฺพตํ ปริกฺขิปิตฺวา อุปธาเรสฺสามี’’ติ นงฺคุฏฺเฐน จ สีเสน จ อุโภ ปสฺเส ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหิฯ

ตโต ‘‘สเจ อิธ วสนฺติ, ปลายิสฺสนฺตี’’ติ ปพฺพตํ ปริกฺขิปนฺตํ อตฺตโน นงฺคุฏฺฐํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มจฺโฉ มํ วญฺเจตฺวา ปพฺพตํ นิสฺสาย วสตี’’ติ กุทฺโธ ปณฺณาสโยชนมตฺตํ สกนงฺคุฏฺฐขณฺฑํ อญฺญมจฺฉสญฺญาย ทฬฺหํ คเหตฺวา มุรุมุรายนฺโต ขาทิ, ทุกฺขเวทนา อุปฺปชฺชิฯ โลหิตคนฺเธน มจฺฉา สนฺนิปติตฺวา ลุญฺชิตฺวา ขาทนฺตา ยาว สีสา อาคมํสุฯ มหาสรีรตาย ปริวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ, ปพฺพตราสิ วิย อฏฺฐิราสิ อโหสิฯ อากาสจาริโน ตาปสปริพฺพาชกา มนุสฺสานํ กถยิํสุฯ สกลชมฺพุทีเป มนุสฺสา ชานิํสุฯ ตํ วตฺถุํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต กาฬหตฺถิ อาห –

[378]

‘‘อานนฺโท สพฺพมจฺฉานํ, ขาทิตฺวา รสคิทฺธิมา;

ปริกฺขีณาย ปริสาย, อตฺตานํ ขาทิยา มโตฯ

[379]

‘‘เอวํ ปมตฺโต รสคารเว รตฺโต, พาโล ยที อายติ นาวพุชฺฌติ;

วิธมฺม ปุตฺเต จชิ ญาตเก จ, ปริวตฺติย อตฺตานญฺเญว ขาทติฯ

[380]

‘‘อิทํ เต สุตฺวาน วิเคตุ ฉนฺโท, มา ภกฺขยี ราช มนุสฺสมํสํ;

มา ตฺวํ อิมํ เกวลํ วาริโชว, ทฺวิปทาธิป สุญฺญมกาสิ รฏฺฐ’’นฺติฯ

ตตฺถ อานนฺโทติ, มหาราช, อตีตสฺมิํ กาเล มหาสมุทฺเท ปญฺจสตโยชนิโก อานนฺโท นาม มหามจฺโฉ สพฺเพสํ มจฺฉานํ ราชา มหาสมุทฺทสฺส เอกปสฺเส ฐิโตฯ ขาทิตฺวาติ สกชาติกานํ มจฺฉานํ รสคิทฺธิมา มจฺเฉ ขาทิตฺวาฯ ปริกฺขีณายาติ มจฺฉปริสาย ขยปฺปตฺตายฯ อตฺตานนฺติ อญฺญํ โคจรํ อคฺคเหตฺวา ปพฺพตํ ปริกฺขิปนฺโต ปณฺณาสโยชนมตฺตํ อตฺตโน นงฺคุฏฺฐขณฺฑํ อญฺญมจฺฉสญฺญาย ขาทิตฺวา มโต มรณปฺปตฺโต หุตฺวา อิทานิ มหาสมุทฺเท ปพฺพตมตฺโต อฏฺฐิราสิ อโหสิฯ เอวํ ปมตฺโตติ ยถา มหามจฺโฉ อานนฺโท, เอวมฺปิ ตถา ตฺวํ ตณฺหารสคิทฺธิโก หุตฺวา ปมตฺโต ปมาทภาวปฺปตฺโตฯ

รสคารเว รตฺโตติ มนุสฺสมํสสฺส รสคารเว รตฺโต อติรตฺตจิตฺโต โหติฯ พาโลติ ยทิ พาโล ทุปฺปญฺโญ อายติํ อนาคเต กาเล อุปฺปชฺชนกทุกฺขํ นาวพุชฺฌติ น ชานาติฯ

วิธมฺมาติ วิธเมตฺวา วินาเสตฺวา ปุตฺเตติ ปุตฺตธีตโร จฯ ญาตเก จาติ เสสญาตเก จ สหาเย จ, วิธมฺม ปุตฺเต จ จชิตฺวา ญาตเก จาติ อตฺโถฯ ปริวตฺติยาติ อญฺญํ อาหารํ อลภิตฺวา ชิฆจฺฉาย ปีฬิโต สกลนครํ ปริวตฺติย วิจริตฺวา มนุสฺสมํสํ อลภิตฺวา อตฺตานํ ขาทนฺโต อานนฺโท มจฺโฉ วิย อตฺตานญฺเญว ขาทติฯ

อิทํ เต สุตฺวานาติ, มหาราช, เต ตุยฺหํ มยา อานีตํ อิทํ อุทาหรณํ สุตฺวา ฉนฺโท มนุสฺสมํสขาทนจฺฉนฺโท วิเคตุ วิคจฺฉตุ วิรมตุฯ มา ภกฺขยีติ ราช มนุสฺสมํสํ มา ภกฺขยิ มา ขาทิฯ มา ตฺวํ อิมํ เกวลนฺติ มหาสมุทฺทํ สุญฺญํ กโรนฺโต วาริโช อานนฺโท มจฺโฉ อิว, โภ ทฺวิปทาธิป, ทฺวิปทานํ มนุสฺสานํ, อิสฺสร มหาราช, ตฺวํ เกวลํ สจฺจโต อิมํ ตว กาสิรฏฺฐํ นครํ สุญฺญํ มา อกาสีติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา ราชา, ‘‘โภ กาฬหตฺถิ, น ตฺวเมว อุปมํ ชานาสิ, อหมฺปิ ชานามี’’ติ มนุสฺสมํสคิทฺธตาย โปราณกวตฺถุํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห –

[381]

‘‘สุชาโต นาม นาเมน, โอรโส ตสฺส อตฺรโช;

ชมฺพุเปสิมลทฺธาน, มโต โส ตสฺส สงฺขเยฯ

[382]

‘‘เอวเมว อหํ กาฬ, ภุตฺวา ภกฺขํ รสุตฺตมํ;

อลทฺธา มานุสํ มํสํ, มญฺเญ หิสฺสามิ ชีวิต’’นฺติฯ

ตตฺถ สุชาโต นามาติ กาฬหตฺถิ กุฏุมฺพิโก นาเมน สุชาโต นาม, ตสฺส อตฺรโช ปุตฺโต โอรโส ชมฺพุเปสิํ อลทฺธาน อลภิตฺวานฯ มโตติ ยถา ตสฺสา ชมฺพุเปสิยา สงฺขเย โส กุฏุมฺพิกปุตฺโต มโต, เอวเมว อหํ รสุตฺตมํ อญฺญรสานํ อุตฺตมํ มนุสฺสานํ มํสํ ภุตฺวา ภุญฺชิตฺวา อลทฺธา มนุสฺสมํสํ ชีวิตํ หิสฺสามีติ มญฺเญ มญฺญามิฯ

อตีเต กิร พาราณสิยํ สุชาโต นาม กุฏุมฺพิโก โลณมฺพิลเสวนตฺถาย หิมวนฺตโต อาคตานิ ปญฺจ อิสิสตานิ อตฺตโน อุยฺยาเน วสาเปตฺวา อุปฏฺฐาสิฯ ฆเร จสฺส นิพทฺธํ ปญฺจสตมตฺตา ภิกฺขา อโหสิฯ เต ปน ตาปสา กทาจิ ชนปเทปิ ภิกฺขาย จรนฺติ, กทาจิ มหาชมฺพุเปสิํ อาหริตฺวา ขาทนฺติฯ เตสํ ชมฺพุเปสิํ อาหริตฺวา ขาทนกาเล สุชาโต จินฺเตสิ – ‘‘อชฺช ภทฺทนฺตานํ ตโย จตฺตาโร ทิวสา อนาคจฺฉนฺตานํ, กหํ นุ โข คตา’’ติฯ โส อตฺตโน ปุตฺตกํ องฺคุลิยํ คาหาเปตฺวา เตสํ ภตฺตกิจฺจกาเล ตตฺถ อคมาสิฯ ตสฺมิํ สมเย มหลฺลกานํ มุขวิกฺขาลนกาเล อุทกํ ทตฺวา สพฺพนวโก ชมฺพุเปสิํ ขาทติฯ สุชาโต ตาปเส วนฺทิตฺวา นิสินฺโน – ‘‘กิํ, ภนฺเต, ขาทถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มหาชมฺพุเปสิํ, อาวุโส’’ติฯ ตํ สุตฺวา กุมาโร ปิปาสํ อุปฺปาเทสิฯ อถสฺส คณเชฏฺฐโก ตาปโส โถกํ ทาเปสิฯ โส ตํ ขาทิตฺวา มธุรรเส พชฺฌิตฺวา – ‘‘ชมฺพุเปสิํ เม เทถา’’ติ ปุนปฺปุนํ ยาจิฯ กุฏุมฺพิโก ธมฺมํ สุณนฺโต, ‘‘ปุตฺตก, มา วิรวิ, เคหํ คนฺตฺวา ขาทิสฺสสี’’ติ ตํ วญฺเจตฺวา ‘‘อิมํ นิสฺสาย ภทนฺตา อุกฺกณฺเฐยฺยุ’’นฺติ ตํ สมสฺสาเสนฺโต อิสิคณํ อนาปุจฺฉิตฺวา เคหํ คโตฯ คตกาลโต ปฏฺฐาย จสฺส ปุตฺโต ‘‘ชมฺพุเปสิํ เม เทถา’’ติ ปริเทวิฯ สุชาโต ‘‘อิสโยปิ อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คโตฯ เต อิสโยปิ ‘‘อิธ จิรํ วสิมฺหา’’ติ หิมวนฺตเมว คตาฯ อาราเม อิสโย อปสฺสนฺโต ตสฺส ชมฺพุอมฺพปนสโมจาทีนํ เปสิโย มธุสกฺขรจุณฺณสํยุตฺตา อทาสิฯ ตา ตสฺส ชิวฺหคฺเค ฐปิตมตฺตา หลาหลวิสสทิสา โหนฺติฯ โส สตฺตาหํ นิราหาโร หุตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ ราชา อิทํ การณํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ

ตโต กาฬหตฺถิ ‘‘อยํ ราชา อติวิย รสคิทฺโธ, อปรานิปิสฺส อุทาหรณานิ อาหริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘มหาราช, วิรมาหี’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ วิรมิตุํ น สกฺโกมี’’ติฯ เทว, สเจ น วิรมิสฺสสิ, ตุวํ ญาติมณฺฑลโต เจว รชฺชสิริโต จ ปริหายิสฺสสิฯ

อตีตสฺมิญฺหิ, มหาราช, อิเธว พาราณสิยํ ปญฺจสีลรกฺขกํ โสตฺถิยกุลํ อโหสิ ฯ ตสฺส กุลสฺส เอกปุตฺตโก อโหสิฯ โส มาตาปิตูนํ ปิโย มนาโป อโหสิ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคูฯ โส สมวเยหิ ตรุเณหิ สทฺธิํ คณพนฺธเนน วิจริฯ เสสา คณพนฺธา มจฺฉมํสาทีนิ ขาทนฺตา สุรํ ปิวนฺติฯ มาณโว มํสาทีนิ น ขาทติ, สุรํ น ปิวติฯ เต มนฺตยิํสุ – ‘‘อยํ สุราย อปิวนโต อมฺหากํ มูลํ น เทติ, อุปาเยน นํ สุรํ ปาเยสฺสามา’’ติฯ เต สนฺนิปติตฺวา, ‘‘สมฺม, ฉณกีฬํ กีฬิสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘สมฺม, ตุมฺเห สุรํ ปิวถ, อหํ สุรํ น ปิวามิ, ตุมฺเหว คจฺฉถา’’ติฯ ‘‘สมฺม, ตว ปิวนตฺถาย ขีรํ คณฺหาเปสฺสามา’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ ธุตฺตา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปทุมินิปตฺเตสุ ติขิณสุรํ พนฺธาเปตฺวา ฐปยิํสุฯ อถ เนสํ ปานกาเล มาณวสฺส ขีรํ อุปนยิํสุฯ อถ เอโก ธุตฺโต ‘‘โปกฺขรมธุํ, โภ, อาหรา’’ติ อาหราเปตฺวา ปทุมินิปตฺตปุฏํ เหฏฺฐา ฉิทฺทํ กตฺวา องฺคุลีหิ มุเข ฐเปตฺวา อากฑฺฒิฯ เอวํ อิตเรปิ อาหราเปตฺวา ปิวิํสุฯ มาณโว ‘‘กิํ นาเมต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘โปกฺขรมธุนามา’’ติฯ ‘‘อหมฺปิ โถกํ ลภิสฺสามิ, เทถ โภนฺโต’’ติฯ ตสฺสปิ ทาปยิํสุฯ โส โปกฺขรมธุสญฺญาย สุรํ ปิวิฯ อถสฺส องฺคารปกฺกมํสํ อทํสุ, ตมฺปิ ขาทิฯ

เอวมสฺส ปุนปฺปุนํ ปิวนฺตสฺส มตฺตกาเล ‘‘น เอตํ โปกฺขรมธุ, สุรา เอสา’’ติ วทิํสุฯ โส ‘‘เอตฺตกํ กาลํ เอวํ มธุรรสํ น ชานิํ, อาหรถ, โภ, สุร’’นฺติ อาหฯ เต อาหริตฺวา ปุนปิ อทํสุฯ ปิปาสา มหตี อโหสิฯ อถสฺส ปุนปิ ยาจนฺตสฺส ‘‘ขีณา’’ติ วทิํสุฯ โส ‘‘หนฺท ตํ, โภ, อาหราเปถา’’ติ องฺคุลิมุทฺทิกํ อทาสิ, โส สกลทิวสํ เตหิ สทฺธิํ ปิวิตฺวา มตฺโต รตฺตกฺโข กมฺปนฺโต วิลปนฺโต เคหํ คนฺตฺวา นิปชฺชิฯ อถสฺส ปิตา สุราย ปิวิตภาวํ ญตฺวา วิคเต มตฺเต, ‘‘ตาต, อยุตฺตํ เต กตํ โสตฺติยกุเล ชาเตน สุรํ ปิวนฺเตน, มา ปุน เอวํ อกาสี’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, โก มยฺหํ โทโส’’ติฯ ‘‘สุราย ปิวิตภาโว’’ติฯ ‘‘ตาต, กิํ กเถสิ, มยา เอวรูปํ มธุรรสํ เอตฺตกํ กาลํ อลทฺธปุพฺพ’’นฺติฯ พฺราหฺมโณ ปุนปฺปุนํ ยาจิฯ โสปิ ‘‘น สกฺโกมิ วิรมิตุ’’นฺติ อาหฯ อถ พฺราหฺมโณ ‘‘เอวํ สนฺเต อมฺหากํ กุลวํโส จ อุจฺฉิชฺชิสฺสติ, ธนญฺจ วินสฺสิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[383]

‘‘มาณว อภิรูโปสิ, กุเล ชาโตสิ โสตฺถิเย;

น ตฺวํ อรหสิ ตาต, อภกฺขํ ภกฺขเยตเว’’ติฯ

ตตฺถ , มาณวาติ, มาณว, ตฺวํ อภิรูโป อสิ, โสตฺถิเย กุเล ชาโตปิ อสิฯ อภกฺขํ ภกฺขเยตเวติ, ตาต, ตฺวํ อภกฺขิตพฺพยุตฺตกํ ภกฺขยิตุํ น อรหสิฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา, ‘‘ตาต, วิรม, สเจ น วิรมสิ, อหํ ตํ อิโต เคหา นิกฺขาเมสฺสามิ, ตว รฏฺฐา ปพฺพาชนียกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อาหฯ มาณโว ‘‘เอวํ สนฺเตปิ อหํ สุรํ ชหิตุํ น สกฺโกมี’’ติ วตฺวา คาถาทฺวยมาห –

[384]

‘‘รสานํ อญฺญตรํ เอตํ, กสฺมา มํ ตฺวํ นิวารเย;

โสหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, ยตฺถ ลจฺฉามิ เอทิสํฯ

[385]

‘‘โสวาหํ นิปฺปติสฺสามิ, นเต วจฺฉามิ สนฺติเก;

ยสฺส เม ทสฺสเนน ตฺวํ, นาภินนฺทสิ พฺราหฺมณา’’ติฯ

ตตฺถ รสานนฺติ โลณมฺพิลติตฺตกกฏุกขาริกมธุรกสาวสงฺขาตานํ สตฺตนฺนํ รสานํ อญฺญตรํ อุตฺตมรสเมตํ มชฺชํ นามฯ โสวาหนฺติ โส อหํ เอวฯ นิปฺปติสฺสามีติ นิกฺขมิสฺสามิฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘นาหํ สุราปานา วิรมิสฺสามิ, ยํ เต รุจฺจติ, ตํ กโรหี’’ติ อาหฯ อถ พฺราหฺมโณ ‘‘ตยิ อมฺเห ปริจฺจชนฺเต มยมฺปิ ตํ ปริจฺจชิสฺสามา’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[386]

‘‘อทฺธา อญฺเญปิ ทายาเท, ปุตฺเต ลจฺฉาม มาณว;

ตฺวญฺจ ชมฺม วินสฺสสุ, ยตฺถ ปตฺตํ น ตํ สุเณ’’ติฯ

ตตฺถ ยตฺถ ปตฺตนฺติ ยตฺถ คตํ ตํ ‘‘อสุกฏฺฐาเน นาม วสตี’’ติ น สุโณม, ตตฺถ คจฺฉาหีติ อตฺโถฯ

อถ นํ วินิจฺฉยํ เนตฺวา อปุตฺตภาวํ กตฺวา นีหราเปสิฯ โส อปรภาเค นิปฺปจฺจโย กปโณ ชิณฺณปิโลติกํ นิวาเสตฺวา กปาลหตฺโถ ปิณฺฑาย จรนฺโต อญฺญตรํ กุฏฺฏํ นิสฺสาย กาลมกาสิฯ อิทํ การณํ อาหริตฺวา กาฬหตฺถิ รญฺโญ ทสฺเสตฺวา, ‘‘มหาราช, สเจ ตฺวํ อมฺหากํ วจนํ น กริสฺสสิ, ปพฺพาชนียกมฺมํ เต กริสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[387]

‘‘เอวเมว ตุวํ ราช, ทฺวิปทินฺท สุโณหิ เม;

ปพฺพาเชสฺสนฺติ ตํ รฏฺฐา, โสณฺฑํ มาณวกํ ยถา’’ติฯ

ตตฺถ ทฺวิปทินฺทาติ ทฺวิปทานํ อินฺท, โภ มหาราช, เม มม วจนํ สุโณหิ ตุวํ, เอวเมว โสณฺฑํ มาณวกํ ยถา ตํ ภวนฺตํ รฏฺฐโต ปพฺพาเชสฺสนฺติฯ

เอวํ กาฬหตฺถินา อุปมาย อาหฏายปิ ราชา ตโต วิรมิตุํ อสกฺโกนฺโต อปรมฺปิ อุทาหรณํ ทสฺเสตุํ อาห –

[388]

‘‘สุชาโต นาม นาเมน, ภาวิตตฺตาน สาวโก;

อจฺฉรํ กามยนฺโตว, น โส ภุญฺชิ น โส ปิวิฯ

[389]

‘‘กุสคฺเคนุทกมาทาย, สมุทฺเท อุทกํ มิเน;

เอวํ มานุสกา กามา, ทิพฺพกามาน สนฺติเกฯ

[390]

‘‘เอวเมว อหํ กาฬ, ภุตฺวา ภกฺขํ รสุตฺตมํ;

อลทฺธา มานุสํ มํสํ, มญฺเญ หิสฺสามิ ชีวิต’’นฺติฯ

วตฺถุ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสเมวฯ

ตตฺถ ภาวิตตฺตานาติ ภาวิตจิตฺตานํ เตสํ ปญฺจนฺนํ อิสิสตานํฯ อจฺฉรํ กามยนฺโตวาติ โส กิร เตสํ อิสีนํ มหาชมฺพุเปสิยา ขาทนกาเล อนาคมนํ วิทิตฺวา ‘‘กิํ นุ โข การณา น อาคจฺฉนฺติ, สเจ กตฺถจิ คตา, ชานิสฺสามิ, โน เจ, อถ เนสํ สนฺติเก ธมฺมํ สุณิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา อิสิคเณ วนฺทิตฺวา คณเชฏฺฐกสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต นิสินฺโนว สูริเย อตฺถงฺคเต อุยฺโยชิยมาโนปิ ‘‘อชฺช อิเธว วสิสฺสามี’’ติ วตฺวา อิสิคณํ วนฺทิตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิฯ รตฺติภาเค สกฺโก เทวราชา เทวจฺฉราสงฺฆปริวุโต สทฺธิํ อตฺตโน ปริจาริกาหิ อิสิคณํ วนฺทิตุํ อาคโต, สกลาราโม เอโกภาโส อโหสิฯ สุชาโต ‘‘กิํ นุ โข เอต’’นฺติ อุฏฺฐาย ปณฺณสาลฉิทฺเทน โอโลเกนฺโต สกฺกํ อิสิคณํ วนฺทิตุํ อาคตํ เทวจฺฉราปริวุตํ ทิสฺวา อจฺฉรานํ สห ทสฺสเนน ราครตฺโต อโหสิฯ สกฺโก นิสีทิตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ

กุฏุมฺพิโกปิ ปุนทิวเส อิสิคณํ วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, โก นาเมส รตฺติภาเค ตุมฺหากํ วนฺทนตฺถาย อาคโต’’ติ? ‘‘สกฺโก, อาวุโส’’ติฯ ‘‘ตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา กา นาเมตา’’ติ? ‘‘เทวจฺฉรา นาเมตา’’ติฯ โส อิสิคณํ วนฺทิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา คตกาลโต ปฏฺฐาย ‘‘อจฺฉรํ เม เทถ, อจฺฉรํ เม เทถา’’ติ วิลปิฯ ญาตกา ปริวาเรตฺวา ‘‘ภูตาวิฏฺโฐ นุ โข’’ติ อจฺฉรํ ปหริํสุฯ โส ‘‘นาหํ เอตํ อจฺฉรํ กเถมิ, เทวจฺฉรํ กเถมี’’ติ วตฺวา ‘‘อยํ อจฺฉรา’’ติ อลงฺกริตฺวา อานีตํ ภริยมฺปิ คณิกมฺปิ โอโลเกนฺโต ‘‘นายํ อจฺฉรา, ยกฺขินี เอสา, เทวจฺฉรํ เม เทถา’’ติ วิลปนฺโต นิราหาโร หุตฺวา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘อจฺฉรํ กามยนฺโตว, น โส ภุญฺชิ น โส ปิวี’’ติฯ

กุสคฺเคนุทกมาทาย, สมุทฺเท อุทกํ มิเนติ, สมฺม กาฬหตฺถิ, โย กุสคฺเคเนว อุทกํ คเหตฺวา ‘‘เอตฺตกํ สิยา มหาสมุทฺเท อุทก’’นฺติ เตน สทฺธิํ อุปมาย มิเนยฺย, โส เกวลํ มิเนยฺเยว, กุสคฺเค ปน อุทกํ อติปริตฺตกเมวฯ ยถา ตํ, เอวํ มานุสกา กามา ทิพฺพกามานํ สนฺติเก, ตสฺมา โส สุชาโต อญฺญํ อิตฺถิํ น โอโลเกสิ, อจฺฉรเมว ปตฺเถนฺโต มโตฯ เอวเมวาติ ยถา โส ทิพฺพกามํ อลภนฺโต ชีวิตํ ชหิ, เอวํ อหมฺปิ อุตฺตมรสํ มนุสฺสมํสํ อลภนฺโต ชีวิตํ ชหิสฺสามีติ วทติฯ

ตํ สุตฺวา กาฬหตฺถิ ‘‘อยํ ราชา อติวิย รสคิทฺโธ, สญฺญาเปสฺสามิ น’’นฺติ สกชาติกานํ มํสํ ขาทิตฺวา อากาสจรา สุวณฺณหํสาปิ ตาว วินฏฺฐาติ ทสฺเสตุํ คาถาทฺวยมาห –

[391]

‘‘ยถาปิ เต ธตรฏฺฐา, หํสา เวหายสงฺคมา;

อภุตฺตปริโภเคน, สพฺเพ อพฺภตฺถตํ คตาฯ

[392]

‘‘เอวเมว ตุวํ ราช, ทฺวิปทินฺท สุโณหิ เม;

อภกฺขํ ราช ภกฺเขสิ, ตสฺมา ปพฺพาชยนฺติ ต’’นฺติฯ

ตตฺถ อภุตฺตปริโภเคนาติ อตฺตโน สมานชาติกานํ ปริโภเคนฯ อพฺภตฺถตํ คตาติ สพฺเพ มรณเมว ปตฺตาฯ อตีเต กิร จิตฺตกูเฏ สุวณฺณคุหายํ นวุติ หํสสหสฺสานิ วสนฺติฯ

เต วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส น นิกฺขมนฺติ, สเจ นิกฺขเมยฺยุํ, อุทกปุณฺเณหิ ปตฺเตหิ อุปฺปติตุํ อสกฺโกนฺตา มหาสมุทฺเทเยว ปเตยฺยุํ, ตสฺมา น จ นิกฺขมนฺติฯ อุปกฏฺเฐ ปน วสฺสกาเล ชาตสฺสรโต สยํชาตสาลิโย อาหริตฺวา คุหํ ปูเรตฺวา สาลิํ ขาทนฺตา วสนฺติฯ เตสํ ปน คุหํ ปวิฏฺฐกาเล คุหทฺวาเร เอโก รถจกฺกปฺปมาโณ อุณฺณนาภิ นาม มกฺกฏโก เอเกกสฺมิํ มาเส เอเกกํ ชาลํ วินนฺธติฯ ตสฺส เอเกกํ สุตฺตํ โครชฺชุปฺปมาณํ โหติฯ หํสา ‘‘ตํ ชาลํ ภินฺทิสฺสตี’’ติ เอกสฺส ตรุณหํสสฺส ทฺเว โกฏฺฐาเส เทนฺติฯ โส วิคเต เทเว ปุรโต คนฺตฺวา ตํ ชาลํ ภินฺทติฯ เตน มคฺเคน เสสา คจฺฉนฺติฯ อเถกสฺมิํ กาเล ปญฺจ มาเส วสฺโส วุฏฺโฐ อโหสิฯ หํสา ขีณโคจรา ‘‘กิํ นุ โข กตฺตพฺพ’’นฺติ มนฺเตตฺวา ‘‘มยํ ชีวนฺตา อณฺฑานิ ลภิสฺสามา’’ติ ปฐมํ อณฺฑานิ ขาทิํสุ, ตโต โปตเก, ตโต ชิณฺณหํเสฯ ปญฺจมาสจฺจเยน วสฺสํ อปคตํฯ มกฺกฏโก ปญฺจ ชาลานิ วินนฺธิฯ หํสา สกชาติกานํ มํสํ ขาทิตฺวา อปฺปถามา ชาตาฯ ทฺวิคุณโกฏฺฐาสลาภี หํสตรุโณ ชาเล ปหริตฺวา จตฺตาริ ภินฺทิ, ปญฺจมํ ฉินฺทิตุํ นาสกฺขิ, ตตฺเถว ลคฺคิฯ อถสฺส สีสํ วิชฺฌิตฺวา มกฺกฏโก โลหิตํ ปิวิฯ อญฺโญปิ อาคนฺตฺวา ชาลํ ปหริ, โสปิ ตตฺเถว ลคฺคีติ เอวํ สพฺเพสํ มกฺกฏโก โลหิตํ ปิวิฯ ตทา ธตรฏฺฐกุลํ อุจฺฉินฺนนฺติ วทนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ อพฺภตฺถตํคตา’’ติฯ

เอวเมว ตุวนฺติ ยถา เอเต หํสา อภกฺขํ สกชาติกมํสํ ขาทิํสุ, ตถา ตฺวมฺปิ ขาทสิ, สกลนครํ ภยปฺปตฺตํ, วิรม, มหาราชาติฯ ตสฺมา ปพฺพาชยนฺติ ตนฺติ ยสฺมา อภกฺขํ สกชาติกมํสํ ภกฺเขสิ, ตสฺมา อิเม นครวาสิโน ตํ รฏฺฐา ปพฺพาชยนฺติฯ

ราชา อญฺญมฺปิ อุปมํ วตฺตุกาโม อโหสิฯ นาครา ปน อุฏฺฐาย, ‘‘สามิ เสนาปติ, กิํ กโรสิ, กิํ มนุสฺสมํสขาทกํ โจรํ คเหตฺวา วิจรสิ, สเจ น วิรมิสฺสติ, รฏฺฐโต นํ ปพฺพาเชหี’’ติ วตฺวา นาสฺส กเถตุํ อทํสุฯ ราชา พหูนํ กถํ สุตฺวา ภีโต ปุน วตฺตุํ นาสกฺขิฯ ปุนปิ นํ เสนาปติ ‘‘กิํ มหาราช วิรมิตุํ สกฺขิสฺสสิ, อุทาหุ น สกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา ‘‘น สกฺโกมี’’ติ วุตฺเต สพฺพํ โอโรธคณญฺจ ปุตฺตธีตโร จ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเต ปสฺเส ฐเปตฺวา, ‘‘มหาราช, อิเม ญาติมณฺฑเล เจว อมจฺจคณญฺจ รชฺชสิริญฺจ โอโลเกหิ, มา วินสฺสิ, วิรม มนุสฺสมํสโต’’ติ อาหฯ

ราชา ‘‘น มยฺหํ เอเต มนุสฺสมํสโต ปิยตรา’’ติ วตฺวา ‘‘เตน หิ, มหาราช, อิมมฺหา นครา จ รฏฺฐา จ นิกฺขมถา’’ติ วุตฺเต, ‘‘กาฬหตฺถิ, น เม รชฺเชนตฺโถ, นครา นิกฺขมามิ, เอกํ ปน เม ขคฺคญฺจ รสกญฺจ ภาชนญฺจ เทหี’’ติ อาหฯ อถสฺส ขคฺคญฺจ มํสปจนภาชนญฺจ ปจฺฉิญฺจ อุกฺขิปาเปตฺวา รสกญฺจ ทตฺวา รฏฺฐา ปพฺพาชนียกมฺมํ กริํสุฯ

โส ขคฺคญฺจ รสกญฺจ อาทาย นครา นิกฺขมิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา เอกสฺมิํ นิคฺโรธมูเล วสนฏฺฐานํ กตฺวา ตตฺถ วสนฺโต อฏวิมคฺเค ฐตฺวา มนุสฺเส มาเรตฺวา อาหริตฺวา รสกสฺส เทติฯ โสปิสฺส มํสํ ปจิตฺวา อุปนาเมติฯ เอวํ อุโภปิ ชีวนฺติฯ มนุสฺสคหณกาเล ‘‘อหํ อเร มนุสฺสโจโร โปริสาโท’’ติ วตฺวา ตสฺมิํ ปกฺขนฺเต โกจิ สกภาเวน สณฺฐาตุํ น สกฺโกติ, สพฺเพ ภูมิยํ ปตนฺติฯ เตสุ ยํ อิจฺฉติ, ตํ อุทฺธํปาทํ อโธสีสํ กตฺวา อาหริตฺวา รสกสฺส เทติฯ โส เอกทิวสํ อรญฺเญ กญฺจิ มนุสฺสํ อลภิตฺวา อาคโต รสเกน ‘‘กิํ เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘อุทฺธเน อุกฺขลิํ อาโรเปหี’’ติ อาหฯ ‘‘มํสํ กหํ, เทวา’’ติ? ‘‘ลภิสฺสามหํ มํส’’นฺติฯ โส ‘‘นตฺถิ เม ทานิ ชีวิต’’นฺติ กมฺปมาโน อุทฺธเน อคฺคิํ กตฺวา อุกฺขลิํ อาโรเปสิฯ อถ นํ โปริสาโท อสินา มาเรตฺวา มํสํ ปจิตฺวา ขาทิฯ ตโต ปฏฺฐาย เอกโกว ชาโต สยเมว ปจิตฺวา ขาทติฯ ‘‘โปริสาโท มคฺเค มคฺคปฏิปนฺเน หนตี’’ติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ อโหสิฯ

ตทา เอโก สมฺปนฺนวิภโว พฺราหฺมโณ ปญฺจหิ สกฏสเตหิ โวหารํ กโรนฺโต ปุพฺพนฺตโต อปรนฺตํ สญฺจรติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘โปริสาโท นาม กิร โจโร อนฺตรามคฺเค มนุสฺเส มาเรสิ, ธนํ ทตฺวา ตํ อฏวิํ อติกฺกมิสฺสามี’’ติฯ โส อฏวิมุขวาสีนํ มนุสฺสานํ ‘‘ตุมฺเห มํ อฏวิโต อติกฺกาเมถา’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา เตหิ สทฺธิํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ คจฺฉนฺโต จ พฺราหฺมโณ สพฺพสตฺถํ ปุรโต กตฺวา สยํ นฺหาตานุลิตฺโต สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต เสตโคณยุตฺเต สุขยานเก นิสินฺโน เตหิ อฏวิวาสิกปุริเสหิ ปริวุโต สพฺพปจฺฉโต อคมาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ โปริสาโท รุกฺขํ อารุยฺห ปุริเส อุปธาเรนฺโต เสสมนุสฺเสสุ ‘‘กิํ อิเมสุ มยา ขาทิตพฺพํ อตฺถี’’ติ วิคตจฺฉนฺโท หุตฺวา พฺราหฺมณํ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย ตํ ขาทิตุกามตาย ปคฺฆริตเขโฬ อโหสิฯ

โส ตสฺมิํ อตฺตโน สนฺติกํ อาคเต รุกฺขโต โอรุยฺห ‘‘อหํ อเร โปริสาโท’’ติ นามํ ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวา ขคฺคํ ปริวตฺเตนฺโต วาลุกาย เตสํ อกฺขีนิ ปูเรนฺโต วิย ปกฺขนฺทิฯ เอโกปิ ฐาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, สพฺเพ ภูมิยํ อุเรน นิปชฺชิํสุฯ โส สุขยานเก นิสินฺนํ พฺราหฺมณํ ปาเท คเหตฺวา ปิฏฺฐิยํ อโธสีสกํ โอลมฺเพตฺวา สีสํ โคปฺผเกหิ ปหรนฺโต อุกฺขิปิตฺวา ปายาสิฯ

ตทา เต ปุริสา อุฏฺฐาย, ‘‘โภ, ปุริสา มยํ พฺราหฺมณสฺส หตฺถโต กหาปณสหสฺสํ คณฺหิมฺหา, โก นาม อมฺหากํ ปุริสกาโร, สกฺโกนฺตา วา อสกฺโกนฺตา วา โถกํ อนุพนฺธามา’’ติ วตฺวา อนุพนฺธิํสุฯ โปริสาโทปิ นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต กญฺจิ อทิตฺวา สณิกํ ปายาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ถามสมฺปนฺโน เอโก สูรปุริโส เวเคน ตํ ปาปุณิฯ โส ตํ ทิสฺวา เอกํ วติํ ลงฺฆนฺโต ขทิรขาณุกํ อกฺกมิ, ขาณุโก ปิฏฺฐิปาเทน นิกฺขมิฯ โลหิเตน ปคฺฆรนฺเตน ลงฺฆมาโน ยาติฯ อถ นํ โส ทิสฺวา, ‘‘โภ, มยา เอส วิทฺโธ, เกวลํ ตุมฺเห ปจฺฉโต เอถ, คณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ อาหฯ เต ทุพฺพลภาวํ ญตฺวา ตํ อนุพนฺธิํสุฯ โส เตหิ อนุพทฺธภาวํ ญตฺวา พฺราหฺมณํ วิสฺสชฺเชตฺวา อตฺตานํ โสตฺถิมกาสิฯ อถ อฏวิวาสิกปุริสา พฺราหฺมณสฺส ลทฺธกาลโต ปฏฺฐาย ‘‘กิํ อมฺหากํ โจเรนา’’ติ ตโต นิวตฺติํสุฯ

โปริสาโทปิ อตฺตโน นิคฺโรธมูลํ คนฺตฺวา ปาโรหนฺตรํ ปวิสิตฺวา นิปนฺโน, ‘‘อยฺเย รุกฺขเทวเต, สเจ เม สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว วณํ ผาสุกํ กาตุํ สกฺขิสฺสสิ, สกลชมฺพุทีเป เอกสตขตฺติยานํ คลโลหิเตน ตว ขนฺธํ โธวิตฺวา อนฺเตหิ ปริกฺขิปิตฺวา ปญฺจมธุรมํเสน พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อายาจนํ กริฯ ตสฺส อนฺนปานมํสํ อลภนฺตสฺส สรีรํ สุสฺสิตฺวา อนฺโตสตฺตาเหเยว วโณ ผาสุโก อโหสิฯ โส เทวตานุภาเวน ตสฺส ผาสุกภาวํ สลฺลกฺเขสิฯ โส กติปาหํ มนุสฺสมํสํ ขาทิตฺวา พลํ คเหตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘พหุปการา เม เทวตา, อายาจนา อสฺสา มุจฺจิสฺสามี’’ติฯ โส ขคฺคํ อาทาย รุกฺขมูลโต นิกฺขมิตฺวา ‘‘ราชาโน อาเนสฺสามี’’ติ ปายาสิฯ อถ นํ ปุริมภเว ยกฺขกาเล เอกโต มนุสฺสมํสขาทโก สหายกยกฺโข อนุวิจรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มม อตีตภเว สหาโย’’ติ ญตฺวา, ‘‘สมฺม, มํ สญฺชานาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น สญฺชานามี’’ติฯ

อถสฺส ปุริมภเว กตการณํ กเถสิฯ โส ตํ สญฺชานิตฺวา ปฏิสนฺถารมกาสิฯ ‘‘กหํ นิพฺพตฺโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ นิพฺพตฺตฏฺฐานญฺจ รฏฺฐา ปพฺพาชิตการณญฺจ อิทานิ วสนฏฺฐานญฺจ ขาณุนา วิทฺธการณญฺจ เทวตาย อายาจนาโมจนตฺถํ คมนการณญฺจ สพฺพํ อาโรเจตฺวา ‘‘ตยาปิ มเมตํ กิจฺจํ นิตฺถริตพฺพํ, อุโภปิ คจฺฉาม, สมฺมา’’ติ อาหฯ ‘‘สมฺม น คจฺเฉยฺยาหํ, เอกํ ปน เม กมฺมํ อตฺถิ, อหํ โข ปน อนคฺฆํ ปทลกฺขณํ นาม เอกํ มนฺตํ ชานามิ, โส พลญฺจ ชวญฺจ สทฺทญฺจ กโรติ, ตํ มนฺตํ คณฺหาหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ ยกฺโขปิสฺส ตํ ทตฺวา ปกฺกามิฯ

โปริสาโท มนฺตํ อุคฺคเหตฺวา ตโต ปฏฺฐาย วาตชโว อติสูโร อโหสิฯ โส สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว เอกสตราชาโน อุยฺยานาทีนิ คจฺฉนฺเต ทิสฺวา วาตเวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ‘‘อหํ อเร มนุสฺสโจโร โปริสาโท’’ติ นามํ สาเวตฺวา วคฺคนฺโต นทนฺโต ภยปฺปตฺเต กตฺวา ปาเท คเหตฺวา อโธสีสเก กตฺวา ปณฺหิยา สีสํ ปหรนฺโต วาตเวเคน เนตฺวา หตฺถตเลสุ ฉิทฺทานิ กตฺวา รชฺชุยา อาวุนิตฺวา นิคฺโรธรุกฺเข โอลมฺเพสิ อคฺคปาทงฺคุลีหิ ภูมิยํ ผุสมานาหิฯ เต สพฺเพ ราชาโน วาเต ปหรนฺเต มิลาตกุรณฺฑกทามานิ วิย ปริวตฺตนฺตา โอลมฺพิํสุฯ ‘‘สุตโสโม ปน เม ปิฏฺฐิอาจริโย โหติ, สเจ คณฺหิสฺสามิ, สกลชมฺพุทีโป ตุจฺโฉ ภวิสฺสตี’’ติ ตํ น เนสิฯ โส ‘‘พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อคฺคิํ กตฺวา สูเล ตจฺฉนฺโต นิสีทิฯ รุกฺขเทวตา ตํ กิริยํ ทิสฺวา ‘‘มยฺหํ กิเรส พลิกมฺมํ กโรติ, วณมฺปิสฺส มยา กิญฺจิ ผาสุกํ กตํ นตฺถิ, อิทานิ อิเมสํ มหาวินาสํ กริสฺสติ, กิํ นุ โข กตฺตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘อหํ เอตํ วาเรตุํ น สกฺขิสฺสามี’’ติ จาตุมหาราชิกานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ กเถตฺวา ‘‘นิวาเรถ น’’นฺติ อาหฯ เตหิปิ ‘‘น มยํ โปริสาทสฺส กมฺมํ นิวาเรตุํ สกฺขิสฺสามา’’ติ วุตฺเต ‘‘โก สกฺขิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สกฺโก, เทวราชา’’ติ สุตฺวา สกฺกํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ กเถตฺวา ‘‘นิวาเรถ น’’นฺติ อาหฯ

โสปิ ‘‘นาหํ สกฺโกมิ นิวาเรตุํ, สมตฺถํ ปน อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘โกนาโม’’ติ วุตฺเต ‘‘สเทวเก โลเก อญฺโญ นตฺถิ, กุรุรฏฺเฐ ปน อินฺทปตฺถนคเร โกรพฺยราชปุตฺโต สุตโสโม นาม ตํ นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ทเมสฺสติ, ราชูนญฺจ ชีวิตํ ทสฺสติ, ตญฺจ มนุสฺสมํสา โอรมาเปสฺสติ, สกลชมฺพุทีเป อมตํ วิย ธมฺมํ อภิสิญฺจิสฺสติ, สเจปิ ราชูนํ ชีวิตํ ทาตุกาโม, ‘สุตโสมํ อาเนตฺวา พลิกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’ติ วเทหี’’ติ อาหฯ

สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ขิปฺปํ อาคนฺตฺวา ปพฺพชิตเวเสน ตสฺส อวิทูเร ปายาสิฯ โส ปทสทฺเทน ‘‘ราชา นุ โข โกจิ ปลาโต ภวิสฺสตี’’ติ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘ปพฺพชิตา นาม ขตฺติยาว, อิมํ คเหตฺวา เอกสตํ ปูเรตฺวา พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อุฏฺฐาย อสิหตฺโถ อนุพนฺธิ, ติโยชนํ อนุพนฺธิตฺวาปิ ตํ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิ, คตฺเตหิ เสทา มุจฺจิํสุฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ปุพฺเพ หตฺถิมฺปิ อสฺสมฺปิ รถมฺปิ ธาวนฺตํ อนุพนฺธิตฺวา คณฺหามิ, อชฺช อิมํ ปพฺพชิตํ สกาย คติยา คจฺฉนฺตํ สพฺพถาเมน ธาวนฺโตปิ คณฺหิตุํ น สกฺโกมิ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติฯ ตโต โส ‘‘ปพฺพชิตา นาม วจนกรา โหนฺติ, ‘ติฏฺฐา’ติ นํ วตฺวา ฐิตํ คเหสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ติฏฺฐ, สมณา’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ ตาว ฐิโต, ตฺวํ ปน ธาวิตุํ วายามมกาสี’’ติฯ อถ นํ, ‘‘โภ, ปพฺพชิตา นาม ชีวิตเหตุปิ อลิกํ น ภณนฺติ, ตฺวํ ปน มุสาวาทํ กเถสี’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[393]

‘‘ติฏฺฐาหีติ มยา วุตฺโต, โส ตฺวํ คจฺฉสิ ปมฺมุโข;

อฏฺฐิโต ตฺวํ ฐิโตมฺหีติ, ลปสิ พฺรหฺมจารินิ;

อิทํ เต สมณายุตฺตํ, อสิญฺจ เม มญฺญสิ กงฺกปตฺต’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – สมณ, ติฏฺฐาหิ อิติ วจนํ มยา วุตฺโต โส ตฺวํ ปมฺมุโข ปรมฺมุโข หุตฺวา คจฺฉสิ, พฺรหฺมจารินิ อฏฺฐิโต สมาโน ตฺวํ ฐิโต อมฺหิ อิติ ลปสิ, อสิญฺจ เม กงฺกปตฺตํ มญฺญสีติฯ

ตโต เทวตา คาถาทฺวยมาห –

[394]

‘‘ฐิโตหมสฺมี สธมฺเมสุ ราช, น นามโคตฺตํ ปริวตฺตยามิ;

โจรญฺจ โลเก อฐิตํ วทนฺติ;

อาปายิกํ เนรยิกํ อิโต จุตํฯ

[395]

‘‘สเจ ตฺวํ สทฺทหสิ ราช, สุตํ คณฺหาหิ ขตฺติย;

เตน ยญฺญํ ยชิตฺวาน, เอวํ สคฺคํ คมิสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถ สธมฺเมสูติ, มหาราช, อหํ สเกสุ ทสสุ กุสลกมฺมปถธมฺเมสุ ฐิโต อสฺมิ ภวามิฯ น นามโคตฺตนฺติ ตฺวํ ปุพฺเพ ทหรกาเล พฺรหฺมทตฺโต หุตฺวา ปิตริ กาลกเต พาราณสิํ รชฺชํ ลภิตฺวา พาราณสิราชา ชาโต, ตํ นามํ ชหิตฺวา โปริสาโท หุตฺวา อิทานิ กมฺมาสปาโท ชาโต, ขตฺติยกุเล ชาโตปิ อภกฺขํ มนุสฺสมํสํ ยสฺมา ภกฺเขสิ, ตสฺมา อตฺตโน นามโคตฺตํ ยถา ปริวตฺเตสิ, ตถา อหํ อตฺตโน นามโคตฺตํ น ปริวตฺตยามิฯ โจรญฺจาติ โลเก โจรญฺจ ทสกุสลกมฺมปเถสุ อฐิตํ นาม วทนฺติฯ อิโต จุตนฺติ อิโต จุตํ หุตฺวา อปาเย นิรเย ปติฏฺฐิตํฯ ขตฺติย, ภูมิปาล มหาราช, ตฺวํ มม วจนํ สเจ สทฺทหสิ, สุตโสมํ คณฺหาหิ, เตน สุตโสเมน ยญฺญํ ยชิตฺวาน เอวํ สคฺคํ คมิสฺสสิฯ โภ, โปริสาท มุสาวาทิ ตยา มยฺหํ ‘‘สกลชมฺพุทีเป ราชาโน อาเนตฺวา พหิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ ปฏิสฺสุตํ, อิทานิ เย วา เต วา ทุพฺพลราชาโน อาเนสิ, ชมฺพุทีปตเล เชฏฺฐกํ สุตโสมราชานํ สเจ ตฺวํ น อาเนสฺสสิ, วจนํ เต มุสา นาม โหติ, ตสฺมา สุตโสมํ คณฺหาหีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา เทวตา ปพฺพชิตเวสํ อนฺตรธาเปตฺวา สเกน วณฺเณน อากาเส ตรุณสูริโย วิย ชลมานา อฏฺฐาสิฯ โส ตสฺสา กถํ สุตฺวา รูปญฺจ โอโลเกตฺวา ‘‘กาสิ ตฺว’’นฺติ อาหฯ อิมสฺมิํ ‘‘รุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตา’’ติฯ โส ‘‘ทิฏฺฐา เม อตฺตโน, เทวตา’’ติ ตุสฺสิตฺวา, ‘‘สามิ เทวราช, มา สุตโสมสฺส การณา จินฺตยิ, อตฺตโน รุกฺขํ ปวิสา’’ติ อาหฯ เทวตา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว รุกฺขํ ปาวิสิฯ ตสฺมิํ ขเณ สูริโย อตฺถงฺคโต, จนฺโท อุคฺคโตฯ โปริสาโท เวทงฺคกุสโล นกฺขตฺตจารํ ชานาติฯ

โส นภํ โอโลเกตฺวา ‘‘สฺเว ผุสฺสนกฺขตฺตํ ภวิสฺสติ, สุตโสโม นฺหายิตุํ อุยฺยานํ คมิสฺสติ, ตตฺถ คณฺหิสฺสามิ, อารกฺโข ปนสฺส มหา ภวิสฺสติ, สมนฺตา ติโยชนํ สกลนครวาสิโน รกฺขนฺตา จริสฺสนฺติ, อสํวิหิเต อารกฺเข ปฐมยาเมเยว มิคาชินํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา มงฺคลโปกฺขรณิํ โอตริตฺวา ฐสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา โปกฺขรณิํ โอรุยฺห ปทุมปตฺเตน สีสํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตสฺส เตเชน มจฺฉกจฺฉปาทโย โอสกฺกิตฺวา อุทกปริยนฺเต วคฺควคฺคา หุตฺวา วิจริํสุฯ

กุโต ปน ลทฺโธยํ เตโชติ? ปุพฺพโยควเสนฯ โส หิ กสปทสพลสฺส กาเล ขีรสลากภตฺตํ ปฏฺฐเปสิ, เตน มหาถาโม อโหสิฯ อคฺคิสาลญฺจ กาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส สีตวิโนทนตฺถํ อคฺคิญฺจ ทารูนิ จ ทารุจฺเฉทนวาสิญฺจ ผรสุญฺจ อทาสิ, เตน เตชวา อโหสิฯ

เอวํ ตสฺมิํ อนฺโตอุยฺยานํ คเตเยว พลวปจฺจูสสมเย สมนฺตา ติโยชนํ อารกฺขํ คณฺหิํสุฯ ราชาปิ ปาโตว ภุตฺตปาตราโส อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคโต จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวุโต นครโต นิกฺขมิฯ ตทา ตกฺกสิลโต นนฺโท นาม พฺราหฺมโณ จตสฺโส สตารหา คาถาโย อาทาย วีสติโยนชสตํ มคฺคํ อติกฺกมิตฺวา ตํ นครํ ปตฺวา ทฺวารคาเม วสิตฺวา สูริเย อุคฺคเต นครํ ปวิสนฺโต ราชานํ ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขนฺตํ ทิสฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา ชยาเปสิฯ ราชา ทิสาจกฺขุโก หุตฺวา คจฺฉนฺโต อุนฺนตปฺปเทเส ฐิตสฺส พฺราหฺมณสฺส ปสาริตหตฺถํ ทิสฺวา หตฺถินา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ –

[396]

‘‘กิสฺมิํ นุ รฏฺเฐ ตว ชาติภูมิ, อถ เกน อตฺเถน อิธานุปตฺโต;

อกฺขาหิ เม พฺราหฺมณ เอตมตฺถํ, กิมิจฺฉสี เทมิ ตยชฺช ปตฺถิต’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – โภ พฺราหฺมณ, ตว ชาติภูมิ กิสฺมิํ รฏฺเฐ อตฺถิ นุ, เกน อตฺเถน ปโยชเนน เหตุภูเตน อิท อิมสฺมิํ นคเร อนุปฺปตฺโต, โภ พฺราหฺมณ, มยา ปุจฺฉิโต โส ตฺวํ เอตมตฺถํ เอตํ ปโยชนํ เม มยฺหํ อกฺขาหิ กเถหิ, ตยา ปตฺถิตวตฺถุํ เต ตุยฺหํ อชฺช อิทานิ ททามิ, กิํ วตฺถุํ อิจฺฉสีติฯ

อถ นํ โส คาถมาห –

[397]

‘‘คาถา จตสฺโส ธรณีมหิสฺสร, สุคมฺภีรตฺถา วรสาครูปมา;

ตเวว อตฺถาย อิธาคโตสฺมิ, สุโณหิ คาถา ปรมตฺถสํหิตา’’ติฯ

ตตฺถ ธรณีมหิสฺสราติ ภูมิปาล จตสฺโส คาถา กิํ ภูตา?ฯ สุคมฺภีรตฺถา วรสาครูปมา, ตเวว ตว เอว อตฺถาย อิธ ฐานํ อนุปฺปตฺโต อสฺมิ ภวามิฯ สุโณหีติ กสฺสปทสพเลน เทสิตา ปรมตฺถสํหิตา อิมา สตารหา คาถาโย สุโณหีติ อตฺโถฯ

อิติ วตฺวา, ‘‘มหาราช, อิมา กสฺสปทสพเลน เทสิตา จตสฺโส สตารหา คาถาโย ‘‘ตุมฺเห สุตวิตฺตกา’ติ สุตฺวา ตุมฺหากํ เทเสตุํ อาคโตมฺหี’’ติ อาหฯ ราชา ตุฏฺฐมานโส หุตฺวา, ‘‘อาจริย , สุฏฺฐุ เต อาคตํ, มยา ปน นิวตฺติตุํ น สกฺกา, อชฺช ผุสฺสนกฺขตฺตโยเคน สีสํ นฺหายิตุํ อาคโตมฺหิ, อหํ ปุนทิวเส อาคนฺตฺวา โสสฺสามิ, ตฺวํ มา อุกฺกณฺฐี’’ติ วตฺวา ‘‘คจฺฉถ พฺราหฺมณสฺส อสุกเคเห สยนํ ปญฺญาเปตฺวา ฆาสจฺฉาทนํ สํวิทหถา’’ติ อมจฺเจ อาณาเปตฺวา อุยฺยานํ ปาวิสิฯ ตํ อฏฺฐารสหตฺเถน ปากาเรน ปริกฺขิตฺตํ อโหสิฯ ตํ อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺเฏนฺตา สมนฺตา หตฺถิโน ปริกฺขิปิํสุ, ตโต อสฺสา, ตโต รถา, ตโต ธนุคฺคหา, ตโต ปตฺตีติ, สงฺขุภิตมหาสมุทฺโท วิย อุนฺนาเทนฺโต พลกาโย อโหสิฯ อถ ราชา โอฬาริกานิ อาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา มสฺสุกมฺมํ กาเรตฺวา อุพฺพฏฺฏิตสรีโร โปกฺขรณิยา อนฺโต ราชวิภเวน นฺหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา อุทกคฺคหณสาฏเกน นิวาเสตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถสฺส ทุสฺสคนฺธมาลาลงฺกาเร อุปนยิํสุฯ โปริสาโท จินฺเตสิ – ‘‘ราชา อลงฺกตกาเล ภาริโก ภวิสฺสติ, สลฺลหุกกาเลเยว นํ คณฺหิสฺสามี’’ติฯ โส นทนฺโต วคฺคนฺโต อุทเก มจฺฉํ อาลุเฬนฺโต วิชฺชุลตา วิย มตฺถเก ขคฺคํ ปริพฺภเมนฺโต ‘‘อหํ อเร มนุสฺสโจโร โปริสาโท’’ติ นามํ สาเวตฺวา องฺคุลิํ นลาเฏ ฐเปตฺวา อุทกา อุตฺตริฯ

ตสฺส สทฺทํ สุตฺวาว หตฺถาโรหา หตฺถีหิ, อสฺสาโรหา อสฺเสหิ, รถาโรหา รเถหิ ภสฺสิํสุฯ พลกาโย คหิตคหิตานิ อาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา อุเรน ภูมิยํ นิปชฺชิฯ

โปริสาโท สุตโสมํ อุกฺขิปิตฺวา คณฺหิ, เสสราชาโน ปาเท คเหตฺวา อโธสีสเก กตฺวา ปณฺหิยา สีสํ ปหรนฺโต คจฺฉติฯ โพธิสตฺตํ ปน อุปคนฺตฺวา โอนโต อุกฺขิปิตฺวา ขนฺเธ นิสีทาเปสิฯ โส ‘‘ทฺวาเรน คมนํ ปปญฺโจ ภวิสฺสตี’’ติ สมฺมุขฏฺฐาเนเยว อฏฺฐารสหตฺถํ ปาการํ ลงฺฆิตฺวา ปุรโต คลิตมทมตฺตวารณกุมฺเภ อกฺกมิตฺวา ปพฺพตกูฏานิ ปาเตนฺโต วิย วาตชวานํ อสฺสตรานํ ปิฏฺเฐ อกฺกมนฺโต ปาเตตฺวา รถธุรรถสีเสสุ อกฺกมิตฺวา ภมิกํ ภมนฺโต วิย นีลผลกานิ นิคฺโรธปตฺตานิ มทฺทนฺโต วิย เอกเวเคเนว ติโยชนมตฺตํ มคฺคํ คนฺตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ สุตโสมสฺสตฺถาย ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโต’’ติ โอโลเกตฺวา กญฺจิ อทิตฺวา สณิกํ คจฺฉนฺโต สุตโสมสฺส เกเสหิ อุทกพินฺทูนิ อตฺตโน อุเร ปติตานิ ทิสฺวา ‘‘มรณสฺส อภายนฺโต นาม นตฺถิ, สุตโสโมปิ มรณภเยน โรทติ มญฺเญ’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –

[398]

‘‘น เว รุทนฺติ มติมนฺโต สปญฺญา, พหุสฺสุตา เย พหุฐานจินฺติโน;

ทีปญฺหิ เอตํ ปรมํ นรานํ, ยํ ปณฺฑิตา โสกนุทา ภวนฺติฯ

[399]

‘‘อตฺตานํ ญาตี อุทาหุ ปุตฺตทารํ, ธญฺญํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ;

กิเมว ตฺวํ สุตโสมานุตปฺเป, โกรพฺยเสฏฺฐ วจนํ สุโณม เตต’’นฺติฯ

ตตฺถ, โภ สุตโสม มหาราช, เย ปณฺฑิตา กิํ ภูตา? มติมนฺโต อตฺถานตฺถํ การณาการณํ ชานนปญฺญาย สมนฺนาคตา, สปฺปญฺญา วิจรณปญฺญาย สมนฺนาคตา, พหุสฺสุตา พหุสฺสุตธรา พหุฏฺฐานจินฺติโน พหุการณจินฺตนสีลา, เต ปณฺฑิตา มรณภเย อุปฺปนฺเน สติ ภีตา หุตฺวา เว เอกนฺเตน น รุทนฺติ น ปริเทวนฺติฯ

ทีปํ หีติ, โภ สุตโสม มหาราช หิ กสฺมา ปน วทามิ, มหาสมุทฺเท ภินฺนนาวานํ วาณิชกานํ ชนานํ ปติฏฺฐาภูตํ มหาทีปํ อิว, เอวมฺปิ ตถา เอตํ ปณฺฑิตํ อปฺปฏิสรณานํ นรานํ ปรมํฯ ยํ เยน การเณน เย ปณฺฑิตา โสกีนํ ชนานํ โสกนุทา ภวนฺติ, โภ สุตโสม มหาราช, ตฺวํ มรณภเยน ปริเทวีติ มญฺเญ มญฺญามิฯ อตฺตานนฺติ, โภ สุตโสม มหาราช, อตฺตเหตุ อุทาหุ ญาติเหตุ ปุตฺตทารเหตุ อุทาหุ ธญฺญธนรชตชาตรูปเหตุ กิเมว ตฺวํ กิเมว ธมฺมชาตํ ตฺวํ อนุตปฺเป อนุตปฺเปยฺยาสิฯ โกรพฺยเสฏฺฐ กุรุรฏฺฐวาสีนํ เสฏฺฐ อุตฺตม, โภ มหาราช, เอตํ ตว วจนํ สุโณมาติฯ

สุตโสโม อาห –

[400]

‘‘เนวาหมตฺตานมนุตฺถุนามิ, น ปุตฺตทารํ น ธนํ น รฏฺฐํ;

สตญฺจ ธมฺโม จริโต ปุราโณ, ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสฺสานุตปฺเปฯ

[401]

‘‘กโต มยา สงฺคโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเฐ สเก อิสฺสริเย ฐิเตน;

ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ เนวาหมตฺตานมนุตฺถุนามีติ อหํ ตาว อตฺตตฺถาย เนว โรทามิ น โสจามิ, อิเมสมฺปิ ปุตฺตาทีนํ อตฺถาย น โรทามิ น โสจามิ, อปิจ โข ปน สตํ ปณฺฑิตานํ จริโต ปุราณธมฺโม อตฺถิ, ยํ สงฺครํ กตฺวา ปจฺฉา อนุตปฺปนํ นาม, ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสฺส อหํ อนุโสจามีติ อตฺโถ สจฺจานุรกฺขีติ สจฺจํ อนุรกฺขนฺโตฯ โส หิ พฺราหฺมโณ ตกฺกสิลโต กสฺสปทสพเลน เทสิตา จตสฺโส สตารหา คาถาโย อาทาย อาคโต, ตสฺสาหํ อาคนฺตุกวตฺตํ กาเรตฺวา ‘‘นฺหตฺวา อาคโต สุณิสฺสามิ, ยาว มมาคมนา อาคเมหี’’ติ สงฺครํ กตฺวา อาคโต, ตฺวํ ตา คาถาโย โสตุํ อทตฺวาว มํ คณฺหิฯ สเจ มํ วิสฺสชฺเชสิ, ตํ ธมฺมํ สุตฺวา สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺสามีติ วทติฯ

อถ นํ โปริสาโท อาห –

[401]

‘‘เนวาหเมตํ อภิสทฺทหามิ, สุขี นโร มจฺจุมุขา ปมุตฺโต;

อมิตฺตหตฺถํ ปุนราวเชยฺย, โกรพฺยเสฏฺฐ น หิ มํ อุเปสิฯ

[403]

‘‘มุตฺโต ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;

มธุรํ ปิยํ ชีวิตํ ลทฺธ ราช, กุโต ตุวํ เอหิสิ เม สกาส’’นฺติฯ

ตตฺถ สุขีติ สุขปฺปตฺโต หุตฺวาฯ มจฺจุมุขา ปมุตฺโตติ มาทิสสฺส โจรสฺส หตฺถโต มุตฺตตาย มรณมุขา มุตฺโต นาม หุตฺวา อมิตฺตหตฺถํ ปุนราวเชยฺย อาคจฺเฉยฺย, อหํ เอตํ วจนํ เนว อภิสทฺทหามิ, โกรพฺยเสฏฺฐ ตฺวํ มม สนฺติกํ น หิ อุเปสิฯ มุตฺโตติ สุตโสม ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถโต มุตฺโตฯ สกํ มนฺทิรนฺติ ราชธานิเคหํ คนฺตฺวาฯ กามกามีติ กามํ กามยมาโนฯ ลทฺธาติ อติวิย ปิยํ ชีวิตํ ลภิตฺวา ตุวํ เม มม สนฺติเก กุโต เกน นาม การเณน เอหิสิฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต สีโห วิย อสมฺภิโต อาห –

[404]

‘‘มตํ วเรยฺย ปริสุทฺธสีโล, น ชีวิตํ ครหิโต ปาปธมฺโม;

น หิ ตํ นรํ ตายติ ทุคฺคตีหิ, ยสฺสาปิ เหตุ อลิกํ ภเณยฺยฯ

[405]

‘‘สเจปิ วาโต คิริมาวเหยฺย, จนฺโท จ สูริโย จ ฉมา ปเตยฺยุํ;

สพฺพา จ นชฺโช ปฏิโสตํ วเชยฺยุํ, น ตฺเววหํ ราช มุสา ภเณยฺยํฯ

[406]

‘‘นภํ ผเลยฺย อุทธีปิ สุสฺเส, สํวตฺตเย ภูตธรา วสุนฺธรา;

สิลุจฺจโย เมรุ สมูลมุปฺปเต, น ตฺเววหํ ราช มุสา ภเณยฺย’’นฺติฯ

ตตฺถ มตํ วเรยฺยาติ โปริสาท โย นโร ปริสุทฺธสีโล ชีวิตเหตุ อณุมตฺตมฺปิ ปาปํ น กโรติ, สีลสมฺปนฺโน หุตฺวา วเรยฺย ตํ มรณํ อิจฺเฉยฺย, ครหิโต ปาปธมฺโม ตํ ชีวิตํ น เสยฺโย, ทุสฺสีโล ปุคฺคโล ยสฺสาปิ เหตุ อตฺตาทิโนปิ เหตุ อลิกํ วจนํ ภเณยฺย, ตํ นรํ เอวรูปํ ทุคฺคตีหิ ตํ อลิกํ น ตายเตฯ สเจปิ วาโต คิริมาวเหยฺยาติ, สมฺม โปริสาท, ตยา สทฺธิํ เอกาจริยกุเล สิกฺขิโต เอวรูโป สหายโก หุตฺวา อหํ ชีวิตเหตุ มุสา น กเถมิ, กิํ น สทฺทหสิฯ

สเจ ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต อุฏฺฐาย มหนฺตํ คิริํ ตูลปิจุํ วิย อากาเส อาวเหยฺย, จนฺโท จ สูริโย จ อตฺตโน อตฺตโน วิมาเนน สทฺธิํ ฉมา ปถวิยํ ปเตยฺยุํ, สพฺพาปิ นชฺโช ปติโสตํ วเชยฺยุํ, โภ โปริสาท , เอวรูปํ วจนํ สเจ ภเณยฺย, ตํ สทฺทหิตพฺพํ, อหํ มุสา ภเณยฺยํ อิติ วจนํ ตุยฺหํ ชเนหิ วุตฺตํ, น ตฺเวว ตํ สทฺทหิตพฺพํฯ

เอวํ วุตฺเตปิ โส น สทฺทหิเยวฯ อถ โพธิสตฺโต ‘‘อยํ มยฺหํ น สทฺทหติ, สปเถนปิ นํ สทฺทหาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, ขนฺธโต ตาว มํ โอตาเรหิ, สปถํ กตฺวา ตํ สทฺทหาเปสฺสามี’’ติ วุตฺเต เตน โอตาเรตฺวา ภูมิยํ ฐปิโต สปถํ กโรนฺโต อาห –

[407]

‘‘อสิญฺจ สตฺติญฺจ ปรามสามิ, สปถมฺปิ เต สมฺม อหํ กโรมิ;

ตยา ปมุตฺโต อนโณ ภวิตฺวา, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺส’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – สมฺม โปริสาท, สเจ อิจฺฉสิ, เอวรูเปหิ อาวุเธหิ สํวิหิตารกฺเข ขตฺติยกุเล เม นิพฺพตฺติ นาม มา โหตูติ อสิญฺจ สตฺติญฺจ ปรามสามิฯ สเจ อญฺเญหิ ราชูหิ อกตฺตพฺพํ อญฺญํ วา ยํ อิจฺฉสิ, ตํ สปถมฺปิ เต, สมฺม, อหํ กโรมิฯ ยถาหํ ตยา ปมุตฺโต คนฺตฺวา พฺราหฺมณสฺส อนโณ หุตฺวา สจฺจมนุรกฺขนฺโต ปุนราคมิสฺสามีติฯ

ตโต โปริสาโท ‘‘อยํ สุตโสโม ขตฺติเยหิ อกตฺตพฺพํ สปถํ กโรติ, กิํ เม อิมินา, เอส เอตุ วา มา วา, อหมฺปิ ขตฺติยราชา, มเมว พาหุโลหิตํ คเหตฺวา เทวตาย พลิกมฺมํ กริสฺสามิ, อยํ อติวิย กิลมตี’’ติ จินฺเตตฺวา –

[408]

‘‘โย เต กโต สงฺคโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเฐ สเก อิสฺสริเย ฐิเตน;

ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชสฺสู’’ติฯ

ตตฺถ ปุนราวชสฺสูติ ปุน อาคจฺเฉยฺยาสิฯ

อถ นํ มหาสตฺโต, ‘‘สมฺม, มา จินฺตยิ, จตสฺโส สตารหา คาถา สุตฺวา ธมฺมกถิกสฺส ปูชํ กตฺวา ปาโตวาคมิสฺสามี’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[409]

‘‘โย เม กโต สงฺคโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเฐ สเก อิสฺสริเย ฐิเตน;

ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺส’’นฺติฯ

อถ นํ โปริสาโท, ‘‘มหาราช, ตุมฺเห ขตฺติเยหิ อกตฺตพฺพํ สปถํ กริตฺถ, ตํ อนุสฺสเรยฺยาถา’’ติ วตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, ตฺวํ มํ ทหรกาลโต ปฏฺฐาย ชานาสิ, หาเสนปิ เม มุสา น กถิตปุพฺพา, โสหํ อิทานิ รชฺเช ปติฏฺฐิโต ธมฺมาธมฺมํ ชานนฺโต กิํ มุสา กเถสฺสามิ, สทฺทหสิ มยฺหํ , อหํ เต สฺเว พลิกมฺมํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ สทฺทหาปิโต ‘‘เตน หิ คจฺฉ, มหาราช, ตุมฺเหสุ อนาคเตสุ พลิกมฺมํ น ภวิสฺสติ, เทวตาปิ ตุมฺเหหิ วินา น สมฺปฏิจฺฉติ, มา เม พลิกมฺมสฺส อนฺตรายํ กริตฺถา’’ติ มหาสตฺตํ อุยฺโยเชสิฯ โส ราหุมุขา มุตฺตจนฺโท วิย นาคพโล ถามสมฺปนฺโน ขิปฺปเมว นครํ สมฺปาปุณิฯ เสนาปิสฺส ‘‘สุตโสโม ราชา ปณฺฑิโต มธุรธมฺมกถิโก เอกํ ทฺเว กถา กเถตุํ ลภนฺโต โปริสาทํ ทเมตฺวา สีหมุขา มุตฺตมตฺตวารโณ วิย อาคมิสฺสติ, ‘อิเม ราชานํ โปริสาทสฺส ทตฺวา อาคตา’ติ มหาชโน ครหิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา พหินคเรเยว ขนฺธาวารํ กตฺวา ฐิตา ตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กจฺจิ, มหาราช, โปริสาเทน กิลมิโต’’ติ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘โปริสาเทน มยฺหํ มาตาปิตูหิปิ ทุกฺกรํ กตํ, ตถารูโป นาม จณฺโฑ สาหสิโก โปริสาโท มม ธมฺมกถํ สุตฺวา มํ วิสฺสชฺเชสี’’ติ วุตฺเต ราชานํ อลงฺกริตฺวา หตฺถิกฺขนฺธํ อาโรเปตฺวา ปริวาเรตฺวา นครํ ปาวิสิฯ ตํ ทิสฺวา สพฺเพ นาครา ตุสฺสิํสุฯ

โสปิ ธมฺมครุตาย ธมฺมโสณฺฑตาย มาตาปิตโร อทิสฺวาว ‘‘ปจฺฉาปิ เน ปสฺสิสฺสามี’’ติ ราชนิเวสนํ ปวิสิตฺวา ราชาสเน นิสีทิตฺวา พฺราหฺมณํ ปกฺโกสาเปตฺวา มสฺสุกมฺมาทีนิสฺส อาณาเปตฺวา ตํ กปฺปิตเกสมสฺสุํ นฺหาตานุลิตฺตํ วตฺถาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา อาเนตฺวา ทสฺสิตกาเล สยํ ปจฺฉา นฺหตฺวา ตสฺส อตฺตโน โภชนํ ทาเปตฺวา ตสฺมิํ ภุตฺเต สยํ ภุญฺชิตฺวา ตํ มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา ธมฺมครุกตาย อสฺส คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กตฺวา สยํ นีเจ อาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ มยฺหํ อาภตา สตารหา คาถา สุโณม อาจริยา’’ติ ยาจิฯ ตมตฺถํ ทีเปนฺโต สตฺถา คาถมาห –

[410]

‘‘มุตฺโต จ โส โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวาน ตํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ;

สุโณมิ คาถาโย สตารหาโย, ยา เม สุตา อสฺสุ หิตาย พฺรหฺเม’’ติฯ

ตตฺถ เอตทโวจาติ เอตํ อโวจฯ

อถ พฺราหฺมโณ โพธิสตฺเตน ยาจิตกาเล คนฺเธหิ หตฺเถ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ปสิพฺพกา มโนรมํ โปตฺถกํ นีหริตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา ‘‘เตน หิ, มหาราช, กสฺสปทสพเลน เทสิตา ราคมทาทินิมฺมทนา อมตมหานิพฺพานสมฺปาปิกา จตสฺโส สตารหา คาถาโย สุโณหี’’ติ วตฺวา โปตฺถกํ โอโลเกนฺโต อาห –

[411]

‘‘สกิเทว สุตโสม, สพฺภิ โหติ สมาคโม;

สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, นาสพฺภิ พหุ สงฺคโมฯ

[412]

‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;

สตํ สทฺธมฺมมญฺญาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโยฯ

[413]

‘‘ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;

สตญฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติฯ

[414]

‘‘นภญฺจ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;

ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตญฺจ ธมฺโม อสตญฺจ ราชา’’ติฯ

ตตฺถ สกิเทวาติ เอกวารเมวฯ สพฺภีติ สปฺปุริเสหิฯ

สา นนฺติ สา สพฺภิ สปฺปุริเสหิ สงฺคติ สมาคโม เอกวารํ ปวตฺโตปิ ตํ ปุคฺคลํ ปาเลติ รกฺขติฯ นาสพฺภีติ อสปฺปุริเสหิ ปน พหุ สุจิรมฺปิ กโต สงฺคโม เอกฏฺฐาเน นิวาโส น ปาเลติ, น ถาวโร โหตีติ อตฺโถฯ สมาเสถาติ สทฺธิํ นิสีเทยฺย, สพฺเพปิ อิริยาปเถ ปณฺฑิเตเหว สทฺธิํ ปวตฺเตยฺยาติ อตฺโถฯ สนฺถวนฺติ มิตฺตสนฺถวํฯ สตํ สทฺธมฺมนฺติ ปณฺฑิตานํ พุทฺธาทีนํ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขาตํ สทฺธมฺมํฯ เสยฺโยติ เอตํ ธมฺมํ ญตฺวา วฑฺฒิเยว โหติ, หานิ นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ ราชรถาติ ราชูนํ อาโรหนียรถาฯ สุจิตฺตาติ สุปริกมฺมกตาฯ สพฺภิ ปเวทยนฺตีติ พุทฺธาทโย สนฺโต ‘‘สพฺภี’’ติ สงฺขํ คตํ โสภนํ อุตฺตมํ นิพฺพานํ ปเวเทนฺติ โถเมนฺติ, โส นิพฺพานสงฺขาโต สตํ ธมฺโม ชรํ น อุเปติ น ชีรติฯ นภนฺติ อากาโสฯ ทูเรติ ปถวี หิ สปฺปติฏฺฐา สคหณา, อากาโส นิราลมฺโพ อปฺปติฏฺโฐ, อิติ อุโภ เอเต เอกาพทฺธาปิ วิสํโยคฏฺเฐน อนุปลิตฺตฏฺเฐน จ ทูเร นาม โหนฺติฯ ปารนฺติ โอริมตีรโต ปรตีรํฯ ตทาหูติ ตํ อาหุฯ

อิติ พฺราหฺมโณ จตสฺโส สตารหา คาถา กสฺสปทสพเลน เทสิตนิยาเมน เทเสตฺวา ตุณฺหี อโหสิ ฯ ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘สปฺผลํ วต เม อาคมน’’นฺติ ตุฏฺฐจิตฺโต หุตฺวา ‘‘อิมา คาถา เนว สาวกภาสิตา, น อิสิภาสิตา, น เกนจิ ภาสิตา, สพฺพญฺญุนาว ภาสิตา, กิํ นุ โข อคฺฆนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อิมาสํ สกลมฺปิ จกฺกวาฬํ ยาว พฺรหฺมโลกา สตฺตรตนปุณฺณํ กตฺวา ททมาโนปิ เนว อนุจฺฉวิกํ กาตุํ สกฺโกติ, อหํ โข ปนสฺส ติโยชนสเต กุรุรฏฺเฐ สตฺตโยชนิเก อินฺทปตฺถนคเร รชฺชํ ทาตุํ ปโหมิ, อตฺถิ นุ ขฺวสฺส รชฺชํ กาเรตุํ ภาคฺย’’นฺติ องฺควิชฺชานุภาเวน โอโลเกนฺโต นาทฺทสฯ ตโต เสนาปติฏฺฐานาทีนิ โอโลเกนฺโต เอกคามโภชกมตฺตสฺสปิ ภาคฺยํ อทิสฺวา ธนลาภสฺส โอโลเกนฺโต โกฏิธนโต ปฏฺฐาย โอโลเกตฺวา จตุนฺนํเยว กหาปณสหสฺสานํ ภาคฺยํ ทิสฺวา ‘‘เอตฺตเกน นํ ปูเชสฺสามี’’ติ จตสฺโส สหสฺสตฺถวิกา ทาเปตฺวา, ‘‘อาจริย, ตุมฺเห อญฺเญสํ ขตฺติยานํ อิมา คาถา เทเสตฺวา กิตฺตกํ ธนํ ลภถา’’ติ ปุจฺฉติฯ ‘‘เอเกกาย คาถาย สตํ สตํ, มหาราช, เตเนว ตา สตารหา นาม ชาตา’’ติฯ

อถ นํ มหาสตฺโต, ‘‘อาจริย, ตฺวํ อตฺตนา คเหตฺวา วิกฺเกยฺยภณฺฑสฺส อคฺฆมฺปิ น ชานาสิ , อิโต ปฏฺฐาย เอเกกา คาถา สหสฺสารหา นาม โหนฺตู’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[415]

‘‘สหสฺสิยา อิมา คาถา, นหิมา คาถา สตารหา;

จตฺตาริ ตฺวํ สหสฺสานิ, ขิปฺปํ คณฺหาหิ พฺราหฺมณา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – พฺราหฺมณ, อิมา คาถา สหสฺสิยา สหสฺสารหา, อิมา คาถา สตารหา น หิ โหนฺตุ, พฺราหฺมณ, ตฺวํ จตฺตาริ สหสฺสานิ ขิปฺปํ คณฺหาติฯ

อถสฺส เอกํ สุขยานกํ ทตฺวา ‘‘พฺราหฺมณํ โสตฺถินา เคหํ สมฺปาเปถา’’ติ ปุริเส อาณาเปตฺวา ตํ อุยฺโยเชสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ‘‘สุตโสมรญฺญา สตารหา คาถา สหสฺสารหา กตฺวา ปูชิตา สาธุ สาธู’’ติ มหาสาธุการสทฺโท อโหสิฯ ตสฺส มาตาปิตโร ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิํ สทฺโท นาเมสา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ยถาภูตํ สุตฺวา อตฺตโน ธนโลภตาย มหาสตฺตสฺส กุชฺฌิํสุฯ โสปิ พฺราหฺมณํ อุยฺโยเชตฺวา เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถสฺส ปิตา ‘‘กถํ, ตาต, เอวรูปสฺส สาหสิกสฺส โจรสฺส หตฺถโต มุตฺโตสี’’ติ ปฏิสนฺถารมตฺตมฺปิ อกตฺวา อตฺตโน ธนโลภตาย ‘‘สจฺจํ กิร, ตาต, ตยา จตสฺโส คาถา สุตฺวา จตฺตาริ สหสฺสานิ ทินฺนานี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต คาถมาห –

[416]

‘‘อาสีติยา นาวุติยา จ คาถา, สตารหา จาปิ ภเวยฺย คาถา;

ปจฺจตฺตเมว สุตโสม ชานหิ, สหสฺสิยา นาม กา อตฺถิ คาถา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – คาถา นาม, ตาต, อาสีติยา จ นาวุติยา จ สตารหา จาปิ ภเวยฺย, ปจฺจตฺตเมว อตฺตนาว ชานาหิ, สหสฺสารหา นาม คาถา กา กสฺส สนฺติเก อตฺถีติฯ

อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘นาหํ, ตาต, ธเนน วุทฺธิํ อิจฺฉามิ, สุเตน ปน อิจฺฉามี’’ติ สญฺญาเปนฺโต อาห –

[417]

‘‘อิจฺฉามิ โวหํ สุตวุทฺธิมตฺตโน, สนฺโตติ มํ สปฺปุริสา ภเชยฺยุํ;

อหํ สวนฺตีหิ มโหทธีว, น หิ ตาต ตปฺปามิ สุภาสิเตนฯ

[418]

‘‘อคฺคิ ยถา ติณกฏฺฐํ ทหนฺโต, น กปฺปตี สาคโรว นทีภิ;

เอวมฺปิ เต ปณฺฑิตา ราชเสฏฺฐ, สุตฺวา น ตปฺปนฺติ สุภาสิเตนฯ

[419]

‘‘สกสฺส ทาสสฺส ยทา สุโณมิ, คาถํ อหํ อตฺถวติํ ชนินฺท;

ตเมว สกฺกจฺจ นิสามยามิ, น หิ ตาต ธมฺเมสุ มมตฺถิ ติตฺตี’’ติฯ

ตตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํฯ ‘‘สนฺโต’’ติ เอเต จ มํ ภเชยฺยุํ อิติ อิจฺฉามิฯ สวนฺตีหีติ นทีหิฯ สกสฺสาติ ติฏฺฐตุ, นนฺท, พฺราหฺมโณ, ยทา อหํ อตฺตโน ทาสสฺสปิ สนฺติเก สุโณมิ, ตาต, ธมฺเมสุ มม ติตฺติ น หิ อตฺถีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘มา มํ, ตาต, ธนเหตุ ปริภาสสิ, อหํ ธมฺมํ สุตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ สปถํ กตฺวา อาคโต, อิทานาหํ โปริสาทสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามิ, อิทํ เต รชฺชํ คณฺหถา’’ติ รชฺชํ นิยฺยาเทนฺโต คาถมาห –

[420]

‘‘อิทํ เต รฏฺฐํ สธนํ สโยคฺคํ, สกายุรํ สพฺพกามูปปนฺนํ;

กิํ กามเหตุ ปริภาสสิ มํ, คจฺฉามหํ โปริสาทสฺส ญตฺเต’’ติฯ

ตตฺถ ญตฺเตติ สนฺติเกฯ

ตสฺมิํ สมเย ปิตุรญฺโญ หทยํ อุณฺหํ อโหสิฯ โส, ‘‘ตาต สุตโสม, กิํ นาเมตํ กเถสิ, มยํ จตุรงฺคินิยา เสนาย โจรํ คเหสฺสามา’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[421]

‘‘อตฺตานุรกฺขาย ภวนฺติ เหเต, หตฺถาโรหา รถิกา ปตฺติกา จ;

อสฺสาโรหา เย จ ธนุคฺคหาเส, เสนํ ปยุญฺชาม หนาม สตฺตุ’’นฺติฯ

ตตฺถ หนามาติ สเจ เอวํ ปโยชิตา เสนา ตํ คเหตุํ น สกฺโกนฺติ, อถ นํ สกลรฏฺฐวาสิโน คเหตฺวา คนฺตฺวา หนาม สตฺตุํ, มาเรม ตํ อมฺหากํ ปจฺจามิตฺตนฺติ อตฺโถฯ

อถ นํ มาตาปิตโร อสฺสุปุณฺณมุขา โรทมานา วิลปนฺตา, ‘‘ตาต, มา คจฺฉ, คนฺตุํ น ลพฺภา’’ติ ยาจิํสุฯ โสฬสสหสฺสา นาฏกิตฺถิโยปิ เสสปริชโนปิ ‘‘อมฺเห อนาเถ กตฺวา กุหิํ คจฺฉสิ, เทวา’’ติ ปริเทวิํสุฯ สกลนคเร โกจิ สกภาเวน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สุตโสโม โปริสาทสฺส กิร ปฏิญฺญํ ทตฺวา อาคโต, อิทานิ จตสฺโส สตารหา คาถา สุตฺวา ธมฺมกถิกสฺส สกฺการํ กตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ปุนปิ กิร โจรสฺส สนฺติกํ คมิสฺสตี’’ติ สกลนครํ เอกโกลาหลํ อโหสิฯ โสปิ มาตาปิตูนํ วจนํ สุตฺวา คาถมาห –

[422]

‘‘สุทุกฺกรํ โปริสาโท อกาสิ, ชีวํ คเหตฺวาน อวสฺสชี มํ;

ตํ ตาทิสํ ปุพฺพกิจฺจํ สรนฺโต, ทุพฺเภ อหํ ตสฺส กถํ ชนินฺทา’’ติฯ

ตตฺถ ชีวํ คเหตฺวานาติ ชีวคฺคาหํ คเหตฺวาฯ ตํ ตาทิสนฺติ ตํ เตน กตํ ตถารูปํฯ ปุพฺพกิจฺจนฺติ ปุริมํ อุปการํฯ ชนินฺทาติ ปิตรํ อาลปติฯ

โส มาตาปิตโร อสฺสาเสตฺวา, ‘‘อมฺม ตาตา, ตุมฺเห มยฺหํ มา จินฺตยิตฺถ, กตกลฺยาโณ อหํ, มม ฉกามสฺสคฺคิสฺสริยํ น ทุลฺลภ’’นฺติ มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา อาปุจฺฉิตฺวา เสสชนํ อนุสาสิตฺวา ปกฺกามิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[423]

‘‘วนฺทิตฺวา โส ปิตรํ มาตรญฺจ, อนุสาสิตฺวา เนคมญฺจ พลญฺจ;

สจฺจวาที สจฺจานุรกฺขมาโน, อคมาสิ โส ยตฺถ โปริสาโท’’ติฯ

ตตฺถ สจฺจานุรกฺขมาโนติ สจฺจํ อนุรกฺขมาโนฯ อคมาสีติ ตํ รตฺติํ นิเวสเนเยว วสิตฺวา ปุนทิวเส อรุณุคฺคมนเวลาย มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา อาปุจฺฉิตฺวา เสสชนํ อนุสาสิตฺวา อสฺสุมุเขน นานปฺปการํ ปริเทวนฺเตน อิตฺถาคาราทินา มหาชเนน อนุคโต นครา นิกฺขมฺม ตํ ชนํ นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต มหามคฺเค ทณฺฑเกน ติริยํ เลขํ กฑฺฒิตฺวา ‘‘สเจ มยิ สิเนโห อตฺถิ, อิมํ มา อติกฺกมิํสู’’ติ อาหฯ มหาชโน สีลวโต เตชวนฺตสฺส อาณํ อติกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต มหาสทฺเทน ปริเทวมาโน ตํ สีหวิชมฺภิเตน คจฺฉนฺตํ โอโลเกตฺวา ตสฺมิํ ทสฺสนูปจารํ อติกฺกนฺเต เอกรวํ รวนฺโต นครํ ปาวิสิฯ โสปิ อาคตมคฺเคเนว ตสฺส สนฺติกํ คโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อคมาสิ โส ยตฺถ โปริสาโท’’ติฯ

ตโต โปริสาโท จินฺเตสิ – ‘‘สเจ มม สหาโย สุตโสโม อาคนฺตุกาโม, อาคจฺฉตุ, อนาคนฺตุกาโม, อนาคจฺฉตุ, รุกฺขเทวตา ยํ มยฺหํ อิจฺฉติ , ตํ กโรตุ, อิเม ราชาโน มาเรตฺวา ปญฺจมธุรมํเสน พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ จิตกํ กตฺวา อคฺคิํ ชาเลตฺวา ‘‘องฺคารราสิ ตาว โหตู’’ติ ตสฺส สูเล ตจฺฉนฺตสฺส นิสินฺนกาเล สุตโสโม อาคโตฯ อถ นํ โปริสาโท ทิสฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต, ‘‘สมฺม, คนฺตฺวา กตฺตพฺพกิจฺจํ เต กต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ มหาสตฺโต, ‘‘อาม มหาราช, กสฺสปทสพเลน เทสิตา คาถา เม สุตา, ธมฺมกถิกสฺส จ สกฺกาโร กโต, ตสฺมา คนฺตฺวา กตฺตพฺพกิจฺจํ กตํ นาม โหตี’’ติ ทสฺเสตุํ คาถมาห –

[424]

‘‘กโต มยา สงฺคโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเฐ สเก อิสฺสริเย ฐิเตน;

ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราคโตสฺมิ;

ยชสฺสุ ยญฺญํ ขาท มํ โปริสาทา’’ติฯ

ตตฺถ ยชสฺสูติ มํ มาเรตฺวา เทวตาย วา ยญฺญํ ยชสฺสุ, มํสํ วา เม ขาทาหีติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา โปริสาโท ‘‘อยํ ราชา น ภายติ, วิคตมรณภโย หุตฺวา กเถติ, กิสฺส นุ โข เอส อานุภาโว’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อญฺญํ นตฺถิ, อยํ ‘กสฺสปทสพเลน เทสิตา คาถา เม สุตา’ติ วทติ, ตาสํ เอเตน อาสุภาเวน ภวิตพฺพํ, อหมฺปิ ตํ กถาเปตฺวา ตา คาถาโย โสสฺสามิ, เอวํ อหมฺปิ นิพฺภโย ภวิสฺสามี’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา คาถมาห –

[425]

‘‘น หายเต ขาทิตํ มยฺหํ ปจฺฉา, จิตกา อยํ ตาว สธูมิกาว;

นิทฺธูมเก ปจิตํ สาธุปกฺกํ, สุโณมิ คาถาโย สตารหาโย’’ติฯ

ตตฺถ ขาทิตนฺติ ขาทนํฯ ตํ ขาทนํ มยฺหํ ปจฺฉา วา ปุเร วา น ปริหายติ, ปจฺฉาปิ หิ ตฺวํ มยา ขาทิตพฺโพวฯ นิทฺธูมเก ปจิตนฺติ นิทฺธูเม นิชฺฌาเล อคฺคิมฺหิ ปกฺกมํสํ สาธุปกฺกํ นาม โหติฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘อยํ โปริสาโท ปาปธมฺโม, อิมํ โถกํ นิคฺคเหตฺวา ลชฺชาเปตฺวา กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –

[426]

‘‘อธมฺมิโก ตฺวํ โปริสาทกาสิ, รฏฺฐา จ ภฏฺโฐ อุทรสฺส เหตุ;

ธมฺมญฺจิมา อภิวทนฺติ คาถา, ธมฺโม จ อธมฺโม จ กุหิํ สเมติฯ

[427]

‘‘อธมฺมิกสฺส ลุทฺทสฺส, นิจฺจํ โลหิตปาณิโน;

นตฺถิ สจฺจํ กุโต ธมฺโม, กิํ สุเตน กริสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺมญฺจิมาติ อิมา จ คาถา นวโลกุตฺตรธมฺมํ อภิวทนฺติฯ กุหิํ สเมตีติ กตฺถ สมาคจฺฉติฯ ธมฺโม หิ สุคติํ ปาเปติ นิพฺพานํ วา, อธมฺโม ทุคฺคติํฯ กุโต ธมฺโมติ วจีสจฺจมตฺตมฺปิ นตฺถิ, กุโต ธมฺโมฯ กิํ สุเตนาติ ตฺวํ เอเตน สุเตน กิํ กริสฺสสิ, มตฺติกาภาชนํ วิย หิ สีหวสาย อภาชนํ ตฺวํ ธมฺมสฺสฯ

โส เอวํ กถิเตปิ เนว กุชฺฌิฯ กสฺมา? มหาสตฺตสฺส เมตฺตาภาวนาย มหตฺเตนฯ อถ นํ ‘‘กิํ ปน สมฺม สุตโสม อหเมว อธมฺมิโก’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[428]

‘‘โย มํสเหตุ มิควํ จเรยฺย, โย วา หเน ปุริสมตฺตเหตุ;

อุโภปิ เต เปจฺจ สมา ภวนฺติ, กสฺมา โน อธมฺมิกํ พฺรูสิ มํ ตฺว’’นฺติฯ

ตตฺถ กสฺมา โนติ เย ชมฺพุทีปตเล ราชาโน อลงฺกตปฏิยตฺตา มหาพลปริวารา รถวรคตา มิควํ จรนฺตา ติขิเณหิ สเรหิ มิเค วิชฺฌิตฺวา มาเรนฺติ, เต อวตฺวา กสฺมา ตฺวํ มญฺเญว อธมฺมิกนฺติ วทติฯ ยทิ เต นิทฺโทสา, อหมฺปิ นิทฺโทโส เอวาติ ทีเปติฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ตสฺส ลทฺธิํ ภินฺทนฺโต คาถมาห –

[429]

‘‘ปญฺจ ปญฺจ น ขา ภกฺขา, ขตฺติเยน ปชานตา;

อภกฺขํ ราช ภกฺเขสิ, ตสฺมา อธมฺมิโก ตุว’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – สมฺม โปริสาท, ขตฺติเยน นาม ขตฺติยธมฺมํ ชานนฺเตน ปญฺจ ปญฺจ หตฺถิอาทโย ทเสว สตฺตา มํสวเสน น ขา ภกฺขา น โข ขาทิตพฺพยุตฺตกาฯ ‘‘น โข’’ตฺเวว วา ปาโฐฯ อปโร นโย ขตฺติเยน ขตฺติยธมฺมํ ชานนฺเตน ปญฺจนเขสุ สตฺเตสุ สสโก, สลฺลโก, โคธา, กปิ กุมฺโมติ อิเม ปญฺเจว สตฺตา ภกฺขิตพฺพยุตฺตกา, น อญฺเญ, ตฺวํ ปน อภกฺขํ มนุสฺสมํสํ ภกฺเขสิ, เตน อธมฺมิโกติฯ

อิติ โส นิคฺคหํ ปตฺวา อญฺญํ นิสฺสรณํ อทิสฺวา อตฺตโน ปาปํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต คาถมาห –

[430]

‘‘มุตฺโต ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;

อมิตฺตหตฺถํ ปุนราคโตสิ, น ขตฺตธมฺเม กุสโลสิ ราชา’’ติฯ

ตตฺถ น ขตฺตธมฺเมติ ตฺวํ ขตฺติยธมฺมสงฺขาเต นีติสตฺเถ น กุสโลสิ, อตฺตโน อตฺถานตฺถํ น ชานาสิ, อการเณเนว เต โลเก ปณฺฑิโตติ กิตฺติ ปตฺถฏา, อหํ ปน เต ปณฺฑิตภาวํ น ปสฺสามิ น ชานามิ, อติพาโลสีหิ วทติฯ

อถ นํ มหาสตฺโต, ‘‘สมฺม, ขตฺติยธมฺเม กุสเลน นาม มาทิเสเนว ภวิตพฺพํฯ อหญฺหิ ตํ ชานามิ, น ปน ตทตฺถาย ปฏิปชฺชามี’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[431]

‘‘เย ขตฺตธมฺเม กุสลา ภวนฺติ, ปาเยน เต เนรยิกา ภวนฺติ;

ตสฺมา อหํ ขตฺตธมฺมํ ปหาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราคโตสฺมิ;

ยชสฺสุ ยญฺญํ ขาท มํ โปริสาทา’’ติฯ

ตตฺถ กุสลาติ ตทตฺถาย ปฏิปชฺชนกุสลาฯ ปาเยนาติ เยภุยฺเยน เนรยิกาฯ เย ปน ตตฺถ น นิพฺพตฺตนฺติ, เต เสสาปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺติฯ

โปริสาโท อาห –

[432]

‘‘ปาสาทวาสา ปถวีควาสฺสา, กามิตฺถิโย กาสิกจนฺทนญฺจ;

สพฺพํ ตหิํ ลภสิ สามิตาย, สจฺเจน กิํ ปสฺสสิ อานิสํส’’นฺติฯ

ตตฺถ ปาสาทวาสาติ, สมฺม สุตโสม, ตว ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิกา ทิพฺพวิมานกปฺปา ตโย นิวาสปาสาทาฯ ปถวีควาสฺสาติ ปถวี จ คาโว จ อสฺสา จ พหูฯ กามิตฺถิโยติ กามวตฺถุภูตา อิตฺถิโยฯ กาสิกจนฺทนญฺจาติ กาสิกวตฺถญฺจ โลหิตจนฺทนญฺจฯ สพฺพํ ตหินฺติ เอตญฺจ อญฺญญฺจ อุปโภคปริโภคํ สพฺพํ ตฺวํ ตหิํ อตฺตโน นคเร สามิตาย ลภสิ, สามี หุตฺวา ยถา อิจฺฉสิ, ตถา ปริภุญฺชิตุํ ลภติ, โส ตฺวํ สพฺพเมตํ ปหาย สจฺจานุรกฺขี อิธาคจฺฉนฺโต สจฺเจน กิํ อานิสํสํ ปสฺสสีติฯ

โพธิสตฺโต อาห –

[433]

‘‘เย เกจิเม อตฺถิ รสา ปถพฺยา, สจฺจํ เตสํ สาทุตรํ รสานํ;

สจฺเจ ฐิตา สมณพฺราหฺมณา จ, ตรนฺติ ชาติมรณสฺส ปาร’’นฺติฯ

ตตฺถ สาทุตรนฺติ ยสฺมา สพฺเพปิ รสา สตฺตานํ สจฺจกาเลเยว ปณีตา มธุรา โหนฺติ, ตสฺมา สจฺจํ เตสํ สาทุตรํ รสานํ, ยสฺมา วา วิรติสจฺจวจีสจฺเจ ฐิตา ชาติมรณสงฺขาตสฺส เตภูมกวฏฺฏสฺส ปารํ อมตมหานิพฺพานํ ตรนฺติ ปาปุณนฺติ, ตสฺมาปิ ตํ สาทุตรนฺติฯ

เอวมสฺส มหาสตฺโต สจฺเจ อานิสํสํ กเถสิฯ ตโต โปริสาโท วิกสิตปทุมปุณฺณจนฺทสสฺสิริกเมวสฺส มุขํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ สุตโสโม องฺคารจิตกํ มญฺจ สูลํ ตจฺฉนฺตํ ปสฺสติ, จิตฺตุตฺราสมตฺตมฺปิสฺส นตฺถิ, กิํ นุ โข เอส สตารหคาถานํ อานุภาโว, อุทาหุ สจฺจสฺส, อญฺญสฺเสว วา กสฺสจี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ปุจฺฉิสฺสามิ ตาว น’’นฺติ ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –

[434]

‘‘มุตฺโต ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;

อมิตฺตหตฺถํ ปุนราคโตสิ, น หิ นูน เต มรณภยํ ชนินฺท;

อลีนจิตฺโต อสิ สจฺจวาที’’ติฯ

มหาสตฺโตปิสฺส อาจิกฺขนฺโต อาห –

[435]

‘‘กตา เม กลฺยาณา อเนกรูปา, ยญฺญา ยิฏฺฐา เย วิปุลา ปสตฺถา;

วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ฐิโต โก มรณสฺส ภาเยฯ

[436]

‘‘กตา เม กลฺยาณา อเนกรูปา, ยญฺญา ยิฏฺฐา เย วิปุลา ปสตฺถา;

อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยญฺญํ อท มํ โปริสาทฯ

[437]

‘‘ปิตา จ มาตา จ อุปฏฺฐิตา เม, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;

วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ฐิโต โก มรณสฺส ภาเยฯ

[438]

‘‘ปิตา จ มาตา จ อุปฏฺฐิตา เม, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;

อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยญฺญํ อท มํ โปริสาทฯ

[439]

‘‘ญาตีสุ มิตฺเตสุ กตา เม การา, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;

วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ฐิโต โก มรณสฺส ภาเยฯ

[440]

‘‘ญาตีสุ มิตฺเตสุ กตา เม การา, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;

อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยญฺญํ อท มํ โปริสาทฯ

[441]

‘‘ทินฺนํ เม ทานํ พหุธา พหูนํ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ;

วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ฐิโต โก มรณสฺส ภาเยฯ

[442]

‘‘ทินฺนํ เม ทานํ พหุธา พหูนํ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ;

อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยญฺญํ อท มํ โปริสาทา’’ติฯ

ตตฺถ กลฺยาณาติ กลฺยาณกมฺมาฯ อเนกรูปาติ ทานาทิวเสน อเนกวิธาฯ ยญฺญาติ ทสวิธทานวตฺถุปริจฺจาควเสน อติวิปุลา ปณฺฑิเตหิ ปสตฺถา ยญฺญาปิ ยิฏฺฐา ปวตฺติตาฯ ธมฺเม ฐิโตติ เอวํ ธมฺเม ปติฏฺฐิโต มาทิโส โก นาม มรณสฺส ภาเยยฺยฯ อนานุตปฺปนฺติ อนานุตปฺปมาโนฯ ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถนฺติ ทสวิธํ ราชธมฺมํ อโกเปตฺวา ธมฺเมเนว มยา รชฺชํ ปสาสิตํฯ การาติ ญาตีสุ ญาติกิจฺจานิ, มิตฺเตสุ จ มิตฺตกิจฺจานิฯ ทานนฺติ สวตฺถุกเจตนาฯ พหุธาติ พหูหิ อากาเรหิฯ พหูนนฺติ น ปญฺจนฺนํ, น ทสนฺนํ, สตสฺสปิ สหสฺสสฺสปิ สตสหสฺสสฺสปิ ทินฺนเมวฯ สนฺตปฺปิตาติ คหิตคหิตภาชนานิ ปูเรตฺวา สุฏฺฐุ ตปฺปิตาฯ

ตํ สุตฺวา โปริสาโท ‘‘อยํ สุตโสมมหาราชา สปฺปุริโส ญาณสมฺปนฺโน มธุรธมฺมกถิโก, สจาหํ เอตํ ขาเทยฺยํ, มุทฺธา เม สตฺตธา ผเลยฺย, ปถวี วา ปน เม วิวรํ ทเทยฺยา’’ติ ภีตตสิโต หุตฺวา, ‘‘สมฺม, น ตฺวํ มยา ขาทิตพฺพรูโป’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[443]

‘‘วิสํ ปชานํ ปุริโส อเทยฺย, อาสีวิสํ ชลิตมุคฺคเตชํ;

มุทฺธาปิ ตสฺส วิผเลยฺย สตฺตธา, โย ตาทิสํ สจฺจวาทิํ อเทยฺยา’’ติฯ

ตตฺถ วิสนฺติ ตตฺเถว มารณสมตฺถํ หลาหลวิสํฯ ชลิตนฺติ อตฺตโน วิสเตเชน ชลิตํ เตเนว อุคฺคเตชํ อคฺคิกฺขนฺธํ วิย จรนฺตํ อาสีวิสํ วา ปน โส คีวาย คณฺเหยฺยฯ

อิติ โส มหาสตฺตํ ‘‘หลาหลวิสสทิโส ตฺวํ, โก ตํ ขาทิสฺสตี’’ติ วตฺวา คาถา โสตุกาโม ตํ ยาจิตฺวา เตน ธมฺมคารวชนนตฺถํ ‘‘เอวรูปานํ อนวชฺชคาถานํ ตฺวํ อภาชน’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺโตปิ ‘‘สกลชมฺพุทีเป อิมินา สทิโส ปณฺฑิโต นตฺถิ, อยํ มม หตฺถา มุจฺจิตฺวา คนฺตฺวา ตา คาถา สุตฺวา ธมฺมกถิกสฺส สกฺการํ กตฺวา นลาเฏน มจฺจุํ อาทาย ปุนาคโต, อติวิย สาธุรูปา คาถา ภวิสฺสนฺตี’’ติ สุฏฺฐุตรํ สญฺชาตธมฺมสฺสวนาทโร หุตฺวา ตํ ยาจนฺโต คาถมาห –

[444]

‘‘สุตฺวา ธมฺมํ วิชานนฺติ, นรา กลฺยาณปาปกํ;

อปิ คาถา สุณิตฺวาน, ธมฺเม เม รมเต มโน’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ‘‘สมฺม สุตโสม, นรา นาม ธมฺมํ สุตฺวา กลฺยาณมฺปิ ปาปกมฺปิ ชานนฺติ, อปฺเปว นาม ตา คาถา สุตฺวา มมปิ กุสลกมฺมปถธมฺเม มโน รเมยฺยา’’ติฯ

อถ มหาสตฺโต ‘‘โสตุกาโม ทานิ โปริสาโท, กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เตน หิ, สมฺม, สาธุกํ สุณาหี’’ติ ตํ โอหิตโสตํ กตฺวา นนฺทพฺราหฺมเณน กถิตนิยาเมเนว คาถานํ ถุติํ กตฺวา ฉสุ กามาวจรเทเวสุ เอกโกลาหลํ กตฺวา เทวตาสุ สาธุการํ ททมานาสุ โปริสาทสฺส ธมฺมํ กเถสิ –

[445]

‘‘สกิเทว มหาราช, สพฺภิ โหติ สมาคโม;

สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, นาสพฺภิ พหุ สงฺคโมฯ

[446]

‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;

สตํ สนฺธมฺมมญฺญาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโยฯ

[447]

‘‘ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;

สตญฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติฯ

[448]

‘‘นภญฺจ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;

ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตญฺจ ธมฺโม อสตญฺจ ราชา’’ติฯ

ตสฺส เตน สุกถิตตฺตา เจว อตฺตโน ปณฺฑิตภาเวน จ ตา คาถา สพฺพญฺญุพุทฺธกถิตา วิยาติ จินฺเตนฺตสฺส สกลสรีรํ ปญฺจวณฺณาย ปีติยา ปริปูริ, โพธิสตฺเต มุทุจิตฺตํ อโหสิ, เสตจฺฉตฺตทายกํ ปิตรํ วิย นํ อมญฺญิฯ โส ‘‘อหํ สุตโสมสฺส ทาตพฺพํ กิญฺจิ หิรญฺญสุวณฺณํ น ปสฺสามิ, เอเกกาย ปนสฺส คาถาย เอเกกํ วรํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[449]

‘‘คาถา อิมา อตฺถวตี สุพฺยญฺชนา, สุภาสิตา ตุยฺห ชนินฺท สุตฺวา;

อานนฺทิ วิตฺโต สุมโน ปตีโต, จตฺตาริ เต สมฺม วเร ททามี’’ติฯ

ตตฺถ อานนฺทีติ อานนฺทชาโตฯ เสสานิ ตสฺเสว เววจนานิฯ จตฺตาโรปิ เหเต ตุฏฺฐาการา เอวฯ

อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘กิํ นาม ตฺวํ วรํ ทสฺสสี’’ติ อปสาเทนฺโต คาถมาห –

[450]

‘‘โย นตฺตโน มรณํ พุชฺฌสิ ตุวํ, หิตาหิตํ วินิปาตญฺจ สคฺคํ;

คิทฺโธ รเส ทุจฺจริเต นิวิฏฺโฐ, กิํ ตฺวํ วรํ ทสฺสสิ ปาปธมฺมฯ

[451]

‘‘อหญฺจ ตํ ‘เทหิ วร’นฺติ วชฺชํ, ตฺวํ จาปิ ทตฺวา น อวากเรยฺย;

สนฺทิฏฺฐิกํ กลหมิมํ วิวาทํ, โก ปณฺฑิโต ชานมุปพฺพเชยฺยา’’ติฯ

ตตฺถ โยติ โย ตฺวํ ‘‘มรณธมฺโมหมสฺมี’’ติ อตฺตโนปิ มรณํ น พุชฺฌสิ น ชานาสิ, ปาปกมฺมเมว กโรสิฯ หิตาหิตนฺติ ‘‘อิทํ เม กมฺมํ หิตํ, อิทํ อหิตํ, อิทํ วินิปาตํ เนสฺสติ, อิทํ สคฺค’’นฺติ น ชานาสิฯ รเสติ มนุสฺสมํสรเสฯ วชฺชนฺติ วเทยฺยํฯ น อวากเรยฺยาติ วาจาย ทตฺวา ‘‘เทหิ เม วร’’นฺติ วุจฺจมาโน น อวากเรยฺยาสิ น ทเทยฺยาสิฯ อุปพฺพเชยฺยาติ โก อิมํ กลหํ ปณฺฑิโต อุปคจฺเฉยฺยฯ

ตโต โปริสาโท ‘‘นายํ มยฺหํ สทฺทหติ, สทฺทหาเปสฺสามิ น’’นฺติ คาถมาห –

[452]

‘‘น ตํ วรํ อรหติ ชนฺตุ ทาตุํ, ยํ วาปิ ทตฺวา น อวากเรยฺย;

วรสฺสุ สมฺม อวิกมฺปมาโน, ปาณํ จชิตฺวานปิ ทสฺสเมวา’’ติฯ

ตตฺถ อวิกมฺปมาโนติ อโนลียมาโนฯ

อถ มหาสตฺโต ‘‘อยํ อติวิย สูโร หุตฺวา กเถติ, กริสฺสติ เม วจนํ, วรํ คณฺหิสฺสามิ, สเจ ปน ‘‘มนุสฺสมํสํ น ขาทิตพฺพ’นฺติ ปฐมเมว วรํ วารยิสฺสํ, อติวิย กิลมิสฺสติ, ปฐมํ อญฺเญ ตโย วเร คเหตฺวา ปจฺฉา เอตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –

[453]

‘‘อริยสฺส อริเยน สเมติ สขฺยํ, ปญฺญสฺส ปญฺญาณวตา สเมติ;

ปสฺเสยฺย ตํ วสฺสสตํ อโรคํ, เอตํ วรานํ ปฐมํ วรามี’’ติฯ

ตตฺถ อริยสฺสาติ อาจารอริยสฺสฯ สขฺยนฺติ สขิธมฺโม มิตฺตธมฺโมฯ ปญฺญาณวตาติ ญาณสมฺปนฺเนนฯ สเมตีติ คงฺโคทกํ วิย ยมุโนทเกน สํสนฺทติฯ ธาตุโส หิ สตฺตา สํสนฺทนฺติฯ ปสฺเสยฺย ตนฺติ สุตโสโม โปริสาทสฺส จิรํ ชีวิตํ อิจฺฉนฺโต วิย ปฐมํ อตฺตโน ชีวิตวรํ ยาจติฯ ปณฺฑิตสฺส หิ ‘‘มม ชีวิตํ เทหี’’ติ วตฺตุํ อยุตฺตํ, อปิจ โส ‘มยฺหเมว เอส อาโรคฺยํ อิจฺฉตี’ติ จินฺเตตฺวา ตุสฺสิสฺสตีติ เอวมาหฯ

โสปิ ตํ สุตฺวาว ‘‘อยํ อิสฺสริยา ธํเสตฺวา อิทานิ มํสํ ขาทิตุกามสฺส เอวํ มหาอนตฺถกรสฺส มหาโจรสฺส มยฺหเมว ชีวิตํ อิจฺฉติ, อโห มม หิตกาโม’’ติ ตุฏฺฐมานโส วญฺเจตฺวา วรสฺส คหิตภาวํ อชานิตฺวา ตํ วรํ ททมาโน คาถมาห –

[454]

‘‘อริยสฺส อริเยน สเมติ สขฺยํ, ปญฺญสฺส ปญฺญาณวตา สเมติ;

ปสฺสาสิ มํ วสฺสสตํ อโรคํ, เอตํ วรานํ ปฐมํ ททามี’’ติฯ

ตตฺถ วรานนฺติ จตุนฺนํ วรานํ ปฐมํฯ

ตโต โพธิสตฺโต อาห –

[455]

‘‘เย ขตฺติยาเส อิธ ภูมิปาลา, มุทฺธาภิสิตฺตา กตนามเธยฺยา;

น ตาทิเส ภูมิปตี อเทสิ, เอตํ วรานํ ทุติยํ วรามี’’ติฯ

ตตฺถ กตนามเธยฺยาติ มุทฺธนิ อภิสิตฺตตฺตาว ‘‘มุทฺธาภิสิตฺตา’’ติ กตนามเธยฺยาฯ น ตาทิเสติ ตาทิเส ขตฺติเย น อเทสิ มา ขาทิฯ

อิติ โส ทุติยํ วรํ คณฺหนฺโต ปโรสตานํ ขตฺติยานํ ชีวิตวรํ คณฺหิฯ โปริสาโทปิสฺส ททมาโน อาห –

[456]

‘‘เย ขตฺติยาเส อิธ ภูมิปาลา, มุทฺธาภิสิตฺตา กตนามเธยฺยา;

น ตาทิเส ภูมิปตี อเทมิ, เอตํ วรานํ ทุติยํ ททามี’’ติฯ

กิํ ปน เต เตสํ สทฺทํ สุณนฺติ, น สุณนฺตีติ? น สพฺพํ สุณนฺติฯ โปริสาเทน หิ รุกฺขสฺส ธูมชาลอุปทฺทวภเยน ปฏิกฺกมิตฺวา อคฺคิ กโต, อคฺคิโน จ รุกฺขสฺส จ อนฺตเร นิสีทิตฺวา มหาสตฺโต เตน สทฺธิํ กเถสิ, ตสฺมา สพฺพํ อสุตฺวา อุปฑฺฒุปฑฺฒํ สุณิํสุฯ เต ‘‘อิทานิ สุตโสโม โปริสาทํ ทเมสฺสติ, มา ภายถา’’ติ อญฺญมญฺญํ สมสฺสาเสสุํฯ ตสฺมิํ ขเณ มหาสตฺโต อิมํ คาถมาห –

[457]

‘‘ปโรสตํ ขตฺติยา เต คหีตา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;

สเก เต รฏฺเฐ ปฏิปาทยาหิ, เอตํ วรานํ ตติยํ วรามี’’ติฯ

ตตฺถ ปโรสตนฺติ อติเรกสตํฯ เต คหีตาติ ตยา คหิตาฯ ตลาวุตาติ หตฺถตเลสุ อาวุตาฯ

อิติ มหาสตฺโต ตติยํ วรํ คณฺหนฺโต เตสํ ขตฺติยานํ สกรฏฺฐนิยฺยาตนวรํ คณฺหิฯ กิํการณา? โส อขาทนฺโตปิ เวรภเยน สพฺเพ เต ทาเส กตฺวา อรญฺเญเยว วาเสยฺย, มาเรตฺวา วา ฉฑฺเฑยฺย, ปจฺจนฺตํ เนตฺวา วา วิกฺกิเณยฺย, ตสฺมา เตสํ สกรฏฺฐนิยฺยาตนวรํ คณฺหิฯ อิตโรปิสฺส ททมาโน อิมํ คาถมาห –

[458]

‘‘ปโรสตํ ขตฺติยา เม คหีตา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;

สเก เต รฏฺเฐ ปฏิปาทยามิ, เอตํ วรานํ ตติยํ ททามี’’ติฯ

จตุตฺถํ ปน วรํ คณฺหนฺโต โพธิสตฺโต อิมํ คาถมาห –

[459]

‘‘ฉิทฺทํ เต รฏฺฐํ พฺยถิตา ภยา หิ, ปุถู นรา เลณมนุปฺปวิฏฺฐา;

มนุสฺสมํสํ วิรเมหิ ราช, เอตํ วรานํ จตุตฺถํ วรามี’’ติฯ

ตตฺถ ฉิทฺทนฺติ น ฆนวาสํ ตตฺถ ตตฺถ คามาทีนํ อุฏฺฐิตตฺตา สวิวรํฯ พฺยถิตา ภยาหีติ ‘‘โปริสาโท อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ ตว ภเยน กมฺปิตาฯ เลณมนุปฺปวิฏฺฐาติ ทารเก หตฺเถสุ คเหตฺวา ติณคหนาทินิลียนฏฺฐานํ ปวิฏฺฐาฯ มนุสฺสมํสนฺติ ทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉํ ปฏิกฺกูลํ มนุสฺสมํสํ ปชหฯ นิสฺสกฺกตฺเถ วา อุปโยคํ, มนุสฺสมํสโต วิรมาหีติ อตฺโถฯ

เอวํ วุตฺเต โปริสาโท ปาณิํ ปหริตฺวา หสนฺโต ‘‘สมฺม สุตโสม กิํ นาเมตํ กเถสิ, กถาหํ ตุมฺหากํ เอตํ วรํ ทสฺสามิ, สเจ คณฺหิตุกาโม, อญฺญํ คณฺหาหี’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[460]

‘‘อทฺธา หิ โส ภกฺโข มม มนาโป, เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโฐ;

โสหํ กถํ เอตฺโต อุปารเมยฺยํ, อญฺญํ วรานํ จตุตฺถํ วรสฺสู’’ติฯ

ตตฺถ วนนฺติ รชฺชํ ปหาย อิมํ วนํ ปวิฏฺโฐฯ

อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘ตฺวํ ‘มนุสฺสมํสสฺส ปิยตรตฺตา ตโต วิรมิตุํ น สกฺโกมี’’ติ วทสิฯ โย หิ ปิยํ นิสฺสาย ปาปํ กโรติ, อยํ พาโล’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[461]

‘‘น เว ‘ปิยํ เม’ติ ชนินฺท ตาทิโส, อตฺตํ นิรํกจฺจ ปิยานิ เสวติ;

อตฺตาว เสยฺโย ปรมา จ เสยฺโย, ลพฺภา ปิยา โอจิตตฺเถน ปจฺฉา’’ติฯ

ตตฺถ ตาทิโสติ ชนินฺท ตาทิโส ยุวา อภิรูโป มหายโส ‘‘อิทํ นาม เม ปิย’’นฺติ ปิยวตฺถุโลเภน ตตฺถ อตฺตานํ นิรํกตฺวา สพฺพสุคตีหิ เจว สุขวิเสเสหิ จ จวิตฺวา นิรเย ปาเตตฺวา น เว ปิยานิ เสวติฯ ปรมา จ เสยฺโยติ ปุริสสฺส หิ ปรมา ปิยวตฺถุมฺหา อตฺตาว วรตโรฯ กิํการณา? ลพฺภา ปิยาติ, ปิยา นาม วิสยวเสน เจว ปุญฺเญน จ โอจิตตฺเถน วฑฺฒิตตฺเถน ทิฏฺฐธมฺเม เจว ปรตฺถ จ เทวมนุสฺสสมฺปตฺติํ ปตฺวา สกฺกา ลทฺธุํฯ

เอวํ วุตฺเต โปริสาโท ภยปฺปตฺโต หุตฺวา ‘‘อหํ สุตโสเมน คหิตํ วรํ วิสฺสชฺชาเปตุมฺปิ มนุสฺสมํสโต วิรมิตุมฺปิ น สกฺโกมิ, กิํ นุ โข กริสฺสามี’’ติ อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ คาถมาห –

[462]

‘‘ปิยํ เม มานุสํ มํสํ, สุตโสม วิชานหิ;

นมฺหิ สกฺกา นิวาเรตุํ, อญฺญํ วรํ สมฺม วรสฺสู’’ติฯ

ตตฺถ วิชานหีติ ตฺวมฺปิ ชานาหิฯ

ตโต โพธิสตฺโต อาห –

[463]

‘‘โย เว ‘ปิยํ เม’ติ ปิยานุรกฺขี, อตฺตํ นิรํกจฺจ ปิยานิ เสวติ;

โสณฺโฑว ปิตฺวา วิสมิสฺสปานํ, เตเนว โส โหติ ทุกฺขี ปรตฺถฯ

[464]

‘‘โย จีธ สงฺขาย ปิยานิ หิตฺวา, กิจฺเฉนปิ เสวติ อริยธมฺเม;

ทุกฺขิโตว ปิตฺวาน ยโถสธานิ, เตเนว โส โหติ สุขี ปรตฺถา’’ติฯ

ตตฺถ โย เวติ, สมฺม โปริสาท, โย ปุริโส ‘‘อิทํ เม ปิย’’นฺติ ปาปกิริยาย อตฺตานํ นิรํกตฺวา ปิยานิ วตฺถูนิ เสวติ, โส สุราเปเมน วิสมิสฺสํ สุรํ ปิตฺวา โสณฺโฑ วิย เตน ปาปกมฺเมน ปรตฺถ นิรยาทีสุ ทุกฺขี โหติฯ สงฺขายาติ ชานิตฺวา ตุเลตฺวาฯ ปิยานิ หิตฺวาติ อธมฺมปฏิสํยุตฺตานิ ปิยานิ ฉฑฺเฑตฺวาฯ

เอวํ วุตฺเต โปริสาโท กลูนํ ปริเทวนฺโต คาถมาห –

[465]

‘‘โอหายหํ ปิตรํ มาตรญฺจ, มนาปิเย กามคุเณ จ ปญฺจ;

เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโฐ, ตํ เต วรํ กินฺติ มหํ ททามี’’ติฯ

ตตฺถ เอตสฺสาติ มนุสฺสมํสสฺสฯ กินฺติ มหนฺติ กินฺติ กตฺวา อหํ ตํ วรํ เทมิฯ

ตโต มหาสตฺโต อิมํ คาถมาห –

[466]

‘‘น ปณฺฑิตา ทิคุณมาหุ วากฺยํ, สจฺจปฺปฏิญฺญาว ภวนฺติ สนฺโต;

‘วรสฺสุ สมฺม’ อิติ มํ อโวจ, อิจฺจพฺรวี ตฺวํ น หิ เต สเมตี’’ติฯ

ตตฺถ ทิคุณนฺติ, สมฺม โปริสาท, ปณฺฑิตา นาม เอกํ วตฺวา ปุน ตํ วิสํวาเทนฺตา ทุติยํ วจนํ น กเถนฺติฯ อิติ มํ อโวจาติ, ‘‘สมฺม สุตโสม วรสฺสุ วร’’นฺติ เอวํ มํ อภาสสิฯ อิจฺจพฺรวีติ ตสฺมา ยํ ตฺวํ อิติ อพฺรวิ, ตํ เต อิทานิ น สเมติฯ

โส ปุน โรทนฺโต เอว คาถมาห –

[467]

‘‘อปุญฺญลาภํ อยสํ อกิตฺติํ, ปาปํ พหุํ ทุจฺจริตํ กิเลสํ;

มนุสฺสมํสสฺส กเต อุปาคา, ตํ เต วรํ กินฺติ มหํ ทเทยฺย’’นฺติฯ

ตตฺถ ปาปนฺติ กมฺมปถํ อปฺปตฺตํฯ ทุจฺจริตนฺติ กมฺมปถปฺปตฺตํฯ กิเลสนฺติ ทุกฺขํฯ มนุสฺสมํสสฺส กเตติ มนุสฺสมํสสฺส เหตุฯ อุปาคาติ อุปคโตมฺหิฯ ตํ เตติ ตํ ตุยฺหํ กถาหํ วรํ เทมิ, มา มํ วารยิ, อนุกมฺปํ การุญฺญํ มยิ กโรหิ, อญฺญํ วรํ คณฺหาหีติ อาหฯ

อถ มหาสตฺโต อาห –

[468]

‘‘น ตํ วรํ อรหติ ชนฺตุ ทาตุํ, ยํ วาปิ ทตฺวา น อวากเรยฺย;

วรสฺสุ สมฺม อวิกมฺปมาโน, ปาณํ จชิตฺวานปิ ทสฺสเมวา’’ติฯ

เอวํ เตน ปฐมํ วุตฺตคาถํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา วรทาเน อุสฺสาเหนฺโต คาถา อาห –

[469]

‘‘ปาณํ จชนฺติ สนฺโต นาปิ ธมฺมํ, สจฺจปฺปฏิญฺญาว ภวนฺติ สนฺโต;

ทตฺวา วรํ ขิปฺปมวากโรหิ, เอเตน สมฺปชฺช สุราชเสฏฺฐฯ

[470]

‘‘จเช ธนํ องฺควรสฺส เหตุ, องฺคํ จเช ชีวิตํ รกฺขมาโน;

องฺคํ ธนํ ชีวิตญฺจาปิ สพฺพํ, จเช นโร ธมฺมมนุสฺสรนฺโต’’ติฯ

ตตฺถ ปาณนฺติ ชีวิตํฯ สนฺโต นาม อปิ ชีวิตํ จชนฺติ, น ธมฺมํฯ ขิปฺปมวากโรหีติ อิธ ขิปฺปํ มยฺหํ เทหีติ อตฺโถฯ เอเตนาติ เอเตน ธมฺเมน เจว สจฺเจน จ สมฺปชฺช สมฺปนฺโน อุปปนฺโน โหหิฯ สุราชเสฏฺฐาติ ตํ ปคฺคณฺหนฺโต อาลปติฯ จเช ธนนฺติ, สมฺม โปริสาท, ปณฺฑิโต ปุริโส หตฺถปาทาทิมฺหิ องฺเค ฉิชฺชมาเน ตสฺส รกฺขณตฺถาย พหุมฺปิ ธนํ จเชยฺยฯ ธมฺมมนุสฺสรนฺโตติ องฺคธนชีวิตานิ ปริจฺจชนฺโตปิ ‘‘สตํ ธมฺมํ น วีติกฺกมิสฺสามี’’ติ เอวํ ธมฺมํ อนุสฺสรนฺโตฯ

เอวํ มหาสตฺโต อิเมหิ การเณหิ ตํ สจฺเจ ปติฏฺฐาเปตฺวา อิทานิ อตฺตโน คุรุภาวํ ทสฺเสตุํ คาถมาห –

[471]

‘‘ยสฺมา หิ ธมฺมํ ปุริโส วิชญฺญา, เย จสฺส กงฺขํ วินยนฺติ สนฺโต;

ตํ หิสฺส ทีปญฺจ ปรายณญฺจ, น เตน มิตฺติํ ชิรเยถ ปญฺโญ’’ติฯ

ตตฺถ ยสฺมาติ ยมฺหา ปุริสาฯ ธมฺมนฺติ กุสลากุสลโชตกํ การณํฯ วิชญฺญาติ วิชาเนยฺยฯ ตํ หิสฺสาติ ตํ อาจริยกุลํ เอตสฺส ปุคฺคลสฺส ปติฏฺฐานฏฺเฐน ทีปํ, อุปฺปนฺเน ภเย คนฺตพฺพฏฺฐานฏฺเฐน ปรายณญฺจฯ น เตน มิตฺตินฺติ เตน อาจริยปุคฺคเลน สห โส ปณฺฑิโต เกนจิปิ การเณน มิตฺติํ น ชีรเยถ น วินาเสยฺยฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, คุณวนฺตสฺส อาจริยสฺส วจนํ นาม ภินฺทิตุํ น วฏฺฏติ, อหญฺจ ตรุณกาเลปิ ตว ปิฏฺฐิอาจริโย หุตฺวา พหุํ สิกฺขํ สิกฺขาเปสิํ, อิทานิปิ พุทฺธลีลาย สตารหา คาถา เต กเถสิํ, เตน เม วจนํ กาตุํ อรหสี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา โปริสาโท ‘‘อยํ สุตโสโม มยฺหํ อาจริโย เจว ปณฺฑิโต จ, วโร จสฺส มยา ทินฺโน, กิํ สกฺกา กาตุํ, เอกสฺมิํ อตฺตภาเว มรณํ นาม ธุวํ, มนุสฺสมํสํ น ขาทิสฺสามิ, ทสฺสามิสฺส วร’’นฺติ อสฺสุธาราหิ ปวตฺตมานาหิ อุฏฺฐาย สุตโสมนรินฺทสฺส ปาเทสุ ปติตฺวา วรํ ททมาโน อิมํ คาถมาห –

[472]

‘‘อทฺธา หิ โส ภกฺโข มม มนาโป, เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโฐ;

สเจ จ มํ ยาจสิ เอตมตฺถํ, เอตมฺปิ เต สมฺม วรํ ททามี’’ติฯ

อถ นํ มหาสตฺโต เอวมาห – ‘‘สมฺม, สีเล ฐิตสฺส มรณมฺปิ วรํ, คณฺหามิ, มหาราช, ตยา ทินฺนํ วรํ, อชฺช ปฏฺฐาย อริยปเถ ปติฏฺฐิโตสิ, เอวํ สนฺเตปิ ตํ ยาจามิ, สเจ เต มยิ สิเนโห อตฺถิ, ปญฺจ สีลานิ คณฺห, มหาราชา’’ติฯ ‘‘สาธุ, สมฺม, เทหิ เม สีลานี’’ติฯ ‘‘คณฺห มหาราชา’’ติฯ โส มหาสตฺตํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ มหาสตฺโตปิ นํ ปญฺจสีเลสุ ปติฏฺฐาเปสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ตตฺถ สนฺนิปติตา ภุมฺมา เทวา มหาสตฺเต ปีติํ ชเนตฺวา ‘‘อวีจิโต ยาว ภวคฺคา อญฺโญ โปริสาทํ มนุสฺสมํสโต นิวาเรตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อโห สุตโสเมน ทุกฺกรตรํ กต’’นฺติ มหนฺเตน สทฺเทน วนํ อุนฺนาเทนฺตา สาธุการํ อทํสุฯ

เตสํ สทฺทํ สุตฺวา จาตุมหาราชิกาติ เอวํ ยาว พฺรหฺมโลกา เอกโกลาหลํ อโหสิฯ รุกฺเข ลคฺคิตราชาโนปิ ตํ เทวตานํ สาธุการสทฺทํ สุณิํสุฯ รุกฺขเทวตาปิ สกวิมาเน ฐิตาว สาธุการมทาสิฯ อิติ เทวตานํ สทฺโทว สูยติ, รูปํ น ทิสฺสติฯ เทวตานํ สาธุการสทฺทํ สุตฺวา ราชาโน จินฺตยิํสุ – ‘‘สุตโสมํ นิสฺสาย โน ชีวิตํ ลทฺธํ, ทุกฺกรํ กตํ สุตโสเมน โปริสาทํ ทเมนฺเตนา’’ติ โพธิสตฺตสฺส ถุติํ กริํสุฯ โปริสาโท มหาสตฺตสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อถ นํ โพธิสตฺโต – ‘‘สมฺม, ขตฺติเย โมเจหี’’ติ อาหฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อหํ เอเตสํ ปจฺจามิตฺโต, เอเต มยา โมจิตา ‘คณฺหถ โน ปจฺจามิตฺต’นฺติ มํ หิํเสยฺยุํ, มยา ชีวิตํ จชนฺเตนปิ น สกฺกา สุตโสมสฺส สนฺติกา คหิตํ สีลํ ภินฺทิตุํ, อิมินา สทฺธิเยว คนฺตฺวา โมเจสฺสามิ, เอวํ เม ภยํ น ภวิสฺสตี’’ติฯ อถ โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา, ‘‘สุตโสม, อุโภปิ คนฺตฺวา ขตฺติเย โมเจสฺสามา’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[473]

‘‘สตฺถา จ เม โหสิ สขา จ เมสิ, วจนมฺปิ เต สมฺม อหํ อกาสิํ;

ตุวมฺปิ เม สมฺม กโรหิ วากฺยํ, อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยามา’’ติฯ

ตตฺถ สตฺถาติ สคฺคมคฺคสฺส เทสิตตฺตา สตฺถา จ, ตรุณกาลโต ปฏฺฐาย สขา จฯ

อถ นํ โพธิสตฺโต อาห –

[474]

‘‘สตฺถา จ เต โหมิ สขา จ ตฺยมฺหิ, วจนมฺปิ เม สมฺม ตุวํ อกาสิ;

อหมฺปิ เต สมฺม กโรมิ วากฺยํ, อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยามา’’ติฯ

เอวํ วตฺวา เต อุปสงฺกมิตฺวา อาห –

[475]

‘‘กมฺมาสปาเทน วิเหฐิตตฺถ, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;

น ชาตุ ทุพฺเภถ อิมสฺส รญฺโญ, สจฺจปฺปฏิญฺญํ เม ปฏิสฺสุณาถา’’ติฯ

ตตฺถ กมฺมาสปาเทนาติ อิทํ มหาสตฺโต ‘‘อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยามา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘ขตฺติยา นาม มานถทฺธา โหนฺติ, มุตฺตมตฺตาว ‘อิมินา มยํ วิเหฐิตมฺหา’ติ โปริสาทํ โปเถยฺยุมฺปิ หเนยฺยุมฺปิ, น โข ปเนส เตสุ ทุพฺภิสฺสติ, อหํ เอกโกว คนฺตฺวา ปฏิญฺญํ ตาว เนสํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา เต หตฺถตเล อาวุนิตฺวา อคฺคปาทงฺคุลีหิ ภูมิํ ผุสมานาหิ รุกฺขสาขาสุ โอลคฺคิเต วาตปฺปหรณกาเล นาคทนฺเตสุ โอลคฺคิตกุรณฺฑกทามานิ วิย สมฺปริวตฺตนฺเต อทฺทสฯ เตปิ ตํ ทิสฺวา ‘‘อิทานิมฺหา มยํ อโรคา’’ติ เอกปฺปหาเรเนว มหาวิรวํ รวิํสุฯ อถ เน มหาสตฺโต ‘‘มา ภายิตฺถา’’ติ อสฺสาเสตฺวา ‘‘มยา โปริสาโท ทมิโต, ตุมฺหากํ อภยํ คหิตํ, ตุมฺเห ปน เม วจนํ กโรถา’’ติ วตฺวา เอวมาหฯ ตตฺถ น ชาตูติ เอกํเสเนว น ทุพฺเภถฯ

เต อาหํสุ –

[476]

‘‘กมฺมาสปาเทน วิเหฐิตมฺหา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;

น ชาตุ ทุพฺเภม อิมสฺส รญฺโญ, สจฺจปฺปฏิญฺญํ เต ปฏิสฺสุณามา’’ติฯ

ตตฺถ ปฏิสฺสุณามาติ ‘‘เอวํ ปฏิญฺญํ อธิวาเสม สมฺปฏิจฺฉาม, อปิจ โข ปน มยํ กิลนฺตา กเถตุํ น สกฺโกม, ตุมฺเห สพฺพสตฺตานํ สรณํ, ตุมฺเหว กเถถ, มยํ โว วจนํ สุตฺวา ปฏิญฺญํ ทสฺสามา’’ติฯ

อถ เน โพธิสตฺโต ‘‘เตน หิ ปฏิญฺญํ เทถา’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[477]

‘‘ยถา ปิตา วา อถ วาปิ มาตา, อนุกมฺปกา อตฺถกามา ปชานํ,ฯ

เอวเมว โว โหตุ อยญฺจ ราชา, ตุมฺเห จ โว โหถ ยเถว ปุตฺตา’’ติฯ

อถ นํ เตปิ สมฺปฏิจฺฉมานา อิมํ คาถมาหํสุ –

[478]

‘‘ยถา ปิตา วา อถ วาปิ มาตา, อนุกมฺปกา อตฺถกามา ปชานํ;

เอวเมว โน โหตุ อยญฺจ ราชา, มยมฺปิ เหสฺสาม ยเถว ปุตฺตา’’ติฯ

ตตฺถ ตุมฺเห จ โวติ โว-กาโร นิปาตมตฺตํฯ

อิติ มหาสตฺโต เตสํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา โปริสาทํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘เอหิ, สมฺม, ขตฺติเย โมเจหี’’ติ อาหฯ โส ขคฺคํ คเหตฺวา เอกสฺส รญฺโญ พนฺธนํ ฉินฺทิฯ ราชา สตฺตาหํ นิราหาโร เวทนปฺปตฺโต สห พนฺธนเฉทา มุจฺฉิโต ภูมิยํ ปติฯ ตํ ทิสฺวา มหาสตฺโต การุญฺญํ กตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, มา เอวํ ฉินฺที’’ติ เอกํ ราชานํ อุโภหิ หตฺเถหิ ทฬฺหํ คเหตฺวา อุเร กตฺวา ‘‘อิทานิ พนฺธนํ ฉินฺทาหี’’ติ อาหฯ โปริสาโท ขคฺเคน ฉินฺทิฯ มหาสตฺโต ถามสมฺปนฺนตาย นํ อุเร นิปชฺชาเปตฺวา โอรสปุตฺตํ วิย มุทุจิตฺเตน โอตาเรตฺวา ภูมิยํ นิปชฺชาเปสิฯ เอวํ สพฺเพปิ เต ภูมิยํ นิปชฺชาเปตฺวา วเณ โธวิตฺวา ทารกานํ กณฺณโต สุตฺตกํ วิย สณิกํ รชฺชุโย นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปุพฺพโลหิตํ โธวิตฺวา วเณ นิทฺโทเส กตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, เอกํ รุกฺขตจํ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา อาหรา’’ติ อาหราเปตฺวา สจฺจกิริยํ กตฺวา เตสํ หตฺถตลานิ มกฺเขสิฯ ตงฺขณญฺเญว วโณ ผาสุกํ อโหสิฯ โปริสาโท ตณฺฑุลํ คเหตฺวา ตรลํ ปจิ , อุโภ ชนา ปโรสตํ ขตฺติเย ปาเยสุํฯ อิติ เต สพฺเพว สนฺตปฺปิตา, สูริโย อตฺถงฺคโตฯ ปุนทิวเส ปาโต จ มชฺฌนฺหิเก จ สายญฺจ ตรลเมว ปาเยตฺวา ตติยทิวเส สสิตฺถกยาคุํ ปาเยสุํ, ตาวตา เต อโรคา อเหสุํฯ

อถ เน มหาสตฺโต ‘‘คนฺตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘คจฺฉามา’’ติ วุตฺเต ‘‘เอหิ, สมฺม โปริสาท, สกํ รฏฺฐํ คจฺฉามา’’ติ อาหฯ โส โรทมาโน ตสฺส ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘ตฺวํ, สมฺม, ราชาโน คเหตฺวา คจฺฉ, อหํ อิเธว วนมูลผลานิ ขาทนฺโต วสิสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘สมฺม, อิธ กิํ กริสฺสสิ, รมณียํ เต รฏฺฐํ, พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรหี’’ติฯ

‘‘สมฺม กิํ กเถสิ, น สกฺกา มยา ตตฺถ คนฺตุํ, สกลนครวาสิโน หิ เม เวริโน, เต ‘อิมินา มยฺหํ มาตา ขาทิตา, มยฺหํ ปิตา, มยฺหํ ภาตา’ติ มํ ปริภาสิสฺสนฺติ, ‘คณฺหถ อิมํ โจร’นฺติ เอเกกทณฺเฑน วา เอเกกเลฑฺฑุนา วา มํ ชีวิตา โวโรเปสฺสนฺติ, อหญฺจ ตุมฺหากํ สนฺติเก สีเลสุ ปติฏฺฐิโต, ชีวิตเหตุปิ น สกฺกา มยา ปรํ มาเรตุํ, ตสฺมา นาหํ คจฺฉามิ, อหํ มนุสฺสมํสโต วิรตตฺตา กิตฺตกํ ชีวิสฺสามิ, อิทานิ มม ตุมฺหากํ ทสฺสนํ นตฺถี’’ติ โรทิตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห’’ติ อาหฯ อถ มหาสตฺโต ตสฺส ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชิตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, มา จินฺตยิ, สุตโสโม นามาหํ, มยา ตาทิโส กกฺขโฬ ผรุโส วินีโต, พาราณสิวาสิเกสุ กิํ วตฺตพฺพํ อตฺถิ, อหํ ตํ ตตฺถ ปติฏฺฐาเปสฺสามิ, อสกฺโกนฺโต อตฺตโน รชฺชํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ทสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘ตุมฺหากมฺปิ นคเร มม เวริโน อตฺถิเยวา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิมินา มม วจนํ กโรนฺเตน ทุกฺกรํ กตํ, เยน เกนจิ อุปาเยน โปราณกยเส ปติฏฺฐเปตพฺโพ เอส มยา’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺส ปโลภนตฺถาย นครสมฺปตฺติํ วณฺเณนฺโต อาห –

[479]

‘‘จตุปฺปทํ สกุณญฺจาปิ มํสํ, สูเทหิ รนฺธํ สุกตํ สุนิฏฺฐิตํ;

สุธํว อินฺโท ปริภุญฺชิยาน, หิตฺวา กเถโก รมสี อรญฺเญฯ

[480]

‘‘ตา ขตฺติยา เวลฺลิวิลากมชฺฌา, อลงฺกตา สมฺปริวารยิตฺวา;

อินฺทํว เทเวสุ ปโมทยิํสุ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรญฺเญฯ

[481]

‘‘ตมฺพูปธาเน พหุโคณกมฺหิ, สุภมฺหิ สพฺพสฺสยนมฺหิ สงฺเค;

เสยฺยสฺส มชฺฌมฺหิ สุขํ สยิตฺวา

หิตฺวา กเถโก รมสี อรญฺเญฯ

[482]

‘‘ปาณิสฺสรํ กุมฺภถูณํ นิสีเถ, อโถปิ เว นิปฺปุริสมฺปิ ตูริยํ;

พหุํ สุคีตญฺจ สุวาทิตญฺจ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรญฺเญฯ

[483]

‘‘อุยฺยานสมฺปนฺนํ ปหูตมาลฺยํ, มิคาชินูเปตํ ปุรํ สุรมฺมํ;

หเยหิ นาเคหิ รเถหุเปตํ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรญฺเญ’’ติฯ

ตตฺถ สุกตนฺติ นานปฺปกาเรหิ สุฏฺฐุ กตํฯ สุนิฏฺฐิตนฺติ นานาสมฺภารโยชเนน สุฏฺฐุ นิฏฺฐิตํฯ กเถโกติ กถํ เอโกฯ รมสีติ มูลผลาทีนิ ขาทนฺโต กถํ รมิสฺสสิ, ‘‘เอหิ, มหาราช, คมิสฺสามา’’ติฯ เวลฺลิวิลากมชฺฌาติ เอตฺถ เวลฺลีติ ราสิ, วิลากมชฺฌาติ วิลคฺคมชฺฌาฯ อุตฺตตฺตฆนสุวณฺณราสิปภา เจว ตนุทีฆมชฺฌา จาติ ทสฺเสติฯ เทเวสูติ เทวโลเกสุ อจฺฉรา อินฺทํ วิย รมณีเย พาราณสินคเร ปุพฺเพ ตํ ปโมทยิํสุ, ตา หิตฺวา อิธ กิํ กริสฺสสิ, ‘‘เอหิ, สมฺม, คจฺฉามา’’ติฯ ตมฺพูปธาเนติ รตฺตูปธาเนฯ สพฺพสฺสยนมฺหีติ สพฺพตฺถรณตฺถเต สยเนฯ สงฺเคติ อเนกภูมิเก ทสฺเสตฺวา อทฺธรตฺตองฺคยุตฺเต ตตฺถ ตฺวํ ปุพฺเพ สยีติ อตฺโถฯ สุขนฺติ ตาทิสสฺส สยนสฺส มชฺฌมฺหิ สุขํ สยิตฺวาน อิทานิ กถํ อรญฺเญ รมิสฺสสิ, ‘‘เอหิ คจฺฉาม, สมฺมา’’ติฯ นิสีเถติ รตฺติภาเคฯ หิตฺวาติ เอวรูปํ สมฺปตฺติํ ฉฑฺเฑตฺวาฯ อุยฺยานสมฺปนฺนํ ปหูตมาลฺยนฺติ, มหาราช, ตว อุยฺยานสมฺปนฺนํ นานาวิธปุปฺผํฯ มิคาชินูเปตํ ปุรํ สุรมฺมนฺติ ตํ อุยฺยานํ มิคาชินํ นาม นาเมน, เตน อุเปตํ ปุรมฺปิ เต สุฏฺฐุ รมฺมํฯ หิตฺวาติ เอวรูปํ มโนรมํ นครํ ฉฑฺเฑตฺวาฯ

อิติ มหาสตฺโต ‘‘อปฺเปว นาเมส ปุพฺเพ อุปภุตฺตปริโภครสํ สริตฺวา คนฺตุกาโม ภเวยฺยา’’ติ ปฐมํ โภชเนน ปโลเภสิ, ทุติยํ กิเลเสน, ตติยํ สยเนน, จตุตฺถํ นจฺจคีตวาทิเตน, ปญฺจมํ อุยฺยาเนน เจว นคเรน จาติ อิเมหิ เอตฺตเกหิ ปโลเภตฺวา ‘‘เอหิ, มหาราช, อหํ ตํ อาทาย คนฺตฺวา พาราณสิยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา ปจฺฉา สกรฏฺฐํ คมิสฺสามิ, สเจ พาราณสิรชฺชํ น ลภิสฺสสิ, อุปฑฺฒรชฺชํ เต ทสฺสามิ, กิํ เต อรญฺญวาเสน, มม วจนํ กโรหี’’ติ อาหฯ

โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา คนฺตุกาโม หุตฺวา ‘‘สุตโสโม มยฺหํ อตฺถกาโม อนุกมฺปโก, ปฐมํ มํ กลฺยาเณ ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘อิทานิ โปราณกยเสว ปติฏฺฐาเปสฺสามี’ติ วทติ, สกฺขิสฺสติ เจส ปติฏฺฐาเปตุํ, อิมินา สทฺธิํเยว คนฺตุํ วฏฺฏติ, กิํ เม อรญฺญวาเสนา’’ติ จินฺเตตฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต ตสฺส คุณํ นิสฺสาย วณฺณํ กเถตุกาโม ‘‘สมฺม, สุตโสม, กลฺยาณมิตฺตสํสคฺคโต สาธุตรํ, ปาปมิตฺตสํสคฺคโต วา ปาปตรํ นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา อาห –

[484]

‘‘กาฬปกฺเข ยถา จนฺโท, หายเตว สุเว สุเว;

กาฬปกฺขูปโม ราช, อสตํ โหติ สมาคโมฯ

[485]

‘‘ยถาหํ รสกมาคมฺม, สูทํ กาปุริสาธมํ;

อกาสิํ ปาปกํ กมฺมํ, เยน คจฺฉามิ ทุคฺคติํฯ

[486]

‘‘สุกฺกปกฺเข ยถา จนฺโท, วฑฺฒเตว สุเว สุเว;

สุกฺกปกฺขูปโม ราช, สตํ โหติ สมาคโมฯ

[487]

‘‘ยถาหํ ตุวมาคมฺม, สุตโสม วิชานหิ;

กาหามิ กุสลํ กมฺมํ, เยน คจฺฉามิ สุคฺคติํฯ

[488]

‘‘ถเล ยถา วาริ ชนินฺท วุฏฺฐํ, อนทฺธเนยฺยํ น จิรฏฺฐิตีกํ;

เอวมฺปิ โหติ อสตํ สมาคโม, อนทฺธเนยฺโย อุทกํ ถเลวฯ

[489]

‘‘สเร ยถา วาริ ชนินฺท วุฏฺฐํ, จิรฏฺฐิตีกํ นรวีรเสฏฺฐ;

เอวมฺปิ เว โหติ สตํ สมาคโม, จิรฏฺฐิตีโก อุทกํ สเรวฯ

[490]

‘‘อพฺยายิโก โหติ สตํ สมาคโม, ยาวมฺปิ ติฏฺเฐยฺย ตเถว โหติ;

ขิปฺปญฺหิ เวติ อสตํ สมาคโม, ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติฯ

ตตฺถ สุเว สุเวติ ทิวเส ทิวเสฯ อนทฺธเนยฺยนฺติ น อทฺธานกฺขมํฯ สเรติ สมุทฺเทฯ นรวีรเสฏฺฐาติ นเรสุ วีริเยน เสฏฺฐฯ อุทกํ สเรวาติ สมุทฺเท วุฏฺฐอุทกํ วิยฯ อพฺยายิโกติ อวิคจฺฉนโกฯ

ยาวมฺปิ ติฏฺเฐยฺยาติ ยตฺตกํ กาลํ ชีวิตํ ติฏฺเฐยฺย, ตตฺตกํ กาลํ ตเถว โหติ, น ชีรติ สปฺปุริเสหิ มิตฺตภาโวติฯ

อิติ โปริสาโท สตฺตหิ คาถาหิ มหาสตฺตสฺเสว วณฺณํ กเถสิฯ มหาสตฺโตปิ โปริสาทญฺจ เต จ ราชาโน คเหตฺวา อตฺตโน ปจฺจนฺตคามํ อคมาสิฯ ปจฺจนฺตคามวาสิโน มหาสตฺตํ ทิสฺวา นครํ คนฺตฺวา อมจฺจานํ อาจิกฺขิํสุฯ อมจฺจา พลกายํ อาทาย คนฺตฺวา ปริวารยิํสุฯ มหาสตฺโต เตน ปริวาเรน พาราณสิรชฺชํ อคมาสิฯ อนฺตรามคฺเค ชนปทวาสิโน โพธิสตฺตสฺส ปณฺณาการํ ทตฺวา อนุคจฺฉิํสุ, มหนฺโต ปริวาโร อโหสิ, เตน สทฺธิํ พาราณสิํ ปาปุณิฯ ตทา โปริสาทสฺส ปุตฺโต ราชา โหติ, เสนาปติ กาฬหตฺถิเยวฯ นาครา รญฺโญ อาโรจยิํสุ – ‘‘มหาราช, สุตโสโม กิร โปริสาทํ ทเมตฺวา อาทาย อิธาคจฺฉติ, นครมสฺส ปวิสิตุํ น ทสฺสามา’’ติ สีฆํ นครทฺวารานิ ปิทหิตฺวา อาวุธหตฺถา อฏฺฐํสุฯ มหาสตฺโต ทฺวารานํ ปิหิตภาวํ ญตฺวา โปริสาทญฺจ ปโรสตญฺจ ราชาโน โอหาย กติปเยหิ อมจฺเจหิ สทฺธิํ อาคนฺตฺวา ‘‘อหํ สุตโสมราชา, ทฺวารํ วิวรถา’’ติ อาหฯ ปุริสา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ โส ‘‘ขิปฺปํ วิวรถา’’ติ วิวราเปสิฯ มหาสตฺโต นครํ ปาวิสิฯ ราชา จ กาฬหตฺถิ จสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อาทาย ปาสาทํ อาโรปยิํสุฯ

โส ราชปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา โปริสาทสฺส อคฺคมเหสิํ เสสามจฺเจ จ ปกฺโกสาเปตฺวา กาฬหตฺถิํ อาห – ‘‘กาฬหตฺถิ, กสฺมา รญฺโญ นครํ ปวิสิตุํ น เทถา’’ติ? ‘‘โส รชฺชํ กาเรนฺโต อิมสฺมิํ นคเร พหู มนุสฺเส ขาทิ, ขตฺติเยหิ อกตฺตพฺพํ กริ, สกลชมฺพุทีปํ ฉิทฺทมกาสิ, เอวรูโป ปาปธมฺโม, เตน การเณนา’’ติฯ

‘‘อิทานิ ‘โส เอวรูปํ กริสฺสตี’ติ มา จินฺตยิตฺถ, อหํ ตํ ทเมตฺวา สีเลสุ ปติฏฺฐาเปสิํ, ชีวิตเหตุปิ กญฺจิ น วิเหเฐสฺสติ, นตฺถิ โว ตโต ภยํ, เอวํ มา กริตฺถ, ปุตฺเตหิ นาม มาตาปิตโร ปฏิชคฺคิตพฺพา, มาตาปิตุโปสกา หิ สคฺคํ คจฺฉนฺติ, อิตเร นิรย’’นฺติ เอวํ โส นิจาสเน นิสินฺนสฺส ปุตฺตราชสฺส โอวาทํ ทตฺวา, ‘‘กาฬหตฺถิ, ตฺวํ รญฺโญ สหาโย เจว เสวโก จ, รญฺญาปิ มหนฺเต อิสฺสริเย ปติฏฺฐาปิโต, ตยาปิ รญฺโญ อตฺถํ จริตุํ วฏฺฏตี’’ติ เสนาปติมฺปิ อนุสาสิตฺวา, ‘‘เทวิ, ตฺวมฺปิ กุลเคหา อาคนฺตฺวา ตสฺส สนฺติเก อคฺคมเหสิฏฺฐานํ ปตฺวา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิปฺปตฺตา, ตยาปิ ตสฺส อตฺถํ จริตุํ วฏฺฏตี’’ติ เทวิยาปิ โอวาทํ ทตฺวา ตเมวตฺถํ มตฺถกํ ปาเปตุํ ธมฺมํ เทเสนฺโต คาถา อาห –

[491]

‘‘น โส ราชา โย อเชยฺยํ ชินาติ, น โส สขา โย สขารํ ชินาติ;

น สา ภริยา ยา ปติโน น วิเภติ, น เต ปุตฺตา เย น ภรนฺติ ชิณฺณํฯ

[492]

‘‘น สา สภา ยตฺถ น สนฺติ สนฺโต, น เต สนฺโต เย น ภณนฺติ ธมฺมํ;

ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ, ธมฺมํ ภณนฺตาว ภวนฺติ สนฺโตฯ

[493]

‘‘นาภาสมานํ ชานนฺติ, มิสฺสํ พาเลหิ ปณฺฑิตํ;

ภาสมานญฺจ ชานนฺติ, เทเสนฺตํ อมตํ ปทํฯ

[494]

‘‘ภาสเย โชตเย ธมฺมํ, ปคฺคณฺเห อิสินํ ธชํ;

สุภาสิตทฺธชา อิสโย, ธมฺโม หิ อิสินํ ธโช’’ติฯ

ตตฺถ อเชยฺยนฺติ อเชยฺยา นาม มาตาปิตโร, เต ชินนฺโต ราชา นาม น โหติฯ สเจ ตฺวมฺปิ ปิตุ สนฺตกํ รชฺชํ ลภิตฺวา ตสฺส ปฏิสตฺตุ โหสิ, อกิจฺจการี นาม ภวิสฺสสิ สขารํ ชินาตีติ กูฏฑฺเฑน ชินาติฯ สเจ ตฺวํ, กาฬหตฺถิ, รญฺญา สทฺธิํ มิตฺตธมฺมํ น ปูเรสิ, อธมฺมฏฺโฐ หุตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสสิฯ น วิเภตีติ น ภายติฯ สเจ ตฺวํ รญฺโญ น ภายสิ, ภริยาธมฺเม ฐิตา นาม น โหสิ, อกิจฺจการี นาม ภวิสฺสสิฯ ชิณฺณนฺติ มหลฺลกํฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล อภรนฺตา ปุตฺตา ปุตฺตา นาม น โหนฺติฯ

สนฺโตติ ปณฺฑิตาฯ เย น ภณนฺติ ธมฺมนฺติ เย ปุจฺฉิตา สจฺจสภาวํ น วทนฺติ, น เต ปณฺฑิตา นามฯ ธมฺมํ ภณนฺตาวาติ เอเต ราคาทโย ปหาย ปรสฺส หิตานุกมฺปกา หุตฺวา สภาวํ ภณนฺตาว ปณฺฑิตา นาม โหนฺติฯ นาภาสมานนฺติ น อภาสมานํฯ อมตํ ปทนฺติ อมตมหานิพฺพานํ เทเสนฺตํ ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ ชานนฺติ, เตเนว โปริสาโท มํ ญตฺวา ปสนฺนจิตฺโต จตฺตาโร วเร ทตฺวา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐิโตฯ

ภาสเยติ ปณฺฑิโต ปุริโส ธมฺมํ ภาเสยฺย โชเตยฺย, พุทฺธาทโย อิสโย ยสฺมา ธมฺโม เอเตสํ ธโช, ตสฺมา สุภาสิตทฺธชา นาม สุภาสิตํ ปคฺคณฺหนฺติ, พาลา ปน สุภาสิตํ ปคฺคณฺหนฺตา นาม นตฺถีติฯ

อิมสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ราชา จ เสนาปติ จ เทวี จ ตุฏฺฐา ‘‘คจฺฉาม, มหาราช, อาเนมา’’ติ วตฺวา นคเร เภริํ จราเปตฺวา นาคเร สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา ภายิตฺถ, ราชา กิร ธมฺเม ปติฏฺฐิโต, เอถ นํ อาเนมา’’ติ มหาชนํ อาทาย มหาสตฺตํ ปุรโต กตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา กปฺปเก อุปฏฺฐาเปตฺวา กปฺปิตเกสมสฺสุํ นฺหาตานุลิตฺตปสาธิตํ ราชานํ รตนราสิมฺหิ ฐเปตฺวา อภิสิญฺจิตฺวา นครํ ปเวเสสุํฯ โปริสาโท ราชา หุตฺวา ปโรสตานํ ขตฺติยานํ มหาสตฺตสฺส จ มหาสกฺการํ กาเรสิฯ ‘‘สุตโสมนรินฺเทน กิร โปริสาทํ ทเมตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐาปิโต’’ติ สกลชมฺพุทีเป มหาโกลาหลํ อุทปาทิฯ อินฺทปตฺถนครวาสิโนปิ ‘‘ราชา โน อาคจฺฉตู’’ติ ทูตํ ปหิณิํสุฯ โส ตตฺถ มาสมตฺตํ วสิตฺวา, ‘‘สมฺม, คจฺฉามหํ, ตฺวํ อปฺปมตฺโต โหหิ, นครทฺวาเรสุ จ มชฺเฌ จาติ ปญฺจ ทานสาลาโย กาเรหิ, ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา อคติคมนํ ปริหรา’’ติ โปริสาทํ โอวทิฯ ปโรสตาหิ ราชธานีหิ พลกาโย เยภุยฺเยน สนฺนิปติ ฯ โส เตน พลกาเยน ปริวุโต พาราณสิโต นิกฺขมิฯ โปริสาโทปิ นิกฺขมิตฺวา อุปฑฺฒปถา นิวตฺติฯ มหาสตฺโต อวาหนานํ ราชูนํ วาหนานิ ทตฺวา อุยฺโยเชสิฯ เตปิ ราชาโน เตน สทฺธิํ สมฺโมทิตฺวา มหาสตฺตํ วนฺทนาทีนิ กตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ชนปทํ อคมิํสุฯ

มหาสตฺโตปิ นครํ ปตฺวา อินฺทปตฺถนครวาสีหิ เทวนครํ วิย อลงฺกตนครํ ปวิสิตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา มหาตลํ อภิรุหิฯ โส ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘รุกฺขเทวตา มยฺหํ พหูปการา, พลิกมฺมลาภมสฺสา กริสฺสามี’’ติฯ

โส ตสฺส นิคฺโรธสฺส อวิทูเร มหนฺตํ ตฬากํ กาเรตฺวา พหูนิ กุลานิ เปเสตฺวา คามํ นิเวเสสิฯ คาโม มหา อโหสิ อสีติมตฺตอาปณสหสฺสปฏิมณฺฑิโตฯ ตมฺปิ รุกฺขมูลํ สาขนฺตโต ปฏฺฐาย สมตลํ กาเรตฺวา ปริกฺขิตฺตเวทิกโตรณทฺวารยุตฺตํ อกาสิ, เทวตา อภิปฺปสีทิฯ กมฺมาสปาทสฺส ทมิตฏฺฐาเน นิวุฏฺฐตฺตา ปน โส คาโม กมฺมาสทมฺมนิคโม นาม ชาโตฯ เตปิ สพฺเพ ราชาโน มหาสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน สคฺคํ ปูรยิํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนวาหํ องฺคุลิมาลํ ทเมมิ, ปุพฺเพเปส มยา ทมิโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา โปริสาโท ราชา องฺคุลิมาโล อโหสิ, กาฬหตฺถิ สาริปุตฺโต, นนฺทพฺราหฺมโณ อานนฺโท, รุกฺขเทวตา กสฺสโป, สกฺโก อนุรุทฺโธ, เสสราชาโน พุทฺธปริสา, มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ, สุตโสมราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มหาสุตโสมชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

สุมุโข ปน หํสวโร จ มหา, สุธโภชนิโก จ ปโร ปวโร;

สกุณาลทิชาธิปติวฺหยโน, สุตโสมวรุตฺตมสวฺหยโนติฯ

อสีตินิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจโม ภาโค นิฏฺฐิโตฯ