สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘อุปาสก, เอวํ โปราณกปณฺฑิตา ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา อตฺตโน ปุตฺตโสกํ หริํสุ, มา จินฺตยี’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา โรหิเณยฺโย อานนฺโท อโหสิ, วาสุเทโว สาริปุตฺโต, อวเสสา พุทฺธปริสา, ฆฏปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
ฆฏปณฺฑิตชาตกวณฺณนา โสฬสมาฯ
อิติ โสฬสชาตกปฏิมณฺฑิตสฺส
ทสกนิปาตชาตกสฺส อตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ชาตกุทฺทานํ –
จตุทฺวาโร กณฺหุโปโส, สงฺข โพธิ ทีปายโน;
นิคฺโรธ ตกฺกล ธมฺม-ปาโล กุกฺกุฏ กุณฺฑลี;
พิลาร จกฺก ภูริ จ, มงฺคล ฆฏ โสฬสฯ
ทสกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
11. เอกาทสกนิปาโต
[455] 1. มาตุโปสกชาตกวณฺณนา
ตสฺส นาคสฺส วิปฺปวาเสนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มาตุโปสกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ สามชาตกวตฺถุสทิสเมวฯ สตฺถา ปน ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘มา ภิกฺขเว, เอตํ ภิกฺขุํ อุชฺฌายิตฺถ, โปราณกปณฺฑิตา ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตาปิ มาตรา วิยุตฺตา สตฺตาหํ นิราหารตาย สุสฺสมานา ราชารหํ โภชนํ ลภิตฺวาปิ ‘มาตรา วินา น ภุญฺชิสฺสามา’ติ มาตรํ ทิสฺวาว โคจรํ คณฺหิํสู’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตมาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส หตฺถิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา สพฺพเสโต อโหสิ อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ลกฺขณสมฺปนฺโน อสีติหตฺถิสหสฺสปริวาโรฯ โส ชราชิณฺณํ มาตรํ โปเสสิ, มาตา ปนสฺส อนฺธาฯ โส มธุรมธุรานิ ผลาผลานิ หตฺถีนํ ทตฺวา มาตุ สนฺติกํ เปเสสิฯ หตฺถี ตสฺสา อทตฺวา อตฺตนาว ขาทนฺติฯ โส ปริคฺคณฺหนฺโต ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ‘‘ยูถํ ฉฑฺเฑตฺวา มาตรเมว โปเสสฺสามี’’ติ รตฺติภาเค อญฺเญสํ หตฺถีนํ อชานนฺตานํ มาตรํ คเหตฺวา จณฺโฑรณปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา เอกํ นฬินิํ อุปนิสฺสาย ฐิตาย ปพฺพตคุหายํ มาตรํ ฐเปตฺวา โปเสสิฯ อเถโก พาราณสิวาสี วนจรโก มคฺคมูฬฺโห ทิสํ ววตฺถเปตุํ อสกฺโกนฺโต มหนฺเตน สทฺเทน ปริเทวิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ ปุริโส อนาโถ, น โข ปน เมตํ ปติรูปํ, ยํ เอส มยิ ฐิเต อิธ วินสฺเสยฺยา’’ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ ภเยน ปลายนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ ปุริส, นตฺถิ เต มํ นิสฺสาย ภยํ, มา ปลายิ, กสฺมา ตฺวํ ปริเทวนฺโต วิจรสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สามิ, อหํ มคฺคมูฬฺโห, อชฺช เม สตฺตโม ทิวโส’’ติ วุตฺเต ‘‘โภ ปุริส, มา ภายิ, อหํ ตํ มนุสฺสปเถ ฐเปสฺสามี’’ติ ตํ อตฺตโน ปิฏฺฐิยํ นิสีทาเปตฺวา อรญฺญา นีหริตฺวา นิวตฺติฯ โสปิ ปาโป ‘‘นครํ คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสฺสามี’’ติ รุกฺขสญฺญํ ปพฺพตสญฺญํ กโรนฺโตว นิกฺขมิตฺวา พาราณสิํ อคมาสิฯ
ตสฺมิํ กาเล รญฺโญ มงฺคลหตฺถี กาลมกาสิฯ ราชา ‘‘สเจ เกนจิ กตฺถจิ โอปวยฺหํ กาตุํ ยุตฺตรูโป หตฺถี ทิฏฺโฐ อตฺถิ, โส อาจิกฺขตู’’ติ เภริํ จราเปสิฯ โส ปุริโส ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มยา, เทว, ตุมฺหากํ โอปวยฺโห ภวิตุํ ยุตฺตรูโป สพฺพเสโต สีลวา หตฺถิราชา ทิฏฺโฐ, อหํ มคฺคํ ทสฺเสสฺสามิ, มยา สทฺธิํ หตฺถาจริเย เปเสตฺวา ตํ คณฺหาเปถา’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ ‘‘อิมํ มคฺคเทสกํ กตฺวา อรญฺญํ คนฺตฺวา อิมินา วุตฺตํ หตฺถินาคํ อาเนถา’’ติ เตน สทฺธิํ มหนฺเตน ปริวาเรน หตฺถาจริยํ เปเสสิฯ โส เตน สทฺธิํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ นฬินิํ ปวิสิตฺวา โคจรํ คณฺหนฺตํ ปสฺสิฯ โพธิสตฺโตปิ หตฺถาจริยํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ ภยํ น อญฺญโต อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ปุริสสฺส สนฺติกา อุปฺปนฺนํ ภวิสฺสติ, อหํ โข ปน มหาพโล หตฺถิสหสฺสมฺปิ วิทฺธํเสตุํ สมตฺโถ โหมิ, กุชฺฌิตฺวา สรฏฺฐกํ เสนาวาหนํ นาเสตุํ, สเจ ปน กุชฺฌิสฺสามิ, สีลํ เม ภิชฺชิสฺสติ, ตสฺมา อชฺช สตฺตีหิ โกฏฺฏิยมาโนปิ น กุชฺฌิสฺสามี’’ติ อธิฏฺฐาย สีสํ นาเมตฺวา นิจฺจโลว อฏฺฐาสิฯ หตฺถาจริโย ปทุมสรํ โอตริตฺวา ตสฺส ลกฺขณสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘เอหิ ปุตฺตา’’ติ รชตทามสทิสาย โสณฺฑาย คเหตฺวา สตฺตเม ทิวเส พาราณสิํ ปาปุณิฯ โพธิสตฺตมาตา ปน ปุตฺเต อนาคจฺฉนฺเต ‘‘ปุตฺโต เม ราชราชมหามตฺตาทีหิ นีโต ภวิสฺสติ, อิทานิ ตสฺส วิปฺปวาเสน อยํ วนสณฺโฑ วฑฺฒิสฺสตี’’ติ ปริเทวมานา ทฺเว คาถา อภาสิ –
[1]
‘‘ตสฺส นาคสฺส วิปฺปวาเสน, วิรูฬฺโห สลฺลกี จ กุฏชา จ;
กุรุวินฺทกรวีรา ภิสสามา จ, นิวาเต ปุปฺผิตา จ กณิการาฯ
[2]
‘‘โกจิเทว สุวณฺณกายุรา, นาคราชํ ภรนฺติ ปิณฺเฑน;
ยตฺถ ราชา ราชกุมาโร วา, กวจมภิเหสฺสติ อฉมฺภิโต’’ติฯ
ตตฺถ วิรูฬฺหาติ วฑฺฒิตา นาม, นตฺเถตฺถ สํสโยติ อสํสยวเสเนวมาหฯ สลฺลกี จ กุฏชา จาติ อินฺทสาลรุกฺขา จ กุฏชรุกฺขา จฯ กุรุวินฺทกรวีรา ภิสสามา จาติ กุรุวินฺทรุกฺขา จ กรวีรนามกานิ มหาติณานิ จ ภิสานิ จ สามากานิ จาติ อตฺโถฯ เอเต จ สพฺเพ อิทานิ วฑฺฒิสฺสนฺตีติ ปริเทวติฯ นิวาเตติ ปพฺพตปาเทฯ ปุปฺผิตาติ มม ปุตฺเตน สาขํ ภญฺชิตฺวา อขาทิยมานา กณิการาปิ ปุปฺผิตา ภวิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ โกจิเทวาติ กตฺถจิเทว คาเม วา นคเร วาฯ สุวณฺณกายุราติ สุวณฺณาภรณา ราชราชมหามตฺตาฯ ภรนฺติ ปิณฺเฑนาติ อชฺช มาตุโปสกํ นาคราชํ ราชารหสฺส โภชนสฺส สุวฑฺฒิเตน ปิณฺเฑน โปเสนฺติฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ นาคราเช ราชา นิสีทิตฺวาฯ กวจมภิเหสฺสตีติ สงฺคามํ ปวิสิตฺวา ปจฺจามิตฺตานํ กวจํ อภิหนิสฺสติ ภินฺทิสฺสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ยตฺถ มม ปุตฺเต นิสินฺโน ราชา วา ราชกุมาโร วา อฉมฺภิโต หุตฺวา สปตฺตานํ กวจํ หนิสฺสติ, ตํ เม ปุตฺตํ นาคราชานํ สุวณฺณาภรณา อชฺช ปิณฺเฑน ภรนฺตี’’ติฯ
หตฺถาจริโยปิ อนฺตรามคฺเคว รญฺโญ สาสนํ เปเสสิฯ ตํ สุตฺวา ราชา นครํ อลงฺการาเปสิฯ หตฺถาจริโย โพธิสตฺตํ กตคนฺธปริภณฺฑํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ หตฺถิสาลํ เนตฺวา วิจิตฺรสาณิยา ปริกฺขิปาเปตฺวา รญฺโญ อาโรจาเปสิฯ ราชา นานคฺครสโภชนํ อาทาย คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ทาเปสิฯ โส ‘‘มาตรํ วินา โคจรํ น คณฺหิสฺสามี’’ติ ปิณฺฑํ น คณฺหิฯ อถ นํ ยาจนฺโต ราชา ตติยํ คาถมาห –
[3]
‘‘คณฺหาหิ นาค กพฬํ, มา นาค กิสโก ภว;
พหูนิ ราชกิจฺจานิ, ตานิ นาค กริสฺสสี’’ติฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –
[4]
‘‘สา นูนสา กปณิกา, อนฺธา อปริณายิกา;
ขาณุํ ปาเทน ฆฏฺเฏติ, คิริํ จณฺโฑรณํ ปตี’’ติฯ
ตตฺถ สา นูนสาติ มหาราช, นูน สา เอสาฯ กปณิกาติ ปุตฺตวิโยเคน กปณาฯ ขาณุนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ปติตํ รุกฺขกลิงฺครํฯ
ฆฏฺเฏตีติ ปริเทวมานา ตตฺถ ตตฺถ ปาเทน โปเถนฺตี นูน ปาเทน หนติ ฯ คิริํ จณฺโฑรณํ ปตีติ จณฺโฑรณปพฺพตาภิมุขี, ปพฺพตปาเท ปริปฺผนฺทมานาติ อตฺโถฯ
อถ นํ ปุจฺฉนฺโต ราชา ปญฺจมํ คาถมาห –
[5]
‘‘กา นุ เต สา มหานาค, อนฺธา อปริณายิกา;
ขาณุํ ปาเทน ฆฏฺเฏติ, คิริํ จณฺโฑรณํ ปตี’’ติฯ
โพธิสตฺโต ฉฏฺฐํ คาถมาห –
[6]
‘‘มาตา เม สา มหาราช, อนฺธา อปริณายิกา;
ขาณุํ ปาเทน ฆฏฺเฏติ, คิริํ จณฺโฑรณํ ปตี’’ติฯ
ราชา ฉฏฺฐคาถาย ตมตฺถํ สุตฺวา มุญฺจาเปนฺโต สตฺตมํ คาถมาห –
[7]
‘‘มุญฺจเถตํ มหานาคํ, โยยํ ภรติ มาตรํ;
สเมตุ มาตรา นาโค, สห สพฺเพหิ ญาติภี’’ติฯ
ตตฺถ โยยํ ภรตีติ อยํ นาโค ‘‘อหํ, มหาราช, อนฺธํ มาตรํ โปเสมิ, มยา วินา มยฺหํ มาตา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิสฺสติ, ตาย วินา มยฺหํ อิสฺสริเยน อตฺโถ นตฺถิ, อชฺช เม มาตุ โคจรํ อลภนฺติยา สตฺตโม ทิวโส’’ติ วทติ, ตสฺมา โย อยํ มาตรํ ภรติ, เอตํ มหานาคํ ขิปฺปํ มุญฺจถฯ สพฺเพหิ ญาติภีติ สทฺธิํ เอส มาตรา สเมตุ สมาคจฺฉตูติฯ
อฏฺฐมนวมา อภิสมฺพุทฺธคาถา โหนฺติ –
[8]
‘‘มุตฺโต จ พนฺธนา นาโค, มุตฺตมาทาย กุญฺชโร;
มุหุตฺตํ อสฺสาสยิตฺวา, อคมา เยน ปพฺพโตฯ
[9]
‘‘ตโต โส นฬินิํ คนฺตฺวา, สีตํ กุญฺชรเสวิตํ;
โสณฺฑายูทกมาหตฺวา, มาตรํ อภิสิญฺจถา’’ติฯ
โส กิร นาโค พนฺธนา มุตฺโต โถกํ วิสฺสมิตฺวา รญฺโญ ทสราชธมฺมคาถาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหิ, มหาราชา’’ติ โอวาทํ ทตฺวา มหาชเนน คนฺธมาลาทีหิ ปูชิยมาโน นครา นิกฺขมิตฺวา ตทเหว ตํ ปทุมสรํ ปตฺวา ‘‘มม มาตรํ โคจรํ คาหาเปตฺวาว สยํ คณฺหิสฺสามี’’ติ พหุํ ภิสมุฬาลํ อาทาย โสณฺฑปูรํ อุทกํ คเหตฺวา คุหาเลณโต นิกฺขมิตฺวา คุหาทฺวาเร นิสินฺนาย มาตุยา สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺตาหํ นิราหารตาย มาตุ สรีรสฺส ผสฺสปฏิลาภตฺถํ อุปริ อุทกํ สิญฺจิ, ตมตฺถํ อาวิกโรนฺโต สตฺถา ทฺเว คาถา อภาสิฯ โพธิสตฺตสฺส มาตาปิ ‘‘เทโว วสฺสตี’’ติ สญฺญาย ตํ อกฺโกสนฺตี ทสมํ คาถมาห –
[10]
‘‘โกยํ อนริโย เทโว, อกาเลนปิ วสฺสติ;
คโต เม อตฺรโช ปุตฺโต, โย มยฺหํ ปริจารโก’’ติฯ
ตตฺถ อตฺรโชติ อตฺตโต ชาโตฯ
อถ นํ สมสฺสาเสนฺโต โพธิสตฺโต เอกาทสมํ คาถมาห –
[11]
‘‘อุฏฺเฐหิ อมฺม กิํ เสสิ, อาคโต ตฺยาหมตฺรโช;
มุตฺโตมฺหิ กาสิราเชน, เวเทเหน ยสสฺสินา’’ติฯ
ตตฺถ อาคโต ตฺยาหนฺติ อาคโต เต อหํฯ เวเทเหนาติ ญาณสมฺปนฺเนนฯ ยสสฺสินาติ มหาปริวาเรน เตน รญฺญา มงฺคลหตฺถิภาวาย คหิโตปิ อหํ มุตฺโต, อิทานิ ตว สนฺติกํ อาคโต อุฏฺเฐหิ โคจรํ คณฺหาหีติฯ
สา ตุฏฺฐมานสา รญฺโญ อนุโมทนํ กโรนฺตี โอสานคาถมาห –
[12]
‘‘จิรํ ชีวตุ โส ราชา, กาสีนํ รฏฺฐวฑฺฒโน;
โย เม ปุตฺตํ ปโมเจสิ, สทา วุทฺธาปจายิก’’นฺติฯ
ตทา ราชา โพธิสตฺตสฺส คุเณ ปสีทิตฺวา นฬินิยา อวิทูเร คามํ มาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส จ มาตุ จสฺส นิพทฺธํ วตฺตํ ปฏฺฐเปสิฯ อปรภาเค โพธิสตฺโต มาตริ กาลกตาย ตสฺสา สรีรปริหารํ กตฺวา การณฺฑกอสฺสมปทํ นาม คโตฯ ตสฺมิํ ปน ฐาเน หิมวนฺตโต โอตริตฺวา ปญฺจสตา อิสโย วสิํสุ, ตํ วตฺตํ เตสํ อทาสิฯ
ราชา โพธิสตฺตสฺส สมานรูปํ สิลาปฏิมํ กาเรตฺวา มหาสกฺการํ ปวตฺเตสิ ฯ สกลชมฺพุทีปวาสิโน อนุสํวจฺฉรํ สนฺนิปติตฺวา หตฺถิมหํ นาม กริํสุฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน มาตุโปสกภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปาปปุริโส เทวทตฺโต, หตฺถาจริโย สาริปุตฺโต, มาตา หตฺถินี มหามายา, มาตุโปสกนาโค ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
มาตุโปสกชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
[456] 2. ชุณฺหชาตกวณฺณนา
สุโณหิ มยฺหํ วจนํ ชนินฺทาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อานนฺทตฺเถเรน ลทฺธวเร อารพฺภ กเถสิฯ ปฐมโพธิยญฺหิ วีสติ วสฺสานิ ภควโต อนิพทฺธุปฏฺฐากา อเหสุํฯ เอกทา เถโร นาคสมาโล, เอกทา นาคิโต, เอกทา อุปวาโณ, เอกทา สุนกฺขตฺโต, เอกทา จุนฺโท, เอกทา นนฺโท, เอกทา สาคโต, เอกทา เมฆิโย ภควนฺตํ อุปฏฺฐหิฯ อเถกทิวสํ ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘ภิกฺขเว, อิทานิมฺหิ มหลฺลโก, เอกจฺเจ ภิกฺขู ‘อิมินา มคฺเคน คจฺฉามา’ติ วุตฺเต อญฺเญน คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ มยฺหํ ปตฺตจีวรํ ภูมิยํ นิกฺขิปนฺติ, นิพทฺธุปฏฺฐากํ เม เอกํ ภิกฺขุํ ชานาถา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, อหํ อุปฏฺฐหิสฺสามิ, อหํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ สิรสิ อญฺชลิํ กตฺวา อุฏฺฐิเต สาริปุตฺตตฺเถราทโย ‘‘ตุมฺหากํ ปตฺถนา มตฺถกํ ปตฺตา, อล’’นฺติ ปฏิกฺขิปิฯ ตโต ภิกฺขู อานนฺทตฺเถรํ ‘‘ตฺวํ อาวุโส, อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ยาจาหี’’ติ อาหํสุฯ
เถโร ‘‘สเจ เม ภนฺเต, ภควา อตฺตนา ลทฺธจีวรํ น ทสฺสติ, ปิณฺฑปาตํ น ทสฺสติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตุํ น ทสฺสติ, มํ คเหตฺวา นิมนฺตนํ น คมิสฺสติ, สเจ ปน ภควา มยา คหิตํ นิมนฺตนํ คมิสฺสติ, สเจ อหํ ติโรรฏฺฐา ติโรชนปทา ภควนฺตํ ทฏฺฐุํ อาคตํ ปริสํ อาคตกฺขเณเยว ทสฺเสตุํ ลภิสฺสามิ , ยทา เม กงฺขา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมิํ ขเณเยว ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตุํ ลภิสฺสามิ, สเจ ยํ ภควา มม ปรมฺมุขา ธมฺมํ กเถติ, ตํ อาคนฺตฺวา มยฺหํ กเถสฺสติ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อิเม จตฺตาโร ปฏิกฺเขเป จตสฺโส จ อายาจนาติ อฏฺฐ วเร ยาจิ, ภควาปิสฺส อทาสิฯ
โส ตโต ปฏฺฐาย ปญฺจวีสติ วสฺสานิ นิพทฺธุปฏฺฐาโก อโหสิฯ โส ปญฺจสุ ฐาเนสุ เอตทคฺเค ฐปนํ ปตฺวา อาคมสมฺปทา, อธิคมสมฺปทา, ปุพฺพเหตุสมฺปทา, อตฺตตฺถปริปุจฺฉาสมฺปทา, ติตฺถวาสสมฺปทา, โยนิโสมนสิการสมฺปทา, พุทฺธูปนิสฺสยสมฺปทาติ อิมาหิ สตฺตหิ สมฺปทาหิ สมนฺนาคโต พุทฺธสฺส สนฺติเก อฏฺฐวรทายชฺชํ ลภิตฺวา พุทฺธสาสเน ปญฺญาโต คคนมชฺเฌ จนฺโท วิย ปากโฏ อโหสิฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ตถาคโต อานนฺทตฺเถรํ วรทาเนน สนฺตปฺเปสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปาหํ อานนฺทํ วเรน สนฺตปฺเปสิํ, ปุพฺเพปาหํ ยํ ยํ เอส ยาจิ, ตํ ตํ อทาสิํเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุตฺโต ชุณฺหกุมาโร นาม หุตฺวา ตกฺกสิลายํ สิปฺปํ อุคฺคเหตฺวา อาจริยสฺส อนุโยคํ ทตฺวา รตฺติภาเค อนฺธกาเร อาจริยสฺส ฆรา นิกฺขมิตฺวา อตฺตโน นิวาสฏฺฐานํ เวเคน คจฺฉนฺโต อญฺญตรํ พฺราหฺมณํ ภิกฺขํ จริตฺวา อตฺตโน นิวาสฏฺฐานํ คจฺฉนฺตํ อปสฺสนฺโต พาหุนา ปหริตฺวา ตสฺส ภตฺตปาติํ ภินฺทิํ, พฺราหฺมโณ ปติตฺวา วิรวิฯ กุมาโร การุญฺเญน นิวตฺติตฺวา ตํ หตฺเถ คเหตฺวา อุฏฺฐาเปสิฯ พฺราหฺมโณ ‘‘ตยา, ตาต, มม ภิกฺขาภาชนํ ภินฺนํ, ภตฺตมูลํ เม เทหี’’ติ อาหฯ กุมาโร ‘‘พฺราหฺมณ, น ทานาหํ ตว ภตฺตมูลํ ทาตุํ สกฺโกมิ, อหํ โข ปน กาสิกรญฺโญ ปุตฺโต ชุณฺหกุมาโร นาม, มยิ รชฺเช ปติฏฺฐิเต อาคนฺตฺวา มํ ธนํ ยาเจยฺยาสี’’ติ วตฺวา นิฏฺฐิตสิปฺโป อาจริยํ วนฺทิตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ปิตุ สิปฺปํ ทสฺเสสิฯ ปิตา ‘‘ชีวนฺเตน เม ปุตฺโต ทิฏฺโฐ, ราชภูตมฺปิ นํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ รชฺเช อภิสิญฺจิฯ โส ชุณฺหราชา นาม หุตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ พฺราหฺมโณ ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ มม ภตฺตมูลํ อาหริสฺสามี’’ติ พาราณสิํ คนฺตฺวา ราชานํ อลงฺกตนครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺตเมว ทิสฺวา เอกสฺมิํ อุนฺนตปฺปเทเส ฐิโต หตฺถํ ปสาเรตฺวา ชยาเปสิฯ อถ นํ ราชา อโนโลเกตฺวาว อติกฺกมิฯ พฺราหฺมโณ เตน อทิฏฺฐภาวํ ญตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
[13]
‘‘สุโณหิ มยฺหํ วจนํ ชนินฺท, อตฺเถน ชุณฺหมฺหิ อิธานุปตฺโต;
น พฺราหฺมเณ อทฺธิเก ติฏฺฐมาเน, คนฺตพฺพมาหุ ทฺวิปทินฺท เสฏฺฐา’’ติฯ
ตตฺถ ชุณฺหมฺหีติ มหาราช, ตยิ ชุณฺหมฺหิ อหํ เอเกน อตฺเถน อิธานุปฺปตฺโต, น นิกฺการณา อิธาคโตมฺหีติ ทีเปติฯ อทฺธิเกติ อทฺธานํ อาคเตฯ คนฺตพฺพนฺติ ตํ อทฺธิกํ อทฺธานมาคตํ ยาจมานํ พฺราหฺมณํ อโนโลเกตฺวาว คนฺตพฺพนฺติ ปณฺฑิตา น อาหุ น กเถนฺตีติฯ
ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา หตฺถิํ วชิรงฺกุเสน นิคฺคเหตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
[14]
‘‘สุโณมิ ติฏฺฐามิ วเทหิ พฺรหฺเม, เยนาสิ อตฺเถน อิธานุปตฺโต;
กํ วา ตฺวมตฺถํ มยิ ปตฺถยาโน, อิธาคโม พฺรหฺเม ตทิงฺฆ พฺรูหี’’ติฯ
ตตฺถ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ
ตโต ปรํ พฺราหฺมณสฺส จ รญฺโญ จ วจนปฏิวจนวเสน เสสคาถา กถิตา –
[15]
‘‘ททาหิ เม คามวรานิ ปญฺจ, ทาสีสตํ สตฺต ควํสตานิ;
ปโรสหสฺสญฺจ สุวณฺณนิกฺเข, ภริยา จ เม สาทิสี ทฺเว ททาหิฯ
[16]
‘‘ตโป นุ เต พฺราหฺมณ ภิํสรูโป, มนฺตา นุ เต พฺราหฺมณ จิตฺตรูปา;
ยกฺขา นุ เต อสฺสวา สนฺติ เกจิ, อตฺถํ วา เม อภิชานาสิ กตฺตํฯ
[17]
‘‘น เม ตโป อตฺถิ น จาปิ มนฺตา, ยกฺขาปิ เม อสฺสวา นตฺถิ เกจิ;
อตฺถมฺปิ เต นาภิชานามิ กตฺตํ, ปุพฺเพ จ โข สงฺคติมตฺตมาสิฯ
[18]
‘‘ปฐมํ อิทํ ทสฺสนํ ชานโต เม, น ตาภิชานามิ อิโต ปุรตฺถา;
อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, กทา กุหิํ วา อหุ สงฺคโม โนฯ
[19]
‘‘คนฺธารราชสฺส ปุรมฺหิ รมฺเม, อวสิมฺหเส ตกฺกสีลายํ เทว;
ตตฺถนฺธการมฺหิ ติมีสิกายํ, อํเสน อํสํ สมฆฏฺฏยิมฺหฯ
[20]
‘‘เต ตตฺถ ฐตฺวาน อุโภ ชนินฺท, สาราณิยํ วีติสารยิมฺห ตตฺถ;
สาเยว โน สงฺคติมตฺตมาสิ, ตโต น ปจฺฉา น ปุเร อโหสิฯ
[21]
‘‘ยทา กทาจิ มนุเชสุ พฺรหฺเม, สมาคโม สปฺปุริเสน โหติ;
น ปณฺฑิตา สงฺคติสนฺถวานิ, ปุพฺเพ กตํ วาปิ วินาสยนฺติฯ
[22]
‘‘พาลาว โข สงฺคติสนฺถวานิ, ปุพฺเพ กตํ วาปิ วินาสยนฺติ;
พหุมฺปิ พาเลสุ กตํ วินสฺสติ, ตถา หิ พาลา อกตญฺญุรูปาฯ
[23]
‘‘ธีรา จ โข สงฺคติสนฺถวานิ, ปุพฺเพ กตํ วาปิ น นาสยนฺติ;
อปฺปมฺปิ ธีเรสุ กตํ น นสฺสติ, ตถา หิ ธีรา สุกตญฺญุรูปาฯ
[24]
‘‘ททามิ เต คามวรานิ ปญฺจ, ทาสีสตํ สตฺต ควํสตานิ;
ปโรสหสฺสญฺจ สุวณฺณนิกฺเข, ภริยา จ เต สาทิสี ทฺเว ททามิฯ
[25]
‘‘เอวํ สตํ โหติ สเมจฺจ ราช, นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ;
อาปูรตี กาสิปตี ตถาหํ, ตยาปิ เม สงฺคโม อชฺช ลทฺโธ’’ติฯ
ตตฺถ สาทิสีติ รูปวณฺณชาติกุลปเทเสน มยา สาทิสี เอกสทิสา ทฺเว มหายสา ภริยา จ เม เทหีติ อตฺโถฯ ภิํสรูโปติ กิํ นุ เต พฺราหฺมณ พลวรูปสีลาจารคุณสงฺขาตํ ตโปกมฺมํ อตฺถีติ ปุจฺฉติฯ มนฺตา นุ เตติ อุทาหุ วิจิตฺรรูปา สพฺพตฺถสาธกา มนฺตา เต อตฺถิฯ อสฺสวาติ วจนการกา อิจฺฉิติจฺฉิตทายกา ยกฺขา วา เต เกจิ สนฺติฯ กตฺตนฺติ กตํ, อุทาหุ ตยา กตํ กิญฺจิ มม อตฺถํ อภิชานาสีติ ปุจฺฉติฯ สงฺคติมตฺตนฺติ สมาคมมตฺตํ ตยา สทฺธิํ ปุพฺเพ มม อาสีติ วทติฯ ชานโต เมติ ชานนฺตสฺส มม อิทํ ปฐมํ ตว ทสฺสนํฯ น ตาภิชานามีติ น ตํ อภิชานามิฯ ติมีสิกายนฺติ พหลติมิรายํ รตฺติยํฯ เต ตตฺถ ฐตฺวานาติ เต มยํ ตสฺมิํ อํเสน อํสํ ฆฏฺฏิตฏฺฐาเน ฐตฺวา วีติสารยิมฺห ตตฺถาติ ตสฺมิํเยว ฐาเน สริตพฺพยุตฺตกํ กถํ วีติสารยิมฺห, อหํ ‘‘ภิกฺขาภาชนํ เม ตยา ภินฺนํ, ภตฺตมูลํ เม เทหี’’ติ อวจํ, ตฺวํ ‘‘อิทานาหํ ตว ภตฺตมูลํ ทาตุํ น สกฺโกมิ, อหํ โข ปน กาสิกรญฺโญ ปุตฺโต ชุณฺหกุมาโร นาม, มยิ รชฺเช ปติฏฺฐิเต อาคนฺตฺวา มํ ธนํ ยาเจยฺยาสี’’ติ อวจาติ อิมํ สารณียกถํ กริมฺหาติ อาหฯ สาเยว โน สงฺคติมตฺตมาสีติ เทว, อมฺหากํ สาเยว อญฺญมญฺญํ สงฺคติมตฺตมาสิ, เอกมุหุตฺติกมโหสีติ ทีเปติฯ ตโตติ ตโต ปน ตํมุหุตฺติกมิตฺตธมฺมโต ปจฺฉา วา ปุเร วา กทาจิ อมฺหากํ สงฺคติ นาม น ภูตปุพฺพาฯ
น ปณฺฑิตาติ พฺราหฺมณ ปณฺฑิตา นาม ตํมุหุตฺติกํ สงฺคติํ วา จิรกาลสนฺถวานิ วา ยํ กิญฺจิ ปุพฺเพ กตคุณํ วา น นาเสนฺติฯ
พหุมฺปีติ พหุกมฺปิ ฯ อกตญฺญุรูปาติ ยสฺมา พาลา อกตญฺญุสภาวา, ตสฺมา เตสุ พหุมฺปิ กตํ นสฺสตีติ อตฺโถฯ สุกตญฺญุรูปาติ สุฏฺฐุ กตญฺญุสภาวาฯ เอตฺถาปิ ตตฺถาปิ ตถา หีติ หิ-กาโร การณตฺโถฯ ททามิ เตติ พฺราหฺมเณน ยาจิตยาจิตํ ททนฺโต เอวมาหฯ เอวํ สตนฺติ พฺราหฺมโณ รญฺโญ อนุโมทนํ กโรนฺโต วทติ, สตํ สปฺปุริสานํ เอกวารมฺปิ สเมจฺจ สงฺคติ นาม เอวํ โหติฯ นกฺขตฺตราชาริวาติ เอตฺถ ร-กาโร นิปาตมตฺตํฯ ตารกานนฺติ ตารกคณมชฺเฌฯ กาสิปตีติ ราชานมาลปติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘เทว, กาสิรฏฺฐาธิปติ ยถา จนฺโท ตารกานํ มชฺเฌ ฐิโต ตารกคณปริวุโต ปาฏิปทโต ปฏฺฐาย ยาว ปุณฺณมา อาปูรติ, ตถา อหมฺปิ อชฺช ตยา ทินฺเนหิ คามวราทีหิ อาปูรามี’’ติฯ ตยาปิ เมติ มยา ปุพฺเพ ตยา สทฺธิํ ลทฺโธปิ สงฺคโม อลทฺโธว, อชฺช ปน มม มโนรถสฺส นิปฺผนฺนตฺตา มยา ตยา สห สงฺคโม ลทฺโธ นามาติ นิปฺผนฺนํ เม ตยา สทฺธิํ มิตฺตผลนฺติ วทติฯ โพธิสตฺโต ตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปาหํ อานนฺทํ วเรน สนฺตปฺเปสิํ เยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ อานนฺโท อโหสิ, ราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ชุณฺหชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
[457] 3. ธมฺมเทวปุตฺตชาตกวณฺณนา
ยโสกโร ปุญฺญกโรหมสฺมีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส ปถวิปเวสนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต ตถาคเตน สทฺธิํ ปฏิวิรุชฺฌิตฺวา ปถวิํ ปวิฏฺโฐ’’ติฯ
สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น อิทาเนเวส, ภิกฺขเว, มม ชินจกฺเก ปหารํ ทตฺวา ปถวิํ ปวิฏฺโฐ, ปุพฺเพปิ ธมฺมจกฺเก ปหารํ ทตฺวา ปถวิํ ปวิสิตฺวา อวีจิปรายโณ ชาโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กามาวจรเทวโลเก ธมฺโม นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เทวทตฺโต อธมฺโม นามฯ เตสุ ธมฺโม ทิพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต ทิพฺพรถวรมภิรุยฺห อจฺฉราคณปริวุโต มนุสฺเสสุ สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ฆรทฺวาเร สุขกถาย นิสินฺเนสุ ปุณฺณมุโปสถทิวเส คามนิคมชนปทราชธานีสุ อากาเส ฐตฺวา ‘‘ปาณาติปาตาทีหิ ทสหิ อกุสลกมฺมปเถหิ วิรมิตฺวา มาตุปฏฺฐานธมฺมํ ปิตุปฏฺฐานธมฺมํ ติวิธสุจริตธมฺมญฺจ ปูเรถ , เอวํ สคฺคปรายณา หุตฺวา มหนฺตํ ยสํ อนุภวิสฺสถา’’ติ มนุสฺเส ทส กุสลกมฺมปเถ สมาทเปนฺโต ชมฺพุทีปํ ปทกฺขิณํ กโรติฯ อธมฺโม ปน เทวปุตฺโต ‘‘ปาณํ หนถา’’ติอาทินา นเยน ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทเปนฺโต ชมฺพุทีปํ วามํ กโรติฯ อถ เตสํ อากาเส รถา สมฺมุขา อเหสุํฯ อถ เนสํ ปริสา ‘‘ตุมฺเห กสฺส, ตุมฺเห กสฺสา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘มยํ ธมฺมสฺส, มยํ อธมฺมสฺสา’’ติ วตฺวา มคฺคา โอกฺกมิตฺวา ทฺวิธา ชาตาฯ ธมฺโมปิ อธมฺมํ อามนฺเตตฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ อธมฺโม, อหํ ธมฺโม, มคฺโค มยฺหํ อนุจฺฉวิโก, ตว รถํ โอกฺกาเมตฺวา มยฺหํ มคฺคํ เทหี’’ติ ปฐมํ คาถมาห –
[26]
‘‘ยโสกโร ปุญฺญกโรหมสฺมิ, สทาตฺถุโต สมณพฺราหฺมณานํ;
มคฺคารโห เทวมนุสฺสปูชิโต, ธมฺโม อหํ เทหิ อธมฺม มคฺค’’นฺติฯ
ตตฺถ ยโสกโรติ อหํ เทวมนุสฺสานํ ยสทายโกฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ สทาตฺถุโตติ สทา ถุโต นิจฺจปสตฺโถฯ ตโต ปรา –
[27]
‘‘อธมฺมยานํ ทฬฺหมารุหิตฺวา, อสนฺตสนฺโต พลวาหมสฺมิ;
ส กิสฺส เหตุมฺหิ ตวชฺช ทชฺชํ, มคฺคํ อหํ ธมฺม อทินฺนปุพฺพํฯ
[28]
‘‘ธมฺโม หเว ปาตุรโหสิ ปุพฺเพ, ปจฺฉา อธมฺโม อุทปาทิ โลเก;
เชฏฺโฐ จ เสฏฺโฐ จ สนนฺตโน จ, อุยฺยาหิ เชฏฺฐสฺส กนิฏฺฐ มคฺคาฯ
[29]
‘‘น ยาจนาย นปิ ปาติรูปา, น อรหตา เตหํ ทเทยฺยํ มคฺคํ;
ยุทฺธญฺจ โน โหตุ อุภินฺนมชฺช, ยุทฺธมฺหิ โย เชสฺสติ ตสฺส มคฺโคฯ
[30]
‘‘สพฺพา ทิสา อนุวิสโฏหมสฺมิ, มหพฺพโล อมิตยโส อตุลฺโย;
คุเณหิ สพฺเพหิ อุเปตรูโป, ธมฺโม อธมฺม ตฺวํ กถํ วิเชสฺสสิฯ
[31]
‘‘โลเหน เว หญฺญติ ชาตรูปํ, น ชาตรูเปน หนนฺติ โลหํ;
สเจ อธมฺโม หญฺฉติ ธมฺมมชฺช, อโย สุวณฺณํ วิย ทสฺสเนยฺยํฯ
[32]
‘‘สเจ ตุวํ ยุทฺธพโล อธมฺม, น ตุยฺห วุฑฺฒา จ ครู จ อตฺถิ;
มคฺคญฺจ เต ทมฺมิ ปิยาปฺปิเยน, วาจาทุรุตฺตานิปิ เต ขมามี’’ติฯ –
อิมา ฉ คาถา เตสญฺเญว วจนปฏิวจนวเสน กถิตาฯ
ตตฺถ ส กิสฺส เหตุมฺหิ ตวชฺช ทชฺชนฺติ โสมฺหิ อหํ อธมฺโม อธมฺมยานํ รถํ อารุฬฺโห อภีโต พลวาฯ กิํการณา อชฺช โภ ธมฺม, กสฺสจิ อทินฺนปุพฺพํ มคฺคํ ตุยฺหํ ทมฺมีติฯ ปุพฺเพติ ปฐมกปฺปิกกาเล อิมสฺมิํ โลเก ทสกุสลกมฺมปถธมฺโม จ ปุพฺเพ ปาตุรโหสิ, ปจฺฉา อธมฺโมฯ เชฏฺโฐ จาติ ปุเร นิพฺพตฺตภาเวน อหํ เชฏฺโฐ จ เสฏฺโฐ จ โปราณโก จ, ตฺวํ ปน กนิฏฺโฐ, ตสฺมา มคฺคา อุยฺยาหีติ วทติฯ
นปิ ปาติรูปาติ อหญฺหิ เต เนว ยาจนาย น ปติรูปวจเนน มคฺคารหตาย มคฺคํ ทเทยฺยํฯ อนุวิสโฏติ อหํ จตสฺโส ทิสา จตสฺโส อนุทิสาติ สพฺพา ทิสา อตฺตโน คุเณน ปตฺถโฏ ปญฺญาโต ปากโฏฯ โลเหนาติ อยมุฏฺฐิเกนฯ หญฺฉตีติ หนิสฺสติฯ ตุวํ ยุทฺธพโล อธมฺมาติ สเจ ตฺวํ ยุทฺธพโลสิ อธมฺมฯ วุฑฺฒา จ ครู จาติ ยทิ ตุยฺหํ ‘‘อิเม วุฑฺฒา, อิเม ครู ปณฺฑิตา’’ติ เอวํ นตฺถิฯ ปิยาปฺปิเยนาติ ปิเยนาปิ อปฺปิเยนาปิ ททนฺโต ปิเยน วิย เต มคฺคํ ททามีติ อตฺโถฯ
โพธิสตฺเตน ปน อิมาย คาถาย กถิตกฺขเณเยว อธมฺโม รเถ ฐาตุํ อสกฺโกนฺโต อวํสิโร ปถวิยํ ปติตฺวา ปถวิยา วิวเร ทินฺเน คนฺตฺวา อวีจิมฺหิเยว นิพฺพตฺติฯ เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ภควา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา เสสคาถา อภาสิ –
[33]
‘‘อิทญฺจ สุตฺวา วจนํ อธมฺโม, อวํสิโร ปติโต อุทฺธปาโท;
ยุทฺธตฺถิโก เจ น ลภามิ ยุทฺธํ, เอตฺตาวตา โหติ หโต อธมฺโมฯ
[34]
‘‘ขนฺตีพโล ยุทฺธพลํ วิเชตฺวา, หนฺตฺวา อธมฺมํ นิหนิตฺว ภูมฺยา;
ปายาสิ วิตฺโต อภิรุยฺห สนฺทนํ, มคฺเคเนว อติพโล สจฺจนิกฺกโมฯ
[35]
‘‘มาตา ปิตา สมณพฺราหฺมณา จ, อสมฺมานิตา ยสฺส สเก อคาเร;
อิเธว นิกฺขิปฺป สรีรเทหํ, กายสฺส เภทา นิรยํ วชนฺติ เต;
ยถา อธมฺโม ปติโต อวํสิโรฯ
[36]
‘‘มาตา ปิตา สมณพฺราหฺมณา จ, สุสมฺมานิตา ยสฺส สเก อคาเร;
อิเธว นิกฺขิปฺป สรีรเทหํ, กายสฺส เภทา สุคติํ วชนฺติ เต;
ยถาปิ ธมฺโม อภิรุยฺห สนฺทน’’นฺติฯ
ตตฺถ ยุทฺธตฺถิโก เจติ อยํ ตสฺส วิลาโป, โส กิเรวํ วิลปนฺโตเยว ปติตฺวา ปถวิํ ปวิฏฺโฐ ฯ เอตฺตาวตาติ ภิกฺขเว, ยาวตา ปถวิํ ปวิฏฺโฐ, ตาวตา อธมฺโม หโต นาม โหติฯ ขนฺตีพโลติ ภิกฺขเว, เอวํ อธมฺโม ปถวิํ ปวิฏฺโฐ อธิวาสนขนฺตีพโล ตํ ยุทฺธพลํ วิเชตฺวา วธิตฺวา ภูมิยํ นิหนิตฺวา ปาเตตฺวา วิตฺตชาตตาย วิตฺโต อตฺตโน รถํ อารุยฺห มคฺเคเนว สจฺจนิกฺกโม ตถปรกฺกโม ธมฺมเทวปุตฺโต ปายาสิฯ อสมฺมานิตาติ อสกฺกตาฯ สรีรเทหนฺติ อิมสฺมิํเยว โลเก สรีรสงฺขาตํ เทหํ นิกฺขิปิตฺวาฯ นิรยํ วชนฺตีติ ยสฺส ปาปปุคฺคลสฺส เอเต สกฺการารหา เคเห อสกฺกตา, ตถารูปา ยถา อธมฺโม ปติโต อวํสิโร, เอวํ อวํสิรา นิรยํ วชนฺตีติ อตฺโถฯ สุคติํ วชนฺตีติ ยสฺส ปเนเต สกฺกตา, ตาทิสา ปณฺฑิตา ยถาปิ ธมฺโม สนฺทนํ อภิรุยฺห เทวโลกํ คโต, เอวํ สุคติํ วชนฺตีติฯ
สตฺถา เอวํ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มยา สทฺธิํ ปฏิวิรุชฺฌิตฺวา ปถวิํ ปวิฏฺโฐ’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อธมฺโม เทวปุตฺโต เทวทตฺโต อโหสิ, ปริสาปิสฺส เทวทตฺตปริสา, ธมฺโม ปน อหเมว, ปริสา พุทฺธปริสาเยวา’’ติฯ
ธมฺมเทวปุตฺตชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
[458] 4. อุทยชาตกวณฺณนา
เอกา นิสินฺนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ กุสชาตเก (ชา. 2.20.1 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ กสฺมา กิเลสวเสน เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา อุกฺกณฺฐิโตสิ? โปราณกปณฺฑิตา สมิทฺเธ ทฺวาทสโยชนิเก สุรุนฺธนนคเร รชฺชํ กาเรนฺตา เทวจฺฉรปฏิภาคาย อิตฺถิยา สทฺธิํ สตฺต วสฺสสตานิ เอกคพฺเภ วสนฺตาปิ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา โลภวเสน น โอโลเกสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต กาสิรฏฺเฐ สุรุนฺธนนคเร กาสิราชา รชฺชํ กาเรสิ, ตสฺส เนว ปุตฺโต, น ธีตา อโหสิฯ โส อตฺตโน เทวิโย ‘‘ปุตฺเต ปตฺเถถา’’ติ อาหฯ อคฺคมเหสีปิ รญฺโญ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกาสิฯ ตทา โพธิสตฺโต พฺรหฺมโลกา จวิตฺวา ตสฺเสว รญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ อถสฺส มหาชนสฺส หทยํ วฑฺเฒตฺวา ชาตภาเวน ‘‘อุทยภทฺโท’’ติ นามํ กริํสุฯ กุมารสฺส ปทสา จรณกาเล อญฺโญปิ สตฺโต พฺรหฺมโลกา จวิตฺวา ตสฺเสว รญฺโญ อญฺญตราย เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ กุมาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺสาปิ ‘‘อุทยภทฺทา’’ติ นามํ กริํสุฯ กุมาโร วยปฺปตฺโต สพฺพสิปฺปนิปฺผตฺติํ ปาปุณิ , ชาตพฺรหฺมจารี ปน อโหสิ, สุปินนฺเตนปิ เมถุนธมฺมํ น ชานาติ, น ตสฺส กิเลเสสุ จิตฺตํ อลฺลียิฯ ราชา ปุตฺตํ รชฺเช อภิสิญฺจิตุกาโม ‘‘กุมารสฺส อิทานิ รชฺชสุขเสวนกาโล, นาฏกาปิสฺส ปจฺจุปฏฺฐาเปสฺสามี’’ติ สาสนํ เปเสสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘น มยฺหํ รชฺเชนตฺโถ, กิเลเสสุ เม จิตฺตํ น อลฺลียตี’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโน รตฺตชมฺพุนทมยํ อิตฺถิรูปํ กาเรตฺวา ‘‘เอวรูปํ อิตฺถิํ ลภมาโน รชฺชํ สมฺปฏิจฺฉิสฺสามี’’ติ มาตาปิตูนํ เปเสสิฯ เต ตํ สุวณฺณรูปกํ สกลชมฺพุทีปํ ปริหาราเปตฺวา ตถารูปํ อิตฺถิํ อลภนฺตา อุทยภทฺทํ อลงฺกาเรตฺวา ตสฺส สนฺติเก ฐเปสุํฯ สา ตํ สุวณฺณรูปกํ อภิภวิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ เนสํ อนิจฺฉมานานญฺเญว เวมาติกํ ภคินิํ อุทยภทฺทกุมาริํ อคฺคมเหสิํ กตฺวา โพธิสตฺตํ รชฺเช อภิสิญฺจิํสุฯ เต ปน ทฺเวปิ พฺรหฺมจริยวาสเมว วสิํสุฯ
อปรภาเค มาตาปิตูนํ อจฺจเยน โพธิสตฺโต รชฺชํ กาเรสิฯ อุโภ เอกคพฺเภ วสมานาปิ โลภวเสน อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา อญฺญมญฺญํ น โอโลเกสุํ, อปิจ โข ปน ‘‘โย อมฺเหสุ ปฐมตรํ กาลํ กโรติ, โส นิพฺพตฺตฏฺฐานโต อาคนฺตฺวา ‘อสุกฏฺฐาเน นิพฺพตฺโตสฺมี’ติ อาโรเจตู’’ติ สงฺครมกํสุฯ อถ โข โพธิสตฺโต อภิเสกโต สตฺตวสฺสสตจฺจเยน กาลมกาสิฯ อญฺโญ ราชา นาโหสิ, อุทยภทฺทายเยว อาณา ปวตฺติฯ อมจฺจา รชฺชํ อนุสาสิํสุฯ โพธิสตฺโตปิ จุติกฺขเณ ตาวติํสภวเน สกฺกตฺตํ ปตฺวา ยสมหนฺตตาย สตฺตาหํ อนุสฺสริตุํ นาสกฺขิฯ อิติ โส มนุสฺสคณนาย สตฺตวสฺสสตจฺจเยน อาวชฺเชตฺวา ‘‘อุทยภทฺทํ ราชธีตรํ ธเนน วีมํสิตฺวา สีหนาทํ นทาเปตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา สงฺครํ โมเจตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ
ตทา กิร มนุสฺสานํ ทสวสฺสสหสฺสายุกกาโล โหติฯ ราชธีตาปิ ตํ ทิวสํ รตฺติภาเค ปิหิเตสุ ทฺวาเรสุ ฐปิตอารกฺเข สตฺตภูมิกปาสาทวรตเล อลงฺกตสิริคพฺเภ เอกิกาว นิจฺจลา อตฺตโน สีลํ อาวชฺชมานา นิสีทิฯ อถ สกฺโก สุวณฺณมาสกปูรํ เอกํ สุวณฺณปาติํ อาทาย อาคนฺตฺวา สยนคพฺเภเยว ปาตุภวิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต ตาย สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
[37]
‘‘เอกา นิสินฺนา สุจิ สญฺญตูรู, ปาสาทมารุยฺห อนินฺทิตงฺคี;
ยาจามิ ตํ กินฺนรเนตฺตจกฺขุ, อิเมกรตฺติํ อุภโย วเสมา’’ติฯ
ตตฺถ สุจีติ สุจิวตฺถนิวตฺถาฯ สญฺญตูรูติ สุฏฺฐุ ฐปิตอูรู, อิริยาปถํ สณฺฐเปตฺวา สุจิวตฺถา เอกิกาว นิสินฺนาสีติ วุตฺตํ โหติฯ อนินฺทิตงฺคีติ ปาทนฺตโต ยาว เกสคฺคา อนินฺทิตสรีรา ปรมโสภคฺคปฺปตฺตสรีราฯ กินฺนรเนตฺตจกฺขูติ ตีหิ มณฺฑเลหิ ปญฺจหิ จ ปสาเทหิ อุปโสภิตตฺตา กินฺนรานํ เนตฺตสทิเสหิ จกฺขูหิ สมนฺนาคเตฯ อิเมกรตฺตินฺติ อิมํ เอกรตฺตํ อชฺช อิมสฺมิํ อลงฺกตสยนคพฺเภ เอกโต วเสยฺยามาติ ยาจติฯ
ตโต ราชธีตา ทฺเว คาถา อภาสิ –
[38]
‘‘โอกิณฺณนฺตรปริขํ, ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺฐกํ;
รกฺขิตํ ขคฺคหตฺเถหิ, ทุปฺปเวสมิทํ ปุรํฯ
[39]
‘‘ทหรสฺส ยุวิโน จาปิ, อาคโม จ น วิชฺชติ;
อถ เกน นุ วณฺเณน, สงฺคมํ อิจฺฉเส มยา’’ติฯ
ตตฺถ โอกิณฺณนฺตรปริขนฺติ อิทํ ทฺวาทสโยชนิกํ สุรุนฺธนปุรํ อนฺตรนฺตรา อุทกปริขานํ กทฺทมปริขานํ สุกฺขปริขานํ โอกิณฺณตฺตา โอกิณฺณนฺตรปริขํฯ ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺฐกนฺติ ถิรตเรหิ อฏฺฏาลเกหิ ทฺวารโกฏฺฐเกหิ จ สมนฺนาคตํฯ ขคฺคหตฺเถหีติ อาวุธหตฺเถหิ ทสหิ โยธสหสฺเสหิ รกฺขิตํฯ ทุปฺปเวสมิทํ ปุรนฺติ อิทํ สกลปุรมฺปิ ตสฺส อนฺโต มาปิตํ มยฺหํ นิวาสปุรมฺปิ อุภยํ กสฺสจิ ปวิสิตุํ น สกฺกาฯ
อาคโม จาติ อิธ อิมาย เวลาย ตรุณสฺส วา โยพฺพนปฺปตฺตสฺส วา ถามสมฺปนฺนโยธสฺส วา อญฺญสฺส วา มหนฺตมฺปิ ปณฺณาการํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺตสฺส อาคโม นาม นตฺถิฯ สงฺคมนฺติ อถ ตฺวํ เกน การเณน อิมาย เวลาย มยา สห สมาคมํ อิจฺฉสีติฯ
อถ สกฺโก จตุตฺถํ คาถมาห –
[40]
‘‘ยกฺโขหมสฺมิ กลฺยาณิ, อาคโตสฺมิ ตวนฺติเก;
ตฺวํ มํ นนฺทย ภทฺทนฺเต, ปุณฺณกํสํ ททามิ เต’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – กลฺยาณิ, สุนฺทรทสฺสเน อหเมโก เทวปุตฺโต เทวตานุภาเวน อิธาคโต, ตฺวํ อชฺช มํ นนฺทย โตเสหิ, อหํ เต อิมํ สุวณฺณมาสกปุณฺณํ สุวณฺณปาติํ ททามีติฯ
ตํ สุตฺวา ราชธีตา ปญฺจมํ คาถมาห –
[41]
‘‘เทวํว ยกฺขํ อถ วา มนุสฺสํ, น ปตฺถเย อุทยมติจฺจ อญฺญํ;
คจฺเฉว ตฺวํ ยกฺข มหานุภาว, มา จสฺสุ คนฺตฺวา ปุนราวชิตฺถา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – อหํ เทวราช, เทวํ วา ยกฺขํ วา อุทยํ อติกฺกมิตฺวา อญฺญํ น ปตฺเถมิ, โส ตฺวํ คจฺเฉว, มา อิธ อฏฺฐาสิ, น เม ตยา อาภเตน ปณฺณากาเรน อตฺโถ, คนฺตฺวา จ มา อิมํ ฐานํ ปุนราวชิตฺถาติฯ
โส ตสฺสา สีหนาทํ สุตฺวา อฏฺฐตฺวา คตสทิโส หุตฺวา ตตฺเถว อนฺตรหิโต อฏฺฐาสิฯ โส ปุนทิวเส ตาย เวลายเมว สุวณฺณมาสกปูรํ รชตปาติํ อาทาย ตาย สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ฉฏฺฐํ คาถมาห –
[42]
‘‘ยา สา รติ อุตฺตมา กามโภคินํ, ยํเหตุ สตฺตา วิสมํ จรนฺติ;
มา ตํ รติํ ชียิ ตุวํ สุจิมฺหิเต, ททามิ เต รูปิยํ กํสปูร’’นฺติฯ
ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท, ราชธีเต ยา เอสา กามโภคิสตฺตานํ รตีสุ เมถุนกามรติ นาม อุตฺตมา รติ, ยสฺสา รติยา การณา สตฺตา กายทุจฺจริตาทิวิสมํ จรนฺติ, ตํ รติํ ตฺวํ ภทฺเท, สุจิมฺหิเต มนาปหสิเต มา ชียิ, อหมฺปิ อาคจฺฉนฺโต น ตุจฺฉหตฺโถ อาคโต, หิยฺโย สุวณฺณมาสกปูรํ สุวณฺณปาติํ อาหริํ, อชฺช รูปิยปาติํ, อิมํ เต อหํ รูปิยปาติํ สุวณฺณปูรํ ททามีติฯ
ราชธีตา จินฺเตสิ ‘‘อยํ กถาสลฺลาปํ ลภนฺโต ปุนปฺปุนํ อาคมิสฺสติ, น ทานิ เตน สทฺธิํ กเถสฺสามี’’ติฯ สา กิญฺจิ น กเถสิฯ
สกฺโก ตสฺสา อกถิตภาวํ ญตฺวา ตตฺเถว อนฺตรหิโต หุตฺวา ปุนทิวเส ตายเมว เวลาย โลหปาติํ กหาปณปูรํ อาทาย ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ มํ กามรติยา สนฺตปฺเปหิ, อิมํ เต กหาปณปูรํ โลหปาติํ ทสฺสามี’’ติ อาหฯ ตํ ทิสฺวา ราชธีตา สตฺตมํ คาถมาห –
[43]
‘‘นาริํ นโร นิชฺฌปยํ ธเนน, อุกฺกํสตี ยตฺถ กโรติ ฉนฺทํ;
วิปจฺจนีโก ตว เทวธมฺโม, ปจฺจกฺขโต โถกตเรน เอสี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – โภ ปุริส, ตฺวํ ชโฬฯ นโร หิ นาม นาริํ กิเลสรติการณา ธเนน นิชฺฌาเปนฺโต สญฺญาเปนฺโต ยตฺถ นาริยา ฉนฺทํ กโรติ, ตํ อุกฺกํสติ วณฺเณตฺวา โถเมตฺวา พหุตเรน ธเนน ปโลเภติ, ตุยฺหํ ปเนโส เทวสภาโว วิปจฺจนีโก, ตฺวญฺหิ มยา ปจฺจกฺขโต โถกตเรน เอสิ, ปฐมทิวเส สุวณฺณปูรํ สุวณฺณปาติํ อาหริตฺวา, ทุติยทิวเส สุวณฺณปูรํ รูปิยปาติํ, ตติยทิวเส กหาปณปูรํ โลหปาติํ อาหรสีติฯ
ตํ สุตฺวา สกฺโก ‘‘ภทฺเท ราชกุมาริ, อหํ เฉกวาณิโช น นิรตฺถเกน อตฺถํ นาเสมิ, สเจ ตฺวํ อายุนา วา วณฺเณน วา วฑฺเฒยฺยาสิ, อหํ เต ปณฺณาการํ วฑฺเฒตฺวา อาหเรยฺยํ, ตฺวํ ปน ปริหายเสว, เตนาหมฺปิ ธนํ ปริหาเปมี’’ติ วตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –
[44]
‘‘อายุ จ วณฺโณ จ มนุสฺสโลเก, นิหียติ มนุชานํ สุคตฺเต;
เตเนว วณฺเณน ธนมฺปิ ตุยฺหํ, นิหียติ ชิณฺณตราสิ อชฺชฯ
[45]
‘‘เอวํ เม เปกฺขมานสฺส, ราชปุตฺติ ยสสฺสินิ;
หายเตว ตว วณฺโณ, อโหรตฺตานมจฺจเยฯ
[46]
‘‘อิมินาว ตฺวํ วยสา, ราชปุตฺติ สุเมธเส;
พฺรหฺมจริยํ จเรยฺยาสิ, ภิยฺโย วณฺณวตี สิยา’’ติฯ
ตตฺถ นิหียตีติ ปริสฺสาวเน อาสิตฺตอุทกํ วิย ปริหายติฯ มนุสฺสโลกสฺมิญฺหิ สตฺตา ชีวิเตน วณฺเณน จกฺขุปสาทาทีหิ จ ทิเน ทิเน ปริหายนฺเตวฯ ชิณฺณตราสีติ มม ปฐมํ อาคตทิวเส ปวตฺตญฺหิ เต อายุ หิยฺโย ทิวสํ น ปาปุณิ, กุฐาริยา ฉินฺนํ วิย ตตฺเถว นิรุชฺฌิ, หิยฺโย ปวตฺตมฺปิ อชฺชทิวสํ น ปาปุณิ, หิยฺโยว กุฐาริยา ฉินฺนํ วิย นิรุชฺฌิ, ตสฺมา อชฺช ชิณฺณตราสิ ชาตาฯ เอวํ เมติ ติฏฺฐตุ หิยฺโย จ ปรหิยฺโย จ, อชฺเชว ปน มยฺหํ เอวํ เปกฺขมานสฺเสว หายเตว ตว วณฺโณฯ อโหรตฺตานมจฺจเยติ อิโต ปฏฺฐาย รตฺตินฺทิเวสุ วีติวตฺเตสุ อโหรตฺตานํ อจฺจเยน อปณฺณตฺติกภาวเมว คมิสฺสสีติ ทสฺเสติฯ อิมินาวาติ ตสฺมา ภทฺเท, สเจ ตฺวํ อิมินา วเยเนว อิมสฺมิํ สุวณฺณวณฺเณ สรีเร รชาย อวิลุตฺเตเยว เสฏฺฐจริยํ จเรยฺยาสิ, ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กเรยฺยาสิฯ ภิยฺโย วณฺณวตี สิยาติ อติเรกตรวณฺณา ภเวยฺยาสีติฯ
ตโต ราชธีตา อิตรํ คาถมาห –
[47]
‘‘เทวา น ชีรนฺติ ยถา มนุสฺสา, คตฺเตสุ เตสํ วลิโย น โหนฺติ;
ปุจฺฉามิ ตํ ยกฺข มหานุภาว, กถํ นุ เทวาน สรีรเทโห’’ติฯ
ตตฺถ สรีรเทโหติ สรีรสงฺขาโต เทโห, เทวานํ สรีรํ กถํ น ชีรติ, อิทํ อหํ ตํ ปุจฺฉามีติ วทติฯ
อถสฺสา กเถนฺโต สกฺโก อิตรํ คาถมาห –
[48]
‘‘เทวา น ชีรนฺติ ยถา มนุสฺสา, คตฺเตสุ เตสํ วลิโย น โหนฺติ;
สุเว สุเว ภิยฺยตโรว เตสํ, ทิพฺโพ จ วณฺโณ วิปุลา จ โภคา’’ติฯ
ตตฺถ ยถา มนุสฺสาติ ยถา มนุสฺสา ชีรนฺตา รูเปน วณฺเณน โภเคน จกฺขุปสาทาทีหิ จ ชีรนฺติ, น เอวํ เทวาฯ เตสญฺหิ คตฺเตสุ วลิโยปิ น สนฺติ, มฏฺฐกญฺจนปฏฺฏมิว สรีรํ โหติฯ สุเว สุเวติ ทิวเส ทิวเสฯ ภิยฺยตโรวาติ อติเรกตโรว เตสํ ทิพฺโพ จ วณฺโณ วิปุลา จ โภคา โหนฺติ, มนุสฺเสสุ หิ รูปปริหานิ จิรชาตภาวสฺส สกฺขิ, เทเวสุ อติเรกรูปสมฺปตฺติ จ อติเรกปริวารสมฺปตฺติ จฯ เอวํ อปริหานธมฺโม นาเมส เทวโลโก ฯ ตสฺมา ตฺวํ ชรํ อปฺปตฺวาว นิกฺขมิตฺวา ปพฺพช, เอวํ ปริหานิยสภาวา มนุสฺสโลกา จวิตฺวา อปริหานิยสภาวํ เอวรูปํ เทวโลกํ คมิสฺสสีติฯ
สา เทวโลกสฺส วณฺณํ สุตฺวา ตสฺส คมนมคฺคํ ปุจฺฉนฺตี อิตรํ คาถมาห –
[49]
‘‘กิํสูธ ภีตา ชนตา อเนกา, มคฺโค จ เนกายตนํ ปวุตฺโต;
ปุจฺฉามิ ตํ ยกฺข มหานุภาว, กตฺถฏฺฐิโต ปรโลกํ น ภาเย’’ติฯ
ตตฺถ กิํสูธ ภีตาติ เทวราช, อยํ ขตฺติยาทิเภทา อเนกา ชนตา กิํภีตา กสฺส ภเยน ปริหานิยสภาวา มนุสฺสโลกา เทวโลกํ น คจฺฉตีติ ปุจฺฉติฯ มคฺโคติ เทวโลกคามิมคฺโคฯ อิธ ปน ‘‘กิ’’นฺติ อาหริตฺวา ‘‘โก’’ติ ปุจฺฉา กาตพฺพาฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ ‘‘อเนกติตฺถายตนวเสน ปณฺฑิเตหิ ปวุตฺโต เทวโลกมคฺโค โก กตโร’’ติ วุตฺโตฯ กตฺถฏฺฐิโตติ ปรโลกํ คจฺฉนฺโต กตรสฺมิํ มคฺเค ฐิโต น ภายตีติฯ
อถสฺสา กเถนฺโต สกฺโก อิตรํ คาถมาห –
[50]
‘‘วาจํ มนญฺจ ปณิธาย สมฺมา, กาเยน ปาปานิ อกุพฺพมาโน;
พหุนฺนปานํ ฆรมาวสนฺโต, สทฺโธ มุทู สํวิภาคี วทญฺญู;
สงฺคาหโก สขิโล สณฺหวาโจ, เอตฺถฏฺฐิโต ปรโลกํ น ภาเย’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท, อุทเย วาจํ มนญฺจ สมฺมา ฐเปตฺวา กาเยน ปาปานิ อกโรนฺโต อิเม ทส กุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺตนฺโต พหุอนฺนปาเน ปหูตเทยฺยธมฺเม ฆเร วสนฺโต ‘‘ทานสฺส วิปาโก อตฺถี’’ติ สทฺธาย สมนฺนาคโต มุทุจิตฺโต ทานสํวิภาคตาย สํวิภาคี ปพฺพชิตา ภิกฺขาย จรมานา วทนฺติ นาม, เตสํ ปจฺจยทาเนน ตสฺส วาทสฺส ชานนโต วทญฺญู จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคหตาย สงฺคาหโก ปิยวาทิตาย สขิโล มฏฺฐวจนตาย สณฺหวาโจ เอตฺถ เอตฺตเก คุณราสิมฺหิ ฐิโต ปรโลกํ คจฺฉนฺโต น ภายตีติฯ
ตโต ราชธีตา ตํ ตสฺส วจนํ สุตฺวา ถุติํ กโรนฺตี อิตรํ คาถมาห –
[51]
‘‘อนุสาสสิ มํ ยกฺข, ยถา มาตา ยถา ปิตา;
อุฬารวณฺณ ปุจฺฉามิ, โก นุ ตฺวมสิ สุพฺรหา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ยถา มาตาปิตโร ปุตฺตเก อนุสาสนฺติ, ตถา มํ อนุสาสสิฯ อุฬารวณฺณ โสภคฺคปฺปตฺตรูปทารก โก นุ อสิ ตฺวํ เอวํ อจฺจุคฺคตสรีโรติฯ
ตโต โพธิสตฺโต อิตรํ คาถมาห –
[52]
‘‘อุทโยหมสฺมิ กลฺยาณิ, สงฺครตฺตา อิธาคโต;
อามนฺต โข ตํ คจฺฉามิ, มุตฺโตสฺมิ ตว สงฺครา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – กลฺยาณทสฺสเน อหํ ปุริมภเว ตว สามิโก อุทโย นาม ตาวติํสภวเน สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺโต, อิธาคจฺฉนฺโต น กิเลสวเสนาคโต, ตํ วีมํสิตฺวา ปน สงฺครํ โมเจสฺสามีติ สงฺครตฺตา ปุพฺเพ สงฺครสฺส กตตฺตา อาคโตสฺมิ, อิทานิ ตํ อามนฺเตตฺวา คจฺฉามิ, มุตฺโตสฺมิ ตว สงฺคราติฯ
ราชธีตา อสฺสสิตฺวา ‘‘สามิ, ตฺวํ อุทยภทฺทราชา’’ติ อสฺสุธารา ปวตฺตยมานา ‘‘อหํ ตุมฺเหหิ วินา วสิตุํ น สกฺโกมิ, ยถา ตุมฺหากํ สนฺติเก วสามิ, ตถา มํ อนุสาสถา’’ติ วตฺวา อิตรํ คาถํ อภาสิ –
[53]
‘‘สเจ โข ตฺวํ อุทโยสิ, สงฺครตฺตา อิธาคโต;
อนุสาส มํ ราชปุตฺต, ยถาสฺส ปุน สงฺคโม’’ติฯ
อถ นํ อนุสาสนฺโต มหาสตฺโต จตสฺโส คาถา อภาสิ –
[54]
‘‘อติปตติ วโย ขโณ ตเถว, ฐานํ นตฺถิ ธุวํ จวนฺติ สตฺตา;
ปริชียติ อทฺธุวํ สรีรํ, อุทเย มา ปมาท จรสฺสุ ธมฺมํฯ
[55]
‘‘กสิณา ปถวี ธนสฺส ปูรา, เอกสฺเสว สิยา อนญฺญเธยฺยา;
ตํ จาปิ ชหติ อวีตราโค, อุทเย มา ปมาท จรสฺสุ ธมฺมํฯ
[56]
‘‘มาตา จ ปิตา จ ภาตโร จ, ภริยา ยาปิ ธเนน โหติ กีตา;
เต จาปิ ชหนฺติ อญฺญมญฺญํ, อุทเย มา ปมาท จรสฺสุ ธมฺมํฯ
[57]
‘‘กาโย ปรโภชนนฺติ ญตฺวา, สํสาเร สุคติญฺจ ทุคฺคติญฺจ;
อิตฺตรวาโสติ ชานิยาน, อุทเย มา ปมาท จรสฺสุ ธมฺม’’นฺติฯ
ตตฺถ อติปตตีติ อติวิย ปตติ, สีฆํ อติกฺกมติฯ วโยติ ปฐมวยาทิติวิโธปิ วโยฯ ขโณ ตเถวาติ อุปฺปาทฏฺฐิติภงฺคกฺขโณปิ ตเถว อติปตติฯ อุภเยนปิ ภินฺโน อิเมสํ สตฺตานํ อายุสงฺขาโร นาม สีฆโสตา นที วิย อนิวตฺตนฺโต สีฆํ อติกฺกมตีติ ทสฺเสติฯ ฐานํ นตฺถีติ ‘‘อุปฺปนฺนา สงฺขารา อภิชฺชิตฺวา ติฏฺฐนฺตู’’ติ ปตฺถนายปิ เตสํ ฐานํ นาม นตฺถิ, ธุวํ เอกํเสเนว พุทฺธํ ภควนฺตํ อาทิํ กตฺวา สพฺเพปิ สตฺตา จวนฺติ, ‘‘ธุวํ มรณํ, อทฺธุวํ ชีวิต’’นฺติ เอวํ มรณสฺสติํ ภาเวหีติ ทีเปติฯ ปริชียตีติ อิทํ สุวณฺณวณฺณมฺปิ สรีรํ ชีรเตว, เอวํ ชานาหิฯ มา ปมาทนฺติ ตสฺมา ตฺวํ อุทยภทฺเท มา ปมาทํ อาปชฺชิ, อปฺปมตฺตา หุตฺวา ทสกุสลกมฺมปถธมฺมํ จราหีติฯ
กสิณาติ สกลาฯ เอกสฺเสวาติ ยทิ เอกสฺเสว รญฺโญ, ตสฺมิํ เอกสฺมิํเยว อนญฺญาธีนา อสฺสฯ ตํ จาปิ ชหติ อวีตราโคติ ตณฺหาวสิโก ปุคฺคโล เอตฺตเกนปิ ยเสน อติตฺโต มรณกาเล อวีตราโคว ตํ วิชหติฯ เอวํ ตณฺหาย อปูรณียภาวํ ชานาหีติ ทีเปติฯ เต จาปีติ มาตา ปุตฺตํ, ปุตฺโต มาตรํ, ปิตา ปุตฺตํ, ปุตฺโต ปิตรํ, ภาตา ภคินิํ, ภคินี ภาตรํ, ภริยา สามิกํ, สามิโก ภริยนฺติ เอเต อญฺญมญฺญํ ชหนฺติ, นานา โหนฺติฯ เอวํ สตฺตานํ นานาภาววินาภาวํ ชานาหีติ ทีเปติฯ
ปรโภชนนฺติ วิวิธานํ กากาทีนํ ปรสตฺตานํ โภชนํฯ อิตฺตรวาโสติ ยา เอสา อิมสฺมิํ สํสาเร มนุสฺสภูตา สุคฺคติ จ ติรจฺฉานภูตา ทุคฺคติ จ, เอตํ อุภยมฺปิ ‘‘อิตฺตรวาโส’’ติ ชานิตฺวา มา ปมาทํ, จรสฺสุ ธมฺมํฯ อิเมสํ สตฺตานํ นานาฐานโต อาคนฺตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน สมาคโม ปริตฺโต, อิเม สตฺตา อปฺปกสฺมิํเยว กาเล เอกโต วสนฺติ, ตสฺมา อปฺปมตฺตา โหหีติฯ
เอวํ มหาสตฺโต ตสฺสา โอวาทมทาสิฯ สาปิ ตสฺส ธมฺมกถาย ปสีทิตฺวา ถุติํ กโรนฺตี โอสานคาถมาห –
[58]
‘‘สาธุ ภาสติยํ ยกฺโข, อปฺปํ มจฺจาน ชีวิตํ;
กสิรญฺจ ปริตฺตญฺจ, ตญฺจ ทุกฺเขน สํยุตํ;
สาหํ เอกา ปพฺพชิสฺสามิ, หิตฺวา กาสิํ สุรุนฺธน’’นฺติฯ
ตตฺถ สาธูติ ‘‘อปฺปํ มจฺจาน ชีวิต’’นฺติ ภาสมาโน อยํ เทวราชา สาธุ ภาสติฯ กิํการณา? อิทญฺหิ กสิรญฺจ ทุกฺขํ อสฺสาทรหิตํ, ปริตฺตญฺจ น พหุกํ อิตฺตรกาลํฯ สเจ หิ กสิรมฺปิ สมานํ ทีฆกาลํ ปวตฺเตยฺย, ปริตฺตกมฺปิ สมานํ สุขํ ภเวยฺย, อิทํ ปน กสิรญฺเจว ปริตฺตญฺจ สกเลน วฏฺฏทุกฺเขน สํยุตํ สนฺนิหิตํฯ สาหนฺติ สา อหํฯ สุรุนฺธนนฺติ สุรุนฺธนนครญฺจ กาสิรฏฺฐญฺจ ฉฑฺเฑตฺวา เอกิกาว ปพฺพชิสฺสามีติ อาหฯ
โพธิสตฺโต ตสฺสา โอวาทํ ทตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ สาปิ ปุนทิวเส อมจฺเจ รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา อนฺโตนคเรเยว รมณีเย อุยฺยาเน อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ธมฺมํ จริตฺวา อายุปริโยสาเน ตาวติํสภวเน โพธิสตฺตสฺส ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา ราชธีตา ราหุลมาตา อโหสิ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
อุทยชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
[459] 5. ปานียชาตกวณฺณนา
มิตฺโต มิตฺตสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิเลสนิคฺคหํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย สาวตฺถิวาสิโน ปญฺจสตา คิหิสหายกา ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺนา อนฺโตโกฏิสนฺถาเร วสนฺตา อฑฺฒรตฺตสมเย กามวิตกฺกํ วิตกฺเกสุํฯ
สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ภควโต อาณตฺติยา ปนายสฺมตา อานนฺเทน ภิกฺขุสงฺเฆ สนฺนิปาติเต สตฺถา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา อโนทิสฺสกํ กตฺวา ‘‘กามวิตกฺกํ วิตกฺกยิตฺถา’’ติ อวตฺวา สพฺพสงฺคาหิกวเสเนว ‘‘ภิกฺขเว, กิเลโส ขุทฺทโก นาม นตฺถิ, ภิกฺขุนา นาม อุปฺปนฺนุปฺปนฺนา กิเลสา นิคฺคเหตพฺพา, โปราณกปณฺฑิตา อนุปฺปนฺเนปิ พุทฺเธ กิเลเส นิคฺคเหตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต กาสิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ คามเก ทฺเว สหายกา ปานียตุมฺพานิ อาทาย เขตฺตํ คนฺตฺวา เอกมนฺตํ ฐเปตฺวา เขตฺตํ โกฏฺเฏตฺวา ปิปาสิตกาเล อาคนฺตฺวา ปานียํ ปิวนฺติฯ เตสุ เอโก ปานียตฺถาย อาคนฺตฺวา อตฺตโน ปานียํ รกฺขนฺโต อิตรสฺส ตุมฺพโต ปิวิตฺวา สายํ อรญฺญา นิกฺขมิตฺวา นฺหายิตฺวา ฐิโต ‘‘อตฺถิ นุ โข เม กายทฺวาราทีหิ อชฺช กิญฺจิ ปาปํ กต’’นฺติ อุปธาเรนฺโต เถเนตฺวา ปานียสฺส ปิวิตภาวํ ทิสฺวา สํเวคปฺปตฺโต หุตฺวา ‘‘อยํ ตณฺหา วฑฺฒมานา มํ อปาเยสุ ขิปิสฺสติ, อิมํ กิเลสํ นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ ปานียสฺส เถเนตฺวา ปิวิตภาวํ อารมฺมณํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปฏิลทฺธคุณํ อาวชฺเชนฺโต อฏฺฐาสิฯ อถ นํ อิตโร นฺหายิตฺวา อุฏฺฐิโต ‘‘เอหิ, สมฺม, ฆรํ คจฺฉามา’’ติ อาหฯ ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, มม ฆเรน กิจฺจํ นตฺถิ, ปจฺเจกพุทฺธา นาม มย’’นฺติฯ ‘‘ปจฺเจกพุทฺธา นาม ตุมฺหาทิสา น โหนฺตี’’ติฯ ‘‘อถ กีทิสา ปจฺเจกพุทฺธา โหนฺตี’’ติ? ‘‘ทฺวงฺคุลเกสา กาสายวตฺถวสนา อุตฺตรหิมวนฺเต นนฺทมูลกปพฺภาเร วสนฺตี’’ติฯ โส สีสํ ปรามสิ, ตํ ขณญฺเญวสฺส คิหิลิงฺคํ อนฺตรธายิ, สุรตฺตทุปฏฺฏํ นิวตฺถเมว, วิชฺชุลตาสทิสํ กายพนฺธนํ พทฺธเมว, อลตฺตกปาฏลวณฺณํ อุตฺตราสงฺคจีวรํ เอกํสํ กตเมว, เมฆวณฺณํ ปํสุกูลจีวรํ ทกฺขิณอํสกูเฏ ฐปิตเมว, ภมรวณฺโณ มตฺติกาปตฺโต วามอํสกูเฏ ลคฺคิโตว อโหสิฯ โส อากาเส ฐตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา อุปฺปติตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเรเยว โอตริฯ
อปโรปิ กาสิคาเมเยว กุฏุมฺพิโก อาปเณ นิสินฺโน เอกํ ปุริสํ อตฺตโน ภริยํ อาทาย คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ตํ อุตฺตมรูปธรํ อิตฺถิํ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา โอโลเกตฺวา ปุน จินฺเตสิ ‘‘อยํ โลโภ วฑฺฒมาโน มํ อปาเยสุ ขิปิสฺสตี’’ติ สํวิคฺคมานโส วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ นิพฺพตฺเตตฺวา อากาเส ฐิโต ธมฺมํ เทเสตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารเมว คโตฯ
อปเรปิ กาสิคามวาสิโนเยว ทฺเว ปิตาปุตฺตา เอกโต มคฺคํ ปฏิปชฺชิํสุฯ อฏวีมุเข ปน โจรา อุฏฺฐิตา โหนฺติฯ เต ปิตาปุตฺเต ลภิตฺวา ปุตฺตํ คเหตฺวา ‘‘ธนํ อาหริตฺวา ตว ปุตฺตํ คณฺหา’’ติ ปิตรํ วิสฺสชฺเชนฺติ, ทฺเว ภาตโร ลภิตฺวา กนิฏฺฐํ คเหตฺวา เชฏฺฐํ วิสฺสชฺเชนฺติ, อาจริยนฺเตวาสิเก ลภิตฺวา อาจริยํ คเหตฺวา อนฺเตวาสิกํ วิสฺสชฺเชนฺติ, อนฺเตวาสิโก สิปฺปโลเภน ธนํ อาหริตฺวา อาจริยํ คณฺหิตฺวา คจฺฉติฯ อถ เต ปิตาปุตฺตาปิ ตตฺถ โจรานํ อุฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา ‘‘ตฺวํ มํ ‘ปิตา’ติ มา วท, อหมฺปิ ตํ ‘ปุตฺโต’ติ น วกฺขามี’’ติ กติกํ กตฺวา โจเรหิ คหิตกาเล ‘‘ตุมฺเห อญฺญมญฺญํ กิํ โหถา’’ติ ปุฏฺฐา ‘‘น กิญฺจิ โหมา’’ติ สมฺปชานมุสาวาทํ กริํสุฯ เตสุ อฏวิโต นิกฺขมิตฺวา สายํ นฺหายิตฺวา ฐิเตสุ ปุตฺโต อตฺตโน สีลํ โสเธนฺโต ตํ มุสาวาทํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ ปาปํ วฑฺฒมานํ มํ อปาเยสุ ขิปิสฺสติ, อิมํ กิเลสํ นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ นิพฺพตฺเตตฺวา อากาเส ฐิโต ปิตุ ธมฺมํ เทเสตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารเมว คโตฯ
อปโรปิ กาสิคาเมเยว ปน เอโก คามโภชโก มาฆาตํ การาเปสิฯ อถ นํ พลิกมฺมกาเล มหาชโน สนฺนิปติตฺวา อาห ‘‘สามิ, มยํ มิคสูกราทโย มาเรตฺวา ยกฺขานํ พลิกมฺมํ กริสฺสาม, พลิกมฺมกาโล เอโส’’ติฯ ตุมฺหากํ ปุพฺเพ กรณนิยาเมเนว กโรถาติ มนุสฺสา พหุํ ปาณาติปาตมกํสุฯ โส พหุํ มจฺฉมํสํ ทิสฺวา ‘‘อิเม มนุสฺสา เอตฺตเก ปาเณ มาเรนฺตา มเมเวกสฺส วจเนน มารยิํสู’’ติ กุกฺกุจฺจํ กตฺวา วาตปานํ นิสฺสาย ฐิตโกว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ นิพฺพตฺเตตฺวา อากาเส ฐิโต มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารเมว คโตฯ
อปโรปิ กาสิรฏฺเฐเยว คามโภชโก มชฺชวิกฺกยํ วาเรตฺวา ‘‘สามิ, ปุพฺเพ อิมสฺมิํ กาเล สุราฉโณ นาม โหติ, กิํ กโรมา’’ติ มหาชเนน วุตฺโต ‘‘ตุมฺหากํ โปราณกนิยาเมเนว กโรถา’’ติ อาหฯ มนุสฺสา ฉณํ กตฺวา สุรํ ปิวิตฺวา กลหํ กโรนฺตา หตฺถปาเท ภญฺชิตฺวา สีสํ ภินฺทิตฺวา กณฺเณ ฉินฺทิตฺวา พหุทณฺเฑน พชฺฌิํสุฯ คามโภชโก เต ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยิ อนนุชานนฺเต อิเม อิมํ ทุกฺขํ น วินฺเทยฺยุ’’นฺติฯ โส เอตฺตเกน กุกฺกุจฺจํ กตฺวา วาตปานํ นิสฺสาย ฐิตโกว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ อากาเส ฐตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารเมว คโตฯ
อปรภาเค เต ปญฺจ ปจฺเจกพุทฺธา ภิกฺขาจารตฺถาย พาราณสิทฺวาเร โอตริตฺวา สุนิวตฺถา สุปารุตา ปาสาทิเกหิ อภิกฺกมาทีหิ ปิณฺฑาย จรนฺตา ราชทฺวารํ สมฺปาปุณิํสุฯ ราชา เต ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ราชนิเวสนํ ปเวเสตฺวา ปาเท โธวิตฺวา คนฺธเตเลน มกฺเขตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ปฐมวเย ปพฺพชฺชา โสภติ, อิมสฺมิํ วเย ปพฺพชนฺตา กถํ กาเมสุ อาทีนวํ ปสฺสิตฺถ, กิํ โว อารมฺมณํ อโหสี’’ติ ปุจฺฉิฯ เต ตสฺส กเถนฺตา –
[59]
‘‘มิตฺโต มิตฺตสฺส ปานียํ, อทินฺนํ ปริภุญฺชิสํ;
เตน ปจฺฉา วิชิคุจฺฉิํ, ตํ ปาปํ ปกตํ มยา;
มา ปุน อกรํ ปาปํ, ตสฺมา ปพฺพชิโต อหํฯ
[60]
‘‘ปรทารญฺจ ทิสฺวาน, ฉนฺโท เม อุทปชฺชถ;
เตน ปจฺฉา วิชิคุจฺฉิํ, ตํ ปาปํ ปกตํ มยา;
มา ปุน อกรํ ปาปํ, ตสฺมา ปพฺพชิโต อหํฯ
[61]
‘‘ปิตรํ เม มหาราช, โจรา อคณฺหุ กานเน;
เตสาหํ ปุจฺฉิโต ชานํ, อญฺญถา นํ วิยากริํฯ
[62]
‘‘เตน ปจฺฉา วิชิคุจฺฉิํ, ตํ ปาปํ ปกตํ มยา;
มา ปุน อกรํ ปาปํ, ตสฺมา ปพฺพชิโต อหํฯ
[63]
‘‘ปาณาติปาตมกรุํ, โสมยาเค อุปฏฺฐิเต;
เตสาหํ สมนุญฺญาสิํฯ
[64]
‘‘เตน ปจฺฉา วิชิคุจฺฉิํ, ตํ ปาปํ ปกตํ มยา;
มา ปุน อกรํ ปาปํ, ตสฺมา ปพฺพชิโต อหํฯ
[65]
‘‘สุราเมรยมาธุกา, เย ชนา ปฐมาสุ โน;
พหูนํ เต อนตฺถาย, มชฺชปานมกปฺปยุํ;
เตสาหํ สมนุญฺญาสิํฯ
[66]
‘‘เตน ปจฺฉา วิชิคุจฺฉิํ, ตํ ปาปํ ปกตํ มยา;
มา ปุน อกรํ ปาปํ, ตสฺมา ปพฺพชิโต อห’’นฺติฯ –
อิมา ปฏิปาฏิยา ปญฺจ คาถา อภาสิํสุฯ ราชาปิ เอกเมกสฺส พฺยากรณํ สุตฺวา ‘‘ภนฺเต, อยํ ปพฺพชฺชา ตุมฺหากํ เยวานุจฺฉวิกา’’ติ ถุติมกาสิฯ
ตตฺถ มิตฺโต มิตฺตสฺสาติ มหาราช, อหํ เอกสฺส มิตฺโต หุตฺวา ตสฺส มิตฺตสฺส สนฺตกํ ปานียํ อิมินา นิยาเมเนว ปริภุญฺชิํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปุถุชฺชนา นาม ปาปกมฺมํ กโรนฺติ, ตสฺมา อหํ มา ปุน อกรํ ปาปํ, ตํ ปาปํ อารมฺมณํ กตฺวา ปพฺพชิโตมฺหิฯ ฉนฺโทติ มหาราช, อิมินาว นิยาเมน มม ปรทารํ ทิสฺวา กาเม ฉนฺโท อุปฺปชฺชิฯ อคณฺหูติ อคณฺหิํสุฯ ชานนฺติ เตสํ โจรานํ ‘‘อยํ กิํ เต โหตี’’ติ ปุจฺฉิโต ชานนฺโตเยว ‘‘น กิญฺจิ โหตี’’ติ อญฺญถา พฺยากาสิํฯ โสมยาเคติ นวจนฺเท อุฏฺฐิเต โสมยาคํ นาม ยกฺขพลิํ กริํสุ, ตสฺมิํ อุปฏฺฐิเตฯ สมนุญฺญาสินฺติ สมนุญฺโญ อาสิํฯ สุราเมรยมาธุกาติ ปิฏฺฐสุราทิสุรญฺจ ปุปฺผาสวาทิเมรยญฺจ ปกฺกมธุ วิย มธุรํ มญฺญมานาฯ เย ชนา ปฐมาสุ โนติ เย โน คาเม ชนา ปฐมํ เอวรูปา อาสุํ อเหสุํฯ พหูนํ เตติ เต เอกทิวสํ เอกสฺมิํ ฉเณ ปตฺเต พหูนํ อนตฺถาย มชฺชปานํ อกปฺปยิํสุฯ
ราชา เตสํ ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต จีวรสาฏเก จ เภสชฺชานิ จ ทตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ อุยฺโยเชสิฯ เตปิ ตสฺส อนุโมทนํ กตฺวา ตตฺเถว อคมํสุฯ
ตโต ปฏฺฐาย ราชา วตฺถุกาเมสุ วิรตฺโต อนเปกฺโข หุตฺวา นานคฺครสโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อิตฺถิโย อนาลปิตฺวา อโนโลเกตฺวา วิรตฺตจิตฺโต อุฏฺฐาย สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา นิสินฺโน เสตภิตฺติยํ กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ฌานํ นิพฺพตฺเตสิฯ โส ฌานปฺปตฺโต กาเม ครหนฺโต –
[67]
‘‘ธิรตฺถุ สุพหู กาเม, ทุคฺคนฺเธ พหุกณฺฏเก;
เย อหํ ปฏิเสวนฺโต, นาลภิํ ตาทิสํ สุข’’นฺติฯ – คาถมาห;
ตตฺถ พหุกณฺฏเกติ พหู ปจฺจามิตฺเตฯ เย อหนฺติ โย อหํ, อยเมว วา ปาโฐฯ ตาทิสนฺติ เอตาทิสํ กิเลสรหิตํ ฌานสุขํฯ
อถสฺส อคฺคมเหสี ‘‘อยํ ราชา ปจฺเจกพุทฺธานํ ธมฺมกถํ สุตฺวา อุกฺกณฺฐิตรูโป อโหสิ, อมฺเหหิ สทฺธิํ อกเถตฺวาว สิริคพฺภํ ปวิฏฺโฐ, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ ตาว น’’นฺติ จินฺเตตฺวา สิริคพฺภทฺวาเร ฐิตา รญฺโญ กาเมสุ ครหนฺตสฺส อุทานํ สุตฺวา ‘‘มหาราช, ตฺวํ กาเม ครหสิ, กามสุขสทิสํ นาม สุขํ นตฺถี’’ติ กาเม วณฺเณนฺตี อิตรํ คาถมาห –
[68]
‘‘มหสฺสาทา สุขา กามา, นตฺถิ กามา ปรํ สุขํ;
เย กาเม ปฏิเสวนฺติ, สคฺคํ เต อุปปชฺชเร’’ติฯ
ตตฺถ มหสฺสาทาติ มหาราช, เอเต กามา นาม มหาอสฺสาทา, อิโต อุตฺตริํ อญฺญํ สุขํ นตฺถิฯ กามเสวิโน หิ อปาเย อนุปคมฺม สคฺเค นิพฺพตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ตสฺสา ‘‘นสฺส วสลิ, กิํ กเถสิ, กาเมสุ สุขํ นาม กุโต อตฺถิ, วิปริณามทุกฺขา เอเต’’ติ ครหนฺโต เสสคาถา อภาสิ –
[69]
‘‘อปฺปสฺสาทา ทุขา กามา, นตฺถิ กามา ปรํ ทุขํ;
เย กาเม ปฏิเสวนฺติ, นิรยํ เต อุปปชฺชเรฯ
[70]
‘‘อสี ยถา สุนิสิโต, เนตฺติํโสว สุปายิโก;
สตฺตีว อุรสิ ขิตฺตา, กามา ทุกฺขตรา ตโตฯ
[71]
‘‘องฺคารานํว ชลิตํ, กาสุํ สาธิกโปริสํ;
ผาลํว ทิวสํตตฺตํ, กามา ทุกฺขตรา ตโตฯ
[72]
‘‘วิสํ ยถา หลาหลํ, เตลํ ปกฺกุถิตํ ยถา;
ตมฺพโลหวิลีนํว, กามา ทุกฺขตรา ตโต’’ติฯ
ตตฺถ เนตฺติํโสติ นิกฺกรุโณ, อิทมฺปิ เอกสฺส ขคฺคสฺส นามํฯ ทุกฺขตราติ เอวํ ชลิตงฺคารกาสุํ วา ทิวสํ ตตฺตํ ผาลํ วา ปฏิจฺจ ยํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตโตปิ กามาเยว ทุกฺขตราติ อตฺโถฯ อนนฺตรคาถาย ยถา เอตานิ วิสาทีนิ ทุกฺขาวหนโต ทุกฺขานิ, เอวํ กามาปิ ทุกฺขา, ตํ ปน กามทุกฺขํ อิตเรหิ ทุกฺเขหิ ทุกฺขตรนฺติ อตฺโถฯ
เอวํ มหาสตฺโต เทวิยา ธมฺมํ เทเสตฺวา อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘โภนฺโต อมจฺจา, ตุมฺเห รชฺชํ ปฏิปชฺชถ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วตฺวา มหาชนสฺส โรทนฺตสฺส ปริเทวนฺตสฺส อุฏฺฐาย อากาเส ฐตฺวา โอวาทํ ทตฺวา อนิลปเถเนว อุตฺตรหิมวนฺตํ คนฺตฺวา รมณีเย ปเทเส อสฺสมํ มาเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, กิเลโส ขุทฺทโก นาม นตฺถิ, อปฺปมตฺตโกปิ ปณฺฑิเตหิ นิคฺคหิตพฺโพเยวา’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ ตทา ปจฺเจกพุทฺธา ปรินิพฺพายิํสุ, เทวี ราหุลมาตา อโหสิ, ราชา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
ปานียชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
[460] 6. ยุธญฺจยชาตกวณฺณนา
มิตฺตามจฺจปริพฺยูฬฺหนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาภินิกฺขมนํ อารพฺภ กเถสิฯ
เอกทิวสญฺหิ ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, สเจ ทสพโล อคารํ อชฺฌาวสิสฺส, สกลจกฺกวาฬคพฺเภ จกฺกวตฺติราชา อภวิสฺส สตฺตรตนสมนฺนาคโต จตุริทฺธีหิ สมิทฺโธ ปโรสหสฺสปุตฺตปริวาโร , โส เอวรูปํ สิริวิภวํ ปหาย กาเมสุ โทสํ ทิสฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย ฉนฺนสหาโยว กณฺฏกมารุยฺห นิกฺขมิตฺวา อโนมนทีตีเร ปพฺพชิตฺวา ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ ปตฺโต’’ติ สตฺถุ คุณกถํ กถยิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, ปุพฺเพปิ ทฺวาทสโยชนิเก พาราณสินคเร รชฺชํ ปหาย นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต รมฺมนคเร สพฺพทตฺโต นาม ราชา อโหสิฯ อยญฺหิ พาราณสี อุทยชาตเก (ชา. 1.11.37 อาทโย) สุรุนฺธนนครํ นาม ชาตา, จูฬสุตโสมชาตเก (ชา. 2.17.195 อาทโย) สุทสฺสนํ นาม, โสณนนฺทชาตเก (ชา. 2.20.92 อาทโย) พฺรหฺมวฑฺฒนํ นาม, ขณฺฑหาลชาตเก (ชา. 2.22.982 อาทโย) ปุปฺผวตี นาม, สงฺขพฺราหฺมณชาตเก (ชา. 1.10.39 อาทโย) โมฬินี นาม, อิมสฺมิํ ปน ยุธญฺจยชาตเก รมฺมนครํ นาม อโหสิฯ เอวมสฺสา กทาจิ นามํ ปริวตฺตติฯ ตตฺถ สพฺพทตฺตรญฺโญ ปุตฺตสหสฺสํ อโหสิฯ ยุธญฺจยสฺส นาม เชฏฺฐปุตฺตสฺส อุปรชฺชํ อทาสิฯ โส ทิวเส ทิวเส มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล โพธิสตฺโต เอกทิวสํ ปาโตว รถวรมารุยฺห มหนฺเตน สิริวิภเวน อุยฺยานกีฬํ คจฺฉนฺโต รุกฺขคฺคติณคฺคสาขคฺคมกฺกฏกสุตฺตชาลาทีสุ มุตฺตาชาลากาเรน ลคฺคิตอุสฺสวพินฺทูนิ ทิสฺวา ‘‘สมฺม สารถิ, กิํ นาเมต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอเต เทว, หิมสมเย ปตนกอุสฺสวพินฺทูนิ นามา’’ติ สุตฺวา ทิวสภาคํ อุยฺยาเน กีฬิตฺวา สายนฺหกาเล ปจฺจาคจฺฉนฺโต เต อทิสฺวาว ‘‘สมฺม สารถิ, กหํ นุ โข เอเต อุสฺสวพินฺทู, น เต อิทานิ ปสฺสามี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, เต สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต สพฺเพว ภิชฺชิตฺวา ปถวิยํ ปตนฺตี’’ติ สุตฺวา สํเวคปฺปตฺโต หุตฺวา ‘‘อิเมสํ สตฺตานํ ชีวิตสงฺขาราปิ ติณคฺเค อุสฺสวพินฺทุสทิสาว, มยา พฺยาธิชรามรเณหิ อปีฬิเตเยว มาตาปิตโร อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อุสฺสวพินฺทุเมว อารมฺมณํ กตฺวา อาทิตฺเต วิย ตโย ภเว ปสฺสนฺโต อตฺตโน เคหํ อคนฺตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺตาย วินิจฺฉยสาลาย นิสินฺนสฺส ปิตุ สนฺติกํเยว คนฺตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต ปพฺพชฺชํ ยาจนฺโต ปฐมํ คาถมาห –
[73]
‘‘มิตฺตามจฺจปริพฺยูฬฺหํ , อหํ วนฺเท รเถสภํ;
ปพฺพชิสฺสามหํ ราช, ตํ เทโว อนุมญฺญตู’’ติฯ
ตตฺถ ปริพฺยูฬฺหนฺติ ปริวาริตํฯ ตํ เทโวติ ตํ มม ปพฺพชฺชํ เทโว อนุชานาตูติ อตฺโถฯ
อถ นํ ราชา นิวาเรนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
[74]
‘‘สเจ เต อูนํ กาเมหิ, อหํ ปริปูรยามิ เต;
โย ตํ หิํ สติ วาเรมิ, มา ปพฺพช ยุธญฺจยา’’ติฯ
ตํ สุตฺวา กุมาโร ตติยํ คาถมาห –
[75]
‘‘น มตฺถิ อูนํ กาเมหิ, หิํสิตา เม น วิชฺชติ;
ทีปญฺจ กาตุมิจฺฉามิ, ยํ ชรา นาภิกีรตี’’ติฯ
ตตฺถ ทีปญฺจาติ ตาต เนว มยฺหํ กาเมหิ อูนํ อตฺถิ, น มํ หิํสนฺโต โกจิ วิชฺชติ, อหํ ปน ปรโลกคมนาย อตฺตโน ปติฏฺฐํ กาตุมิจฺฉามิฯ กีทิสํ? ยํ ชรา นาภิกีรติ น วิทฺธํเสติ, ตมหํ กาตุมิจฺฉามิ, อมตมหานิพฺพานํ คเวสิสฺสามิ, น เม กาเมหิ อตฺโถ, อนุชานาถ มํ, มหาราชาติ วทติฯ
อิติ ปุนปฺปุนํ กุมาโร ปพฺพชฺชํ ยาจิ, ราชา ‘‘มา ปพฺพชา’’ติ วาเรติฯ ตมตฺถมาวิกโรนฺโต สตฺถา อุปฑฺฒํ คาถมาห –
[76]
‘‘ปุตฺโต วา ปิตรํ ยาเจ, ปิตา วา ปุตฺตโมรส’’นฺติฯ
ตตฺถ วา-กาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุตฺโต จ ปิตรํ ยาจติ, ปิตา จ โอรสํ ปุตฺตํ ยาจตี’’ติฯ
เสสํ อุปฑฺฒคาถํ ราชา อาห –
‘‘เนคโม ตํ ยาเจ ตาต, มา ปพฺพช ยุธญฺจยา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – อยํ เต ตาต นิคมวาสิมหาชโน ยาจติ, นครชโนปิ มา ตฺวํ ปพฺพชาติฯ
กุมาโร ปุนปิ ปญฺจมํ คาถมาห –
[77]
‘‘มา มํ เทว นิวาเรหิ, ปพฺพชนฺตํ รเถสภ;
มาหํ กาเมหิ สมฺมตฺโต, ชราย วสมนฺวคู’’ติฯ
ตตฺถ วสมนฺวคูติ มา อหํ กาเมหิ สมฺมตฺโต ปมตฺโต ชราย วสคามี นาม โหมิ, วฏฺฏทุกฺขํ ปน เขเปตฺวา ยถา จ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฏิวิชฺฌนโก โหมิ,ฯ ตถา มํ โอโลเกหีติ อธิปฺปาโยฯ
เอวํ วุตฺเต ราชา อปฺปฏิภาโณ อโหสิฯ มาตา ปนสฺส ‘‘ปุตฺโต เต, เทวิ, ปิตรํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตี’’ติ สุตฺวา ‘‘กิํ ตุมฺเห กเถถา’’ติ นิรสฺสาเสน มุเขน สุวณฺณสิวิกาย นิสีทิตฺวา สีฆํ วินิจฺฉยฏฺฐานํ คนฺตฺวา ยาจมานา ฉฏฺฐํ คาถมาห –
[78]
‘‘อหํ ตํ ตาต ยาจามิ, อหํ ปุตฺต นิวารเย;
จิรํ ตํ ทฏฺฐุมิจฺฉามิ, มา ปพฺพช ยุธญฺจยา’’ติฯ
ตํ สุตฺวา กุมาโร สตฺตมํ คาถมาห –
[79]
‘‘อุสฺสาโวว ติณคฺคมฺหิ, สูริยุคฺคมนํ ปติ;
เอวมายุ มนุสฺสานํ, มา มํ อมฺม นิวารยา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – อมฺม, ยถา ติณคฺเค อุสฺสวพินฺทุ สูริยสฺส อุคฺคมนํ ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ, ปถวิยํ ปตติ, เอวํ อิเมสํ สตฺตานํ ชีวิตํ ปริตฺตํ ตาวกาลิกํ อจิรฏฺฐิติกํ, เอวรูเป โลกสนฺนิวาเส กถํ ตฺวํ จิรํ มํ ปสฺสสิ, มา มํ นิวาเรหีติฯ
เอวํ วุตฺเตปิ สา ปุนปฺปุนํ ยาจิเยวฯ ตโต มหาสตฺโต ปิตรํ อามนฺเตตฺวา อฏฺฐมํ คาถมาห –
[80]
‘‘ตรมาโน อิมํ ยานํ, อาโรเปตุ รเถสภ;
มา เม มาตา ตรนฺตสฺส, อนฺตรายกรา อหู’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ตาต รเถสภ, อิมํ มม มาตรํ ตรมาโน ปุริโส สุวณฺณสิวิกายานํ อาโรเปตุ, มา เม ชาติชราพฺยาธิมรณกนฺตารํ ตรนฺตสฺส อติกฺกมนฺตสฺส มาตา อนฺตรายกรา อหูติฯ
ราชา ปุตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘คจฺฉ, ภทฺเท, ตว สิวิกาย นิสีทิตฺวา รติวฑฺฒนปาสาทํ อภิรุหา’’ติ อาหฯ สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ฐาตุํ อสกฺโกนฺตี นารีคณปริวุตา คนฺตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา ‘‘กา นุ โข ปุตฺตสฺส ปวตฺตี’’ติ วินิจฺฉยฏฺฐานํ โอโลเกนฺตี อฏฺฐาสิฯ โพธิสตฺโต มาตุ คตกาเล ปุน ปิตรํ ยาจิฯ ราชา ปฏิพาหิตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘เตน หิ ตาต, ตว มนํ มตฺถกํ ปาเปหิ, ปพฺพชาหี’’ติ อนุชานิฯ รญฺโญ อนุญฺญาตกาเล โพธิสตฺตสฺส กนิฏฺโฐ ยุธิฏฺฐิลกุมาโร นาม ปิตรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ตาต, มยฺหํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาถา’’ติ อนุชานาเปสิฯ อุโภปิ ภาตโร ปิตรํ วนฺทิตฺวา กาเม ปหาย มหาชนปริวุตา วินิจฺฉยโต นิกฺขมิํสุฯ เทวีปิ มหาสตฺตํ โอโลเกตฺวา ‘‘มม ปุตฺเต ปพฺพชิเต รมฺมนครํ ตุจฺฉํ ภวิสฺสตี’’ติ ปริเทวมานา คาถาทฺวยมาห –
[81]
‘‘อภิธาวถ ภทฺทนฺเต, สุญฺญํ เหสฺสติ รมฺมกํ;
ยุธญฺจโย อนุญฺญาโต, สพฺพทตฺเตน ราชินาฯ
[82]
‘‘โยหุ เสฏฺโฐ สหสฺสสฺส, ยุวา กญฺจนสนฺนิโภ;
โสยํ กุมาโร ปพฺพชิโต, กาสายวสโน พลี’’ติฯ
ตตฺถ อภิธาวถาติ ปริวาเรตฺวา ฐิตา นาริโย สพฺพา เวเคน ธาวถาติ อาณาเปติฯ ภทฺทนฺเตติ เอวํ คนฺตฺวา ‘‘ภทฺทํ ตว โหตู’’ติ วทถฯ รมฺมกนฺติ รมฺมนครํ สนฺธายาหฯ โยหุ เสฏฺโฐติ โย รญฺโญ ปุตฺโต สหสฺสสฺส เสฏฺโฐ อโหสิ, โส ปพฺพชิโตติ ปพฺพชฺชาย คจฺฉนฺตํ สนฺธาเยวมาหฯ
โพธิสตฺโตปิ น ตาว ปพฺพชติฯ โส หิ มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา กนิฏฺฐํ ยุธิฏฺฐิลกุมารํ คเหตฺวา นครา นิกฺขมฺม มหาชนํ นิวตฺเตตฺวา อุโภปิ ภาตโร หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา มโนรเม ฐาเน อสฺสมปทํ กริตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญํ นิพฺพตฺเตตฺวา วนมูลผลาทีหิ ยาวชีวํ ยาเปตฺวา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํฯ ตมตฺถํ โอสาเน อภิสมฺพุทฺธคาถาย ทีเปติ –
[83]
‘‘อุโภ กุมารา ปพฺพชิตา, ยุธญฺจโย ยุธิฏฺฐิโล;
ปหาย มาตาปิตโร, สงฺคํ เฉตฺวาน มจฺจุโน’’ติฯ
ตตฺถ มจฺจุโนติ มารสฺสฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภิกฺขเว, ยุธญฺจโย จ ยุธิฏฺฐิโล จ เต อุโภปิ กุมารา มาตาปิตโร ปหาย มารสฺส สนฺตกํ ราคโทสโมหสงฺคํ ฉินฺทิตฺวา ปพฺพชิตาติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ‘‘น ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพชิโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, ยุธิฏฺฐิลกุมาโร อานนฺโท, ยุธญฺจโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ยุธญฺจยชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
[461] 7. ทสรถชาตกวณฺณนา
เอถ ลกฺขณ สีตา จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มตปิติกํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ปิตริ กาลกเต โสกาภิภูโต สพฺพกิจฺจานิ ปหาย โสกานุวตฺตโกว อโหสิฯ สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกนฺโต ตสฺส โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ ทิสฺวา ปุนทิวเส สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ ภิกฺขู อุยฺโยเชตฺวา เอกํ ปจฺฉาสมณํ คเหตฺวา ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ มธุรวจเนน อาลปนฺโต ‘‘กิํ โสจสิ อุปาสกา’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต, ปิตุโสโก มํ พาธตี’’ติ วุตฺเต ‘‘อุปาสก, โปราณกปณฺฑิตา อฏฺฐวิเธ โลกธมฺเม ตถโต ชานนฺตา ปิตริ กาลกเต อปฺปมตฺตกมฺปิ โสกํ น กริํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ ทสรถมหาราชา นาม อคติคมนํ ปหาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺฐิกา อคฺคมเหสี ทฺเว ปุตฺเต เอกญฺจ ธีตรํ วิชายิฯ เชฏฺฐปุตฺโต รามปณฺฑิโต นาม อโหสิ, ทุติโย ลกฺขณกุมาโร นาม, ธีตา สีตา เทวี นามฯ อปรภาเค มเหสี กาลมกาสิฯ
ราชา ตสฺสา กาลกตาย จิรตรํ โสกวสํ คนฺตฺวา อมจฺเจหิ สญฺญาปิโต ตสฺสา กตฺตพฺพปริหารํ กตฺวา อญฺญํ อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สา รญฺโญ ปิยา อโหสิ มนาปาฯ สาปิ อปรภาเค คพฺภํ คณฺหิตฺวา ลทฺธคพฺภปริหารา ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘ภรตกุมาโร’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ ราชา ปุตฺตสิเนเหน ‘‘ภทฺเท, วรํ เต ทมฺมิ, คณฺหาหี’’ติ อาหฯ สา คหิตกํ กตฺวา ฐเปตฺวา กุมารสฺส สตฺตฏฺฐวสฺสกาเล ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, ตุมฺเหหิ มยฺหํ ปุตฺตสฺส วโร ทินฺโน, อิทานิสฺส วรํ เทถา’’ติ อาหฯ คณฺห, ภทฺเทติฯ ‘‘เทว, ปุตฺตสฺส เม รชฺชํ เทถา’’ติ วุตฺเต ราชา อจฺฉรํ ปหริตฺวา ‘‘นสฺส, วสลิ, มยฺหํ ทฺเว ปุตฺตา อคฺคิกฺขนฺธา วิย ชลนฺติ, เต มาราเปตฺวา ตว ปุตฺตสฺส รชฺชํ ยาจสี’’ติ ตชฺเชสิฯ สา ภีตา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา อญฺเญสุปิ ทิวเสสุ ราชานํ ปุนปฺปุนํ รชฺชเมว ยาจิฯ
ราชา ตสฺสา ตํ วรํ อทตฺวาว จินฺเตสิ ‘‘มาตุคาโม นาม อกตญฺญู มิตฺตทุพฺภี, อยํ เม กูฏปณฺณํ วา กูฏลญฺชํ วา กตฺวา ปุตฺเต ฆาตาเปยฺยา’’ติฯ โส ปุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘ตาตา, ตุมฺหากํ อิธ วสนฺตานํ อนฺตราโยปิ ภเวยฺย, ตุมฺเห สามนฺตรชฺชํ วา อรญฺญํ วา คนฺตฺวา มม มรณกาเล อาคนฺตฺวา กุลสนฺตกํ รชฺชํ คณฺเหยฺยาถา’’ติ วตฺวา ปุน เนมิตฺตเก พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา อตฺตโน อายุปริจฺเฉทํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อญฺญานิ ทฺวาทส วสฺสานิ ปวตฺติสฺสตี’’ติ สุตฺวา ‘‘ตาตา, อิโต ทฺวาทสวสฺสจฺจเยน อาคนฺตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปยฺยาถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา โรทนฺตา ปาสาทา โอตริํสุฯ สีตา เทวี ‘‘อหมฺปิ ภาติเกหิ สทฺธิํ คมิสฺสามี’’ติ ปิตรํ วนฺทิตฺวา โรทนฺตี นิกฺขมิฯ ตโยปิ ชนา มหาปริวารา นิกฺขมิตฺวา มหาชนํ นิวตฺเตตฺวา อนุปุพฺเพน หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา สมฺปนฺโนทเก สุลภผลาผเล ปเทเส อสฺสมํ มาเปตฺวา ผลาผเลน ยาเปนฺตา วสิํสุฯ
ลกฺขณปณฺฑิโต จ สีตา จ รามปณฺฑิตํ ยาจิตฺวา ‘‘ตุมฺเห อมฺหากํ ปิตุฏฺฐาเน ฐิตา, ตสฺมา อสฺสเมเยว โหถ, มยํ ผลาผลํ อาหริตฺวา ตุมฺเห โปเสสฺสามา’’ติ ปฏิญฺญํ คณฺหิํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย รามปณฺฑิโต ตตฺเถว โหติฯ อิตเร ทฺเว ผลาผลํ อาหริตฺวา ตํ ปฏิชคฺคิํสุฯ เอวํ เตสํ ผลาผเลน ยาเปตฺวา วสนฺตานํ ทสรถมหาราชา ปุตฺตโสเกน นวเม สํวจฺฉเร กาลมกาสิฯ
ตสฺส สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา เทวี ‘‘อตฺตโน ปุตฺตสฺส ภรตกุมารสฺส ฉตฺตํ อุสฺสาเปถา’’ติ อาหฯ อมจฺจา ปน ‘‘ฉตฺตสฺสามิกา อรญฺเญ วสนฺตี’’ติ น อทํสุฯ ภรตกุมาโร ‘‘มม ภาตรํ รามปณฺฑิตํ อรญฺญโต อาเนตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปสฺสามี’’ติ ปญฺจราชกกุธภณฺฑานิ คเหตฺวา จตุรงฺคินิยา เสนาย ตสฺส วสนฏฺฐานํ ปตฺวา อวิทูเร ขนฺธาวารํ กตฺวา ตตฺถ นิวาเสตฺวา กติปเยหิ อมจฺเจหิ สทฺธิํ ลกฺขณปณฺฑิตสฺส จ สีตาย จ อรญฺญํ คตกาเล อสฺสมปทํ ปวิสิตฺวา อสฺสมปททฺวาเร ฐปิตกญฺจนรูปกํ วิย รามปณฺฑิตํ นิราสงฺกํ สุขนิสินฺนํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต รญฺโญ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา สทฺธิํ อมจฺเจหิ ปาเทสุ ปติตฺวา โรทติฯ รามปณฺฑิโต ปน เนว โสจิ, น ปริเทวิ, อินฺทฺริยวิการมตฺตมฺปิสฺส นาโหสิฯ ภรตสฺส ปน โรทิตฺวา นิสินฺนกาเล สายนฺหสมเย อิตเร ทฺเว ผลาผลํ อาทาย อาคมิํสุฯ รามปณฺฑิโต จินฺเตสิ ‘‘อิเม ทหรา มยฺหํ วิย ปริคฺคณฺหนปญฺญา เอเตสํ นตฺถิ, สหสา ‘ปิตา โว มโต’ติ วุตฺเต โสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตานํ หทยมฺปิ เตสํ ผเลยฺย, อุปาเยน เต อุทกํ โอตาเรตฺวา เอตํ ปวตฺติํ อาโรเจสฺสามี’’ติฯ อถ เนสํ ปุรโต เอกํ อุทกฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ตุมฺเห อติจิเรน อาคตา, อิทํ โว ทณฺฑกมฺมํ โหตุ, อิมํ อุทกํ โอตริตฺวา ติฏฺฐถา’’ติ อุปฑฺฒคาถํ ตาว อาห –
[84]
‘‘เอถ ลกฺขณ สีตา จ, อุโภ โอตรโถทก’’นฺติฯ
ตสฺสตฺโถ – เอถ ลกฺขณ สีตา จ อาคจฺฉถ, อุโภปิ โอตรถ อุทกนฺติ;
เต เอกวจเนเนว โอตริตฺวา อฏฺฐํสุฯ อถ เนสํ ปิตุ ปวตฺติํ อาโรเจนฺโต เสสํ อุปฑฺฒคาถมาห –
‘‘เอวายํ ภรโต อาห, ราชา ทสรโถ มโต’’ติฯ
เต ปิตุ มตสาสนํ สุตฺวาว วิสญฺญา อเหสุํฯ
ปุนปิ เนสํ กเถสิ, ปุนปิ เต วิสญฺญา อเหสุนฺติ เอวํ ยาวตติยํ วิสญฺญิตํ ปตฺเต เต อมจฺจา อุกฺขิปิตฺวา อุทกา นีหริตฺวา ถเล นิสีทาเปตฺวา ลทฺธสฺสาเสสุ เตสุ สพฺเพ อญฺญมญฺญํ โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา นิสีทิํสุฯ ตทา ภรตกุมาโร จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ ภาตา ลกฺขณกุมาโร จ ภคินี จ สีตา เทวี ปิตุ มตสาสนํ สุตฺวาว โสกํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, รามปณฺฑิโต ปน เนว โสจติ, น ปริเทวติ, กิํ นุ โข ตสฺส อโสจนการณํ, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติฯ โส ตํ ปุจฺฉนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
[85]
‘‘เกน รามปฺปภาเวน, โสจิตพฺพํ น โสจสิ;
ปิตรํ กาลกตํ สุตฺวา, น ตํ ปสหเต ทุข’’นฺติฯ
ตตฺถ ปภาเวนาติ อานุภาเวนฯ น ตํ ปสหเต ทุขนฺติ เอวรูปํ ทุกฺขํ เกน การเณน ตํ น ปีเฬติ, กิํ เต อโสจนการณํ, กเถหิ ตาว นนฺติฯ
อถสฺส รามปณฺฑิโต อตฺตโน อโสจนการณํ กเถนฺโต –
[86]
‘‘ยํ น สกฺกา นิปาเลตุํ, โปเสน ลปตํ พหุํ;
ส กิสฺส วิญฺญู เมธาวี, อตฺตานมุปตาปเยฯ
[87]
‘‘ทหรา จ หิ วุทฺธา จ, เย พาลา เย จ ปณฺฑิตา;
อฑฺฒา เจว ทลิทฺทา จ, สพฺเพ มจฺจุปรายณาฯ
[88]
‘‘ผลานมิว ปกฺกานํ, นิจฺจํ ปตนโต ภยํ;
เอวํ ชาตาน มจฺจานํ, นิจฺจํ มรณโต ภยํฯ
[89]
‘‘สายเมเก น ทิสฺสนฺติ, ปาโต ทิฏฺฐา พหุชฺชนา;
ปาโต เอเก น ทิสฺสนฺติ, สายํ ทิฏฺฐา พหุชฺชนาฯ
[90]
‘‘ปริเทวยมาโน เจ, กิญฺจิทตฺถํ อุทพฺพเห;
สมฺมูฬฺโห หิํสมตฺตานํ, กยิรา ตํ วิจกฺขโณฯ
[91]
‘‘กิโส วิวณฺโณ ภวติ, หิํสมตฺตานมตฺตโน;
น เตน เปตา ปาเลนฺติ, นิรตฺถา ปริเทวนาฯ
[92]
‘‘ยถา สรณมาทิตฺตํ, วารินา ปรินิพฺพเย;
เอวมฺปิ ธีโร สุตวา, เมธาวี ปณฺฑิโต นโร;
ขิปฺปมุปฺปติตํ โสกํ, วาโต ตูลํว ธํสเยฯ
[93]
‘‘มจฺโจ เอโกว อจฺเจติ, เอโกว ชายเต กุเล;
สํโยคปรมาตฺเวว, สมฺโภคา สพฺพปาณินํฯ
[94]
‘‘ตสฺมา หิ ธีรสฺส พหุสฺสุตสฺส, สมฺปสฺสโต โลกมิมํ ปรญฺจ;
อญฺญาย ธมฺมํ หทยํ มนญฺจ, โสกา มหนฺตาปิ น ตาปยนฺติฯ
[95]
‘‘โสหํ ทสฺสญฺจ โภกฺขญฺจ, ภริสฺสามิ จ ญาตเก;
เสสญฺจ ปาลยิสฺสามิ, กิจฺจเมตํ วิชานโต’’ติฯ –
อิมาหิ ทสหิ คาถาหิ อนิจฺจตํ ปกาเสติฯ
ตตฺถ นิปาเลตุนฺติ รกฺขิตุํฯ ลปตนฺติ ลปนฺตานํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ตาต ภรต, ยํ สตฺตานํ ชีวิตํ พหุมฺปิ วิลปนฺตานํ ปุริสานํ เอเกนาปิ มา อุจฺฉิชฺชีติ น สกฺกา รกฺขิตุํ, โส ทานิ มาทิโส อฏฺฐ โลกธมฺเม ตถโต ชานนฺโต วิญฺญู เมธาวี ปณฺฑิโต มรณปริโยสานชีวิเตสุ สตฺเตสุ กิสฺส อตฺตานมุปตาปเย, กิํการณา อนุปกาเรน โสกทุกฺเขน อตฺตานํ สนฺตาเปยฺยา’’ติฯ
ทหรา จาติ คาถา ‘‘มจฺจุ นาเมส ตาต ภรต, เนว สุวณฺณรูปกสทิสานํ ทหรานํ ขตฺติยกุมารกาทีนํ, น วุทฺธิปฺปตฺตานํ มหาโยธานํ, น พาลานํ ปุถุชฺชนสตฺตานํ, น พุทฺธาทีนํ ปณฺฑิตานํ, น จกฺกวตฺติอาทีนํ อิสฺสรานํ, น นิทฺธนานํ ทลิทฺทาทีนํ ลชฺชติ, สพฺเพปิเม สตฺตา มจฺจุปรายณา มรณมุเข สํภคฺควิภคฺคา ภวนฺติเยวา’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตาฯ
นิจฺจํ ปตนโตติ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา หิ ตาต ภรต, ปกฺกานํ ผลานํ ปกฺกกาลโต ปฏฺฐาย ‘‘อิทานิ วณฺฏา ฉิชฺชิตฺวา ปติสฺสนฺติ, อิทานิ ปติสฺสนฺตี’’ติ ปตนโต ภยํ นิจฺจํ ธุวํ เอกํสิกเมว ภวติ, เอวํ อาสงฺกนียโต เอวํ ชาตานํ มจฺจานมฺปิ เอกํสิกํเยว มรณโต ภยํ, นตฺถิ โส ขโณ วา ลโย วา ยตฺถ เตสํ มรณํ น อาสงฺกิตพฺพํ ภเวยฺยาติฯ
สายนฺติ วิกาเลฯ อิมินา รตฺติภาเค จ ทิฏฺฐานํ ทิวสภาเค อทสฺสนํ, ทิวสภาเค จ ทิฏฺฐานํ รตฺติภาเค อทสฺสนํ ทีเปติฯ กิญฺจิทตฺถนฺติ ‘‘ปิตา เม, ปุตฺโต เม’’ติอาทีหิ ปริเทวมาโนว โปโส สมฺมูฬฺโห อตฺตานํ หิํสนฺโต กิลเมนฺโต อปฺปมตฺตกมฺปิ อตฺถํ อาหเรยฺยฯ กยิรา ตํ วิจกฺขโณติ อถ ปณฺฑิโต ปุริโส เอวํ ปริเทวํ กเรยฺย, ยสฺมา ปน ปริเทวนฺโต มตํ วา อาเนตุํ อญฺญํ วา ตสฺส วฑฺฒิํ กาตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา นิรตฺถกตฺตา ปริเทวิตสฺส ปณฺฑิตา น ปริเทวนฺติฯ
อตฺตานมตฺตโนติ อตฺตโน อตฺตภาวํ โสกปริเทวทุกฺเขน หิํสนฺโตฯ น เตนาติ เตน ปริเทเวน ปรโลกํ คตา สตฺตา น ปาเลนฺติ น ยาเปนฺติฯ นิรตฺถาติ ตสฺมา เตสํ มตสตฺตานํ อยํ ปริเทวนา นิรตฺถกาฯ สรณนฺติ นิวาสเคหํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปณฺฑิโต ปุริโส อตฺตโน วสนาคาเร อาทิตฺเต มุหุตฺตมฺปิ โวสานํ อนาปชฺชิตฺวา ฆฏสเตน ฆฏสหสฺเสน วารินา นิพฺพาปยเตว, เอวํ ธีโร อุปฺปติตํ โสกํ ขิปฺปเมว นิพฺพาปเยฯ ตูลํ วิย จ วาโต ยถา สณฺฐาตุํ น สกฺโกติ, เอวํ ธํสเย วิทฺธํเสยฺยาติ อตฺโถฯ
มจฺโจ เอโกว อจฺเจตีติ เอตฺถ ตาต ภรต, อิเม สตฺตา กมฺมสฺสกา นาม, ตถา หิ อิโต ปรโลกํ คจฺฉนฺโต สตฺโต เอโกว อจฺเจติ อติกฺกมติ, ขตฺติยาทิกุเล ชายมาโนปิ เอโกว คนฺตฺวา ชายติฯ ตตฺถ ตตฺถ ปน ญาติมิตฺตสํโยเคน ‘‘อยํ เม ปิตา, อยํ เม มาตา, อยํ เม มิตฺโต’’ติ สํโยคปรมาตฺเวว สมฺโภคา สพฺพปาณีนํ, ปรมตฺเถน ปน ตีสุปิ ภเวสุ กมฺมสฺสกาเวเต สตฺตาติ อตฺโถฯ
ตสฺมาติ ยสฺมา เอเตสํ สตฺตานํ ญาติมิตฺตสํโยคํ ญาติมิตฺตปริโภคมตฺตํ ฐเปตฺวา อิโต ปรํ อญฺญํ นตฺถิ, ตสฺมาฯ สมฺปสฺสโตติ อิมญฺจ ปรญฺจ โลกํ นานาภาววินาภาวเมว สมฺมา ปสฺสโตฯ อญฺญาย ธมฺมนฺติ อฏฺฐวิธโลกธมฺมํ ชานิตฺวาฯ หทยํ มนญฺจาติ อิทํ อุภยมฺปิ จิตฺตสฺเสว นามํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ –
‘‘ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส จ, นินฺทา ปสํสา จ สุขญฺจ ทุกฺขํ;
เอเต อนิจฺจา มนุเชสุ ธมฺมา, มา โสจ กิํ โสจสิ โปฏฺฐปาทา’’ติฯ (ชา. 1.4.114) –
อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ โลกธมฺมานํ เยน เกนจิ จิตฺตํ ปริยาทียติ, ตสฺส จ อนิจฺจตํ ญตฺวา ฐิตสฺส ธีรสฺส ปิตุปุตฺตมรณาทิวตฺถุกา มหนฺตาปิ โสกา หทยํ น ตาปยนฺตีติฯ เอตํ วา อฏฺฐวิธํ โลกธมฺมํ ญตฺวา ฐิตสฺส หทยวตฺถุญฺจ มนญฺจ มหนฺตาปิ โสกา น ตาปยนฺตีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ
โสหํ ทสฺสญฺจ โภกฺขญฺจาติ คาถาย – ตาต ภรต, อนฺธพาลานํ สตฺตานํ วิย มม โรทนปริเทวนํ นาม น อนุจฺฉวิกํ, อหํ ปน ปิตุ อจฺจเยน ตสฺส ฐาเน ฐตฺวา กปณาทีนํ ทานารหานํ ทานํ, ฐานนฺตรารหานํ ฐานนฺตรํ, ยสารหานํ ยสํ ทสฺสามิ, ปิตรา เม ปริภุตฺตนเยน อิสฺสริยํ ปริภุญฺชิสฺสามิ, ญาตเก จ โปเสสฺสามิ, อวเสสญฺจ อนฺโตปริชนาทิกํ ชนํ ปาเลสฺสามิ, ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานํ ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺติํ กริสฺสามีติ เอวญฺหิ ชานโต ปณฺฑิตปุริสสฺส อนุรูปํ กิจฺจนฺติ อตฺโถฯ
ปริสา อิมํ รามปณฺฑิตสฺส อนิจฺจตาปกาสนํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา นิสฺโสกา อเหสุํฯ ตโต ภรตกุมาโร รามปณฺฑิตํ วนฺทิตฺวา ‘‘พาราณสิรชฺชํ สมฺปฏิจฺฉถา’’ติ อาหฯ ตาต ลกฺขณญฺจ, สีตาเทวิญฺจ คเหตฺวา คนฺตฺวา รชฺชํ อนุสาสถาติฯ ตุมฺเห ปน, เทวาติฯ ตาต, มม ปิตา ‘‘ทฺวาทสวสฺสจฺจเยน อาคนฺตฺวา รชฺชํ กาเรยฺยาสี’’ติ มํ อโวจ, อหํ อิทาเนว คจฺฉนฺโต ตสฺส วจนกโร นาม น โหมิ, อญฺญานิปิ ตีณิ วสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา อาคมิสฺสามีติฯ ‘‘เอตฺตกํ กาลํ โก รชฺชํ กาเรสฺสตี’’ติ? ‘‘ตุมฺเห กาเรถา’’ติฯ ‘‘น มยํ กาเรสฺสามา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ยาว มมาคมนา อิมา ปาทุกา กาเรสฺสนฺตี’’ติ อตฺตโน ติณปาทุกา โอมุญฺจิตฺวา อทาสิฯ เต ตโยปิ ชนา ปาทุกา คเหตฺวา รามปณฺฑิตํ วนฺทิตฺวา มหาชนปริวุตา พาราณสิํ อคมํสุฯ ตีณิ สํวจฺฉรานิ ปาทุกา รชฺชํ กาเรสุํฯ
อมจฺจา ติณปาทุกา ราชปลฺลงฺเก ฐเปตฺวา อฑฺฑํ วินิจฺฉินนฺติฯ สเจ ทุพฺพินิจฺฉิโต โหติ, ปาทุกา อญฺญมญฺญํ ปฏิหญฺญนฺติฯ ตาย สญฺญาย ปุน วินิจฺฉินนฺติฯ สมฺมา วินิจฺฉิตกาเล ปาทุกา นิสฺสทฺทา สนฺนิสีทนฺติฯ รามปณฺฑิโต ติณฺณํ สํวจฺฉรานํ อจฺจเยน อรญฺญา นิกฺขมิตฺวา พาราณสินครํ ปตฺวา อุยฺยานํ ปาวิสิฯ ตสฺส อาคมนภาวํ ญตฺวา กุมารา อมจฺจคณปริวุตา อุยฺยานํ คนฺตฺวา สีตํ อคฺคมเหสิํ กตฺวา อุภินฺนมฺปิ อภิเสกํ อกํสุฯ เอวํ อภิเสกปฺปตฺโต มหาสตฺโต อลงฺกตรเถ ฐตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน นครํ ปวิสิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา จนฺทกปาสาทวรสฺส มหาตลํ อภิรุหิฯ ตโต ปฏฺฐาย โสฬส วสฺสสหสฺสานิ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา อายุปริโยสาเน สคฺคปุรํ ปูเรสิฯ
[96]
‘‘ทส วสฺสสหสฺสานิ, สฏฺฐิ วสฺสสตานิ จ;
กมฺพุคีโว มหาพาหุ, ราโม รชฺชมการยี’’ติฯ –
อยํ อภิสมฺพุทฺธคาถา ตมตฺถํ ทีเปติฯ
ตตฺถ กมฺพุคีโวติ สุวณฺณาฬิงฺคสทิสคีโวฯ สุวณฺณญฺหิ กมฺพูติ วุจฺจติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน กุฏุมฺพิโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา ทสรถมหาราชา สุทฺโธทนมหาราชา อโหสิ, มาตา มหามายาเทวี, สีตา ราหุลมาตา, ภรโต อานนฺโท, ลกฺขโณ สาริปุตฺโต, ปริสา พุทฺธปริสา, รามปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
ทสรถชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
[462] 8. สํวรชาตกวณฺณนา
ชานนฺโต โน มหาราชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โอสฺสฏฺฐวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ
โส กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท อาจริยุปชฺฌายวตฺตํ ปูเรนฺโต อุภยานิ ปาติโมกฺขานิ ปคุณานิ กตฺวา ปริปุณฺณปญฺจวสฺโส กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ‘‘อรญฺเญ วสิสฺสามี’’ติ อาจริยุปชฺฌาเย อาปุจฺฉิตฺวา โกสลรฏฺเฐ เอกํ ปจฺจนฺตคามํ คนฺตฺวา ตตฺถ อิริยาปเถ ปสนฺนมนุสฺเสหิ ปณฺณสาลํ กตฺวา อุปฏฺฐิยมาโน วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ยุญฺชนฺโต ฆเฏนฺโต วายมนฺโต อจฺจารทฺเธน วีริเยน เตมาสํ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา โอภาสมตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺโต จินฺเตสิ ‘‘อทฺธา อหํ สตฺถารา เทสิเตสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ ปทปรโม, กิํ เม อรญฺญวาเสน, เชตวนํ คนฺตฺวา ตถาคตสฺส รูปสิริํ ปสฺสนฺโต มธุรธมฺมเทสนํ สุณนฺโต วีตินาเมสฺสามี’’ติฯ โส วีริยํ โอสฺสชิตฺวา ตโต นิกฺขนฺโต อนุปุพฺเพน เชตวนํ คนฺตฺวา อาจริยุปชฺฌาเยหิ เจว สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺเตหิ จ อาคมนการณํ ปุฏฺโฐ ตมตฺถํ กเถตฺวา เตหิ ‘‘กสฺมา เอวมกาสี’’ติ ครหิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘กิํ, ภิกฺขเว, อนิจฺฉมานํ ภิกฺขุํ อานยิตฺถา’’ติ วุตฺเต ‘‘อยํ, ภนฺเต, วีริยํ โอสฺสชิตฺวา อาคโต’’ติ อาโรจิเต สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิรา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กสฺมา ภิกฺขุ วีริยํ โอสฺสชิ, อิมสฺมิญฺหิ สาสเน นิพฺพีริยสฺส กุสีตปุคฺคลสฺส อคฺคผลํ อรหตฺตํ นาม นตฺถิ, อารทฺธวีริยา อิมํ ธมฺมํ อาราเธนฺติ, ตฺวํ โข ปน ปุพฺเพ วีริยวา โอวาทกฺขโม, เตเนว การเณน พาราณสิรญฺโญ ปุตฺตสตสฺส สพฺพกนิฏฺโฐ หุตฺวาปิ ปณฺฑิตานํ โอวาเท ฐตฺวา เสตจฺฉตฺตํ ปตฺโตสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต สํวรกุมาโร นาม ปุตฺตสตสฺส สพฺพกนิฏฺโฐ อโหสิฯ ราชา เอเกกํ ปุตฺตํ ‘‘สิกฺขิตพฺพยุตฺตกํ สิกฺขาเปถา’’ติ เอเกกสฺส อมจฺจสฺส อทาสิฯ สํวรกุมารสฺส อาจริโย อมจฺโจ โพธิสตฺโต อโหสิ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต ราชปุตฺตสฺส ปิตุฏฺฐาเน ฐิโตฯ อมจฺจา สิกฺขิตสิปฺเป ราชปุตฺเต รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ ราชา เตสํ ชนปทํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิฯ สํวรกุมาโร สพฺพสิปฺปสฺส นิปฺผตฺติํ ปตฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘ตาต, สเจ มํ ปิตา ชนปทํ เปเสติ, กิํ กโรมี’’ติ? ‘‘ตาต, ตฺวํ ชนปเท ทียมาเน ตํ อคฺคเหตฺวา ‘เทว อหํ สพฺพกนิฏฺโฐ, มยิปิ คเต ตุมฺหากํ ปาทมูลํ ตุจฺฉํ ภวิสฺสติ, อหํ ตุมฺหากํ ปาทมูเลเยว วสิสฺสามี’ติ วเทยฺยาสี’’ติฯ
อเถกทิวสํ ราชา สํวรกุมารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนํ ปุจฺฉิ ‘‘กิํ ตาต, สิปฺปํ เต นิฏฺฐิต’’นฺติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘ตุยฺหมฺปิ ชนปทํ เทมี’’ติฯ ‘‘เทว ตุมฺหากํ ปาทมูลํ ตุจฺฉํ ภวิสฺสติ, ปาทมูเลเยว วสิสฺสามี’’ติฯ ราชา ตุสฺสิตฺวา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย รญฺโญ ปาทมูเลเยว หุตฺวา ปุนปิ โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘ตาต อญฺญํ กิํ กโรมี’’ติ? ‘‘ตาต ราชานํ เอกํ ปุราณุยฺยานํ ยาจาหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ อุยฺยานํ ยาจิตฺวา ตตฺถ ชาตเกหิ ปุปฺผผเลหิ นคเร อิสฺสรชนํ สงฺคณฺหิตฺวา ปุน ‘‘กิํ กโรมี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ตาต, ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา อนฺโตนคเร ภตฺตเวตนํ ตฺวเมว เทหี’’ติฯ โส ตถา กตฺวา อนฺโตนคเร กสฺสจิ กิญฺจิ อหาเปตฺวา ภตฺตเวตนํ ทตฺวา ปุน โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิตฺวา ราชานํ วิญฺญาเปตฺวา อนฺโตนิเวสเน ทาสโปริสานมฺปิ หตฺถีนมฺปิ อสฺสานมฺปิ พลกายสฺสปิ วตฺตํ อปริหาเปตฺวา อทาสิ, ติโรชนปเทหิ อาคตานํ ทูตาทีนํ นิวาสฏฺฐานาทีนิ วาณิชานํ สุงฺกนฺติ สพฺพกรณียานิ อตฺตนาว อกาสิฯ เอวํ โส มหาสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา สพฺพํ อนฺโตชนญฺจ พหิชนญฺจ นาคเร จ รฏฺฐวาสิโน จ อาคนฺตุเก จ อายวตฺตเน จ เตน เตน สงฺคหวตฺถุนา อาพนฺธิตฺวา สงฺคณฺหิ, สพฺเพสํ ปิโย อโหสิ มนาโปฯ
อปรภาเค ราชานํ มรณมญฺเจ นิปนฺนํ อมจฺจา ปุจฺฉิํสุ ‘‘เทว, ตุมฺหากํ อจฺจเยน เสตจฺฉตฺตํ กสฺส เทมา’’ติ? ‘‘ตาต, มม ปุตฺตา สพฺเพปิ เสตจฺฉตฺตสฺส สามิโนวฯ โย ปน ตุมฺหากํ มนํ คณฺหาติ, ตสฺเสว เสตจฺฉตฺถํ ทเทยฺยาถา’’ติฯ เต ตสฺมิํ กาลกเต ตสฺส สรีรปริหารํ กตฺวา สตฺตเม ทิวเส สนฺนิปติตฺวา ‘‘รญฺญา ‘โย ตุมฺหากํ มนํ คณฺหาติ, ตสฺส เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปยฺยาถา’ติ วุตฺตํ, อมฺหากญฺจ อยํ สํวรกุมาโร มนํ คณฺหาตี’’ติ ญาตเกหิ ปริวาริตา ตสฺส กญฺจนมาลํ เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาปยิํสุฯ สํวรมหาราชา โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ อิตเร เอกูนสตกุมารา ‘‘ปิตา กิร โน กาลกโต, สํวรกุมารสฺส กิร เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปสุํ, โส สพฺพกนิฏฺโฐ, ตสฺส ฉตฺตํ น ปาปุณาติ, สพฺพเชฏฺฐกสฺส ฉตฺตํ อุสฺสาเปสฺสามา’’ติ เอกโต อาคนฺตฺวา ‘‘ฉตฺตํ วา โน เทตุ, ยุทฺธํ วา’’ติ สํวรมหาราชสฺส ปณฺณํ เปเสตฺวา นครํ อุปรุนฺธิํสุฯ ราชา โพธิสตฺตสฺส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘อิทานิ กิํ กโรมา’’ติ ปุจฺฉิฯ
มหาราช, ตว ภาติเกหิ สทฺธิํ ยุชฺฌนกิจฺจํ นตฺถิ, ตฺวํ ปิตุ สนฺตกํ ธนํ สตโกฏฺฐาเส กาเรตฺวา เอกูนสตํ ภาติกานํ เปเสตฺวา ‘‘อิมํ ตุมฺหากํ โกฏฺฐาสํ ปิตุ สนฺตกํ คณฺหถ, นาหํ ตุมฺเหหิ สทฺธิํ ยุชฺฌามี’’ติ สาสนํ ปหิณาหีติฯ โส ตถา อกาสิฯ อถสฺส สพฺพเชฏฺฐภาติโก อุโปสถกุมาโร นาม เสเส อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาตา, ราชานํ นาม อภิภวิตุํ สมตฺถา นาม นตฺถิ, อยญฺจ โน กนิฏฺฐภาติโก ปฏิสตฺตุปิ หุตฺวา น ติฏฺฐติ, อมฺหากํ ปิตุ สนฺตกํ ธนํ เปเสตฺวา ‘นาหํ ตุมฺเหหิ สทฺธิํ ยุชฺฌามี’ติ เปเสสิ, น โข ปน มยํ สพฺเพปิ เอกกฺขเณ ฉตฺตํ อุสฺสาเปสฺสาม, เอกสฺเสว ฉตฺตํ อุสฺสาเปสฺสาม, อยเมว ราชา โหตุ, เอถ ตํ ปสฺสิตฺวา ราชกุฏุมฺพํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อมฺหากํ ชนปทเมว คจฺฉามา’’ติ อาหฯ อถ เต สพฺเพปิ กุมารา นครทฺวารํ วิวราเปตฺวา ปฏิสตฺตุโน อหุตฺวา นครํ ปวิสิํสุฯ
ราชาปิ เตสํ อมจฺเจหิ ปณฺณาการํ คาหาเปตฺวา ปฏิมคฺคํ เปเสติฯ กุมารา นาติมหนฺเตน ปริวาเรน ปตฺติกาว อาคนฺตฺวา ราชนิเวสนํ อภิรุหิตฺวา สํวรมหาราชสฺส นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา นีจาสเน นิสีทิํสุฯ สํวรมหาราชา เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา สีหาสเน นิสีทิ, มหนฺโต ยโส มหนฺตํ สิริโสภคฺคํ อโหสิ, โอโลกิโตโลกิตฏฺฐานํ กมฺปิฯ อุโปสถกุมาโร สํวรมหาราชสฺส สิริวิภวํ โอโลเกตฺวา ‘‘อมฺหากํ ปิตา อตฺตโน อจฺจเยน สํวรกุมารสฺส ราชภาวํ ญตฺวา มญฺเญ อมฺหากํ ชนปเท ทตฺวา อิมสฺส น อทาสี’’ติ จินฺเตตฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –
[97]
‘‘ชานนฺโต โน มหาราช, ตว สีลํ ชนาธิโป;
อิเม กุมาเร ปูเชนฺโต, น ตํ เกนจิ มญฺญถฯ
[98]
‘‘ติฏฺฐนฺเต โน มหาราเช, อทุ เทเว ทิวงฺคเต;
ญาตี ตํ สมนุญฺญิํสุ, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโนฯ
[99]
‘‘เกน สํวร วตฺเตน, สญฺชาเต อภิติฏฺฐสิ;
เกน ตํ นาติวตฺตนฺติ, ญาติสงฺฆา สมาคตา’’ติฯ
ตตฺถ ชานนฺโต โนติ ชานนฺโต นุฯ ชนาธิโปติ อมฺหากํ ปิตา นรินฺโทฯ อิเมติ อิเม เอกูนสเต กุมาเรฯ ปาฬิโปตฺถเกสุ ปน ‘‘อญฺเญ กุมาเร’’ติ ลิขิตํฯ ปูเชนฺโตติ เตน เตน ชนปเทน มาเนนฺโตฯ น ตํ เกนจีติ ขุทฺทเกนาปิ เกนจิ ชนปเทน ตํ ปูเชตพฺพํ น มญฺญิตฺถ, ‘‘อยํ มม อจฺจเยน ราชา ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา มญฺเญ อตฺตโน ปาทมูเลเยว วาเสสีติฯ ติฏฺฐนฺเต โนติ ติฏฺฐนฺเต นุ, ธรมาเนเยว นูติ ปุจฺฉติ, อทุ เทเวติ อุทาหุ อมฺหากํ ปิตริ ทิวงฺคเต อตฺตโน อตฺถํ วุฑฺฒิํ ปสฺสนฺตา สทฺธิํ ราชการเกหิ เนคมชานปเทหิ ญาตโย ตํ ‘‘ราชา โหหี’’ติ สมนุญฺญิํสุฯ วตฺเตนาติ สีลาจาเรนฯ สญฺชาเต อภิติฏฺฐสีติ สมานชาติเก เอกูนสตภาตโร อภิภวิตฺวา ติฏฺฐสิฯ นาติวตฺตนฺตีติ น อภิภวนฺติฯ
ตํ สุตฺวา สํวรมหาราชา อตฺตโน คุณํ กเถนฺโต ฉ คาถา อภาสิ –
[100]
‘‘น ราชปุตฺต อุสูยามิ, สมณานํ มเหสินํ;
สกฺกจฺจํ เต นมสฺสามิ, ปาเท วนฺทามิ ตาทินํฯ
[101]
‘‘เต มํ ธมฺมคุเณ ยุตฺตํ, สุสฺสูสมนุสูยกํ;
สมณา มนุสาสนฺติ, อิสี ธมฺมคุเณ รตาฯ
[102]
‘‘เตสาหํ วจนํ สุตฺวา, สมณานํ มเหสินํ;
น กิญฺจิ อติมญฺญามิ, ธมฺเม เม นิรโต มโนฯ
[103]
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺฐา, รถิกา ปตฺติการกา;
เตสํ นปฺปฏิพนฺธามิ, นิวิฏฺฐํ ภตฺตเวตนํฯ
[104]
‘‘มหามตฺตา จ เม อตฺถิ, มนฺติโน ปริจารกา;
พาราณสิํ โวหรนฺติ, พหุมํสสุโรทนํฯ
[105]
‘‘อโถปิ วาณิชา ผีตา, นานารฏฺเฐหิ อาคตา;
เตสุ เม วิหิตา รกฺขา, เอวํ ชานาหุโปสถา’’ติฯ
ตตฺถ น ราชปุตฺตาติ อหํ ราชปุตฺต, กญฺจิ สตฺตํ ‘‘อยํ สมฺปตฺติ อิมสฺส มา โหตู’’ติ น อุสูยามิฯ ตาทินนฺติ ตาทิลกฺขณยุตฺตานํ สมิตปาปตาย สมณานํ มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ คุณานํ เอสิตตาย มเหสีนํ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน ปาเท วนฺทามิ, ทานํ ททนฺโต ธมฺมิกญฺจ เนสํ รกฺขาวรณคุตฺติํ ปจฺจุปฏฺฐเปนฺโต สกฺกจฺจํ เต นมสฺสามิ, มเนน สมฺปิยายนฺโต จ ปูเชมีติ อตฺโถฯ เต มนฺติ เต สมณา มํ ‘‘อยํ ธมฺมโกฏฺฐาเส ยุตฺตปยุตฺโต สุสฺสูสํ อนุสูยโก’’ติ ตถโต ญตฺวา มํ ธมฺมคุเณ ยุตฺตํ สุสฺสูสํ อนุสูยกํ อนุสาสนฺติ, ‘‘อิทํ กร, อิทํ มา กรี’’ติ โอวทนฺตีติ อตฺโถฯ เตสาหนฺติ เตสํ อหํฯ หตฺถาโรหาติ หตฺถิํ อารุยฺห ยุชฺฌนกา โยธาฯ อนีกฏฺฐาติ หตฺถานีกาทีสุ ฐิตาฯ รถิกาติ รถโยธาฯ ปตฺติการกาติ ปตฺติโนวฯ นิวิฏฺฐนฺติ ยํ เตหิ สชฺชิตํ ภตฺตญฺจ เวตนญฺจ, อหํ ตํ นปฺปฏิพนฺธามิ, อปริหาเปตฺวา ททามีติ อตฺโถฯ
มหามตฺตาติ ภาติก, มยฺหํ มหาปญฺญา มนฺเตสุ กุสลา มหาอมจฺจา เจว อวเสสมนฺติโน จ ปริจารกา อตฺถิฯ อิมินา อิมํ ทสฺเสติ ‘‘ตุมฺเห มนฺตสมฺปนฺเน ปณฺฑิเต อาจริเย น ลภิตฺถ, อมฺหากํ ปน อาจริยา ปณฺฑิตา อุปายกุสลา, เต โน เสตจฺฉตฺเตน โยเชสุ’’นฺติฯ พาราณสินฺติ ภาติก, มม ฉตฺตํ อุสฺสาปิตกาลโต ปฏฺฐาย ‘‘อมฺหากํ ราชา ธมฺมิโก อนฺวทฺธมาสํ เทโว วสฺสติ, เตน สสฺสานิ สมฺปชฺชนฺติ, พาราณสิยํ พหุํ ขาทิตพฺพยุตฺตกํ มจฺฉมํสํ ปายิตพฺพยุตฺตกํ สุโรทกญฺจ ชาต’’นฺติ เอวํ รฏฺฐวาสิโน พหุมํสสุโรทกํ กตฺวา พาราณสิํ โวหรนฺติฯ ผีตาติ หตฺถิรตนอสฺสรตนมุตฺตรตนาทีนิ อาหริตฺวา นิรุปทฺทวา โวหารํ กโรนฺตา ผีตา สมิทฺธาฯ เอวํ ชานาหีติ ภาติก อุโปสถ อหํ อิเมหิ เอตฺตเกหิ การเณหิ สพฺพกนิฏฺโฐปิ หุตฺวา มม ภาติเก อภิภวิตฺวา เสตจฺฉตฺตํ ปตฺโต, เอวํ ชานาหีติฯ
อถสฺส คุณํ สุตฺวา อุโปสถกุมาโร ทฺเว คาถา อภาสิ –
[106]
‘‘ธมฺเมน กิร ญาตีนํ, รชฺชํ กาเรหิ สํวร;
เมธาวี ปณฺฑิโต จาสิ, อโถปิ ญาตินํ หิโตฯ
[107]
‘‘ตํ ตํ ญาติปริพฺยูฬฺหํ, นานารตนโมจิตํ;
อมิตฺตา นปฺปสหนฺติ, อินฺทํว อสุราธิโป’’ติฯ
ตตฺถ ธมฺเมน กิร ญาตีนนฺติ ตาต สํวร มหาราช, ธมฺเมน กิร ตฺวํ เอกูนสตานํ ญาตีนํ อตฺตโน เชฏฺฐภาติกานํ อานุภาวํ อภิภวสิ, อิโต ปฏฺฐาย ตฺวเมว รชฺชํ กาเรหิ, ตฺวเมว เมธาวี เจว ปณฺฑิโต จ ญาตีนญฺจ หิโตติ อตฺโถฯ ตํ ตนฺติ เอวํ วิวิธคุณสมฺปนฺนํ ตํฯ ญาติปริพฺยูฬฺหนฺติ อมฺเหหิ เอกูนสเตหิ ญาตเกหิ ปริวาริตํฯ นานารตนโมจิตนฺติ นานารตเนหิ โอจิตํ สญฺจิตํ พหุรตนสญฺจยํฯ อสุราธิโปติ ยถา ตาวติํเสหิ ปริวาริตํ อินฺทํ อสุรราชา นปฺปสหติ, เอวํ อมฺเหหิ อารกฺขํ กโรนฺเตหิ ปริวาริตํ ตํ ติโยชนสติเก กาสิรฏฺเฐ ทฺวาทสโยชนิกาย พาราณสิยา รชฺชํ กาเรนฺตํ อมิตฺตา นปฺปสหนฺตีติ ทีเปติฯ
สํวรมหาราชา สพฺเพสมฺปิ ภาติกานํ มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ เต ตสฺส สนฺติเก มาสฑฺฒมาสํ วสิตฺวา ‘‘มหาราช ชนปเทสุ โจเรสุ อุฏฺฐหนฺเตสุ มยํ ชานิสฺสาม, ตฺวํ รชฺชสุขํ อนุภวา’’ติ วตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ชนปทํ คตาฯ ราชาปิ โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา อายุปริโยสาเน เทวนครํ ปูเรนฺโต อคมาสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘ภิกฺขุ เอวํ ตฺวํ ปุพฺเพ โอวาทกฺขโม, อิทานิ กสฺมา วีริยํ น อกาสี’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ
ตทา สํวรมหาราชา อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, อุโปสถกุมาโร สาริปุตฺโต, เสสภาติกา เถรานุเถรา, ปริสา พุทฺธปริสา, โอวาททายโก อมจฺโจ ปน อหเมว อโหสินฺติฯ
สํวรชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
[463] 9. สุปฺปารกชาตกวณฺณนา
อุมฺมุชฺชนฺติ นิมุชฺชนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺญาปารมิํ อารพฺภ กเถสิฯ
เอกทิวสญฺหิ สายนฺหสมเย ตถาคตสฺส ธมฺมํ เทเสตุํ นิกฺขมนํ อาคมยมานา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ นิสีทิตฺวา ‘‘อาวุโส, อโห สตฺถา มหาปญฺโญ ปุถุปญฺโญ หาสปญฺโญ ชวนปญฺโญ ติกฺขปญฺโญ นิพฺเพธิกปญฺโญ ตตฺร ตตฺร อุปายปญฺญาย สมนฺนาคโต วิปุลาย ปถวีสมาย, มหาสมุทฺโท วิย คมฺภีราย, อากาโส วิย วิตฺถิณฺณาย, สกลชมฺพุทีปสฺมิญฺหิ อุฏฺฐิตปญฺโห ทสพลํ อติกฺกมิตฺวา คนฺตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ ยถา มหาสมุทฺเท อุฏฺฐิตอูมิโย เวลํ นาติกฺกมนฺติ, เวลํ ปตฺวาว ภิชฺชนฺติ, เอวํ น โกจิ ปญฺโห ทสพลํ อติกฺกมติ, สตฺถุ ปาทมูลํ ปตฺวา ภิชฺชเตวา’’ติ ทสพลสฺส มหาปญฺญาปารมิํ วณฺเณสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว ปญฺญวา, ปุพฺเพปิ อปริปกฺเก ญาเณ ปญฺญวาว, อนฺโธ หุตฺวาปิ มหาสมุทฺเท อุทกสญฺญาย ‘อิมสฺมิํ อิมสฺมิํ สมุทฺเท อิทํ นาม อิทํ นาม รตน’นฺติ อญฺญาสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต กุรุรฏฺเฐ กุรุราชา นาม รชฺชํ กาเรสิ, กุรุกจฺฉํ นาม ปฏฺฏนคาโม อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺโต กุรุกจฺเฉ นิยามกเชฏฺฐกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ ปาสาทิโก สุวณฺณวณฺโณ, ‘‘สุปฺปารกกุมาโร’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ โส มหนฺเตน ปริวาเรน วฑฺฒนฺโต โสฬสวสฺสกาเลเยว นิยามกสิปฺเป นิปฺผตฺติํ ปตฺวา อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน นิยามกเชฏฺฐโก หุตฺวา นิยามกกมฺมํ อกาสิ, ปณฺฑิโต ญาณสมฺปนฺโน อโหสิฯ เตน อารุฬฺหนาวาย พฺยาปตฺติ นาม นตฺถิฯ ตสฺส อปรภาเค โลณชลปหฏานิ ทฺเวปิ จกฺขูนิ นสฺสิํสุฯ โส ตโต ปฏฺฐาย นิยามกเชฏฺฐโก หุตฺวาปิ นิยามกกมฺมํ อกตฺวา ‘‘ราชานํ นิสฺสาย ชีวิสฺสามี’’ติ ราชานํ อุปสงฺกมิฯ อถ นํ ราชา อคฺฆาปนิยกมฺเม ฐเปสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย รญฺโญ หตฺถิรตนอสฺสรตนมุตฺตสารมณิสาราทีนิ อคฺฆาเปสิฯ
อเถกทิวสํ ‘‘รญฺโญ มงฺคลหตฺถี ภวิสฺสตี’’ติ กาฬปาสาณกูฏวณฺณํ เอกํ วารณํ อาเนสุํฯ ตํ ทิสฺวา ราชา ‘‘ปณฺฑิตสฺส ทสฺเสถา’’ติ อาหฯ อถ นํ ตสฺส สนฺติกํ นยิํสุฯ
โส หตฺเถน ตสฺส สรีรํ ปริมชฺชิตฺวา ‘‘นายํ มงฺคลหตฺถี ภวิตุํ อนุจฺฉวิโก, ปาเทหิ วามนธาตุโก เอส, เอตญฺหิ มาตา วิชายมานา องฺเกน สมฺปฏิจฺฉิตุํ นาสกฺขิ, ตสฺมา ภูมิยํ ปติตฺวา ปจฺฉิมปาเทหิ วามนธาตุโก โหตี’’ติ อาหฯ หตฺถิํ คเหตฺวา อาคเต ปุจฺฉิํสุฯ เต ‘‘สจฺจํ ปณฺฑิโต กเถตี’’ติ วทิํสุฯ ตํ การณํ ราชา สุตฺวา ตุฏฺโฐ ตสฺส อฏฺฐ กหาปเณ ทาเปสิฯ
ปุเนกทิวสํ ‘‘รญฺโญ มงฺคลอสฺโส ภวิสฺสตี’’ติ เอกํ อสฺสํ อานยิํสุฯ ตมฺปิ ราชา ปณฺฑิตสฺส สนฺติกํ เปเสสิฯ โส ตมฺปิ หตฺเถน ปรามสิตฺวา ‘‘อยํ มงฺคลอสฺโส ภวิตุํ น ยุตฺโต, เอตสฺส หิ ชาตทิวเสเยว มาตา มริ, ตสฺมา มาตุ ขีรํ อลภนฺโต น สมฺมา วฑฺฒิโต’’ติ อาหฯ สาปิสฺส กถา สจฺจาว อโหสิฯ ตมฺปิ สุตฺวา ราชา ตุสฺสิตฺวา อฏฺฐ กหาปเณ ทาเปสิฯ อเถกทิวสํ ‘‘รญฺโญ มงฺคลรโถ ภวิสฺสตี’’ติ รถํ อาหริํสุฯ ตมฺปิ ราชา ตสฺส สนฺติกํ เปเสสิฯ โส ตมฺปิ หตฺเถน ปรามสิตฺวา ‘‘อยํ รโถ สุสิรรุกฺเขน กโต, ตสฺมา รญฺโญ นานุจฺฉวิโก’’ติ อาหฯ สาปิสฺส กถา สจฺจาว อโหสิฯ ราชา ตมฺปิ สุตฺวา อฏฺเฐว กหาปเณ ทาเปสิฯ อถสฺส มหคฺฆํ กมฺพลรตนํ อาหริํสุฯ ตมฺปิ ตสฺเสว เปเสสิฯ โส ตมฺปิ หตฺเถน ปรามสิตฺวา ‘‘อิมสฺส มูสิกจฺฉินฺนํ เอกฏฺฐานํ อตฺถี’’ติ อาหฯ โสเธนฺตา ตํ ทิสฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา สุตฺวา ตุสฺสิตฺวา อฏฺเฐว กหาปเณ ทาเปสิฯ
โส จินฺเตสิ ‘‘อยํ ราชา เอวรูปานิปิ อจฺฉริยานิ ทิสฺวา อฏฺเฐว กหาปเณ ทาเปสิ, อิมสฺส ทาโย นฺหาปิตทาโย, นฺหาปิตชาติโก ภวิสฺสติ, กิํ เม เอวรูเปน ราชุปฏฺฐาเนน, อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คมิสฺสามี’’ติฯ โส กุรุกจฺฉปฏฺฏนเมว ปจฺจาคมิฯ ตสฺมิํ ตตฺถ วสนฺเต วาณิชา นาวํ สชฺเชตฺวา ‘‘กํ นิยามกํ กริสฺสามา’’ติ มนฺเตสุํฯ ‘‘สุปฺปารกปณฺฑิเตน อารุฬฺหนาวา น พฺยาปชฺชติ, เอส ปณฺฑิโต อุปายกุสโล, อนฺโธ สมาโนปิ สุปฺปารกปณฺฑิโตว อุตฺตโม’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘นิยามโก โน โหหี’’ติ วตฺวา ‘‘ตาตา, อหํ อนฺโธ, กถํ นิยามกกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘สามิ, อนฺธาปิ ตุมฺเหเยว อมฺหากํ อุตฺตมา’’ติ ปุนปฺปุนํ ยาจิยมาโน ‘‘สาธุ ตาตา, ตุมฺเหหิ อาโรจิตสญฺญาย นิยามโก ภวิสฺสามี’’ติ เตสํ นาวํ อภิรุหิฯ เต นาวาย มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺทิํสุฯ นาวา สตฺต ทิวสานิ นิรุปทฺทวา อคมาสิ, ตโต อกาลวาตํ อุปฺปาติตํ อุปฺปชฺชิ, นาวา จตฺตาโร มาเส ปกติสมุทฺทปิฏฺเฐ วิจริตฺวา ขุรมาลีสมุทฺทํ นาม ปตฺตาฯ
ตตฺถ มจฺฉา มนุสฺสสมานสรีรา ขุรนาสา อุทเก อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติฯ วาณิชา เต ทิสฺวา มหาสตฺตํ ตสฺส สมุทฺทสฺส นามํ ปุจฺฉนฺตา ปฐมํ คาถมาหํสุ –
[108]
‘‘อุมฺมุชฺชนฺติ นิมุชฺชนฺติ, มนุสฺสา ขุรนาสิกา;
สุปฺปารกํ ตํ ปุจฺฉาม, สมุทฺโท กตโม อย’’นฺติฯ
เอวํ เตหิ ปุฏฺโฐ มหาสตฺโต อตฺตโน นิยามกสุตฺเตน สํสนฺทิตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
[109]
‘‘กุรุกจฺฉา ปยาตานํ, วาณิชานํ ธเนสินํ;
นาวาย วิปฺปนฏฺฐาย, ขุรมาลีติ วุจฺจตี’’ติฯ
ตตฺถ ปยาตานนฺติ กุรุกจฺฉปฏฺฏนา นิกฺขมิตฺวา คจฺฉนฺตานํฯ ธเนสินนฺติ ตุมฺหากํ วาณิชานํ ธนํ ปริเยสนฺตานํฯ นาวาย วิปฺปนฏฺฐายาติ ตาต ตุมฺหากํ อิมาย วิเทสํ ปกฺขนฺทนาวาย กมฺมการกํ ปกติสมุทฺทํ อติกฺกมิตฺวา สมฺปตฺโต อยํ สมุทฺโท ‘‘ขุรมาลี’’ติ วุจฺจติ, เอวเมตํ ปณฺฑิตา กเถนฺตีติฯ
ตสฺมิํ ปน สมุทฺเท วชิรํ อุสฺสนฺนํ โหติฯ มหาสตฺโต ‘‘สจาหํ ‘อยํ วชิรสมุทฺโท’ติ เอวํ เอเตสํ กเถสฺสามิ, โลเภน พหุํ วชิรํ คณฺหิตฺวา นาวํ โอสีทาเปสฺสนฺตี’’ติ เตสํ อนาจิกฺขิตฺวาว นาวํ ลคฺคาเปตฺวา อุปาเยเนกํ โยตฺตํ คเหตฺวา มจฺฉคหณนิยาเมน ชาลํ ขิปาเปตฺวา วชิรสารํ อุทฺธริตฺวา นาวายํ ปกฺขิปิตฺวา อญฺญํ อปฺปคฺฆภณฺฑํ ฉฑฺฑาเปสิฯ นาวา ตํ สมุทฺทํ อติกฺกมิตฺวา ปุรโต อคฺคิมาลิํ นาม คตาฯ โส ปชฺชลิตอคฺคิกฺขนฺโธ วิย มชฺฌนฺหิกสูริโย วิย จ โอภาสํ มุญฺจนฺโต อฏฺฐาสิฯ วาณิชา –
[110]
‘‘ยถา อคฺคีว สูริโยว, สมุทฺโท ปฏิทิสฺสติ;
สุปฺปารกํ ตํ ปุจฺฉาม, สมุทฺโท กตโม อย’’นฺติฯ – คาถาย ตํ ปุจฺฉิํสุ;
มหาสตฺโตปิ เตสํ อนนฺตรคาถาย กเถสิ –
[111]
‘‘กุรุกจฺฉา ปยาตานํ, วาณิชานํ ธเนสินํ;
นาวาย วิปฺปนฏฺฐาย, อคฺคิมาลีติ วุจฺจตี’’ติฯ
ตสฺมิํ ปน สมุทฺเท สุวณฺณํ อุสฺสนฺนํ อโหสิฯ มหาสตฺโต ปุริมนเยเนว ตโตปิ สุวณฺณํ คาหาเปตฺวา นาวายํ ปกฺขิปาเปสิฯ นาวา ตมฺปิ สมุทฺทํ อติกฺกมิตฺวา ขีรํ วิย ทธิํ วิย จ โอภาสนฺตํ ทธิมาลิํ นาม สมุทฺทํ ปาปุณิฯ วาณิชา –
[112]
‘‘ยถา ทธีว ขีรํว, สมุทฺโท ปฏิทิสฺสติ;
สุปฺปารกํ ตํ ปุจฺฉาม, สมุทฺโท กตโม อย’’นฺติฯ –
คาถาย ตสฺสปิ นามํ ปุจฺฉิํสุฯ
มหาสตฺโต อนนฺตรคาถาย อาจิกฺขิ –
[113]
‘‘กุรุกจฺฉา ปยาตานํ, วาณิชานํ ธเนสินํ;
นาวาย วิปฺปนฏฺฐาย, ทธิมาลีติ วุจฺจตี’’ติฯ
ตสฺมิํ ปน สมุทฺเท รชตํ อุสฺสนฺนํ อโหสิฯ โส ตมฺปิ อุปาเยน คาหาเปตฺวา นาวายํ ปกฺขิปาเปสิ ฯ นาวา ตมฺปิ สมุทฺทํ อติกฺกมิตฺวา นีลกุสติณํ วิย สมฺปนฺนสสฺสํ วิย จ โอภาสมานํ นีลวณฺณํ กุสมาลิํ นาม สมุทฺทํ ปาปุณิฯ วาณิชา –
[114]
‘‘ยถา กุโสว สสฺโสว, สมุทฺโท ปฏิทิสฺสติ;
สุปฺปารกํ ตํ ปุจฺฉาม, สมุทฺโท กตโม อย’’นฺติฯ –
คาถาย ตสฺสปิ นามํ ปุจฺฉิํสุฯ
โส อนนฺตรคาถาย อาจิกฺขิ –
[115]
‘‘กุรุกจฺฉา ปยาตานํ, วาณิชานํ ธเนสินํ;
นาวาย วิปฺปนฏฺฐาย, กุสมาลีติ วุจฺจตี’’ติฯ
ตสฺมิํ ปน สมุทฺเท นีลมณิรตนํ อุสฺสนฺนํ อโหสิฯ โส ตมฺปิ อุปาเยเนว คาหาเปตฺวา นาวายํ ปกฺขิปาเปสิฯ
นาวา ตมฺปิ สมุทฺทํ อติกฺกมิตฺวา นฬวนํ วิย เวฬุวนํ วิย จ ขายมานํ นฬมาลิํ นาม สมุทฺทํ ปาปุณิฯ วาณิชา –
[116]
‘‘ยถา นโฬว เวฬูว, สมุทฺโท ปฏิทิสฺสติ;
สุปฺปารกํ ตํ ปุจฺฉาม, สมุทฺโท กตโม อย’’นฺติฯ –
คาถาย ตสฺสปิ นามํ ปุจฺฉิํสุฯ
มหาสตฺโต อนนฺตรคาถาย กเถสิ –
[117]
‘‘กุรุกจฺฉา ปยาตานํ, วาณิชานํ ธเนสินํ;
นาวาย วิปฺปนฏฺฐาย, นฬมาลีติ วุจฺจตี’’ติฯ
ตสฺมิํ ปน สมุทฺเท มสารคลฺลํ เวฬุริยํ อุสฺสนฺนํ อโหสิฯ โส ตมฺปิ อุปาเยน คาหาเปตฺวา นาวายํ ปกฺขิปาเปสิฯ อปโร นโย – นโฬติ วิจฺฉิกนโฬปิ กกฺกฏกนโฬปิ, โส รตฺตวณฺโณ โหติฯ เวฬูติ ปน ปวาฬสฺเสตํ นามํ, โส จ สมุทฺโท ปวาฬุสฺสนฺโน รตฺโตภาโส อโหสิ, ตสฺมา ‘‘ยถา นโฬว เวฬุวา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ มหาสตฺโต ตโต ปวาฬํ คาหาเปสีติฯ
วาณิชา นฬมาลิํ อติกฺกนฺตา พลวามุขสมุทฺทํ นาม ปสฺสิํสุฯ ตตฺถ อุทกํ กฑฺฒิตฺวา กฑฺฒิตฺวา สพฺพโต ภาเคน อุคฺคจฺฉติฯ ตสฺมิํ สพฺพโต ภาเคน อุคฺคเต อุทกํ สพฺพโต ภาเคน ฉินฺนปปาตมหาโสพฺโภ วิย ปญฺญายติ, อูมิยา อุคฺคตาย เอกโต ปปาตสทิสํ โหติ, ภยชนโน สทฺโท อุปฺปชฺชติ โสตานิ ภินฺทนฺโต วิย หทยํ ผาเลนฺโต วิย จฯ ตํ ทิสฺวา วาณิชา ภีตตสิตา –
[118]
‘‘มหพฺภโย ภิํสนโก, สทฺโท สุยฺยติมานุโส;
ยถา โสพฺโภ ปปาโตว, สมุทฺโท ปฏิทิสฺสติ;
สุปฺปารกํ ตํ ปุจฺฉาม, สมุทฺโท กตโม อย’’นฺติฯ –
คาถาย ตสฺสปิ นามํ ปุจฺฉิํสุฯ
ตตฺถ สุยฺยติมานุโสติ สุยฺยติ อมานุโส สทฺโทฯ
[119]
‘‘กุรุกจฺฉา ปยาตานํ, วาณิชานํ ธเนสินํ;
นาวาย วิปฺปนฏฺฐาย, พลวามุขีติ วุจฺจตี’’ติฯ –
โพธิสตฺโต อนนฺตรคาถาย ตสฺส นามํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘ตาตา, อิมํ พลวามุขสมุทฺทํ ปตฺวา นิวตฺติตุํ สมตฺถา นาวา นาม นตฺถิ, อยํ สมฺปตฺตนาวํ นิมุชฺชาเปตฺวา วินาสํ ปาเปตี’’ติ อาหฯ ตญฺจ นาวํ สตฺต มนุสฺสสตานิ อภิรุหิํสุฯ เต สพฺเพ มรณภยภีตา เอกปฺปหาเรเนว อวีจิมฺหิ ปจฺจมานสตฺตา วิย อติการุญฺญํ รวํ มุญฺจิํสุฯ มหาสตฺโต ‘‘ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ เอเตสํ โสตฺถิภาวํ กาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, สจฺจกิริยาย เตสํ โสตฺถิํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เต อามนฺเตตฺวา อาห – ‘‘ตาตา, ขิปฺปํ มํ คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา อหตวตฺถานิ นิวาสาเปตฺวา ปุณฺณปาติํ สชฺเชตฺวา นาวาย ธุเร ฐเปถา’’ติฯ เต เวเคน ตถา กริํสุฯ มหาสตฺโต อุโภหิ หตฺเถหิ ปุณฺณปาติํ คเหตฺวา นาวาย ธุเร ฐิโต สจฺจกิริยํ กโรนฺโต โอสานคาถมาห –
[120]
‘‘ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิญฺญุตํ;
นาภิชานามิ สญฺจิจฺจ, เอกปาณมฺปิ หิํสิตํ;
เอเตน สจฺจวชฺเชน, โสตฺถิํ นาวา นิวตฺตตู’’ติฯ
ตตฺถ ยโตติ ยโต ปฏฺฐาย อหํ อตฺตานํ สรามิ, ยโต ปฏฺฐาย จมฺหิ วิญฺญุตํ ปตฺโตติ อตฺโถฯ เอกปาณมฺปิ หิํสิตนฺติ เอตฺถนฺตเร สญฺจิจฺจ เอกํ กุนฺถกิปิลฺลิกปาณมฺปิ หิํสิตํ นาภิชานามิฯ เทสนามตฺตเมเวตํ, โพธิสตฺโต ปน ติณสลากมฺปิ อุปาทาย มยา ปรสนฺตกํ น คหิตปุพฺพํ, โลภวเสน ปรทารํ น โอโลกิตปุพฺพํ, มุสา น ภาสิตปุพฺพา, ติณคฺเคนาปิ มชฺชํ น ปิวิตปุพฺพนฺติ เอวํ ปญฺจสีลวเสน ปน สจฺจกิริยํ อกาสิ, กตฺวา จ ปน ปุณฺณปาติยา อุทกํ นาวาย ธุเร อภิสิญฺจิฯ
จตฺตาโร มาเส วิเทสํ ปกฺขนฺทนาวา นิวตฺติตฺวา อิทฺธิมา วิย สจฺจานุภาเวน เอกทิวเสเนว กุรุกจฺฉปฏฺฏนํ อคมาสิฯ คนฺตฺวา จ ปน ถเลปิ อฏฺฐุสภมตฺตํ ฐานํ ปกฺขนฺทิตฺวา นาวิกสฺส ฆรทฺวาเรเยว อฏฺฐาสิฯ
มหาสตฺโต เตสํ วาณิชานํ สุวณฺณรชตมณิปวาฬมุตฺตวชิรานิ ภาเชตฺวา อทาสิฯ ‘‘เอตฺตเกหิ โว รตเนหิ อลํ, มา ปุน สมุทฺทํ ปวิสถา’’ติ เตสํ โอวาทํ ทตฺวา ยาวชีวํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวปุรํ ปูเรสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต มหาปญฺโญเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปริสา พุทฺธปริสา อเหสุํ, สุปฺปารกปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สุปฺปารกชาตกวณฺณนา นวมาฯ
ชาตกุทฺทานํ –
มาตุโปสก ชุณฺโห จ, ธมฺม อุทย ปานีโย;
ยุธญฺจโย ทสรโถ, สํวโร จ สุปฺปารโก;
เอกาทสนิปาตมฺหิ, สงฺคีตา นว ชาตกาฯ
เอกาทสกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
12. ทฺวาทสกนิปาโต
[464] 1. จูฬกุณาลชาตกวณฺณนา
[1-12]
