ธมฺโมติ สุจริตธมฺโมฯ รกฺขตีติ เยน รกฺขิโต, ตํ ปฏิรกฺขติฯ สุขนฺติ ฉสุ กามสคฺเคสุ สุขํ อาวหติฯ ปาเปตีติ ปฏิสนฺธิวเสน อุปเนติฯ

เอวํ มหาสตฺโต จตุวีสติยา คาถาหิ ปิตุ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มหาราช, ตุมฺหากํ รชฺชํ ตุมฺหากเมว โหตุ, น มยฺหํ อิมินา อตฺโถ, ตุมฺเหหิ ปน สทฺธิํ กเถนฺตเมว มํ พฺยาธิชรามรณานิ อุปคจฺฉนฺติ, ติฏฺฐถ, ตุมฺเห’’ติ วตฺวา อยทามํ ฉินฺทิตฺวา มตฺตหตฺถี วิย กญฺจนปญฺชรํ ฉินฺทิตฺวา สีหโปตโก วิย กาเม ปหาย มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา นิกฺขมิฯ อถสฺส ปิตา ‘‘มมปิ รชฺเชนตฺโถ นตฺถี’’ติ รชฺชํ ปหาย เตน สทฺธิญฺเญว นิกฺขมิ, ตสฺมิํ นิกฺขนฺเต เทวีปิ อมจฺจาปิ พฺราหฺมณคหปติกาทโยปีติ สกลนครวาสิโน เคหานิ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมิํสุฯ สมาคโม มหา อโหสิ, ปริสา ทฺวาทสโยชนิกา ชาตาฯ ตํ อาทาย มหาสตฺโต หิมวนฺตํ ปาวิสิฯ สกฺโก ตสฺส นิกฺขนฺตภาวํ ญตฺวา วิสฺสกมฺมํ เปเสตฺวา ทฺวาทสโยชนายามํ สตฺตโยชนวิตฺถารํ อสฺสมปทํ กาเรสิฯ สพฺเพ ปพฺพชิตปริกฺขาเร ปฏิยาทาเปสิฯ อิโต ปรํ มหาสตฺตสฺส ปพฺพชฺชา จ โอวาททานญฺจ พฺรหฺมโลกปรายณตา จ ปริสาย อนปายคมนียตา จ สพฺพา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, เสสปริสา พุทฺธปริสา, อโยฆรปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อโยฆรชาตกวณฺณนา จุทฺทสมาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

มาตงฺโค จิตฺตสมฺภูโต, สิวิ สิรี จ โรหณํ;

หํโส สตฺติคุมฺโพ ภลฺลา, โสมนสฺสํ จมฺเปยฺยกํฯ

ปโลภํ ปญฺจปณฺฑิตํ, หตฺถิปาลํ อโยฆรํ;

วีสติยมฺหิ ชาตกา, จตุทฺทเสว สงฺคิตาฯ

วีสตินิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(จตุตฺโถ ภาโค นิฏฺฐิโต)

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ขุทฺทกนิกาเย

ชาตก-อฏฺฐกถา

(ปญฺจโม ภาโค)

16. ติํสนิปาโต

[151] 1. กิํฉนฺทชาตกวณฺณนา

กิํฉนฺโท กิมธิปฺปาโยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุโปสถกมฺมํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสญฺหิ สตฺถา พหู อุปาสเก จ อุปาสิกาโย จ อุโปสถิเก ธมฺมสฺสวนตฺถาย อาคนฺตฺวา ธมฺมสภายํ นิสินฺเน ‘‘อุโปสถิกาตฺถ อุปาสกา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ โว กตํ อุโปสถํ กโรนฺเตหิ, โปราณกา อุปฑฺฒูโปสถกมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน มหนฺตํ ยสํ ปฏิลภิํสู’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต สทฺโธ อโหสิ ทานสีลอุโปสถกมฺเมสุ อปฺปมตฺโตฯ โส เสเสปิ อมจฺจาทโย ทานาทีสุ สมาทเปสิฯ ปุโรหิโต ปนสฺส ปรปิฏฺฐิมํสิโก ลญฺชขาทโก กูฏวินิจฺฉยิโก อโหสิฯ ราชา อุโปสถทิวเส อมจฺจาทโย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อุโปสถิกา โหถา’’ติ อาหฯ ปุโรหิโต อุโปสถํ น สมาทิยิฯ อถ นํ ทิวา ลญฺชํ คเหตฺวา กูฏฑฺฑํ กตฺวา อุปฏฺฐานํ อาคตํ ราชา ‘‘ตุมฺเห อุโปสถิกา’’ติ อมจฺเจ ปุจฺฉนฺโต ‘‘ตฺวมฺปิ อาจริย อุโปสถิโก’’ติ ปุจฺฉิฯ

โส ‘‘อามา’’ติ มุสาวาทํ กตฺวา ปาสาทา โอตริฯ อถ นํ เอโก อมจฺโจ ‘‘นนุ ตุมฺเห น อุโปสถิกา’’ติ โจเทสิฯ โส อาห – ‘‘อหํ เวลายเมว ภุญฺชิํ, เคหํ ปน คนฺตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา อุโปสถํ อธิฏฺฐาย สายํ น ภุญฺชิสฺสามิ, รตฺติํ สีลํ รกฺขิสฺสามิ, เอวํ เม อุปฑฺฒูโปสถกมฺมํ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘สาธุ, อาจริยา’’ติฯ โส เคหํ คนฺตฺวา ตถา อกาสิฯ ปุเนกทิวสํ ตสฺมิํ วินิจฺฉเย นิสินฺเน อญฺญตรา สีลวตี อิตฺถี อฑฺฑํ กโรนฺตี ฆรํ คนฺตุํ อลภมานา ‘‘อุโปสถกมฺมํ นาติกฺกมิสฺสามี’’ติ อุปกฏฺเฐ กาเล มุขํ วิกฺขาเลตุํ อารภิฯ ตสฺมิํ ขเณ พฺราหฺมณสฺส สุปกฺกานํ อมฺพผลานํ อมฺพปิณฺฑิ อาหริยิตฺถฯ โส ตสฺสา อุโปสถิกภาวํ ญตฺวา ‘‘อิมานิ ขาทิตฺวา อุโปสถิกา โหหี’’ติ อทาสิฯ สา ตถา อกาสิฯ เอตฺตกํ พฺราหฺมณสฺส กมฺมํฯ

โส อปรภาเค กาลํ กตฺวา หิมวนฺตปเทเส โกสิกิคงฺคาย ตีเร ติโยชนิเก อมฺพวเน รมณีเย ภูมิภาเค โสภคฺคปฺปตฺเต กนกวิมาเน อลงฺกตสิริสยเน สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย นิพฺพตฺติ อลงฺกตปฏิยตฺโต อุตฺตมรูปธโร โสฬสสหสฺสเทวกญฺญาปริวาโรฯ โส รตฺติญฺเญว ตํ สิริสมฺปตฺติํ อนุโภติฯ เวมานิกเปตภาเวน หิสฺส กมฺมสริกฺขโก วิปาโก อโหสิ, ตสฺมา อรุเณ อุคฺคจฺฉนฺเต อมฺพวนํ ปวิสติ, ปวิฏฺฐกฺขเณเยวสฺส ทิพฺพตฺตภาโว อนฺตรธายติ, อสีติหตฺถตาลกฺขนฺธปฺปมาโณ อตฺตภาโว นิพฺพตฺตติ, สกลสรีรํ ฌายติ, สุปุปฺผิตกิํสุโก วิย โหติฯ ทฺวีสุ หตฺเถสุ เอเกกาว องฺคุลิ, ตตฺถ มหากุทฺทาลปฺปมาณา นขา โหนฺติฯ เตหิ นเขหิ อตฺตโน ปิฏฺฐิมํสํ ผาเลตฺวา อุปฺปาเฏตฺวา ขาทนฺโต เวทนาปฺปตฺโต มหารวํ รวนฺโต ทุกฺขํ อนุโภติฯ สูริเย อตฺถงฺคเต ตํ สรีรํ อนฺตรธายติ, ทิพฺพสรีรํ นิพฺพตฺตติ, อลงฺกตปฏิยตฺตา ทิพฺพนาฏกิตฺถิโย นานาตูริยานิ คเหตฺวา ปริวาเรนฺติฯ โส มหาสมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต รมณีเย อมฺพวเน ทิพฺพปาสาทํ อภิรุหติฯ อิติ โส อุโปสถิกาย อิตฺถิยา อมฺพผลทานสฺส นิสฺสนฺเทน ติโยชนิกํ อมฺพวนํ ปฏิลภติ , ลญฺชํ คเหตฺวา กูฏฑฺฑกรณนิสฺสนฺเทน ปน ปิฏฺฐิมํสํ อุปฺปาเฏตฺวา ขาทติ, อุปฑฺฒูโปสถสฺส นิสฺสนฺเทน รตฺติํ สมฺปตฺติํ อนุโภติ, โสฬสสหสฺสนาฏกิตฺถีหิ ปริวุโต ปริจาเรสิฯ

ตสฺมิํ กาเล พาราณสิราชา กาเมสุ โทสํ ทิสฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อโธคงฺคาย รมณีเย ภูมิปเทเส ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา อุญฺฉาจริยาย ยาเปนฺโต วิหาสิฯ อเถกทิวสํ ตมฺหา อมฺพวนา มหาฆฏปฺปมาณํ อมฺพปกฺกํ คงฺคาย ปติตฺวา โสเตน วุยฺหมานํ ตสฺส ตาปสสฺส ปริโภคติตฺถาภิมุขํ อคมาสิฯ โส มุขํ โธวนฺโต ตํ มชฺเฌ นทิยา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อุทกํ ตรนฺโต คนฺตฺวา อาทาย อสฺสมปทํ อาหริตฺวา อคฺยาคาเร ฐเปตฺวา สตฺถเกน ผาเลตฺวา ยาปนมตฺตํ ขาทิตฺวา เสสํ กทลิปณฺเณหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปุนปฺปุนํ ทิวเส ทิวเส ยาว ปริกฺขยา ขาทิฯ ตสฺมิํ ปน ขีเณ อญฺญํ ผลาผลํ ขาทิตุํ นาสกฺขิ, รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา ‘‘ตเมว อมฺพปกฺกํ ขาทิสฺสามี’’ติ นทีตีรํ คนฺตฺวา นทิํ โอโลเกนฺโต ‘‘อมฺพํ อลภิตฺวา น อุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา นิสีทิฯ โส ตตฺถ นิราหาโร เอกมฺปิ ทิวสํ, ทฺเวปิ, ตีณิ, จตุ, ปญฺจ, ฉ ทิวสานิ วาตาตเปน ปริสุสฺสนฺโต อมฺพํ โอโลเกนฺโต นิสีทิฯ อถ สตฺตเม ทิวเส นทีเทวตา อาวชฺชมานา ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘อยํ ตาปโส ตณฺหาวสิโก หุตฺวา สตฺตาหํ นิราหาโร คงฺคํ โอโลเกนฺโต นิสีทิ, อิมสฺส อมฺพปกฺกํ อทาตุํ น ยุตฺตํ, อลภนฺโต มริสฺสติ, ทสฺสามิ ตสฺสา’’ติ อาคนฺตฺวา คงฺคาย อุปริ อากาเส ฐตฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺตี ปฐมํ คาถมาห –

[1]

‘‘กิํฉนฺโท กิมธิปฺปาโย, เอโก สมฺมสิ ฆมฺมนิ;

กิํปตฺถยาโน กิํ เอสํ, เกน อตฺเถน พฺราหฺมณา’’ติฯ

ตตฺถ ฉนฺโทติ อชฺฌาสโยฯ อธิปฺปาโยติ จิตฺตํฯ สมฺมสีติ อจฺฉสิฯ ฆมฺมนีติ คิมฺเหฯ เอสนฺติ เอสนฺโตฯ พฺราหฺมณาติ ปพฺพชิตตฺตา ตาปสํ อาลปติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – พฺราหฺมณ, ตฺวํ กิํ อธิปฺปาโย กิํ จินฺเตนฺโต กิํ ปตฺเถนฺโต กิํ คเวสนฺโต เกนตฺเถน อิมสฺมิํ คงฺคาตีเร คงฺคํ โอโลเกนฺโต นิสินฺโนติฯ

ตํ สุตฺวา ตาปโส นว คาถา อภาสิ –

[2]

‘‘ยถา มหา วาริธโร, กุมฺโภ สุปริณาหวา;

ตถูปมํ อมฺพปกฺกํ, วณฺณคนฺธรสุตฺตมํฯ

[3]

‘‘ตํ วุยฺหมานํ โสเตน, ทิสฺวานามลมชฺฌิเม;

ปาณีภิ นํ คเหตฺวาน, อคฺยายตนมาหริํฯ

[4]

‘‘ตโต กทลิปตฺเตสุ, นิกฺขิปิตฺวา สยํ อหํ;

สตฺเถน นํ วิกปฺเปตฺวา, ขุปฺปิปาสํ อหาสิ เมฯ

[5]

‘‘โสหํ อเปตทรโถ, พฺยนฺตีภูโต ทุขกฺขโม;

อสฺสาทํ นาธิคจฺฉามิ, ผเลสฺวญฺเญสุ เกสุจิฯ

[6]

‘‘โสเสตฺวา นูน มรณํ, ตํ มมํ อาวหิสฺสติ;

อมฺพํ ยสฺส ผลํ สาทุ, มธุรคฺคํ มโนรมํ;

ยมุทฺธริํ วุยฺหมานํ, อุทธิสฺมา มหณฺณเวฯ

[7]

‘‘อกฺขาตํ เต มยา สพฺพํ, ยสฺมา อุปวสามหํ;

รมฺมํ ปติ นิสินฺโนสฺมิ, ปุถุโลมายุตา ปุถุฯ

[8]

‘‘ตฺวญฺจ โข เมว อกฺขาหิ, อตฺตานมปลายินิ;

กา วา ตฺวมสิ กลฺยาณิ, กิสฺส วา ตฺวํ สุมชฺฌิเมฯ

[9]

‘‘รุปฺปปฏฺฏปลิมฏฺฐีว, พฺยคฺฆีว คิริสานุชา;

ยา สนฺติ นาริโย เทเวสุ, เทวานํ ปริจาริกาฯ

[10]

‘‘ยา จ มนุสฺสโลกสฺมิํ, รูเปนานฺวาคติตฺถิโย;

รูเปน เต สทิสี นตฺถิ, เทเวสุ คนฺธพฺพมนุสฺสโลเก;

ปุฏฺฐาสิ เม จารุปุพฺพงฺคิ, พฺรูหิ นามญฺจ พนฺธเว’’ติฯ

ตตฺถ วาริธโร กุมฺโภติ อุทกฆโฏฯ สุปริณาหวาติ สุสณฺฐาโนฯ วณฺณคนฺธรสุตฺตมนฺติ วณฺณคนฺธรเสหิ อุตฺตมํฯ ทิสฺวานาติ ทิสฺวาฯ อมลมชฺฌิเมติ นิมฺมลมชฺเฌฯ เทวตํ อาลปนฺโต เอวมาหฯ ปาณีภีติ หตฺเถหิฯ อคฺยายตนมาหรินฺติ อตฺตโน อคฺคิหุตสาลํ อาหริํฯ วิกปฺเปตฺวาติ วิจฺฉินฺทิตฺวาฯ ‘‘วิกนฺเตตฺวา’’ติปิ ปาโฐฯ ‘‘ขาทิ’’นฺติ ปาฐเสโสฯ อหาสิ เมติ ตํ ชิวฺหคฺเค ฐปิตมตฺตเมว สตฺต รสหรณิสหสฺสานิ ผริตฺวา มม ขุทญฺจ ปิปาสญฺจ หริฯ

อเปตทรโถติ วิคตกายจิตฺตทรโถ ฯ สุธาโภชนํ ภุตฺตสฺส วิย หิ ตสฺส สพฺพทรถํ อปหริฯ พฺยนฺตีภูโตติ ตสฺส อมฺพปกฺกสฺส วิคตนฺโต ชาโต, ปริกฺขีณอมฺพปกฺโก หุตฺวาติ อตฺโถฯ ทุขกฺขโมติ ทุกฺเขน อสาเตน กายกฺขเมน เจว จิตฺตกฺขเมน จ สมนฺนาคโตฯ อญฺเญสุ ปน กทลิปนสาทีสุ ผเลสุ ปริตฺตกมฺปิ อสฺสาทํ นาธิคจฺฉามิ, สพฺพานิ เม ชิวฺหาย ฐปิตมตฺตานิ ติตฺตกาเนว สมฺปชฺชนฺตีติ ทีเปติฯ

โสเสตฺวาติ นิราหารตาย โสเสตฺวา สุกฺขาเปตฺวาฯ ตํ มมนฺติ ตํ มมฯ ยสฺสาติ ยํ อสฺส, อโหสีติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ ผลํ มม สาทุ อโหสิ, ยมหํ คมฺภีเร ปุถุลอุทกกฺขนฺธสงฺขาเต มหณฺณเว วุยฺหมานํ ตโต อุทธิสฺมา อุทฺธริํ, ตํ อมฺพํ มม มรณํ อาวหิสฺสตีติ มญฺญามิ, มยฺหํ ตํ อลภนฺตสฺส ชีวิตํ นปฺปวตฺติสฺสตีติฯ อุปวสามีติ ขุปฺปิปาสาหิ อุปคโต วสามิฯ รมฺมํ ปติ นิสินฺโนสฺมีติ รมณียํ นทิํ ปติ อหํ นิสินฺโนฯ ปุถุโลมายุตา ปุถูติ อยํ นที ปุถุโลเมหิ มจฺเฉหิ อายุตา ปุถุ วิปุลา, อปิ นาม เม อิโต โสตฺถิ ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ อปลายินีติ อปลายิตฺวา มม สมฺมุเข ฐิเตติ ตํ เทวตํ อาลปติฯ ‘‘อปลาสินี’’ติปิ ปาโฐ, ปลาสรหิเต อนวชฺชสรีเรติ อตฺโถฯ กิสฺส วาติ กิสฺส วา การณา อิธาคตาสีติ ปุจฺฉติฯ

รูปปฏฺฏปลิมฏฺฐีวาติ สุฏฺฐุ ปริมชฺชิตกญฺจนปฏฺฏสทิสีฯ พฺยคฺฆีวาติ ลีลาวิลาเสน ตรุณพฺยคฺฆโปติกา วิยฯ เทวานนฺติ ฉนฺนํ กามาวจรเทวานํฯ ยา จ มนุสฺสโลกสฺมินฺติ ยา จ มนุสฺสโลเกฯ รูเปนานฺวาคติตฺถิโยติ รูเปน อนฺวาคตา อิตฺถิโย นตฺถีติ อตฺตโน สมฺภาวนาย เอวมาหฯ ตว รูปสทิสาย นาม น ภวิตพฺพนฺติ หิสฺส อธิปฺปาโยฯ คนฺธพฺพมนุสฺสโลเกติ มูลคนฺธาทินิสฺสิเตสุ คนฺธพฺเพสุ จ มนุสฺสโลเก จฯ จารุปุพฺพงฺคีติ จารุนา ปุพฺพงฺเคน อูรุลกฺขเณน สมนฺนาคเตฯ นามญฺจ พนฺธเวติ อตฺตโน นามโคตฺตญฺจ พนฺธเว จ มยฺหํ อกฺขาหีติ วทติฯ

ตโต เทวธีตา อฏฺฐ คาถา อภาสิ –

[11]

‘‘ยํ ตฺวํ ปติ นิสินฺโนสิ, รมฺมํ พฺราหฺมณ โกสิกิํ;

สาหํ ภุสาลยาวุตฺถา, วรวาริวโหฆสาฯ

[12]

‘‘นานาทุมคณากิณฺณา , พหุกา คิริกนฺทรา;

มเมว ปมุขา โหนฺติ, อภิสนฺทนฺติ ปาวุเสฯ

[13]

‘‘อโถ พหู วนโตทา, นีลวาริวหินฺธรา;

พหุกา นาควิตฺโตทา, อภิสนฺทนฺติ วารินาฯ

[14]

‘‘ตา อมฺพชมฺพุลพุชา, นีปา ตาลา จุทุมฺพรา;

พหูนิ ผลชาตานิ, อาวหนฺติ อภิณฺหโสฯ

[15]

‘‘ยํ กิญฺจิ อุภโต ตีเร, ผลํ ปตติ อมฺพุนิ;

อสํสยํ ตํ โสตสฺส, ผลํ โหติ วสานุคํฯ

[16]

‘‘เอตทญฺญาย เมธาวิ, ปุถุปญฺญ สุโณหิ เม;

มา โรจย มภิสงฺคํ, ปฏิเสธ ชนาธิปฯ

[17]

‘‘น วาหํ วฑฺฒวํ มญฺเญ, ยํ ตฺวํ รฏฺฐาภิวฑฺฒน;

อาเจยฺยมาโน ราชิสิ, มรณํ อภิกงฺขสิฯ

[18]

‘‘ตสฺส ชานนฺติ ปิตโร, คนฺธพฺพา จ สเทวกา;

เย จาปิ อิสโย โลเก, สญฺญตตฺตา ตปสฺสิโน;

อสํสยํ เตปิ ชานนฺติ, ปฏฺฐภูตา ยสสฺสิโน’’ติฯ

ตตฺถ โกสิกินฺติ ยํ ตฺวํ, พฺราหฺมณ, รมฺมํ โกสิกิํ คงฺคํ ปติ นิสินฺโนฯ ภุสาลยาวุตฺถาติ ภุเส จณฺฑโสเต อาลโย ยสฺส วิมานสฺส, ตสฺมิํ อธิวตฺถา, คงฺคฏฺฐกวิมานวาสินีติ อตฺโถฯ วรวาริวโหฆสาติ วรวาริวเหน โอเฆน สมนฺนาคตาฯ ปมุขาติ ตา วุตฺตปฺปการา คิริกนฺทรา มํ ปมุขํ กโรนฺติ, อหํ ตาสํ ปาโมกฺขา โหมีติ ทสฺเสติฯ อภิสนฺทนฺตีติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ, ตโต ตโต อาคนฺตฺวา มํ โกสิกิคงฺคํ ปวิสนฺตีติ อตฺโถฯ วนโตทาติ น เกวลํ กนฺทราว, อถ โข พหู วนโตทา ตมฺหา ตมฺหา วนมฺหา อุทกานิปิ มํ พหูนิ ปวิสนฺติฯ นีลวาริวหินฺธราติ มณิวณฺเณน นีลวารินา ยุตฺเต อุทกกฺขนฺธสงฺขาเต วเห ธารยนฺติโยฯ นาควิตฺโตทาติ นาคานํ วิตฺติกาเรน ธนสงฺขาเตน วา อุทเกน สมนฺนาคตาฯ วารินาติ เอวรูปา หิ พหู นทิโย มํ วารินาว อภิสนฺทนฺติ ปูเรนฺตีติ ทสฺเสติฯ

ตาติ ตา นทิโยฯ อาวหนฺตีติ เอตานิ อมฺพาทีนิ อากฑฺฒนฺติฯ สพฺพานิ หิ เอตานิ อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตวจนานิฯ อถ วา ตาติ อุปโยคพหุวจนํฯ อาวหนฺตีติ อิมานิ อมฺพาทีนิ ตา นทิโย อาคจฺฉนฺติ, อุปคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ, เอวํ อุปคตานิ ปน มม โสตํ ปวิสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ โสตสฺสาติ ยํ อุภโต ตีเร ชาตรุกฺเขหิ ผลํ มม อมฺพุนิ ปตติ, สพฺพํ ตํ มม โสตสฺเสว วสานุคํ โหติฯ นตฺเถตฺถ สํสโยติ เอวํ อมฺพปกฺกสฺส นทีโสเตน อาคมนการณํ กเถสิฯ

เมธาวิ ปุถุปญฺญาติ อุภยํ อาลปนเมวฯ มา โรจยาติ เอวํ ตณฺหาภิสงฺคํ มา โรจยฯ ปฏิเสธาติ ปฏิเสเธหิ นนฺติ ราชานํ โอวทติฯ วฑฺฒวนฺติ ปญฺญาวฑฺฒภาวํ ปณฺฑิตภาวํฯ รฏฺฐาภิวฑฺฒนาติ รฏฺฐสฺส อภิวฑฺฒนฯ อาเจยฺยมาโนติ มํสโลหิเตหิ อาจิยนฺโต วฑฺฒนฺโต, ตรุโณว หุตฺวาติ อตฺโถฯ ราชิสีติ ตํ อาลปติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ ตฺวํ นิราหารตาย สุสฺสมาโน ตรุโณว สมาโน อมฺพโลเภน มรณํ อภิกงฺขสิ, น เว อหํ ตว อิมํ ปณฺฑิตภาวํ มญฺญามีติฯ

ตสฺสาติ โย ปุคฺคโล ตณฺหาวสิโก โหติ, ตสฺส ตณฺหาวสิกภาวํ ‘‘ปิตโร’’ติ สงฺขํ คตา พฺรหฺมาโน จ สทฺธิํ กามาวจรเทเวหิ คนฺธพฺพา จ วุตฺตปฺปการา ทิพฺพจกฺขุกา อิสโย จ อสํสยํ ชานนฺติฯ อนจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ เต อิทฺธิมนฺโต ชาเนยฺยุํ, ‘‘อสุโก หิ นาม ตณฺหาวสิโก โหตี’’ติฯ ปุน เตสํ ภาสมานานํ วจนํ สุตฺวา เยปิ เตสํ ปฏฺฐภูตา ยสสฺสิโน ปริจารกา, เตปิ ชานนฺติฯ ปาปกมฺมํ กโรนฺตสฺส หิ รโห นาม นตฺถีติ ตาปสสฺส สํเวคํ อุปฺปาเทนฺตี เอวมาหฯ

ตโต ตาปโส จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[19]

‘‘เอวํ วิทิตฺวา วิทู สพฺพธมฺมํ, วิทฺธํสนํ จวนํ ชีวิตสฺส;

น จียตี ตสฺส นรสฺส ปาปํ, สเจ น เจเตติ วธาย ตสฺสฯ

[20]

‘‘อิสิปูคสมญฺญาเต , เอวํ โลกฺยา วิทิตา สติ;

อนริยปริสมฺภาเส, ปาปกมฺมํ ชิคีสสิฯ

[21]

‘‘สเจ อหํ มริสฺสามิ, ตีเร เต ปุถุสุสฺโสณิ;

อสํสยํ ตํ อสิโลโก, มยิ เปเต อาคมิสฺสติฯ

[22]

‘‘ตสฺมา หิ ปาปกํ กมฺมํ, รกฺขสฺเสว สุมชฺฌิเม;

มา ตํ สพฺโพ ชโน ปจฺฉา, ปกุฏฺฐายิ มยิ มเต’’ติฯ

ตตฺถ เอวํ วิทิตฺวาติ ยถา อหํ สีลญฺจ อนิจฺจตญฺจ ชานามิ, เอวํ ชานิตฺวา ฐิตสฺสฯ วิทูติ วิทุโนฯ สพฺพธมฺมนฺติ สพฺพํ สุจริตธมฺมํฯ ติวิธญฺหิ สุจริตํ อิธ สพฺพธมฺโมติ อธิปฺเปตํฯ วิทฺธํสนนฺติ ภงฺคํฯ จวนนฺติ จุติํฯ ชีวิตสฺสาติ อายุโนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอวํ วิทิตฺวา ฐิตสฺส ปณฺฑิตสฺส สพฺพํ สุจริตธมฺมํ ชีวิตสฺส จ อนิจฺจตํ ชานนฺตสฺส เอวรูปสฺส นรสฺส ปาปํ น จียติ น วฑฺฒติฯ สเจ น เจเตติ วธาย ตสฺสาติ ตสฺส สงฺขํ คตสฺส ปรปุคฺคลสฺส วธาย น เจเตติ น ปกปฺเปติ, เนว ปรปุคฺคลํ วธาย เจเตติ, นาปิ ปรสนฺตกํ วินาเสติ, อหญฺจ กสฺสจิ วธาย อเจเตตฺวา เกวลํ อมฺพปกฺเก อาสงฺคํ กตฺวา คงฺคํ โอโลเกนฺโต นิสินฺโน, ตฺวํ มยฺหํ กิํ นาม อกุสลํ ปสฺสสีติฯ

อิสิปูคสมญฺญาเตติ อิสิคเณน สุฏฺฐุ อญฺญาเต อิสีนํ สมฺมเตฯ เอวํ โลกฺยาติ ตฺวํ นาม ปาปปวาหเนน โลกสฺส หิตาติ เอวํ วิทิตาฯ สตีติ สติ โสภเน อุตฺตเมติ อาลปนเมตํฯ อนริยปริสมฺภาเสติ ‘‘ตสฺส ชานนฺติ ปิตโร’’ติอาทิกาย อสุนฺทราย ปริภาสาย สมนฺนาคเตฯ ชิคีสสีติ มยิ ปาเป อสํวิชฺชนฺเตปิ มํ เอวํ ปริภาสนฺตี จ ปรมรณํ อชฺฌุเปกฺขนฺตี จ อตฺตโน ปาปกมฺมํ คเวสสิ อุปฺปาเทสิฯ ตีเร เตติ ตว คงฺคาตีเรฯ ปุถุสุสฺโสณีติ ปุถุลาย สุนฺทราย โสณิยา สมนฺนาคเตฯ เปเตติ อมฺพปกฺกํ อลภิตฺวา ปรโลกํ คเต, มเตติ อตฺโถฯ ปกุฏฺฐายีติ อกฺโกสิ ครหิ นินฺทิฯ ‘‘ปกฺวตฺถาสี’’ติปิ ปาโฐฯ

ตํ สุตฺวา เทวธีตา ปญฺจ คาถา อภาสิ –

[23]

‘‘อญฺญาตเมตํ อวิสยฺหสาหิ, อตฺตานมมฺพญฺจ ททามิ เต ตํ;

โย ทุพฺพเช กามคุเณ ปหาย, สนฺติญฺจ ธมฺมญฺจ อธิฏฺฐิโตสิฯ

[24]

‘‘โย หิตฺวา ปุพฺพสญฺโญคํ, ปจฺฉาสํโยชเน ฐิโต;

อธมฺมญฺเจว จรติ, ปาปญฺจสฺส ปวฑฺฒติฯ

[25]

‘‘เอหิ ตํ ปาปยิสฺสามิ, กามํ อปฺโปสฺสุโก ภว;

อุปนยามิ สีตสฺมิํ, วิหราหิ อนุสฺสุโกฯ

[26]

‘‘ตํ ปุปฺผรสมตฺเตภิ, วกฺกงฺเคหิ อรินฺทม;

โกญฺจา มยูรา ทิวิยา, โกลฏฺฐิมธุสาฬิกา;

กูชิตา หํสปูเคหิ, โกกิเลตฺถ ปโพธเรฯ

[27]

‘‘อมฺเพตฺถ วิปฺปสาขคฺคา, ปลาลขลสนฺนิภา;

โกสมฺพสลฬา นีปา, ปกฺกตาลวิลมฺพิโน’’ติฯ

ตตฺถ อญฺญาตเมตนฺติ ‘‘ครหา เต ภวิสฺสตีติ วทนฺโต อมฺพปกฺกตฺถาย วทสี’’ติ เอตํ การณํ มยา อญฺญาตํฯ อวิสยฺหสาหีติ ราชาโน นาม ทุสฺสหํ สหนฺติ, เตน นํ อาลปนฺตี เอวมาหฯ อตฺตานนฺติ ตํ อาลิงฺคิตฺวา อมฺพวนํ นยนฺตี อตฺตานญฺจ เต ททามิ ตญฺจ อมฺพํฯ กามคุเณติ กญฺจนมาลาเสตจฺฉตฺตปฏิมณฺฑิเต วตฺถุกาเมฯ สนฺติญฺจ ธมฺมญฺจาติ ทุสฺสีลฺยวูปสเมน สนฺติสงฺขาตํ สีลญฺเจว สุจริตธมฺมญฺจฯ อธิฏฺฐิโตสีติ โย ตฺวํ อิเม คุเณ อุปคโต, เอเตสุ วา ปติฏฺฐิโตติ อตฺโถฯ

ปุพฺพสญฺโญคนฺติ ปุริมพนฺธนํฯ ปจฺฉาสํโยชเนติ ปจฺฉิมพนฺธเนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อมฺโภ ตาปส โย มหนฺตํ รชฺชสิริวิภวํ ปหาย อมฺพปกฺกมตฺเต รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา วาตาตปํ อคเณตฺวา นทีตีเร สุสฺสมาโน นิสีทติ, โส มหาสมุทฺทํ ตริตฺวา เวลนฺเต สํสีทนปุคฺคลสทิโสฯ โย ปุคฺคโล รสตณฺหาวสิโก อธมฺมญฺเจว จรติ, รสตณฺหาวเสน กริยมานํ ปาปญฺจสฺส ปวฑฺฒตีติฯ อิติ สา ตาปสํ ครหนฺตี เอวมาหฯ

กามํ อปฺโปสฺสุโก ภวาติ เอกํเสเนว อมฺพปกฺเก นิราลโย โหหิฯ สีตสฺมินฺติ สีตเล อมฺพวเนฯ

ตนฺติ เอวํ วทมานาว เทวตา ตาปสํ อาลิงฺคิตฺวา อุเร นิปชฺชาเปตฺวา อากาเส ปกฺขนฺตา ติโยชนิกํ ทิพฺพอมฺพวนํ ทิสฺวา สกุณสทฺทญฺจ สุตฺวา ตาปสสฺส อาจิกฺขนฺตี ‘‘ต’’นฺติ เอวมาหฯ ปุปฺผรสมตฺเตภีติ ปุปฺผรเสน มตฺเตหิฯ วกฺกงฺเคหีติ วงฺกคีเวหิ สกุเณหิ อภินาทิตนฺติ อตฺโถฯ อิทานิ เต สกุเณ อาจิกฺขนฺตี ‘‘โกญฺจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทิวิยาติ ทิพฺยาฯ โกลฏฺฐิมธุสาฬิกาติ โกลฏฺฐิสกุณา จ นาม สุวณฺณสาฬิกา สกุณา จฯ เอเต ทิพฺพสกุณา เอตฺถ วสนฺตีติ ทสฺเสติฯ กูชิตา หํสปูเคหีติ หํสคเณหิ อุปกูชิตา วิรวสงฺฆฏฺฏิตาฯ โกกิเลตฺถ ปโพธเรติ เอตฺถ อมฺพวเน โกกิลา วสฺสนฺติโย อตฺตานํ ปโพเธนฺติ ญาเปนฺติฯ อมฺเพตฺถาติ อมฺพา เอตฺถฯ วิปฺปสาขคฺคาติ ผลภาเรน โอนมิตสาขคฺคาฯ ปลาลขลสนฺนิภาติ ปุปฺผสนฺนิจเยน สาลิปลาลขลสทิสาฯ ปกฺกตาลวิลมฺพิโนติ ปกฺกตาลผลวิลมฺพิโนฯ เอวรูปา รุกฺขา จ เอตฺถ อตฺถีติ อมฺพวนํ วณฺเณติฯ

วณฺณยิตฺวา จ ปน ตาปสํ ตตฺถ โอตาเรตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ อมฺพวเน อมฺพานิ ขาทนฺโต อตฺตโน ตณฺหํ ปูเรหี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ ตาปโส อมฺพานิ ขาทิตฺวา ตณฺหํ ปูเรตฺวา วิสฺสมิตฺวา อมฺพวเน วิจรนฺโต ตํ เปตํ ทุกฺขํ อนุภวนฺตํ ทิสฺวา กิญฺจิ วตฺตุํ นาสกฺขิฯ สูริเย ปน อตฺถงฺคเต ตํ นาฏกิตฺถิปริวาริตํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวมานํ ทิสฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[28]

‘‘มาลี กิริฏี กายูรี, องฺคที จนฺทนุสฺสโท;

รตฺติํ ตฺวํ ปริจาเรสิ, ทิวา เวเทสิ เวทนํฯ

[29]

‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ, ยา เตมา ปริจาริกา;

เอวํ มหานุภาโวสิ, อพฺภุโต โลมหํสโนฯ

[30]

‘‘กิํ กมฺมมกรี ปุพฺเพ, ปาปํ อตฺตทุขาวหํ;

ยํ กริตฺวา มนุสฺเสสุ, ปิฏฺฐิมํสานิ ขาทสี’’ติฯ

ตตฺถ มาลีติ ทิพฺพมาลาธโรฯ กิริฏีติ ทิพฺพเวฐนธโรฯ กายูรีติ ทิพฺพาภรณปฏิมณฺฑิโตฯ องฺคทีติ ทิพฺพงฺคทสมนฺนาคโตฯ จนฺทนุสฺสโทติ ทิพฺพจนฺทนวิลิตฺโตฯ ปริจาเรสีติ อินฺทฺริยานิ ทิพฺพวิสเยสุ จาเรสิฯ

ทิวาติ ทิวา ปน มหาทุกฺขํ อนุโภสิฯ ยา เตมาติ ยา เต อิมาฯ อพฺภุโตติ มนุสฺสโลเก อภูตปุพฺโพฯ โลมหํสโนติ เย ตํ ปสฺสนฺติ, เตสํ โลมานิ หํสนฺติฯ ปุพฺเพติ ปุริมภเวฯ อตฺตทุขาวหนฺติ อตฺตโน ทุกฺขาวหํฯ มนุสฺเสสูติ ยํ มนุสฺสโลเก กตฺวา อิทานิ อตฺตโน ปิฏฺฐิมํสานิ ขาทสีติ ปุจฺฉติฯ

เปโต ตํ สญฺชานิตฺวา ‘‘ตุมฺเห มํ น สญฺชานาถ, อหํ ตุมฺหากํ ปุโรหิโต อโหสิํ, อิทํ เม รตฺติํ สุขานุภวนํ ตุมฺเห นิสฺสาย กตสฺส อุปฑฺฒูโปสถสฺส นิสฺสนฺเทน ลทฺธํ, ทิวา ทุกฺขานุภวนํ ปน มยา ปกตสฺส ปาปสฺเสว นิสฺสนฺเทนฯ อหญฺหิ ตุมฺเหหิ วินิจฺฉเย ฐปิโต กูฏฑฺฑํ กริตฺวา ลญฺชํ คเหตฺวา ปรปิฏฺฐิมํสิโก หุตฺวา ตสฺส ทิวา กตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน อิทํ ทุกฺขํ อนุภวามี’’ติ วตฺวา คาถาทฺวยมาห –

[31]

‘‘อชฺเฌนานิ ปฏิคฺคยฺห, กาเมสุ คธิโต อหํ;

อจริํ ทีฆมทฺธานํ, ปเรสํ อหิตายหํฯ

[32]

‘‘โย ปิฏฺฐิมํสิโก โหติ, เอวํ อุกฺกจฺจ ขาทติ;

ยถาหํ อชฺช ขาทามิ, ปิฏฺฐิมํสานิ อตฺตโน’’ติฯ

ตตฺถ อชฺเฌนานีติ เวเทฯ ปฏิคฺคยฺหาติ ปฏิคฺคเหตฺวา อธียิตฺวาฯ อจรินฺติ ปฏิปชฺชิํฯ อหิตายหนฺติ อหิตาย อตฺถนาสนาย อหํฯ โย ปิฏฺฐิมํสิโกติ โย ปุคฺคโล ปเรสํ ปิฏฺฐิมํสขาทโก ปิสุโณ โหติฯ อุกฺกจฺจาติ อุกฺกนฺติตฺวาฯ

อิทญฺจ ปน วตฺวา ตาปสํ ปุจฺฉิ – ‘‘ตุมฺเห กถํ อิธาคตา’’ติฯ ตาปโส สพฺพํ วิตฺถาเรน กเถสิฯ ‘‘อิทานิ ปน, ภนฺเต, อิเธว วสิสฺสถ, คมิสฺสถา’’ติฯ ‘‘น วสิสฺสามิ, อสฺสมปทํเยว คมิสฺสามี’’ติฯ เปโต ‘‘สาธุ, ภนฺเต, อหํ โว นิพทฺธํ อมฺพปกฺเกน อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ วตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน อสฺสมปเทเยว โอตาเรตฺวา ‘‘อนุกฺกณฺฐา อิเธว วสถา’’ติ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา คโตฯ ตโต ปฏฺฐาย นิพทฺธํ อมฺพปกฺเกน อุปฏฺฐหิฯ ตาปโส ตํ ปริภุญฺชนฺโต กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ฌานาภิญฺญา นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อุปาสกานํ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโนฯ ตทา เทวธีตา อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

กิํฉนฺทชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[512] 2. กุมฺภชาตกวณฺณนา

โก ปาตุราสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วิสาขาย สหายิกา สุราปีตา ปญฺจสตา อิตฺถิโย อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร สุราฉเณ สงฺฆุฏฺเฐ ตา ปญฺจสตา อิตฺถิโย สามิกานํ ฉเณ กีฬมานานํ ติกฺขสุรํ ปฏิยาเทตฺวา ‘‘ฉณํ กีฬิสฺสามา’’ติ สพฺพาปิ วิสาขาย สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สหายิเก ฉณํ กีฬิสฺสามา’’ติ วตฺวา ‘‘อยํ สุราฉโณ, น อหํ สุรํ ปิวิสฺสามี’’ติ วุตฺเต – ‘‘ตุมฺเห สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ทานํ เทถ, มยํ ฉณํ กริสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตา อุยฺโยเชตฺวา สตฺถารํ นิมนฺตาเปตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา พหุํ คนฺธมาลํ อาทาย สายนฺหสมเย ธมฺมกถํ โสตุํ ตาหิ ปริวุตา เชตวนํ อคมาสิฯ ตา ปนิตฺถิโย สุรํ ปิวมานาว ตาย สทฺธิํ คนฺตฺวา ทฺวารโกฏฺฐเก ฐตฺวา สุรํ ปิวิตฺวาว ตาย สทฺธิํ สตฺถุ สนฺติกํ อคมํสุฯ วิสาขา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, อิตราสุ เอกจฺจา สตฺถุ สนฺติเกเยว นจฺจิํสุ, เอกจฺจา คายิํสุ, เอกจฺจา หตฺถกุกฺกุจฺจปาทกุกฺกุจฺจานิ, เอกจฺจา กลหํ อกํสุฯ

สตฺถา ตาสํ สํเวคชนนตฺถาย ภมุกโลมโต รํสี วิสฺสชฺเชสิ, อนฺธการติมิสา อโหสิฯ ตา ภีตา อเหสุํ มรณภยตชฺชิตา, เตน ตาสํ สุรา ชีริฯ สตฺถา นิสินฺนปลฺลงฺเก อนฺตรหิโต สิเนรุมุทฺธนิ ฐตฺวา อุณฺณโลมโต รํสี วิสฺสชฺเชสิ, จนฺทสูริยสหสฺสุคฺคมนํ วิย อโหสิฯ สตฺถา ตตฺถ ฐิโตว ตาสํ สํเวคชนนตฺถาย –

‘‘โก นุ หาโส กิมานนฺโท, นิจฺจํ ปชฺชลิเต สติ;

อนฺธกาเรน โอนทฺธา, ปทีปํ น คเวสถา’’ติฯ (ธ. ป. 146) –

อิมํ คาถมาหฯ คาถาปริโยสาเน ตา ปญฺจสตาปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา คนฺธกุฏิฉายาย พุทฺธาสเน นิสีทิฯ

อถ นํ วิสาขา วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิทํ หิโรตฺตปฺปเภทกํ สุราปานํ นาม กทา อุปฺปนฺน’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส ตสฺสา อาจิกฺขนฺโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก กาสิรฏฺฐวาสี สุโร นาม วนจรโก ภณฺฑปริเยสนตฺถาย หิมวนฺตํ อคมาสิฯ ตตฺเถโก รุกฺโข อุคฺคนฺตฺวา โปริสมตฺเต ฐาเน ติธากปฺโป อโหสิฯ ตสฺส ติณฺณํ กปฺปานํ อนฺตเร จาฏิปฺปมาโณ อาวาโฏ อโหสิฯ โส เทเว วสฺสนฺเต อุทเกน ปูริโต, ตํ ปริวาเรตฺวา หรีตกี อามลกี มริจคจฺโฉ จ อโหสิ , เตสํ ปกฺกานิ ผลานิ ฉิชฺชิตฺวา ตตฺถ ปตนฺติฯ ตสฺสาวิทูเร สยํชาตสาลิ ชาโต, ตโต สุวกา สาลิสีสานิ อาหริตฺวา ตสฺมิํ รุกฺเข นิสีทิตฺวา ขาทนฺติฯ เตสํ ขาทมานานํ สาลีปิ ตณฺฑุลาปิ ตตฺถ ปตนฺติฯ อิติ ตํ อุทกํ สูริยสนฺตาเปน ปจฺจมานํ รสํ โลหิตวณฺณํ อโหสิฯ นิทาฆสมเย ปิปาสิตา สกุณคณา อาคนฺตฺวา ตํ ปิวิตฺวา มตฺตา ปริวตฺติตฺวา รุกฺขมูเล ปติํสุ, ตสฺมิํ โถกํ นิทฺทายิตฺวา วิกูชมานา ปกฺกมนฺติฯ รุกฺขสุนขมกฺกฏาทีสุปิ เอเสว นโยฯ วนจรโก ตํ ทิสฺวา ‘‘สเจ อิทํ วิสํ ภเวยฺย, อิเม มเรยฺยุํ, อิเม ปน โถกํ นิทฺทายิตฺวา ยถาสุขํ คจฺฉนฺติ, นยิทํ วิส’’นฺติ สยํ ปิวิตฺวา มตฺโต หุตฺวา มํสํ ขาทิตุกาโม อโหสิฯ ตโต อคฺคิํ กตฺวา รุกฺขมูเล ปติเต ติตฺติรกุกฺกุฏาทโย มาเรตฺวา มํสํ องฺคาเร ปจิตฺวา เอเกน หตฺเถน นจฺจนฺโต เอเกน มํสํ ขาทนฺโต เอกาหทฺวีหํ ตตฺเถว อโหสิฯ

ตโต ปน อวิทูเร เอโก วรุโณ นาม ตาปโส วสติฯ วนจรโก อญฺญทาปิ ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉติฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิทํ ปานํ ตาปเสน สทฺธิํ ปิวิสฺสามี’’ติฯ โส เอกํ เวฬุนาฬิกํ ปูเรตฺวา ปกฺกมํเสน สทฺธิํ อาหริตฺวา ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิมํ ปิวถา’’ติ วตฺวา อุโภปิ มํสํ ขาทนฺตา ปิวิํสุฯ อิติ สุเรน จ วรุเณน จ ทิฏฺฐตฺตา ตสฺส ปานสฺส ‘‘สุรา’’ติ จ ‘‘วรุณา’’ติ จ นามํ ชาตํฯ เต อุโภปิ ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ เวฬุนาฬิโย ปูเรตฺวา กาเชนาทาย ปจฺจนฺตนครํ คนฺตฺวา ‘‘ปานการกา นาม อาคตา’’ติ รญฺโญ อาโรจาเปสุํฯ ราชา เน ปกฺโกสาเปสิ, เต ตสฺส ปานํ อุปเนสุํฯ ราชา ทฺเว ตโย วาเร ปิวิตฺวา มชฺชิ, ตสฺส ตํ เอกาหทฺวีหมตฺตเมว อโหสิฯ

อถ เน ‘‘อญฺญมฺปิ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อตฺถิ, เทวา’’ติฯ ‘‘กุหิ’’นฺติ? ‘‘หิมวนฺเต เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อาเนถา’’ติฯ เต คนฺตฺวา เอกทฺเว วาเร อาเนตฺวา ‘‘นิพทฺธํ คนฺตุํ น สกฺขิสฺสามา’’ติ สมฺภาเร สลฺลกฺเขตฺวา ตสฺส รุกฺขสฺส ตจํ อาทิํ กตฺวา สพฺพสมฺภาเร ปกฺขิปิตฺวา นคเร สุรํ กริํสุฯ นาครา สุรํ ปิวิตฺวา ปมาทํ อาปนฺนา ทุคฺคตา อเหสุํ, นครํ สุญฺญํ วิย อโหสิ, เตน ปานการกา ตโต ปลายิตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ‘‘ปานการกา อาคตา’’ติ รญฺโญ อาโรจาเปสุํฯ ราชา เน ปกฺโกสาเปตฺวา ปริพฺพยํ อทาสิฯ เต ตตฺถาปิ สุรํ อกํสุ, ตมฺปิ นครํ ตเถว วินสฺสิ, ตโต ปลายิตฺวา สาเกตํ, สาเกตโต สาวตฺถิํ อคมํสุฯ

ตทา สาวตฺถิยํ สพฺพมิตฺโต นาม ราชา อโหสิฯ โส เตสํ สงฺคหํ กตฺวา ‘‘เกน โว อตฺโถ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สมฺภารมูเลน เจว สาลิปิฏฺเฐน จ ปญฺจหิ จาฏิสเตหิ จา’’ติ วุตฺเต สพฺพํ ทาเปสิฯ เต ปญฺจสุ จาฏิสเตสุ สุรํ สณฺฐาเปตฺวา มูสิกภเยน จาฏิรกฺขณตฺถาย เอเกกาย จาฏิยา สนฺติเก เอเกกํ พิฬารํ พนฺธิํสุฯ เต ปจฺจิตฺวา อุตฺตรณกาเล จาฏิกุจฺฉีสุ ปคฺฆรนฺตํ สุรํ ปิวิตฺวา มตฺตา นิทฺทายิํสุฯ มูสิกา อาคนฺตฺวา เตสํ กณฺณนาสิกทาฐิกนงฺคุฏฺเฐ ขาทิตฺวา อคมํสุฯ ‘‘พิฬารา สุรํ ปิวิตฺวา มตา’’ติ อายุตฺตกปุริสา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘วิสการกา เอเต ภวิสฺสนฺตี’’ติ เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ ชนานํ สีสานิ ฉินฺทาเปสิฯ เต ‘‘สุรํ เทว, มธุรํ เทวา’’ติ วิรวนฺตาว มริํสุฯ ราชา เต มาราเปตฺวา ‘‘จาฏิโย ภินฺทถา’’ติ อาณาเปสิฯ พิฬาราปิ สุราย ชิณฺณาย อุฏฺฐหิตฺวา กีฬนฺตา วิจริํสุ, เต ทิสฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘สเจ วิสํ อสฺส, เอเต มเรยฺยุํ, มธุเรเนว ภวิตพฺพํ, ปิวิสฺสามิ น’’นฺติ นครํ อลงฺการาเปตฺวา ราชงฺคเณ มณฺฑปํ การาเปตฺวา อลงฺกตมณฺฑเป สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา อมจฺจคณปริวุโต สุรํ ปาตุํ อารภิฯ

ตทา สกฺโก เทวราชา ‘‘เก นุ โข มาตุปฏฺฐานาทีสุ อปฺปมตฺตา ตีณิ สุจริตานิ ปูเรนฺตี’’ติ โลกํ โวโลเกนฺโต ตํ ราชานํ สุรํ ปาตุํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘สจายํ สุรํ ปิวิสฺสติ, สกลชมฺพุทีโป นสฺสิสฺสติฯ

ยถา น ปิวิสฺสติ, ตถา นํ กริสฺสามี’’ติ เอกํ สุราปุณฺณํ กุมฺภํ หตฺถตเล ฐเปตฺวา พฺราหฺมณเวเสนาคนฺตฺวา รญฺโญ สมฺมุขฏฺฐาเน อากาเส ฐตฺวา ‘‘อิมํ กุมฺภํ กิณาถ, อิมํ กุมฺภํ กิณาถา’’ติ อาหฯ สพฺพมิตฺตราชา ตํ ตถา วทนฺตํ อากาเส ฐิตํ ทิสฺวา ‘‘กุโต นุ โข พฺราหฺมโณ อาคจฺฉตี’’ติ เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[33]

‘‘โก ปาตุราสี ติทิวา นภมฺหิ, โอภาสยํ สํวริํ จนฺทิมาว;

คตฺเตหิ เต รสฺมิโย นิจฺฉรนฺติ, สเตรตา วิชฺชุริวนฺตลิกฺเขฯ

[34]

‘‘โส ฉินฺนวาตํ กมสี อฆมฺหิ, เวหายสํ คจฺฉสิ ติฏฺฐสี จ;

อิทฺธี นุ เต วตฺถุกตา สุภาวิตา, อนทฺธคูนํ อปิ เทวตานํฯ

[35]

‘‘เวหายสํ คมฺมมาคมฺม ติฏฺฐสิ, กุมฺภํ กิณาถาติ ยเมตมตฺถํ;

โก วา ตุวํ กิสฺส วา ตาย กุมฺโภ, อกฺขาหิ เม พฺราหฺมณ เอตมตฺถ’’นฺติฯ

ตตฺถ โก ปาตุราสีติ กุโต ปาตุภูโตสิ, กุโต อาคโตสีติ อตฺโถฯ ติทิวา นภมฺหีติ กิํ ตาวติํสภวนา อาคนฺตฺวา อิธ นภมฺหิ อากาเส ปากโฏ ชาโตสีติ ปุจฺฉติฯ สํวรินฺติ รตฺติํฯ สเตรตาติ เอวํนามิกาฯ โสติ โส ตฺวํฯ ฉินฺนวาตนฺติ วลาหโกปิ ตาว วาเตน กมติ, ตสฺส ปน โสปิ วาโต นตฺถิ, เตเนวมาหฯ กมสีติ ปวตฺเตสิฯ อฆมฺหีติ อปฺปฏิเฆ อากาเสฯ วตฺถุกตาติ วตฺถุ วิย ปติฏฺฐา วิย กตาฯ อนทฺธคูนํ อปิ เทวตานนฺติ ยา ปทสา อทฺธานํ อคมเนน อนทฺธคูนํ เทวตานํ อิทฺธิ, สา อปิ ตว สุภาวิตาติ ปุจฺฉติฯ เวหายสํ คมฺมมาคมฺมาติ อากาเส ปวตฺตํ ปทวีติหารํ ปฏิจฺจ นิสฺสายฯ ‘‘ติฏฺฐสี’’ติ อิมสฺส ‘‘โก วา ตุว’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ, เอวํ ติฏฺฐมาโน โก วา ตฺวนฺติ อตฺโถฯ ยเมตมตฺถนฺติ ยํ เอตํ วทสิฯ อิมสฺส ‘‘กิสฺส วา ตาย’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ, ยํ เอตํ กุมฺภํ กิณาถาติ วทสิ, กิสฺส วา เต อยํ กุมฺโภติ อตฺโถฯ

ตโต สกฺโก ‘‘เตน หิ สุณาหี’’ติ วตฺวา สุราย โทเส ทสฺเสนฺโต อาห –

[36]

‘‘น สปฺปิกุมฺโภ นปิ เตลกุมฺโภ, น ผาณิตสฺส น มธุสฺส กุมฺโภ;

กุมฺภสฺส วชฺชานิ อนปฺปกานิ, โทเส พหู กุมฺภคเต สุณาถฯ

[37]

‘‘คเฬยฺย ยํ ปิตฺวา ปเต ปปาตํ, โสพฺภํ คุหํ จนฺทนิโยฬิคลฺลํ;

พหุมฺปิ ภุญฺเชยฺย อโภชเนยฺยํ, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[38]

‘‘ยํ ปิตฺวา จิตฺตสฺมิํ อเนสมาโน, อาหิณฺฑตี โคริว ภกฺขสาที;

อนาถมาโน อุปคายติ นจฺจติ จ, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[39]

‘‘ยํ เว ปิวิตฺวา อเจโลว นคฺโค, จเรยฺย คาเม วิสิขนฺตรานิ;

สมฺมูฬฺหจิตฺโต อติเวลสายี, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[40]

‘‘ยํ ปิตฺวา อุฏฺฐาย ปเวธมาโน, สีสญฺจ พาหุญฺจ ปจาลยนฺโต;

โส นจฺจตี ทารุกฏลฺลโกว, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[41]

‘‘ยํ เว ปิวิตฺวา อคฺคิทฑฺฒา สยนฺติ, อโถ สิคาเลหิปิ ขาทิตาเส;

พนฺธํ วธํ โภคชานิญฺจุเปนฺติ, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[42]

‘‘ยํ ปิตฺวา ภาเสยฺย อภาสเนยฺยํ, สภายมาสีโน อเปตวตฺโถ;

สมฺมกฺขิโต วนฺตคโต พฺยสนฺโน, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[43]

‘‘ยํ เว ปิวิตฺวา อุกฺกฏฺโฐ อาวิลกฺโข, มเมว สพฺพปถวีติ มญฺเญ;

น เม สโม จาตุรนฺโตปิ ราชา, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[44]

‘‘มานาติมานา กลหานิ เปสุณี, ทุพฺพณฺณินี นคฺคยินี ปลายินี;

โจราน ธุตฺตาน คตี นิเกโต, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[45]

‘‘อิทฺธานิ ผีตานิ กุลานิ อสฺสุ, อเนกสาหสฺสธนานิ โลเก;

อุจฺฉินฺนทายชฺชกตานิมาย, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[46]

‘‘ธญฺญํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ, เขตฺตํ ควํ ยตฺถ วินาสยนฺติ;

อุจฺเฉทนี วิตฺตคตํ กุลานํ, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[47]

‘‘ยํ เว ปิตฺวา ทิตฺตรูโปว โปโส, อกฺโกสติ มาตรํ ปิตรญฺจ;

สสฺสุมฺปิ คณฺเหยฺย อโถปิ สุณฺหํ, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[48]

‘‘ยํ เว ปิตฺวา ทิตฺตรูปาว นารี, อกฺโกสตี สสฺสุรํ สามิกญฺจ;

ทาสมฺปิ คณฺเห ปริจาริกมฺปิ, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[49]

‘‘ยํ เว ปิวิตฺวาน หเนยฺย โปโส, ธมฺเม ฐิตํ สมณํ พฺราหฺมณํ วา;

คจฺเฉ อปายมฺปิ ตโตนิทานํ, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[50]

‘‘ยํ เว ปิวิตฺวา ทุจฺจริตํ จรนฺติ, กาเยน วาจาย จ เจตสา จ;

นิรยํ วชนฺติ ทุจฺจริตํ จริตฺวา, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[51]

‘‘ยํ ยาจมานา น ลภนฺติ ปุพฺเพ, พหุํ หิรญฺญมฺปิ ปริจฺจชนฺตา;

โส ตํ ปิวิตฺวา อลิกํ ภณาติ, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[52]

‘‘ยํ เว ปิตฺวา เปสเน เปสิยนฺโต, อจฺจายิเก กรณียมฺหิ ชาเต;

อตฺถมฺปิ โส นปฺปชานาติ วุตฺโต, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[53]

‘‘หิรีมนาปิ อหิรีกภาวํ, ปาตุํ กโรนฺติ มทนาย มตฺตา;

ธีราปิ สนฺตา พหุกํ ภณนฺติ, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[54]

‘‘ยํ เว ปิตฺวา เอกถูปา สยนฺติ, อนาสกา ถณฺฑิลทุกฺขเสยฺยํ;

ทุพฺพณฺณิยํ อายสกฺยญฺจุเปนฺติ, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[55]

‘‘ยํ เว ปิตฺวา ปตฺตขนฺธา สยนฺติ, คาโว กูฏหตาว น หิ วารุณิยา;

เวโค นเรน สุสโหริว, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[56]

‘‘ยํ มนุสฺสา วิวชฺชนฺติ, สปฺปํ โฆรวิสมิว;

ตํ โลเก วิสสมานํ, โก นโร ปาตุมรหติฯ

[57]

‘‘ยํ เว ปิตฺวา อนฺธกเวณฺฑปุตฺตา, สมุทฺทตีเร ปริจารยนฺตา;

อุปกฺกมุํ มุสเลภิ อญฺญมญฺญํ, ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถฯ

[58]

‘‘ยํ เว ปิตฺวา ปุพฺพเทวา ปมตฺตา, ติทิวา จุตา สสฺสติยา สมายา;

ตํ ตาทิสํ มชฺชมิมํ นิรตฺถกํ, ชานํ มหาราช กถํ ปิเวยฺยฯ

[59]

‘‘นยิมสฺมิํ กุมฺภสฺมิํ ทธิ วา มธุ วา, เอวํ อภิญฺญาย กิณาหิ ราช;

เอวญฺหิมํ กุมฺภคตา มยา เต, อกฺขาตรูปํ ตว สพฺพมิตฺตา’’ติฯ

ตตฺถ วชฺชานีติอาทีนวาฯ คเฬยฺยาติ คจฺฉนฺโต ปเท ปเท ปริวตฺเตยฺยฯ ยํ ปิตฺวา ปเตติ ยํ ปิวิตฺวา ปเตยฺยฯ โสพฺภนฺติ อาวาฏํฯ จนฺทนิโยฬิคลฺลนฺติ จนฺทนิกญฺจ โอฬิคลฺลญฺจฯ อโภชเนยฺยนฺติ ภุญฺชิตุํ อยุตฺตํฯ อเนสมาโนติ อนิสฺสโรฯ โคริวาติ โคโณ วิยฯ ภกฺขสาทีติ ปุราณกสฏขาทโก, ยถา โส ตตฺถ ตตฺถ ภกฺขสํ ปริเยสนฺโต อาหิณฺฑติ, เอวํ อาหิณฺฑตีติ อตฺโถฯ อนาถมาโนติ นิรวสฺสโย อนาโถ วิยฯ อุปคายตีติ อญฺญํ คายนฺตํ ทิสฺวา อุปคนฺตฺวา คายติฯ อเจโลวาติ อเจลโก วิยฯ วิสิขนฺตรานีติ อนฺตรวีถิโยฯ อติเวลสายีติ อติจิรมฺปิ นิทฺทํ โอกฺกเมยฺยฯ ‘‘อติเวลจารี’’ติปิ ปาโฐ, อติเวลจารี หุตฺวา จเรยฺยาติ อตฺโถฯ

ทารุกฏลฺลโก วาติ ทารุมยยนฺตรูปกํ วิยฯ โภคชานิญฺจุเปนฺตีติ โภคชานิญฺจ อุเปนฺติ, ปาณาติปาตาทีนิ กตฺวา ทณฺฑปีฬิตา ธนชานิญฺจ อญฺญญฺจ วธพนฺธนาทิทุกฺขํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถฯ วนฺตคโตติ อตฺตโน วนฺตสฺมิํ คโตฯ พฺยสนฺโนติ พฺยสนาปนฺโนฯ

‘‘วิสนฺโน’’ติปิ ปาโฐ , ตสฺมิํ วนฺเต โอสนฺโนติ อตฺโถฯ อุกฺกฏฺโฐติ อหํ มหาโยโธ, โก มยา สทิโส อตฺถีติ เอวํ อุกฺกํสคโต หุตฺวาฯ อาวิลกฺโขติ รตฺตกฺโขฯ สพฺพปถวีติ สพฺพา ปถวีฯ ‘‘สพฺพปุถุวี’’ติปิ ปาโฐฯ จาตุรนฺโตติ จตุสมุทฺทปริยนฺตาย ปถวิยา อิสฺสโรฯ มานาติมานาติ มานการิกาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ คตีติ นิพฺพตฺติฯ นิเกโตติ นิวาโสฯ ตสฺสา ปุณฺณนฺติ ยา เอวรูปา, ตสฺสา ปุณฺณํฯ อิทฺธานีติ สมิทฺธานิฯ ผีตานีติ วตฺถาลงฺการกปฺปภณฺเฑหิ ปุปฺผิตานิฯ อุจฺฉินฺนทายชฺชกตานีติ อุจฺฉินฺนทายาทานิ นิทฺธนานิ กตานิฯ ยตฺถ วินาสยนฺตีติ ยํ นิสฺสาย ยตฺถ ปติฏฺฐิตา, เอวํ พหุมฺปิ ธนธญฺญาทิสาปเตยฺยํ นาสยนฺติ, กปณา โหนฺติฯ

ทิตฺตรูโปติ ทปฺปิตรูโปฯ คณฺเหยฺยาติ ภริยสญฺญาย กิเลสวเสน หตฺเถ คณฺเหยฺยฯ ทาสมฺปิ คณฺเหติ อตฺตโน ทาสมฺปิ กิเลสวเสน ‘‘สามิโก เม’’ติ คณฺเหยฺยฯ ปิวิตฺวานาติ ปิวิตฺวาฯ ทุจฺจริตํ จริตฺวาติ เอวํ ตีหิ ทฺวาเรหิ ทสวิธมฺปิ อกุสลํ กตฺวาฯ ยํ ยาจมานาติ ยํ ปุริสํ ปุพฺเพ สุรํ อปิวนฺตํ พหุํ หิรญฺญํ ปริจฺจชนฺตา มุสาวาทํ กโรหีติ ยาจมานา น ลภนฺติฯ ปิตฺวาติ ปิวิตฺวา ฐิโตฯ นปฺปชานาติ วุตฺโตติ ‘‘เกนฏฺเฐน อาคโตสี’’ติ วุตฺโต สาสนสฺส ทุคฺคหิตตฺตา ตํ อตฺถํ น ชานาติฯ หิรีมนาปีติ หิรียุตฺตจิตฺตาปิฯ เอกถูปาติ สูกรโปตกา วิย หีนชจฺเจหิปิ สทฺธิํ เอกราสี หุตฺวาฯ อนาสกาติ นิราหาราฯ ถณฺฑิลทุกฺขเสยฺยนฺติ ภูมิยํ ทุกฺขเสยฺยํ สยนฺติฯ อายสกฺยนฺติ ครหํฯ

ปตฺตขนฺธาติ ปติตกฺขนฺธาฯ กูฏหตาวาติ คีวาย พทฺเธน กูเฏน หตา คาโว วิย, ยถา ตา ติณํ อขาทนฺติโย ปานียํ อปิวนฺติโย สยนฺติ, ตถา สยนฺตีติ อตฺโถฯ โฆรวิสมิวาติ โฆรวิสํ วิยฯ วิสสมานนฺติ วิสสทิสํฯ อนฺธกเวณฺฑปุตฺตาติ ทส ภาติกราชาโนฯ อุปกฺกมุนฺติ ปหริํสุฯ ปุพฺพเทวาติ อสุราฯ ติทิวาติ ตาวติํสเทวโลกาฯ สสฺสติยาติ สสฺสตา, ทีฆายุกภาเวน นิจฺจสมฺมตา เทวโลกาติ อตฺโถฯ สมายาติ สทฺธิํ อสุรมายาหิฯ

ชานนฺติ เอวํ ‘‘นิรตฺถกํ เอต’’นฺติ ชานนฺโต ตุมฺหาทิโส ปณฺฑิโต ปุริโส กถํ ปิเวยฺย ฯ กุมฺภคตา มยาติ กุมฺภคตํ มยา, อยเมว วา ปาโฐฯ อกฺขาตรูปนฺติ สภาวโต อกฺขาตํฯ

ตํ สุตฺวา ราชา สุราย อาทีนวํ ญตฺวา ตุฏฺโฐ สกฺกสฺส ถุติํ กโรนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[60]

‘‘น เม ปิตา วา อถวาปิ มาตา, เอตาทิสา ยาทิสโก ตุวํสิ;

หิตานุกมฺปี ปรมตฺถกาโม, โสหํ กริสฺสํ วจนํ ตวชฺชฯ

[61]

‘‘ททามิ เต คามวรานิ ปญฺจ, ทาสีสตํ สตฺต ควํสตานิ;

อาชญฺญยุตฺเต จ รเถ ทส อิเม, อาจริโย โหสิ มมตฺถกาโม’’ติฯ

ตตฺถ คามวรานีติ, พฺราหฺมณ, อาจริยสฺส นาม อาจริยภาโค อิจฺฉิตพฺโพ, สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร สตสหสฺสุฏฺฐานเก ตุยฺหํ ปญฺจ คาเม ททามีติ วทติฯ ทส อิเมติ อิเม ทส ปุรโต ฐิเต กญฺจนวิจิตฺเต รเถ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ

ตํ สุตฺวา สกฺโก เทวตฺตภาวํ ทสฺเสตฺวา อตฺตานํ ชานาเปนฺโต อากาเส ฐตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[62]

‘‘ตเวว ทาสีสตมตฺถุ ราช, คามา จ คาโว จ ตเวว โหนฺตุ;

อาชญฺญยุตฺตา จ รถา ตเวว, สกฺโกหมสฺมี ติทสานมินฺโทฯ

[63]

‘‘มํโสทนํ สปฺปิปายาสํ ภุญฺช, ขาทสฺสุ จ ตฺวํ มธุมาสปูเว;

เอวํ ตุวํ ธมฺมรโต ชนินฺท, อนินฺทิโต สคฺคมุเปหิ ฐาน’’นฺติฯ

ตตฺถ เอวํ ตุวํ ธมฺมรโตติ เอวํ ตฺวํ นานคฺครสโภชนํ ภุญฺชนฺโต สุราปานา วิรโต ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปหาย ติวิธสุจริตธมฺมรโต หุตฺวา เกนจิ อนินฺทิโต สคฺคฏฺฐานํ อุเปหีติฯ

อิติ สกฺโก ตสฺส โอวาทํ ทตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ โสปิ สุรํ อปิวิตฺวา สุราภาชนานิ ภินฺทาเปตฺวา สีลํ สมาทาย ทานํ ทตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิฯ ชมฺพุทีเปปิ อนุกฺกเมน สุราปานํ เวปุลฺลปฺปตฺตํ ชาตํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กุมฺภชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[513] 3. ชยทฺทิสชาตกวณฺณนา

จิรสฺสํ วต เมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มาตุโปสกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ สามชาตกสทิสํ (ชา. 2.22.296 อาทโย)ฯ ตทา ปน สตฺถา ‘‘โปราณกปณฺฑิตา กญฺจนมาลํ เสตจฺฉตฺตํ ปหาย มาตาปิตโร โปเสสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต กปิลรฏฺเฐ อุตฺตรปญฺจาลนคเร ปญฺจาโล นาม ราชา อโหสิฯ ตสฺส อคฺคมเหสี คพฺภํ ปฏิลภิตฺวา ปุตฺตํ วิชายิฯ ตสฺสา ปุริมภเว เอกา สปตฺติกา กุชฺฌิตฺวา ‘‘ตุยฺหํ ชาตํ ชาตํ ปชํ ขาทิตุํ สมตฺถา ภวิสฺสามี’’ติ ปตฺถนํ ฐเปตฺวา ยกฺขินี อโหสิฯ สา ตทา โอกาสํ ลภิตฺวา ตสฺสา ปสฺสนฺติยาว ตํ อลฺลมํสเปสิวณฺณํ กุมารกํ คเหตฺวา มุรุมุรายนฺตี ขาทิตฺวา ปกฺกามิฯ ทุติยวาเรปิ ตเถว อกาสิฯ ตติยวาเร ปน ตสฺสา ปสูติฆรํ ปวิฏฺฐกาเล เคหํ ปริวาเรตฺวา คาฬฺหํ อารกฺขํ อกํสุฯ วิชาตทิวเส ยกฺขินี อาคนฺตฺวา ปุน ทารกํ อคฺคเหสิฯ เทวี ‘‘ยกฺขินี’’ติ มหาสทฺทมกาสิฯ อาวุธหตฺถา ปุริสา อาคนฺตฺวา เทวิยา ทินฺนสญฺญาย ยกฺขินิํ อนุพนฺธิํสุฯ สา ขาทิตุํ โอกาสํ อลภนฺตี ตโต ปลายิตฺวา อุทกนิทฺธมนํ ปาวิสิฯ ทารโก มาตุสญฺญาย ตสฺสา ถนํ มุเขน คณฺหิฯ สา ปุตฺตสิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ตโต ปลายิตฺวา สุสานํ คนฺตฺวา ทารกํ ปาสาณเลเณ ฐเปตฺวา ปฏิชคฺคิฯ อถสฺส อนุกฺกเมน วฑฺฒมานสฺส มนุสฺสมํสํ อาหริตฺวา อทาสิฯ

อุโภปิ มนุสฺสมํสํ ขาทิตฺวา ตตฺถ วสิํสุฯ ทารโก อตฺตโน มนุสฺสภาวํ น ชานาติ ‘‘ยกฺขินิปุตฺโตสฺมี’’ติ สญฺญายฯ โส อตฺตภาวํ ชหิตฺวา อนฺตรธายิตุํ น สกฺโกติฯ อถสฺส สา อนฺตรธานตฺถาย เอกํ มูลํ อทาสิฯ โส มูลานุภาเวน อนฺตรธายิตฺวา มนุสฺสมํสํ ขาทนฺโต วิจรติฯ ยกฺขินี เวสฺสวณสฺส มหาราชสฺส เวยฺยาวจฺจตฺถาย คตา ตตฺเถว กาลมกาสิฯ เทวีปิ จตุตฺถวาเร อญฺญํ ปุตฺตํ วิชายิฯ โส ยกฺขินิยา มุตฺตตฺตา อโรโค อโหสิฯ ปจฺจามิตฺตํ ยกฺขินิํ ชินิตฺวา ชาตตฺตา ‘‘ชยทฺทิสกุมาโร’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา รชฺชมนุสาสิฯ

ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, ‘‘อลีนสตฺตุกุมาโร’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ โส วยปฺปตฺโต อุคฺคหิตสพฺพสิปฺโป อุปราชา อโหสิฯ โสปิ ยกฺขินิปุตฺโต อปรภาเค ปมาเทน ตํ มูลํ นาเสตฺวา อนฺตรธายิตุํ อสกฺโกนฺโต ทิสฺสมานรูโปว สุสาเน มนุสฺสมํสํ ขาทิฯ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา ภีตา อาคนฺตฺวา รญฺโญ อุปกฺโกสิํสุ ‘‘เทว เอโก ยกฺโข ทิสฺสมานรูโป สุสาเน มนุสฺสมํสํ ขาทติ, โส อนุกฺกเมน นครํ ปวิสิตฺวา มนุสฺเส มาเรตฺวา ขาทิสฺสติ, ตํ คาหาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ‘‘คณฺหถ น’’นฺติ อาณาเปสิฯ พลกาโย คนฺตฺวา สุสานํ ปริวาเรตฺวา อฏฺฐาสิฯ ยกฺขินิปุตฺโต นคฺโค อุพฺพิคฺครูโป มรณภยภีโต วิรวนฺโต มนุสฺสานํ อนฺตรํ ปกฺขนฺทิฯ มนุสฺสา ‘‘ยกฺโข’’ติ มรณภยภีตา ทฺวิธา ภิชฺชิํสุฯ โสปิ ตโต ปลายิตฺวา อรญฺญํ ปาวิสิ, น ปุน มนุสฺสปถํ อาคจฺฉิฯ โส เอกํ มหาวตฺตนิอฏวิํ นิสฺสาย มคฺคปฏิปนฺเนสุ มนุสฺเสสุ เอเกกํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มาเรตฺวา ขาทนฺโต เอกสฺมิํ นิคฺโรธมูเล วาสํ กปฺเปสิฯ

อเถโก สตฺถวาหพฺราหฺมโณ อฏวิปาลานํ สหสฺสํ ทตฺวา ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ มนุสฺสยกฺโข วิรวนฺโต ปกฺขนฺทิ, ภีตา มนุสฺสา อุเรน นิปชฺชิํสุฯ โส พฺราหฺมณํ คเหตฺวา ปลายนฺโต ขาณุนา ปาเท วิทฺโธ อฏวิปาเลสุ อนุพนฺธนฺเตสุ พฺราหฺมณํ ฉฑฺเฑตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานรุกฺขมูเล นิปชฺชิฯ ตสฺส ตตฺถ นิปนฺนสฺส สตฺตเม ทิวเส ชยทฺทิสราชา มิควธํ อาณาเปตฺวา นครา นิกฺขมิฯ

ตํ นครา นิกฺขนฺตมตฺตเมว ตกฺกสิลวาสี นนฺโท นาม มาตุโปสกพฺราหฺมโณ จตสฺโส สตารหคาถาโย อาทาย อาคนฺตฺวา ราชานํ อทฺทสฯ ราชา ‘‘นิวตฺติตฺวา สุณิสฺสามี’’ติ ตสฺส นิวาสเคหํ ทาเปตฺวา มิควํ คนฺตฺวา ‘‘ยสฺส ปสฺเสน มิโค ปลายติ, ตสฺเสว คีวา’’ติ อาหฯ อเถโก ปสทมิโค อุฏฺฐหิตฺวา รญฺโญ อภิมุโข คนฺตฺวา ปลายิฯ อมจฺจา ปริหาสํ กริํสุฯ ราชา ขคฺคํ คเหตฺวา ตํ อนุพนฺธิตฺวา ติโยชนมตฺถเก ปตฺวา ขคฺเคน ปหริตฺวา ทฺเว ขณฺฑานิ กริตฺวา กาเชนาทาย อาคจฺฉนฺโต มนุสฺสยกฺขสฺส นิปนฺนฏฺฐานํ ปตฺวา ทพฺพติเณสุ นิสีทิตฺวา โถกํ วิสฺสมิตฺวา คนฺตุํ อารภิฯ อถ นํ โส อุฏฺฐาย ‘‘ติฏฺฐ กุหิํ คจฺฉสิ, ภกฺโขสิ เม’’ติ หตฺเถ คเหตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[64]

‘‘จิรสฺสํ วต เม อุทปาทิ อชฺช, ภกฺโข มหา สตฺตมิภตฺตกาเล;

กุโตสิ โกวาสิ ตทิงฺฆ พฺรูหิ, อาจิกฺข ชาติํ วิทิโต ยถาสี’’ติฯ

ตตฺถ ภกฺโข มหาติ มหาภกฺโขฯ สตฺตมิภตฺตกาเลติ ปาฏิปทโต ปฏฺฐาย นิราหารสฺส สตฺตมิยํ ภตฺตกาเลฯ กุโตสีติ กุโต อาคโตสีติฯ

ราชา ยกฺขํ ทิสฺวา ภีโต อูรุตฺถมฺภํ ปตฺวา ปลายิตุํ นาสกฺขิ, สติํ ปน ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[65]

‘‘ปญฺจาลราชา มิควํ ปวิฏฺโฐ, ชยทฺทิโส นาม ยทิสฺสุโต เต;

จรามิ กจฺฉานิ วนานิ จาหํ, ปสทํ อิมํ ขาท มมชฺช มุญฺจา’’ติฯ

ตตฺถ มิควํ ปวิฏฺโฐติ มิควธาย รฏฺฐา นิกฺขนฺโตฯ กจฺฉานีติ ปพฺพตปสฺสานิฯ ปสทนฺติ ปสทมิคํฯ

ตํ สุตฺวา ยกฺโข ตติยํ คาถมาห –

[66]

‘‘เสเนว ตฺวํ ปณสิ สสฺสมาโน, มเมส ภกฺโข ปสโท ยํ วเทสิ;

ตํ ขาทิยาน ปสทํ ชิฆญฺญํ, ขาทิสฺสํ ปจฺฉา น วิลาปกาโล’’ติฯ

ตตฺถ เสเนวาติ มม สนฺตเกเนวฯ ปณสีติ โวหรสิ อตฺตานํ วิกฺกิณาสิฯ สสฺสมาโนติ วิหิํสยมาโนฯ ตํ ขาทิยานาติ ตํ ปฐมํ ขาทิตฺวาฯ ชิฆญฺญนฺติ ฆสิตุกาโมฯ ขาทิสฺสนฺติ เอตํ ปจฺฉา ขาทิสฺสามิฯ น วิลาปกาโลติ มา วิลปิฯ นายํ วิลาปกาโลติ วทติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา นนฺทพฺราหฺมณํ สริตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –

[67]

‘‘น จตฺถิ โมกฺโข มม นิกฺกเยน, คนฺตฺวาน ปจฺฉาคมนาย ปณฺเห;

ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสฺสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ น จตฺถีติ น เจ มยฺหํ นิกฺกเยน วิโมกฺโข อตฺถิฯ คนฺตฺวานาติ เอวํ สนฺเต อชฺช อิมํ มิคมํสํ ขาทิตฺวา มม นครํ คนฺตฺวาฯ ปณฺเหติ ปเคเยว, สฺเวว ปาตราสกาเล ปจฺจาคมนตฺถาย ปฏิญฺญํ คณฺหาหีติ อธิปฺปาโยฯ ตํ สงฺครนฺติ มยา ‘‘ธนํ เต ทสฺสามี’’ติ พฺราหฺมณสฺส สงฺคโร กโต, ตํ ตสฺส ทตฺวา อิมํ มยา วุตฺตํ สจฺจํ อนุรกฺขนฺโต อหํ ปุน อาคมิสฺสามีติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา ยกฺโข ปญฺจมํ คาถมาห –

[68]

‘‘กิํ กมฺมชาตํ อนุตปฺปเต ตฺวํ, ปตฺตํ สมีปํ มรณสฺส ราช;

อาจิกฺข เม ตํ อปิ สกฺกุเณมุ, อนุชานิตุํ อาคมนาย ปณฺเห’’ติฯ

ตตฺถ กมฺมเมว กมฺมชาตํฯ อนุตปฺปเตติ ตํ อนุตปฺปติฯ ปตฺตนฺติ อุปคตํฯ อปิ สกฺกุเณมูติ อปิ นาม ตํ ตว โสกการณํ สุตฺวา ปาโตว อาคมนาย ตํ อนุชานิตุํ สกฺกุเณยฺยามาติ อตฺโถฯ

ราชา ตํ การณํ กเถนฺโต ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[69]

‘‘กตา มยา พฺราหฺมณสฺส ธนาสา, ตํ สงฺครํ ปฏิมุกฺกํ น มุตฺตํ;

ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสฺสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ ปฏิมุกฺกํ น มุตฺตนฺติ จตสฺโส สตารหา คาถา สุตฺวา ‘‘ธนํ เต ทสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญาย มยา อตฺตนิ ปฏิมุญฺจิตฺวา ฐปิตํ, น ปน ตํ มุตฺตํ ธนสฺส อทินฺนตฺตาฯ

ตํ สุตฺวา ยกฺโข สตฺตมํ คาถมาห –

[70]

‘‘ยา เต กตา พฺราหฺมณสฺส ธนาสา, ตํ สงฺครํ ปฏิมุกฺกํ น มุตฺตํ;

ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสฺสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชสฺสู’’ติฯ

ตตฺถ ปุนราวชสฺสูติ ปุน อาคจฺฉสฺสุฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ราชานํ วิสฺสชฺเชสิฯ โส เตน วิสฺสฏฺโฐ ‘‘ตฺวํ มา จินฺตยิ, อหํ ปาโตว อาคมิสฺสามี’’ติ วตฺวา มคฺคนิมิตฺตานิ สลฺลกฺเขนฺโต อตฺตโน พลกายํ อุปคนฺตฺวา พลกายปริวุโต นครํ ปวิสิตฺวา นนฺทพฺราหฺมณํ ปกฺโกสาเปตฺวา มหารเห อาสเน นิสีทาเปตฺวา ตา คาถา สุตฺวา จตฺตาริ สหสฺสานิ ทตฺวา ยานํ อาโรเปตฺวา ‘‘อิมํ ตกฺกสิลเมว เนถา’’ติ มนุสฺเส ทตฺวา พฺราหฺมณํ อุยฺโยเชตฺวา ทุติยทิวเส ปฏิคนฺตุกาโม หุตฺวา ปุตฺตํ อามนฺเตตฺวา อนุสาสิฯ ตมตฺถํ ทีเปนฺโต สตฺถา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[71]

‘‘มุตฺโตจ โส โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;

ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสฺสปฺปทาย, อามนฺตยี ปุตฺตมลีนสตฺตุํฯ

[72]

‘‘อชฺเชว รชฺชํ อภิสิญฺจยสฺสุ, ธมฺมํ จร เสสุ ปเรสุ จาปิ;

อธมฺมกาโร จ เต มาหุ รฏฺเฐ, คจฺฉามหํ โปริสาทสฺส ญตฺเต’’ติฯ

ตตฺถ อลีนสตฺตุนฺติ เอวํนามกํ กุมารํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘อรินสตฺตุ’’นฺติ ลิขิตํฯ อชฺเชว รชฺชนฺติ ปุตฺต รชฺชํ เต ทมฺมิ, ตฺวํ อชฺเชว มุทฺธนิ อภิเสกํ อภิสิญฺจยสฺสุฯ ญตฺเตติ อภฺยาเส, สนฺติเกติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา กุมาโร ทสมํ คาถมาห –

[73]

‘‘กิํ กมฺม กฺรุพฺพํ ตว เทว ปาว, นาราธยี ตํ ตทิจฺฉามิ โสตุํ;

ยมชฺช รชฺชมฺหิ อุทสฺสเย ตุวํ, รชฺชมฺปิ นิจฺเฉยฺยํ, ตยา วินาห’’นฺติฯ

ตตฺถ กฺรุพฺพนฺติ กโรนฺโตฯ ยมชฺชาติ เยน อนาราธกมฺเมน อชฺช มํ รชฺชมฺหิ ตฺวํ อุทสฺสเย อุสฺสาเปสิ ปติฏฺฐาเปสิ, ตํ เม อาจิกฺข, อหญฺหิ ตยา วินา รชฺชมฺปิ น อิจฺฉามีติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา ราชา อนนฺตรํ คาถมาห –

[74]

‘‘น กมฺมุนา วา วจสาว ตาต, อปราธิโตหํ ตุวิยํ สรามิ;

สนฺธิญฺจ กตฺวา ปุริสาทเกน, สจฺจานุรกฺขี ปุนาหํ คมิสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ อปราธิโตติ อปราธํ อิโตฯ ตุวิยนฺติ ตว สนฺตกํฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, อหํ อิโต ตว กมฺมโต วา ตว วจนโต วา กิญฺจิ มม อปฺปิยํ อปราธํ น สรามีติฯ สนฺธิญฺจ กตฺวาติ มํ ปน มิควํ คตํ เอโก ยกฺโข ‘‘ขาทิสฺสามี’’ติ คณฺหิฯ อถาหํ พฺราหฺมณสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ตสฺส สกฺการํ กตฺวา ‘‘สฺเว ตว ปาตราสกาเล อาคมิสฺสามี’’ติ เตน ปุริสาทเกน สนฺธิํ สจฺจํ กตฺวา อาคโต, ตสฺมา ตํ สจฺจํ อนุรกฺขนฺโต ปุน ตตฺถ คมิสฺสามิ, ตฺวํ รชฺชํ กาเรหีติ วทติฯ

ตํ สุตฺวา กุมาโร คาถมาห –

[75]

‘‘อหํ คมิสฺสามิ อิเธว โหหิ, นตฺถิ ตโต ชีวโต วิปฺปโมกฺโข;

สเจ ตุวํ คจฺฉสิเยว ราช, อหมฺปิ คจฺฉามิ อุโภ น โหมา’’ติฯ

ตตฺถ อิเธวาติ ตฺวํ อิเธว โหติฯ ตโตติ ตสฺส สนฺติกา ชีวนฺตสฺส โมกฺโข นาม นตฺถิฯ อุโภติ เอวํ สนฺเต อุโภปิ น ภวิสฺสามฯ

ตํ สุตฺวา ราชา คาถมาห –

[76]

‘‘อทฺธา หิ ตาต สตาเนส ธมฺโม, มรณา จ เม ทุกฺขตรํ ตทสฺส;

กมฺมาสปาโท ตํ ยทา ปจิตฺวา, ปสยฺห ขาเท ภิทา รุกฺขสูเล’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อทฺธา เอกํเสน เอส, ตาต, สตานํ ปณฺฑิตานํ ธมฺโม สภาโว, ยุตฺตํ ตฺวํ วทสิ, อปิ จ โข ปน มยฺหํ มรณโตเปตํ ทุกฺขตรํ อสฺส, ยทา ตํ โส กมฺมาสปาโทฯ ภิทา รุกฺขสูเลติ ติขิณรุกฺขสูเล ภิตฺวา ปจิตฺวา ปสยฺห พลกฺกาเรน ขาเทยฺยาติฯ

ตํ สุตฺวา กุมาโร คาถมาห –

[77]

‘‘ปาเณน เต ปาณมหํ นิมิสฺสํ, มา ตฺวํ อคา โปริสาทสฺส ญตฺเต;

เอวญฺจ เต ปาณมหํ นิมิสฺสํ, ตสฺมา มตํ ชีวิตสฺส วณฺเณมี’’ติฯ

ตตฺถ นิมิสฺสนฺติ อหํ อิเธว ตว ปาเณน มม ปาณํ ปริวตฺเตสฺสํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอตํ ปาณํ ตว ปาเณนาหํ นิมิสฺสํ, ตสฺมา ตว ชีวิตสฺสตฺถาย มม มรณํ วณฺเณมิ มรณเมว วเรมิ, อิจฺฉามีติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ปุตฺตสฺส พลํ ชานนฺโต ‘‘สาธุ ตาต, คจฺฉาหี’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ โส มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา นครมฺหา นิกฺขมิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อุปฑฺฒคาถมาห –

[78]

‘‘ตโต หเว ธิติมา ราชปุตฺโต, วนฺทิตฺวา มาตุ จ ปิตุ จ ปาเท’’ติฯ

ตตฺถ ปาเทติ ปาเท วนฺทิตฺวา นิกฺขนฺโตติ อตฺโถ;

อถสฺส มาตาปิตโรปิ ภคินีปิ ภริยาปิ อมจฺจปริชเนหิ สทฺธิํเยว นิกฺขมิํสุฯ โส นครา นิกฺขมิตฺวา ปิตรํ มคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา สุฏฺฐุ ววตฺถเปตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา เสสานํ โอวาทํ ทตฺวา อจฺฉมฺภิโต เกสรสีโห วิย มคฺคํ อารุยฺห ยกฺขาวาสํ ปายาสิฯ ตํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา มาตา สกภาเวน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตี ปถวิยํ ปติฯ ปิตา พาหา ปคฺคยฺห มหนฺเตน สทฺเทน กนฺทิฯ ตมฺปิ อตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา –

‘‘ทุขินิสฺส มาตา นิปตา ปถพฺยา, ปิตาสฺส ปคฺคยฺห ภุชานิ กนฺทตี’’ติฯ –

อุปฑฺฒคาถํ วตฺวา ตสฺส ปิตรา ปยุตฺตํ อาสีสวาทํ อภิวาทนวาทํ มาตรา ภคินีภริยาหิ จ กตํ สจฺจกิริยํ ปกาเสนฺโต อปราปิ จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[79]

‘‘ตํ คจฺฉนฺตํ ตาว ปิตา วิทิตฺวา, ปรมฺมุโข วนฺทติ ปญฺชลีโก;

โสโม จ ราชา วรุโณ จ ราชา, ปชาปตี จนฺทิมา สูริโย จ;

เอเตหิ คุตฺโต ปุริสาทกมฺหา, อนุญฺญาโต โสตฺถิ ปจฺเจหิ ตาตฯ

[80]

‘‘ยํ ทณฺฑกิรญฺโญ คตสฺส มาตา, รามสฺสกาสิ โสตฺถานํ สุคุตฺตา;

ตํ เต อหํ โสตฺถานํ กโรมิ, เอเตน สจฺเจน สรนฺตุ เทวา;

อนุญฺญาโต โสตฺถิ ปจฺเจหิ ปุตฺตฯ

[81]

‘‘อาวี รโห วาปิ มโนปโทสํ, นาหํ สเร ชาตุ มลีนสตฺเต;

เอเตน สจฺเจน สรนฺตุ เทวา, อนุญฺญาโต โสตฺถิ ปจฺเจหิ ภาติกฯ

[82]

‘‘ยสฺมา จ เม อนธิมโนสิ สามิ, น จาปิ เม มนสา อปฺปิโยสิ;

เอเตน สจฺเจน สรนฺตุ เทวา, อนุญฺญาโต โสตฺถิ ปจฺเจหิ สามี’’ติฯ

ตตฺถ ปรมฺมุโขติ อยํ เม ปุตฺโต ปรมฺมุโข มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา คจฺฉติ, อิติ เอตํ ปรมฺมุขํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา วิทิตฺวาฯ ปญฺชลีโกติ ตสฺมิํ กาเล สิรสิ อญฺชลิํ ฐเปตฺวา วนฺทติ เทวตา นมสฺสติฯ ปุริสาทกมฺหาติ ปุริสาทสฺส สนฺติกา เตน อนุญฺญาโต โสตฺถินา ปจฺเจหิฯ

รามสฺสกาสีติ รามสฺส อกาสิฯ เอโก กิร พาราณสิวาสี ราโม นาม มาตุโปสโก มาตาปิตโร ปฏิชคฺคนฺโต โวหารตฺถาย คโต ทณฺฑกิรญฺโญ วิชิเต กุมฺภวตีนครํ คนฺตฺวา นววิเธน วสฺเสน สกลรฏฺเฐ วินาสิยมาเน มาตาปิตูนํ คุณํ สริฯ อถ นํ มาตุปฏฺฐานกมฺมสฺส ผเลน เทวตา โสตฺถินา อานยิตฺวา มาตุ อทํสุฯ ตํ การณํ สุตวเสนาหริตฺวา เอวมาหฯ โสตฺถานนฺติ โสตฺถิภาวํฯ ตํ ปน กิญฺจาปิ เทวตา กริํสุ, มาตุปฏฺฐานํ นิสฺสาย นิพฺพตฺตตฺตา ปน มาตา อกาสีติ วุตฺตํฯ ตํ เต อหนฺติ อหมฺปิ เต ตเมว โสตฺถานํ กโรมิ, มํ นิสฺสาย ตเถว ตว โสตฺถิภาโว โหตูติ อตฺโถฯ อถ วา กโรมีติ อิจฺฉามิฯ

เอเตน สจฺเจนาติ สเจ เทวตาหิ ตสฺส โสตฺถินา อานีตภาโว สจฺโจ, เอเตน สจฺเจน มมปิ ปุตฺตํ สรนฺตุ เทวา , รามํ วิย ตมฺปิ อาหริตฺวา มม ทสฺสนฺตูติ อตฺโถฯ อนุญฺญาโตติ โปริสาเทน ‘‘คจฺฉา’’ติ อนุญฺญาโต เทวตานํ อานุภาเวน โสตฺถิ ปฏิอาคจฺฉ ปุตฺตาติ วทติฯ

ชาตุ มลีนสตฺเตติ ชาตุ เอกํเสน อลีนสตฺเต มม ภาติเก อหํ สมฺมุขา วา ปรมฺมุขา วา มโนปโทสํ น สรามิ, น มยา ตมฺหิ มโนปโทโส กตปุพฺโพติ เอวมสฺส กนิฏฺฐา สจฺจมกาสิฯ ยสฺมา จ เม อนธิมโนสิ , สามีติ มม, สามิ อลีนสตฺตุ ยสฺมา ตฺวํ อนธิมโนสิ, มํ อภิภวิตฺวา อติกฺกมิตฺวา อญฺญํ มเนน น ปตฺเถสิฯ น จาปิ เม มนสา อปฺปิโยสีติ มยฺหมฺปิ จ มนสา ตฺวํ อปฺปิโย น โหสิ, อญฺญมญฺญํ ปิยสํวาสาว มยนฺติ เอวมสฺส อคฺคมเหสี สจฺจมกาสิฯ

กุมาโรปิ ปิตรา อกฺขาตนเยน รกฺขาวาสมคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ ยกฺโขปิ ‘‘ขตฺติยา นาม พหุมายา โหนฺติ, โก ชานาติ, กิํ ภวิสฺสตี’’ติ รุกฺขํ อภิรุหิตฺวา รญฺโญ อาคมนํ โอโลเกนฺโต นิสีทิฯ โส กุมารํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ปิตรํ นิวตฺเตตฺวา ปุตฺโต อาคโต ภวิสฺสติ, นตฺถิ เม ภย’’นฺติ โอตริตฺวา ตสฺส ปิฏฺฐิํ ทสฺเสนฺโต นิสีทิฯ โส อาคนฺตฺวา ตสฺส ปุรโต อฏฺฐาสิฯ อถ ยกฺโข คาถมาห –

[83]

‘‘พฺรหา อุชู จารุมุโข กุโตสิ, น มํ ปชานาสิ วเน วสนฺตํ;

ลุทฺทํ มํ ญตฺวา ‘ปุริสาทโก’สิ, โก โสตฺถิมาชานมิธาวเชยฺยา’’ติฯ

ตตฺถ โก โสตฺถิมาชานมิธาวเชยฺยาติ กุมาร โก นาม ปุริโส อตฺตโน โสตฺถิภาวํ ชานนฺโต อิจฺฉนฺโต อิธาคจฺเฉยฺย, ตฺวํ อชานนฺโต อาคโต มญฺเญติฯ

ตํ สุตฺวา กุมาโร คาถมาห –

[84]

‘‘ชานามิ ลุทฺท ปุริสาทโก ตฺวํ, น ตํ น ชานามิ วเน วสนฺตํ;

อหญฺจ ปุตฺโตสฺมิ ชยทฺทิสสฺส, มมชฺช ขาท ปิตุโน ปโมกฺขา’’ติฯ

ตตฺถ ปโมกฺขาติ ปโมกฺขเหตุ อหํ ปิตุ ชีวิตํ ทตฺวา อิธาคโต, ตสฺมา ตํ มุญฺจ, มํ ขาทาหีติ อตฺโถฯ

ตโต ยกฺโข คาถมาห –

[85]

‘‘ชานามิ ปุตฺโตติ ชยทฺทิสสฺส, ตถา หิ โว มุขวณฺโณ อุภินฺนํ;

สุทุกฺกรญฺเญว กตํ ตเวทํ, โย มตฺตุมิจฺเฉ ปิตุโน ปโมกฺขา’’ติฯ

ตตฺถ ตถา หิ โวติ ตาทิโส โว ตุมฺหากํฯ อุภินฺนมฺปิ สทิโสว มุขวณฺโณ โหตีติ อตฺโถฯ กตํ ตเวทนฺติ อิทํ ตว กมฺมํ สุทุกฺกรํฯ

ตโต กุมาโร คาถมาห –

[86]

‘‘น ทุกฺกรํ กิญฺจิ มเหตฺถ มญฺเญ, โย มตฺตุมิจฺเฉ ปิตุโน ปโมกฺขา;

มาตุ จ เหตุ ปรโลก คนฺตฺวา, สุเขน สคฺเคน จ สมฺปยุตฺโต’’ติฯ

ตตฺถ กิญฺจิ มเหตฺถ มญฺเญติ กิญฺจิ อหํ เอตฺถ น มญฺญามิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยกฺข โย ปุคฺคโล ปิตุ วา ปโมกฺขตฺถาย มาตุ วา เหตุ ปรโลกํ คนฺตฺวา สุเขน สคฺเค นิพฺพตฺตนกสุเขน สมฺปยุตฺโต ภวิตุํ มตฺตุมิจฺเฉ มริตุํ อิจฺฉติ, ตสฺมา อหํ เอตฺถ มาตาปิตูนํ อตฺถาย ชีวิตปริจฺจาเค กิญฺจิ ทุกฺกรํ น มญฺญามีติฯ

ตํ สุตฺวา ยกฺโข ‘‘กุมาร, มรณสฺส อภยานกสตฺโต นาม นตฺถิ, ตฺวํ กสฺมา น ภายสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ตสฺส กเถนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[87]

‘‘อหญฺจ โข อตฺตโน ปาปกิริยํ, อาวี รโห วาปิ สเร น ชาตุ;

สงฺขาตชาตีมรโณหมสฺมิ, ยเถว เม อิธ ตถา ปรตฺถฯ

[88]

‘‘ขาทชฺช มํ ทานิ มหานุภาว, กรสฺสุ กิจฺจานิ อิมํ สรีรํ;

รุกฺขสฺส วา เต ปปตามิ อคฺคา, ฉาทยมาโน มยฺหํ ตฺวมเทสิ มํส’’นฺติฯ

ตตฺถ สเร น ชาตูติ เอกํเสเนว น สรามิฯ สงฺขาตชาตีมรโณหมสฺมีติ อหํ ญาเณน สุปริจฺฉินฺนชาติมรโณ, ชาตสตฺโต อมรณธมฺโม นาม นตฺถีติ ชานามิฯ ยเถว เม อิธาติ ยเถว มม อิธ , ตถา ปรโลเก, ยถา จ ปรโลเก, ตถา อิธาปิ มรณโต มุตฺติ นาม นตฺถีติ อิทมฺปิ มม ญาเณน สุปริจฺฉินฺนํฯ กรสฺสุ กิจฺจานีติ อิมินา สรีเรน กตฺตพฺพกิจฺจานิ กร, อิมํ เต มยา นิสฺสฏฺฐํ สรีรํฯ ฉาทยมาโน มยฺหํ ตฺวมเทสิ มํสนฺติ มยิ รุกฺขคฺคา ปติตฺวา มเต มม สรีรโต ตฺวํ ฉาทยมาโน โรจยมาโน ยํ ยํ อิจฺฉสิ, ตํ ตํ มํสํ อเทสิ, ขาเทยฺยาสีติ อตฺโถฯ

ยกฺโข ตสฺส วจนํ สุตฺวา ภีโต หุตฺวา ‘‘น สกฺกา อิมสฺส มํสํ ขาทิตุํ, อุปาเยน นํ ปลาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –

[89]

‘‘อิทญฺจ เต รุจฺจติ ราชปุตฺต, จเชสิ ปาณํ ปิตุโน ปโมกฺขา;

ตสฺมา หิ โส ตฺวํ ตรมานรูโป, สมฺภญฺช กฏฺฐานิ ชเลหิ อคฺคิ’’นฺติฯ

ตตฺถ ชเลหีติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สารทารูนิ อาหริตฺวา อคฺคิํ ชาเลตฺวา นิทฺธูเม องฺคาเร กร, ตตฺถ เต มํสํ ปจิตฺวา ขาทิสฺสามีติ ทีเปติฯ

โส ตถา กตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ ตํ การณํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อิตรํ คาถมาห –

[90]

‘‘ตโต หเว ธิติมา ราชปุตฺโต, ทารุํ สมาหริตฺวา มหนฺตมคฺคิํ;

สนฺตีปยิตฺวา ปฏิเวทยิตฺถ, อาทีปิโต ทานิ มหายมคฺคี’’ติฯ

ยกฺโข อคฺคิํ กตฺวา อาคตํ กุมารํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ปุริสสีโห, มรณาปิสฺส ภยํ นตฺถิ, มยา เอตฺตกํ กาลํ เอวํ นิพฺภโย นาม น ทิฏฺฐปุพฺโพ’’ติ โลมหํสชาโต กุมารํ ปุนปฺปุนํ โอโลเกนฺโต นิสีทิฯ กุมาโร ตสฺส กิริยํ ทิสฺวา คาถมาห –

[91]

‘‘ขาทชฺช มํ ทานิ ปสยฺหการิ, กิํ มํ มุหุํ เปกฺขสิ หฏฺฐโลโม;

ตถา ตถา ตุยฺหมหํ กโรมิ, ยถา ยถา มํ ฉาทยมาโน อเทสี’’ติฯ

ตตฺถ มุหุนฺติ ปุนปฺปุนํฯ ตถา ตถา ตุยฺหมหนฺติ อหํ ตุยฺหํ ตถา ตถา วจนํ กโรมิ, อิทานิ กิํ กริสฺสามิ, ยถา ยถา มํ ฉาทยมาโน โรจยมาโน อเทสิ ขาทิสฺสสิ, ตสฺมา ขาทชฺช มนฺติฯ

อถสฺส วจนํ สุตฺวา ยกฺโข คาถมาห –

[92]

‘‘โก ตาทิสํ อรหติ ขาทิตาเย, ธมฺเม ฐิตํ สจฺจวาทิํ วทญฺญุํ;

มุทฺธาปิ ตสฺส วิผเลยฺย สตฺตธา, โย ตาทิสํ สจฺจวาทิํ อเทยฺยา’’ติฯ

ตํ สุตฺวา กุมาโร ‘‘สเจ มํ น ขาทิตุกาโมสิ, อถ กสฺมา ทารูนิ ภญฺชาเปตฺวา อคฺคิํ กาเรสี’’ติ วตฺวา ‘‘ปลายิสฺสติ นุ โข, โนติ ตว ปริคฺคณฺหนตฺถายา’’ติ วุตฺเต ‘‘ตฺวํ อิทานิ มํ กถํ ปริคฺคณฺหิสฺสสิ, โยหํ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโต สกฺกสฺส เทวรญฺโญ อตฺตานํ ปริคฺคณฺหิตุํ นาทาสิ’’นฺติ วตฺวา อาห –

[93]

‘‘อิทญฺหิ โส พฺราหฺมณํ มญฺญมาโน, สโส อวาเสสิ สเก สรีเร;

เตเนว โส จนฺทิมา เทวปุตฺโต, สสตฺถุโต กามทุหชฺช ยกฺขา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อิทญฺหิ โส สสปณฺฑิโต ‘‘พฺราหฺมโณ เอโส’’ติ พฺราหฺมณํ มญฺญมาโน ‘‘อชฺช อิมํ สรีรํ ขาทิตฺวา อิเธว วสา’’ติ เอวํ สเก สรีเร อตฺตโน สรีรํ ทาตุํ อวาเสสิ, วสาเปสีติ อตฺโถฯ

สรีรญฺจสฺส ภกฺขตฺถาย อทาสิฯ สกฺโก ปพฺพตรสํ ปีเฬตฺวา อาทาย จนฺทมณฺฑเล สสลกฺขณํ อกาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย เตเนว สสลกฺขเณน โส จนฺทิมา เทวปุตฺโต ‘‘สสี สสี’’ติ เอวํ สสตฺถุโต โลกสฺส กามทุโห เปมวฑฺฒโน อชฺช ยกฺข วิโรจติฯ กปฺปฏฺฐิยญฺเหตํ ปาฏิหาริยนฺติฯ

ตํ สุตฺวา ยกฺโข กุมารํ วิสฺสชฺเชนฺโต คาถมาห –

[94]

‘‘จนฺโท ยถา ราหุมุขา ปมุตฺโต, วิโรจเต ปนฺนรเสว ภาณุมา;

เอวํ ตุวํ โปริสาทา ปมุตฺโต, วิโรจ กปฺปิเล มหานุภาว;

อาโมทยํ ปิตรํ มาตรญฺจ, สพฺโพ จ เต นนฺทตุ ญาติปกฺโข’’ติฯ

ตตฺถ ภาณุมาติ สูริโยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปนฺนรเส ราหุมุขา มุตฺโต จนฺโท วา ภาณุมา วา วิโรจติ, เอวํ ตฺวมฺปิ มม สนฺติกา มุตฺโต กปิลรฏฺเฐ วิโรจ มหานุภาวาติฯ นนฺทตูติ ตุสฺสตุฯ

คจฺฉ มหาวีราติ มหาสตฺตํ อุยฺโยเชสิฯ โสปิ ตํ นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ปญฺจ สีลานิ ทตฺวา ‘‘ยกฺโข นุ โข เอส, โน’’ติ ปริคฺคณฺหนฺโต ‘‘ยกฺขานํ อกฺขีนิ รตฺตานิ โหนฺติ อนิมฺมิสานิ จ, ฉายา น ปญฺญายติ, อจฺฉมฺภิตา โหนฺติฯ นายํ ยกฺโข, มนุสฺโส เอโสฯ มยฺหํ ปิตุ กิร ตโย ภาตโร ยกฺขินิยา คหิตาฯ เตสุ เอตาย ทฺเว ขาทิตา ภวิสฺสนฺติ, เอโก ปุตฺตสิเนเหน ปฏิชคฺคิโต ภวิสฺสติ, อิมินา เตน ภวิตพฺพํ, อิมํ เนตฺวา มยฺหํ ปิตุ อาจิกฺขิตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เอหิ อมฺโภ, น ตฺวํ ยกฺโข, ปิตุ เม เชฏฺฐภาติโกสิ, เอหิ มยา สทฺธิํ คนฺตฺวา กุลสนฺตเก รชฺเช ฉตฺตํ อุสฺสาเปหี’’ติ วตฺวา อิตเรน ‘‘นาหํ มนุสฺโส’’ติ วุตฺเต ‘‘น ตฺวํ มยฺหํ สทฺทหสิ, อตฺถิ ปน โส, ยสฺส สทฺทหสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อตฺถิ อสุกฏฺฐาเน ทิพฺพจกฺขุกตาปโส’’ติ วุตฺเต ตํ อาทาย ตตฺถ อคมาสิฯ

ตาปโส เต ทิสฺวาว ‘‘กิํ กโรนฺตา ปิตาปุตฺตา อรญฺเญ จรถา’’ติ วตฺวา เตสํ ญาติภาวํ กเถสิ ฯ โปริสาโท ตสฺส สทฺทหิตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ คจฺฉ, อหํ เอกสฺมิญฺเญว อตฺตภาเว ทฺวิธา ชาโต, น เม รชฺเชนตฺโถ, ปพฺพชิสฺสามห’’นฺติ ตาปสสฺส สนฺติเก อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ อถ นํ กุมาโร วนฺทิตฺวา นครํ อคมาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา –

[95]

‘‘ตโต หเว ธิติมา ราชปุตฺโต, กตญฺชลี ปริยาย โปริสาทํ;

อนุญฺญาโต โสตฺถิ สุขี อโรโค, ปจฺจาคมา กปิลมลีนสตฺตา’’ติฯ –

คาถํ วตฺวา ตสฺส นครํ คตสฺส เนคมาทีหิ กตกิริยํ ทสฺเสนฺโต โอสานคาถมาห –

[96]

‘‘ตํ เนคมา ชานปทา จ สพฺเพ, หตฺถาโรหา รถิกา ปตฺติกา จ;

นมสฺสมานา ปญฺชลิกา อุปาคมุํ, นมตฺถุ เต ทุกฺกรการโกสี’’ติฯ

ราชา ‘‘กุมาโร กิร อาคโต’’ติ สุตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ อกาสิฯ กุมาโร มหาชนปริวาโร คนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิฯ อถ นํ โส ปุจฺฉิ – ‘‘ตาต, กถํ ตาทิสา โปริสาทา มุตฺโตสี’’ติฯ ‘‘ตาต, นายํ ยกฺโข, ตุมฺหากํ เชฏฺฐภาติโก, เอส มยฺหํ เปตฺเตยฺโย’’ติ สพฺพํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ มม เปตฺเตยฺยํ ทฏฺฐุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ราชา ตงฺขณญฺเญว เภริํ จราเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ตาปสานํ สนฺติกํ อคมาสิฯ มหาตาปโส ตสฺส ยกฺขินิยา อาเนตฺวา อขาทิตฺวา โปสิตการณญฺจ ยกฺขาภาวการณญฺจ เตสํ ญาติภาวญฺจ สพฺพํ วิตฺถารโต กเถสิฯ ราชา ‘‘เอหิ, ภาติก, รชฺชํ กาเรหี’’ติ อาหฯ ‘‘อลํ มหาราชา’’ติฯ ‘‘เตน หิ เอถ อุยฺยาเน วสิสฺสถ, อหํ โว จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ? ‘‘น อาคจฺฉามิ มหาราชา’’ติฯ ราชา เตสํ อสฺสมปทโต อวิทูเร เอกํ ปพฺพตนฺตรํ พนฺธิตฺวา มหนฺตํ ตฬากํ กาเรตฺวา เกทาเร สมฺปาเทตฺวา มหฑฺฒกุลสหสฺสํ อาเนตฺวา มหาคามํ นิวาเสตฺวา ตาปสานํ ภิกฺขาจารํ ปฏฺฐเปสิฯ

โส คาโม จูฬกมฺมาสทมฺมนิคโม นาม ชาโตฯ สุตโสมมหาสตฺเตน โปริสาทสฺส ทมิตปเทโส ปน มหากมฺมาสทมฺมนิคโมติ เวทิตพฺโพฯ

สตฺถา อิทํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน มาตุโปสกตฺเถโร โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, ตาปโส สาริปุตฺโต, โปริสาโท องฺคุลิมาโล, กนิฏฺฐา อุปฺปลวณฺณา, อคฺคมเหสี ราหุลมาตา, อลีนสตฺตุกุมาโร ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

ชยทฺทิสชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[514] 4. ฉทฺทนฺตชาตกวณฺณนา

กิํ นุ โสจสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทหรภิกฺขุนิํ อารพฺภ กเถสิฯ สา กิร สาวตฺถิยํ กุลธีตา ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา เอกทิวสํ ภิกฺขุนีหิ สทฺธิํ ธมฺมสวนาย คนฺตฺวา อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ทสพลสฺส อปริมาณปุญฺญปภาวาภินิพฺพตฺตํ อุตฺตมรูปสมฺปตฺติยุตฺตํ อตฺตภาวํ โอโลเกตฺวา ‘‘ปริจิณฺณปุพฺพา นุ โข เม ภวสฺมิํ วิจรนฺติยา อิมสฺส มหาปุริสสฺส ปาทปริจาริกา’’ติ จินฺเตสิฯ อถสฺสา ตงฺขณญฺเญว ชาติสฺสรญาณํ อุปฺปชฺชิ – ‘‘ฉทฺทนฺตวารณกาเล อหํ อิมสฺส มหาปุริสสฺส ปาทปริจาริกา ภูตปุพฺพา’’ติฯ อถสฺสา สรนฺติยา มหนฺตํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชิฯ สา ปีติเวเคน มหาหสิตํ หสิตฺวา ปุน จินฺเตสิ – ‘‘ปาทปริจาริกา นาม สามิกานํ หิตชฺฌาสยา อปฺปกา, อหิตชฺฌาสยาว พหุตรา, หิตชฺฌาสยา นุ โข อหํ อิมสฺส มหาปุริสสฺส อโหสิํ, อหิตชฺฌาสยา’’ติฯ สา อนุสฺสรมานา ‘‘อหํ อปฺปมตฺตกํ โทสํ หทเย ฐเปตฺวา วีสรตนสติกํ ฉทฺทนฺตมหาคชิสฺสรํ โสนุตฺตรํ นาม เนสาทํ เปเสตฺวา วิสปีตสลฺเลน วิชฺฌาเปตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิ’’นฺติ อทฺทสฯ อถสฺสา โสโก อุทปาทิ, หทยํ อุณฺหํ อโหสิ, โสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี อสฺสสิตฺวา ปสฺสสิตฺวา มหาสทฺเทน ปโรทิฯ

ตํ ทิสฺวา สตฺถา สิตํ ปาตุ กริตฺวา ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย สิตสฺส ปาตุกมฺมายา’’ติ ภิกฺขุสงฺเฆน ปุฏฺโฐ ‘‘ภิกฺขเว, อยํ ทหรภิกฺขุนี ปุพฺเพ มยิ กตํ อปราธํ สริตฺวา โรทตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต หิมวนฺตปเทเส ฉทฺทนฺตทหํ อุปนิสฺสาย อฏฺฐสหสฺสา หตฺถินาคา วสิํสุ อิทฺธิมนฺตา เวหาสงฺคมาฯ ตทา โพธิสตฺโต เชฏฺฐกวารณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โส สพฺพเสโต อโหสิ รตฺตมุขปาโทฯ โส อปรภาเค วุทฺธิปฺปตฺโต อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพโธ อโหสิ วีสรตนสตายาโมฯ อฏฺฐปณฺณาสหตฺถาย รชตทามสทิสาย โสณฺฑาย สมนฺนาคโตฯ ทนฺตา ปนสฺส ปริกฺเขปโต ปนฺนรสหตฺถา อเหสุํ ทีฆโต ติํสหตฺถา ฉพฺพณฺณรํสีหิ สมนฺนาคตาฯ โส อฏฺฐนฺนํ นาคสหสฺสานํ เชฏฺฐโก อโหสิ, ปญฺจสเต ปจฺเจกพุทฺเธ ปูเชสิฯ ตสฺส ทฺเว อคฺคมเหสิโย อเหสุํ – จูฬสุภทฺทา, มหาสุภทฺทา จาติฯ นาคราชา อฏฺฐนาคสหสฺสปริวาโร กญฺจนคุหายํ วสติฯ โส ปน ฉทฺทนฺตทโห อายามโต จ วิตฺถารโต จ ปณฺณาสโยชโน โหติฯ ตสฺส มชฺเฌ ทฺวาทสโยชนปฺปมาเณ ฐาเน เสวาโล วา ปณกํ วา นตฺถิ, มณิกฺขนฺธวณฺณอุทกเมว สนฺติฏฺฐติ, ตทนนฺตรํ โยชนวิตฺถตํ สุทฺธํ กลฺลหารวนํ, ตํ อุทกํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตํ, ตทนนฺตรํ โยชนวิตฺถตเมว สุทฺธํ นีลุปฺปลวนํ ตํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตํ, ตโต โยชนโยชนวิตฺถตาเนว รตฺตุปฺปลเสตุปฺปลรตฺตปทุมเสตปทุมกุมุทวนานิ ปุริมํ ปุริมํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตานิฯ อิเมสํ ปน สตฺตนฺนํ วนานํ อนนฺตรํ สพฺเพสมฺปิ เตสํ กลฺลหาราทิวนานํ วเสน โอมิสฺสกวนํ โยชนวิตฺถตเมว ตานิ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ ตทนนฺตรํ นาคานํ กฏิปฺปมาเณ อุทเก โยชนวิตฺถตเมว รตฺตสาลิวนํ, ตทนนฺตรํ อุทกปริยนฺเต โยชนวิตฺถตเมว นีลปีตโลหิตโอทาตสุรภิสุขุมกุสุมสมากิณฺณํ ขุทฺทกคจฺฉวนํ, อิติ อิมานิ ทส วนานิ โยชนวิตฺถตาเนวฯ

ตโต ขุทฺทกราชมาสมหาราชมาสมุคฺควนํ, ตทนนฺตรํ ติปุสเอลาลุกลาพุกุมฺภณฺฑวลฺลิวนานิ, ตโต ปูครุกฺขปฺปมาณํ อุจฺฉุวนํ, ตโต หตฺถิทนฺตปฺปมาณผลํ กทลิวนํ , ตโต สาลวนํ, ตทนนฺตรํ จาฏิปฺปมาณผลํ ปนสวนํ, ตโต มธุรผลํ จิญฺจวนํ, ตโต อมฺพวนํ, ตโต กปิฏฺฐวนํ, ตโต โอมิสฺสโก มหาวนสณฺโฑ, ตโต เวฬุวนํ, อยมสฺส ตสฺมิํ กาเล สมฺปตฺติฯ สํยุตฺตฏฺฐกถายํ ปน อิทานิ ปวตฺตมานสมฺปตฺติเยว กถิตาฯ

เวฬุวนํ ปน ปริกฺขิปิตฺวา สตฺต ปพฺพตา ฐิตาฯ เตสํ พาหิรนฺตโต ปฏฺฐาย ปฐโม จูฬกาฬปพฺพโต นาม, ทุติโย มหากาฬปพฺพโต นาม, ตโต อุทกปพฺพโต นาม, ตโต จนฺทิมปสฺสปพฺพโต นาม, ตโต สูริยปสฺสปพฺพโต นาม, ตโต มณิปสฺสปพฺพโต นาม, สตฺตโม สุวณฺณปสฺสปพฺพโต นามฯ โส อุพฺเพธโต สตฺตโยชนิโก ฉทฺทนฺตทหํ ปริกฺขิปิตฺวา ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิ วิย ฐิโตฯ ตสฺส อพฺภนฺตริมํ ปสฺสํ สุวณฺณวณฺณํ, ตโต นิกฺขนฺเตน โอภาเสน ฉทฺทนฺตทโห สมุคฺคตพาลสูริโย วิย โหติฯ พาหิรปพฺพเตสุ ปน เอโก อุพฺเพธโต ฉโยชนิโก, เอโก ปญฺจ, เอโก จตฺตาริ, เอโก ตีณิ, เอโก ทฺเว, เอโก โยชนิโก, เอวํ สตฺตปพฺพตปริกฺขิตฺตสฺส ปน ตสฺส ทหสฺส ปุพฺพุตฺตรกณฺเณ อุทกวาตปฺปหรโณกาเส มหานิคฺโรธรุกฺโข อตฺถิฯ ตสฺส ขนฺโธ ปริกฺเขปโต ปญฺจโยชนิโก, อุพฺเพธโต สตฺตโยชนิโก, จตูสุ ทิสาสุ จตสฺโส สาขา ฉโยชนิกา, อุทฺธํ อุคฺคตสาขาปิ ฉโยชนิกาว, อิติ โส มูลโต ปฏฺฐาย อุพฺเพเธน เตรสโยชนิโก, สาขานํ โอริมนฺตโต ยาว ปาริมนฺตา ทฺวาทสโยชนิโก, อฏฺฐหิ ปาโรหสหสฺเสหิ ปฏิมณฺฑิโต มุณฺฑมณิปพฺพโต วิย วิลาสมาโน ติฏฺฐติฯ ฉทฺทนฺตทหสฺส ปน ปจฺฉิมทิสาภาเค สุวณฺณปสฺสปพฺพเต ทฺวาทสโยชนิกา กญฺจนคุหา ติฏฺฐติฯ ฉทฺทนฺโต นาม นาคราชา วสฺสารตฺเต เหมนฺเต อฏฺฐสหสฺสนาคปริวุโต กญฺจนคุหายํ วสติฯ คิมฺหกาเล อุทกวาตํ สมฺปฏิจฺฉมาโน มหานิคฺโรธมูเล ปาโรหนฺตเร ติฏฺฐตีฯ

อถสฺส เอกทิวสํ ‘‘มหาสาลวนํ ปุปฺผิต’’นฺติ ตรุณนาคา อาคนฺตฺวา อาโรจยิํสุฯ โส สปริวาโร ‘‘สาลกีฬํ กีฬิสฺสามี’’ติ สาลวนํ คนฺตฺวา เอกํ สุปุปฺผิตํ สาลรุกฺขํ กุมฺเภน ปหริฯ ตทา จูฬสุภทฺทา ปฏิวาตปสฺเส ฐิตา, ตสฺสา สรีเร สุกฺขทณฺฑกมิสฺสกานิ ปุราณปณฺณานิ เจว ตมฺพกิปิลฺลิกานิ จ ปติํสุฯ มหาสุภทฺทา อโธวาตปสฺเส ฐิตา, ตสฺสา สรีเร ปุปฺผเรณุกิญฺชกฺขปตฺตานิ ปติํสุฯ

จูฬสุภทฺทา ‘‘อยํ นาคราชา อตฺตโน ปิยภริยาย อุปริ ปุปฺผเรณุกิญฺชกฺขปตฺตานิ ปาเตสิ, มม สรีเร สุกฺขทณฺฑกมิสฺสานิ ปุราณปณฺณานิ เจว ตมฺพกิปิลฺลิกานิ จ ปาเตสิ, โหตุ, กาตพฺพํ ชานิสฺสามี’’ติ มหาสตฺเต เวรํ พนฺธิฯ

อปรมฺปิ ทิวสํ นาคราชา สปริวาโร นฺหานตฺถาย ฉทฺทนฺตทหํ โอตริฯ อถ ทฺเว ตรุณนาคา โสณฺฑาหิ อุสิรกลาเป คเหตฺวา เกลาสกูฏํ มชฺชนฺตา วิย นฺหาเปสุํฯ ตสฺมิํ นฺหตฺวา อุตฺติณฺเณ ทฺเว กเรณุโย นฺหาเปสุํฯ ตาปิ อุตฺตริตฺวา มหาสตฺตสฺส สนฺติเก อฏฺฐํสุฯ ตโต อฏฺฐสหสฺสนาคาสรํ โอตริตฺวา อุทกกีฬํ กีฬิตฺวา สรโต นานาปุปฺผานิ อาหริตฺวา รชตถูปํ อลงฺกโรนฺตา วิย มหาสตฺตํ อลงฺกริตฺวา ปจฺฉา ทฺเว กเรณุโย อลงฺกริํสุฯ อเถโก หตฺถี สเร วิจรนฺโต สตฺตุทฺทยํ นาม มหาปทุมํ ลภิตฺวา อาหริตฺวา มหาสตฺตสฺส อทาสิฯ โส ตํ โสณฺฑาย คเหตฺวา เรณุํ กุมฺเภ โอกิริตฺวา เชฏฺฐกาย มหาสุภทฺทาย อทาสิฯ ตํ ทิสฺวา อิตรา ‘‘อิทมฺปิ สตฺตุทฺทยํ มหาปทุมํ อตฺตโน ปิยภริยาย เอว อทาสิ, น มยฺห’’นฺติ ปุนปิ ตสฺมิํ เวรํ พนฺธิฯ

อเถกทิวสํ โพธิสตฺเต มธุรผลานิ เจว ภิสมุฬาลานิ จ โปกฺขรมธุนา โยเชตฺวา ปญฺจสเต ปจฺเจกพุทฺเธ โภเชนฺเต จูฬสุภทฺทา อตฺตนา ลทฺธผลาผลํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ทตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิโต จวิตฺวา มทฺทราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สุภทฺทา นาม ราชกญฺญา หุตฺวา วยปฺปตฺตา พาราณสิรญฺโญ อคฺคมเหสิภาวํ ปตฺวา ตสฺส ปิยา มนาปา ตํ อตฺตโน รุจิํ กาเรตุํ สมตฺถา หุตฺวา ตสฺส อาจิกฺขิตฺวา เอกํ ลุทฺทกํ เปเสตฺวา อิมํ หตฺถิํ วิสปีเตน สลฺเลน วิชฺฌาเปตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ฉพฺพณฺณรํสิํ วิสฺสชฺเชนฺเต ยมกทนฺเต อาหราเปตุํ สมตฺถา โหมี’’ติ ปตฺถนํ ฐเปสิฯ สา ตโต ปฏฺฐาย โคจรํ อคฺคเหตฺวา สุสฺสิตฺวา นจิรสฺเสว กาลํ กตฺวา มทฺทรฏฺเฐ ราชอคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, สุภทฺทาติสฺสา นามํ กริํสุฯ อถ นํ วยปฺปตฺตํ พาราณสิรญฺโญ อทํสุฯ สา ตสฺส ปิยา อโหสิ มนาปา, โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺฐิกา หุตฺวา ชาติสฺสรญาณญฺจ ปฏิลภิฯ สา จินฺเตสิ – ‘‘สมิทฺธา เม ปตฺถนา, อิทานิ ตสฺส นาคสฺส ยมกทนฺเต อาหราเปสฺสามี’’ติฯ ตโต สรีรํ เตเลน มกฺเขตฺวา กิลิฏฺฐวตฺถํ นิวาเสตฺวา คิลานาการํ ทสฺเสตฺวา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา มญฺจเก นิปชฺชิฯ ราชา ‘‘กุหิํ สุภทฺทา’’ติ วตฺวา ‘‘คิลานา’’ติ สุตฺวา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา มญฺจเก นิสีทิตฺวา ตสฺสา ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[97]

‘‘กิํ นุ โสจสินุจฺจงฺคิ, ปณฺฑูสิ วรวณฺณินิ;

มิลายสิ วิสาลกฺขิ, มาลาว ปริมทฺทิตา’’ติฯ

ตตฺถ อนุจฺจงฺคีติ กญฺจนสนฺนิภสรีเรฯ มาลาว ปริมทฺทิตาติ หตฺเถหิ ปริมทฺทิตา ปทุมมาลา วิยฯ

ตํ สุตฺวา สา อิตรํ คาถมาห –

[98]

‘‘โทหโฬ เม มหาราช, สุปินนฺเตนุปชฺฌคา;

น โส สุลภรูโปว, ยาทิโส มม โทหโฬ’’ติฯ

ตตฺถ น โสติ ยาทิโส มม สุปินนฺเตนุปชฺฌคา สุปิเน ปสฺสนฺติยา มยา ทิฏฺโฐ โทหโฬ, โส สุลภรูโป วิย น โหติ, ทุลฺลโภ โส, มยฺหํ ปน ตํ อลภนฺติยา ชีวิตํ นตฺถีติ อวจฯ

ตํ สุตฺวา ราชา คาถมาห –

[99]

‘‘เย เกจิ มานุสา กามา, อิธ โลกมฺหิ นนฺทเน;

สพฺเพ เต ปจุรา มยฺหํ, อหํ เต ทมฺมิ โทหฬ’’นฺติฯ

ตตฺถ ปจุราติ พหู สุลภาฯ

ตํ สุตฺวา เทวี, ‘‘มหาราช, ทุลฺลโภ มม โทหโฬ, น ตํ อิทานิ กเถมิ, ยาวตฺตกา ปน เต วิชิเต ลุทฺทา, เต สพฺเพ สนฺนิปาเตถ , เตสํ มชฺเฌ กเถสฺสามี’’ติ ทีเปนฺตี อนนฺตรํ คาถมาห –

[100]

‘‘ลุทฺทา เทว สมายนฺตุ, เย เกจิ วิชิเต ตว;

เอเตสํ อหมกฺขิสฺสํ, ยาทิโส มม โทหโฬ’’ติฯ

ราชา ‘‘สาธู’’ติ สิริคพฺภา นิกฺขมิตฺวา ‘‘ยาวติกา ติโยชนสติเก กาสิกรฏฺเฐ ลุทฺทา, เตสํ สนฺนิปาตตฺถาย เภริํ จราเปถา’’ติ อมจฺเจ อาณาเปสิฯ เต ตถา อกํสุฯ

นจิรสฺเสว กาสิรฏฺฐวาสิโน ลุทฺทา ยถาพลํ ปณฺณาการํ คเหตฺวา อาคนฺตฺวา อาคตภาวํ รญฺโญ อาโรจาเปสุํ ฯ เต สพฺเพปิ สฏฺฐิสหสฺสมตฺตา อเหสุํฯ ราชา เตสํ อาคตภาวํ ญตฺวา วาตปาเน ฐิโต หตฺถํ ปสาเรตฺวา เตสํ อาคตภาวํ เทวิยา กเถนฺโต อาห –

[101]

‘‘อิเม เต ลุทฺทกา เทวิ, กตหตฺถา วิสารทา;

วนญฺญู จ มิคญฺญู จ, มมตฺเถ จตฺตชีวิตา’’ติฯ

ตตฺถ อิเม เตติ เย ตฺวํ สนฺนิปาตาเปสิ, อิเม เตฯ กตหตฺถาติ วิชฺฌนเฉทเนสุ กตหตฺถา กุสลา สุสิกฺขิตาฯ วิสารทาติ นิพฺภยาฯ วนญฺญู จ มิคญฺญู จาติ วนานิ จ มิเค จ ชานนฺติฯ มมตฺเถติ สพฺเพปิ เจเต มมตฺเถ จตฺตชีวิตา, ยมหํ อิจฺฉามิ, ตํ กโรนฺตีติฯ

ตํ สุตฺวา เทวี เต อามนฺเตตฺวา อิตรํ คาถมาห –

[102]

‘‘ลุทฺทปุตฺตา นิสาเมถ, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;

ฉพฺพิสาณํ คชํ เสตํ, อทฺทสํ สุปิเน อหํ;

ตสฺส ทนฺเตหิ เม อตฺโถ, อลาเภ นตฺถิ ชีวิต’’นฺติฯ

ตตฺถ นิสาเมถาติ สุณาถฯ ฉพฺพิสาณนฺติ ฉพฺพณฺณวิสาณํฯ

ตํ สุตฺวา ลุทฺทปุตฺตา อาหํสุ –

[103]

‘‘น โน ปิตูนํ น ปิตามหานํ, ทิฏฺโฐ สุโต กุญฺชโร ฉพฺพิสาโณ;

ยมทฺทสา สุปิเน ราชปุตฺตี, อกฺขาหิ โน ยาทิโส หตฺถินาโค’’ติฯ

ตตฺถ ปิตูนนฺติ กรณตฺเถ สามิวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เทวิ เนว อมฺหากํ ปิตูหิ, น ปิตามเหหิ เอวรูโป กุญฺชโร ทิฏฺฐปุพฺโพ, ปเคว อมฺเหหิ, ตสฺมา อตฺตนา ทิฏฺฐลกฺขณวเสน อกฺขาหิ โน, ยาทิโส ตยา ทิฏฺโฐ หตฺถินาโคติฯ

อนนฺตรคาถาปิ เตเหว วุตฺตา –

[104]

‘‘ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;

กตมํ ทิสํ ติฏฺฐติ นาคราชา, ยมทฺทสา สุปิเน ฉพฺพิสาณ’’นฺติฯ

ตตฺถ ทิสาติ ทิสาสุฯ กตมนฺติ เอตาสุ ทิสาสุ กตมาย ทิสายาติฯ

เอวํ วุตฺเต สุภทฺทา สพฺเพ ลุทฺเท โอโลเกตฺวา เตสํ อนฺตเร ปตฺถฏปาทํ ภตฺตปุฏสทิสชงฺฆํ มหาชาณุกํ มหาผาสุกํ พหลมสฺสุตมฺพทาฐิกํ นิพฺพิทฺธปิงฺคลํ ทุสฺสณฺฐานํ พีภจฺฉํ สพฺเพสํ มตฺถกมตฺถเกน ปญฺญายมานํ มหาสตฺตสฺส ปุพฺพเวริํ โสนุตฺตรํ นาม เนสาทํ ทิสฺวา ‘‘เอส มม วจนํ กาตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ ราชานํ อนุชานาเปตฺวา ตํ อาทาย สตฺตภูมิกปาสาทสฺส อุปริมตลํ อารุยฺห อุตฺตรสีหปญฺชรํ วิวริตฺวา อุตฺตรหิมวนฺตาภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรตฺวา จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[105]

‘‘อิโต อุชุํ อุตฺตริยํ ทิสายํ, อติกฺกมฺม โส สตฺต คิรี พฺรหฺมนฺเต;

สุวณฺณปสฺโส นาม คิรี อุฬาโร, สุปุปฺผิโต กิมฺปุริสานุจิณฺโณฯ

[106]

‘‘อารุยฺห เสลํ ภวนํ กินฺนรานํ, โอโลกย ปพฺพตปาทมูลํ;

อถ ทกฺขสี เมฆสมานวณฺณํ, นิคฺโรธราชํ อฏฺฐสหสฺสปาทํฯ

[107]

‘‘ตตฺถจฺฉตี กุญฺชโร ฉพฺพิสาโณ, สพฺพเสโต ทุปฺปสโห ปเรภิ;

รกฺขนฺติ นํ อฏฺฐสหสฺสนาคา, อีสาทนฺตา วาตชวปฺปหาริโนฯ

[108]

‘‘ติฏฺฐนฺติ เต ตุมูลํ ปสฺสสนฺตา, กุปฺปนฺติ วาตสฺสปิ เอริตสฺส;

มนุสฺสภูตํ ปน ตตฺถ ทิสฺวา, ภสฺมํ กเรยฺยุํ นาสฺส รโชปิ ตสฺสา’’ติฯ

ตตฺถ อิโตติ อิมมฺหา ฐานาฯ อุตฺตริยนฺติ อุตฺตรายฯ อุฬาโรติ มหา อิตเรหิ ฉหิ ปพฺพเตหิ อุจฺจตโรฯ โอโลกยาติ อาโลเกยฺยาสิฯ ตตฺถจฺฉตีติ ตสฺมิํ นิคฺโรธมูเล คิมฺหสมเย อุทกวาตํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต ติฏฺฐติฯ ทุปฺปสโหติ อญฺเญ ตํ อุปคนฺตฺวา ปสยฺหการํ กาตุํ สมตฺถา นาม นตฺถีติ ทุปฺปสโห ปเรภิฯ อีสาทนฺตาติ รถีสาย สมานทนฺตาฯ วาตชวปฺปหาริโนติ วาตชเวน คนฺตฺวา ปจฺจามิตฺเต ปหรณสีลา เอวรูปา อฏฺฐสหสฺสนาคา นาคราชานํ รกฺขนฺติฯ ตุมูลนฺติ ภิํสนกํ มหาสทฺทานุพนฺธํ อสฺสาสํ มุญฺจนฺตา ติฏฺฐนฺติฯ เอริตสฺสาติ วาตปหริตสฺส ยํ สทฺทานุพนฺธํ เอริตํ จลนํ กมฺปนํ, ตสฺสปิ กุปฺปนฺติ, เอวํผรุสา เต นาคาฯ นาสฺสาติ ตสฺส นาสวาเตน วิทฺธํเสตฺวา ภสฺมํ กตสฺส ตสฺส รโชปิ น ภเวยฺยาติฯ

ตํ สุตฺวา โสนุตฺตโร มรณภยภีโต อาห –

[109]

‘‘พหู หิเม ราชกุลมฺหิ สนฺติ, ปิฬนฺธนา ชาตรูปสฺส เทวิ;

มุตฺตา มณี เวฬุริยามยา จ, กิํ กาหสิ ทนฺตปิฬนฺธเนน;

มาเรตุกามา กุญฺชรํ ฉพฺพิสาณํ, อุทาหุ ฆาเตสฺสสิ ลุทฺทปุตฺเต’’ติฯ

ตตฺถ ปิฬนฺธนาติ อาภรณานิฯ เวฬุริยามยาติ เวฬุริยมยานิฯ ฆาเตสฺสสีติ อุทาหุ ปิฬนฺธนาปเทเสน ลุทฺทปุตฺเต ฆาตาเปตุกามาสีติ ปุจฺฉติฯ

ตโต เทวี คาถมาห –

[110]

‘‘สา อิสฺสิตา ทุกฺขิตา จสฺมิ ลุทฺท, อุทฺธญฺจ สุสฺสามิ อนุสฺสรนฺตี;

กโรหิ เม ลุทฺทก เอตมตฺถํ, ทสฺสามิ เต คามวรานิ ปญฺจา’’ติฯ

ตตฺถ สาติ สา อหํฯ อนุสฺสรนฺตีติ เตน วารเณน ปุเร มยิ กตํ เวรํ อนุสฺสรมานาฯ ทสฺสามิ เตติ เอตสฺมิํ เต อตฺเถ นิปฺผาทิเต สํวจฺฉเร สตสหสฺสุฏฺฐานเก ปญฺจ คามวเร ททามีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘สมฺม ลุทฺทปุตฺต อหํ ‘เอตํ ฉทฺทนฺตหตฺถิํ มาราเปตฺวา ยมกทนฺเต อาหราเปตุํ สมตฺถา โหมี’ติ ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธานํ ทานํ ทตฺวา ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิํ, มยา สุปินนฺเตน ทิฏฺฐํ นาม นตฺถิ, สา ปน มยา ปตฺถิตปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสติ, ตฺวํ คจฺฉนฺโต มา ภายี’’ติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา เปเสสิฯ โส ‘‘สาธุ, อยฺเย’’ติ ตสฺสา วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘เตน หิ เม ปากฏํ กตฺวา ตสฺส วสนฏฺฐานํ กเถหี’’ติ ปุจฺฉนฺโต อิมํ คาถมาห –

[111]

‘‘กตฺถจฺฉตี กตฺถ มุเปติ ฐานํ, วีถิสฺส กา นฺหานคตสฺส โหติ;

กถญฺหิ โส นฺหายติ นาคราชา, กถํ วิชาเนมุ คติํ คชสฺสา’’ติฯ

ตตฺถ กตฺถจฺฉตีติ กตฺถ วสติฯ กตฺถ มุเปตีติ กตฺถ อุเปติ, กตฺถ ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ วีถิสฺส กาติ ตสฺส นฺหานคตสฺส กา วีถิ โหติ, กตรมคฺเคน โส คจฺฉติฯ กถํ วิชาเนมุ คตินฺติ ตยา อกถิเต มยํ กถํ ตสฺส นาคราชสฺส คติํ วิชานิสฺสาม, ตสฺมา กเถหิ โนติ อตฺโถฯ

ตโต สา ชาติสฺสรญาเณน ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐฏฺฐานํ ตสฺส อาจิกฺขนฺตี ทฺเว คาถา อภาสิ –

[112]

‘‘ตตฺเถว สา โปกฺขรณี อทูเร, รมฺมา สุติตฺถา จ มโหทิกา จ;

สมฺปุปฺผิตา ภมรคณานุจิณฺณา, เอตฺถ หิ โส นฺหายติ นาคราชาฯ

[113]

‘‘สีสํ นหาตุปฺปลมาลภารี, สพฺพเสโต ปุณฺฑรีกตฺตจงฺคี;

อาโมทมาโน คจฺฉติ สนฺนิเกตํ, ปุรกฺขตฺวา มเหสิํ สพฺพภทฺท’’นฺติฯ

ตตฺถ ตตฺเถวาติ ตสฺส วสนฏฺฐาเนเยวฯ โปกฺขรณีติ ฉทฺทนฺตทหํ สนฺธายาหฯ สมฺปุปฺผิตาติ ทุวิเธหิ กุมุเทหิ ติวิเธหิ อุปฺปเลหิ ปญฺจวณฺเณหิ จ ปทุเมหิ สมนฺตโต ปุปฺผิตาฯ เอตฺถ หิ โสติ โส นาคราชา เอตฺถ ฉทฺทนฺตทเห นฺหายติฯ อุปฺปลมาลภารีติ อุปฺปลาทีนํ ชลชถลชานํ ปุปฺผานํ มาลํ ธาเรนฺโตฯ ปุณฺฑรีกตฺตจงฺคีติ ปุณฺฑรีกสทิสตเจน โอทาเตน องฺเคน สมนฺนาคโตฯ อาโมทมาโนติ อาโมทิตปโมทิโตฯ สนฺนิเกตนฺติ อตฺตโน วสนฏฺฐานํฯ ปุรกฺขตฺวาติ สพฺพภทฺทํ นาม มเหสิํ ปุรโต กตฺวา อฏฺฐหิ นาคสหสฺเสหิ ปริวุโต อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คจฺฉตีติฯ

ตํ สุตฺวา โสนุตฺตโร ‘‘สาธุ อยฺเย, อหํ ตํ วารณํ มาเรตฺวา ตสฺส ทนฺเต อาหริสฺสามี’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ อถสฺส สา ตุฏฺฐา สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘เคหํ ตาว คจฺฉ, อิโต สตฺตาหจฺจเยน ตตฺถ คมิสฺสสี’’ติ ตํ อุยฺโยเชตฺวา กมฺมาเร ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาตา อมฺหากํ วาสิผรสุ-กุทฺทาล-นิขาทน-มุฏฺฐิกเวฬุคุมฺพจฺเฉทน-สตฺถ-ติณลายน-อสิโลหทณฺฑกกจขาณุก- อยสิงฺฆาฏเกหิ อตฺโถ, สพฺพํ สีฆํ กตฺวา อาหรถา’’ติ อาณาเปตฺวา จมฺมกาเร ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาตา อมฺหากํ กุมฺภภารคาหิตํ จมฺมภสฺตํ กาตุํ วฏฺฏติ, จมฺมโยตฺตวรตฺตหตฺถิปาทอุปาหนจมฺมฉตฺเตหิปิ โน อตฺโถ, สพฺพํ สีฆํ กตฺวา อาหรถา’’ติ อาณาเปสิฯ เต อุโภปิ สพฺพานิ ตานิ สีฆํ กตฺวา อาหริตฺวา อทํสุฯ สา ตสฺส ปาเถยฺยํ สํวิทหิตฺวา อรณิสหิตํ อาทิํ กตฺวา สพฺพํ อุปกรณญฺจ พทฺธสตฺตุมาทิํ กตฺวา ปาเถยฺยญฺจ จมฺมภสฺตายํ ปกฺขิปิ, ตํ สพฺพมฺปิ กุมฺภภารมตฺตํ อโหสิฯ

โสนุตฺตโรปิ อตฺตโน ปริวจฺฉํ กตฺวา สตฺตเม ทิวเส อาคนฺตฺวา เทวิํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ สา ‘‘นิฏฺฐิตํ เต สมฺม สพฺพูปกรณํ, อิมํ ตาว ปสิพฺพกํ คณฺหา’’ติ อาหฯ

โส ปน มหาถาโม ปญฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรติ, ตสฺมา ตมฺพูลปสิพฺพกํ วิย อุกฺขิปิตฺวา อุปกจฺฉนฺตเร ฐเปตฺวา ริตฺตหตฺโถ วิย อฏฺฐาสิฯ สุภทฺทา ลุทฺทสฺส ปุตฺตทารานํ ปริพฺพยํ ทตฺวา รญฺโญ อาจิกฺขิตฺวา โสนุตฺตรํ อุยฺโยเชสิฯ โสปิ ราชานญฺจ เทวิญฺจ วนฺทิตฺวา ราชนิเวสนา โอรุยฺห รเถ ฐตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน นครา นิกฺขมิตฺวา คามนิคมชนปทปรมฺปราย ปจฺจนฺตํ ปตฺวา ชานปเท นิวตฺเตตฺวา ปจฺจนฺตวาสีหิ สทฺธิํ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มนุสฺสปถํ อติกฺกมฺม ปจฺจนฺตวาสิโนปิ นิวตฺเตตฺวา เอกโกว คจฺฉนฺโต ติํสโยชนํ ปตฺวา ปฐมํ ทพฺพคหนํ กาสคหนํ ติณคหนํ ตุลสิคหนํ สรคหนํ ติริวจฺฉคหนนฺติ ฉ คหนานิ, กณฺฏกเวฬุคุมฺพคหนานิ เวตฺตคหนํ โอมิสฺสกคหนํ นฬคหนํ สรคหนสทิสํ อุรเคนปิ ทุพฺพินิวิชฺฌํ ฆนวนคหนํ รุกฺขคหนํ เวฬุคหนํ อปรมฺปิ เวฬุคุมฺพคหนํ กลลคหนํ อุทกคหนํ ปพฺพตคหนนฺติ อฏฺฐารส คหนานิ ปฏิปาฏิยา ปตฺวา ทพฺพคหนาทีนิ อสิเตน ลายิตฺวา ตุลสิคหนาทีนิ เวฬุคุมฺพจฺเฉทนสตฺเถน ฉินฺทิตฺวา รุกฺเข ผรสุนา โกฏฺเฏตฺวา อติมหนฺเต รุกฺเข นิขาทเนน วิชฺฌิตฺวา มคฺคํ กโรนฺโต เวฬุวเน นิสฺเสณิํ กตฺวา เวฬุคุมฺพํ อารุยฺห เวฬุํ ฉินฺทิตฺวา อปรสฺส เวฬุคุมฺพสฺส อุปริ ปาเตตฺวา เวฬุคุมฺพมตฺถเกน คนฺตฺวา กลลคหเน สุกฺขรุกฺขปทรํ อตฺถริตฺวา เตน คนฺตฺวา อปรํ อตฺถริตฺวา อิตรํ อุกฺขิปิตฺวา ปุน ปุรโต อตฺถรนฺโต ตํ อติกฺกมิตฺวา อุทกคหเน โทณิํ กตฺวา ตาย อุทกคหนํ ตริตฺวา ปพฺพตปาเท ฐตฺวา อยสิงฺฆาฏกํ โยตฺเตน พนฺธิตฺวา อุทฺธํ ขิปิตฺวา ปพฺพเต ลคฺคาเปตฺวา โยตฺเตนารุยฺห วชิรคฺเคน โลหทณฺเฑน ปพฺพตํ วิชฺฌิตฺวา ขาณุกํ โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ ฐตฺวา สิงฺฆาฏกํ อากฑฺฒิตฺวา ปุน อุปริ ลคฺคาเปตฺวา ตตฺถ ฐิโต จมฺมโยตฺตํ โอลมฺเพตฺวา ตํ อาทาย โอตริตฺวา เหฏฺฐิมขาณุเก พนฺธิตฺวา วามหตฺเถน โยตฺตํ คเหตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน มุคฺครํ อาทาย โยตฺตํ ปหริตฺวา ขาณุกํ นีหริตฺวา ปุน อภิรุหติฯ เอเตนุปาเยน ปพฺพตมตฺถกํ อภิรุยฺห ปรโต โอตรนฺโต ปุริมนเยเนว ปฐมํ ปพฺพตมตฺถเก ขาณุกํ โกฏฺเฏตฺวา จมฺมปสิพฺพเก โยตฺตํ พนฺธิตฺวา ขาณุเก เวเฐตฺวา สยํ อนฺโตปสิพฺพเก นิสีทิตฺวา มกฺกฏกานํ มกฺกฏสุตฺตวิสฺสชฺชนากาเรน โยตฺตํ วินิเวเฐนฺโต โอตรติฯ จมฺมฉตฺเตน วาตํ คาหาเปตฺวา สกุโณ วิย โอตรตีติปิ วทนฺติเยวฯ

เอวํ ตสฺส สุภทฺทาย วจนํ อาทาย นครา นิกฺขมิตฺวา สตฺตรส คหนานิ อติกฺกมิตฺวา ปพฺพตคหนํ ปตฺวา ตตฺราปิ ฉ ปพฺพเต อติกฺกมิตฺวา สุวณฺณปสฺสปพฺพตมตฺถกํ อารุฬฺหภาวํ อาวิกโรนฺโต สตฺถา อาห –

[114]

‘‘ตตฺเถว โส อุคฺคเหตฺวาน วากฺยํ, อาทาย ตูณิญฺจ ธนุญฺจ ลุทฺโท;

วิตุริยติ สตฺต คิรี พฺรหนฺเต, สุวณฺณปสฺสํ นาม คิริํ อุฬารํฯ

[115]

‘‘อารุยฺห เสลํ ภวนํ กินฺนรานํ, โอโลกยี ปพฺพตปาทมูลํ;

ตตฺถทฺทสา เมฆสมานวณฺณํ, นิคฺโรธราชํ อฏฺฐสหสฺสปาทํฯ

[116]

‘‘ตตฺถทฺทสา กุญฺชรํ ฉพฺพิสาณํ, สพฺพเสตํ ทุปฺปสหํ ปเรภิ;

รกฺขนฺติ นํ อฏฺฐสหสฺสนาคา, อีสาทนฺตา วาตชวปฺปหาริโนฯ

[117]

‘‘ตตฺถทฺทสา โปกฺขรณิํ อทูเร, รมฺมํ สุติตฺถญฺจ มโหทิกญฺจ;

สมฺปุปฺผิตํ ภมรคณานุจิณฺณํ, ยตฺถ หิ โส นฺหายติ นาคราชาฯ

[118]

‘‘ทิสฺวาน นาคสฺส คติํ ฐิติญฺจ, วีถิสฺสยา นฺหานคตสฺส โหติ;

โอปาตมาคจฺฉิ อนริยรูโป, ปโยชิโต จิตฺตวสานุคายา’’ติฯ

ตตฺถ โสติ, ภิกฺขเว, โส ลุทฺโท ตตฺเถว สตฺตภูมิกปาสาทตเล ฐิตาย ตสฺสา สุภทฺทาย วจนํ อุคฺคเหตฺวา สรตูณิญฺจ มหาธนุญฺจ อาทาย ปพฺพตคหนํ ปตฺวา ‘‘กตโร นุ โข สุวณฺณปสฺสปพฺพโต นามา’’ติ สตฺต มหาปพฺพเต วิตุริยติ, ตสฺมิํ กาเล ตุเลติ ตีเรติฯ โส เอวํ ตีเรนฺโต สุวณฺณปสฺสํ นาม คิริํ อุฬารํ ทิสฺวา ‘‘อยํ โส ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตสิฯ โอโลกยีติ ตํ กินฺนรานํ ภวนภูตํ ปพฺพตํ อารุยฺห สุภทฺทาย ทินฺนสญฺญาวเสน เหฏฺฐา โอโลเกสิฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปพฺพตปาทมูเล อวิทูเรเยว ตํ นิคฺโรธํ อทฺทสฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ นิคฺโรธรุกฺขมูเล ฐิตํฯ ตตฺถาติ ตตฺเถว อนฺโตปพฺพเต ตสฺส นิคฺโรธสฺสาวิทูเร ยตฺถ โส นฺหายติ, ตํ โปกฺขรณิํ อทฺทสฯ ทิสฺวานาติ สุวณฺณปสฺสปพฺพตา โอรุยฺห หตฺถีนํ คตกาเล หตฺถิปาทอุปาหนํ อารุยฺห ตสฺส นาครญฺโญ คตฏฺฐานํ นิพทฺธวสนฏฺฐานํ อุปธาเรนฺโต ‘‘อิมินา มคฺเคน คจฺฉติ, อิธ นฺหายติ, นฺหตฺวา อุตฺติณฺโณ, อิธ ติฏฺฐตี’’ติ สพฺพํ ทิสฺวา อหิริกภาเวน อนริยรูโป ตาย จิตฺตวสานุคาย ปโยชิโต, ตสฺมา โอปาตํ อาคจฺฉิ ปฏิปชฺชิ, อาวาฏํ ขณีติ อตฺโถฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – ‘‘โส กิร มหาสตฺตสฺส วสโนกาสํ สตฺตมาสาธิเกหิ สตฺตหิ สํวจฺฉเรหิ สตฺตหิ จ ทิวเสหิ ปตฺวา วุตฺตนเยเนว ตสฺส วสโนกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อิธ อาวาฏํ ขณิตฺวา ตสฺมิํ ฐิโต วารณาธิปติํ วิสปีเตน สลฺเลน วิชฺฌิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี’’ติ ววตฺถเปตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ถมฺภาทีนํ อตฺถาย รุกฺเข ฉินฺทิตฺวา ทพฺพสมฺภาเร สชฺเชตฺวา หตฺถีสุ นฺหานตฺถาย คเตสุ ตสฺส วสโนกาเส มหากุทฺทาเลน จตุรสฺสํ อาวาฏํ ขณิตฺวา อุทฺธตปํสุํ พีชํ วปนฺโต วิย อุทเกน วิกิริตฺวา อุทุกฺขลปาสาณานํ อุปริ ถมฺเภ ปติฏฺฐเปตฺวา ตุลา จ กาเช จ ทตฺวา ปทรานิ อตฺถริตฺวา กณฺฑปฺปมาณํ ฉิทฺทํ กตฺวา อุปริ ปํสุญฺจ กจวรญฺจ ปกฺขิปิตฺวา เอเกน ปสฺเสน อตฺตโน ปวิสนฏฺฐานํ กตฺวา เอวํ นิฏฺฐิเต อาวาเฏ ปจฺจูสกาเลเยว ปติสีสกํ ปฏิมุญฺจิตฺวา กาสายานิ ปริทหิตฺวา สทฺธิํ วิสปีเตน สลฺเลน ธนุํ อาทาย อาวาฏํ โอตริตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[119]

‘‘ขณิตฺวาน กาสุํ ผลเกหิ ฉาทยิ, อตฺตานโมธาย ธนุญฺจ ลุทฺโท;

ปสฺสาคตํ ปุถุสลฺเลน นาคํ, สมปฺปยี ทุกฺกฏกมฺมการีฯ

[120]

‘‘วิทฺโธ จ นาโค โกญฺจมนาทิ โฆรํ, สพฺเพ จ นาคา นินฺนทุํ โฆรรูปํ;

ติณญฺจ กฏฺฐญฺจ รณํ กโรนฺตา, ธาวิํสุ เต อฏฺฐ ทิสา สมนฺตโตฯ

[121]

‘‘วธิสฺสเมตนฺติ ปรามสนฺโต, กาสาวมทฺทกฺขิ ธชํ อิสีนํ;

ทุกฺเขน ผุฏฺฐสฺสุทปาทิ สญฺญา, อรหทฺธโช สพฺภิ อวชฺฌรูโป’’ติฯ

ตตฺถ โอธายาติ โอทหิตฺวา ปเวเสตฺวาฯ ปสฺสาคตนฺติ อตฺตโน อาวาฏสฺส ปสฺสํ อาคตํฯ โส กิร ทุติยทิวเส อาคนฺตฺวา นฺหตฺวา อุตฺติณฺโณ ตสฺมิํ มหาวิสาลมาลเก นาม ปเทเส อฏฺฐาสิฯ อถสฺส สรีรโต อุทกํ นาภิปเทเสน โอคลิตฺวา เตน ฉิทฺเทน ลุทฺทสฺส สรีเร ปติฯ ตาย สญฺญาย โส มหาสตฺตสฺส อาคนฺตฺวา ฐิตภาวํ ญตฺวา ตํ ปสฺสาคตํ ปุถุนา สลฺเลน สมปฺปยิ วิชฺฌิฯ ทุกฺกฏกมฺมการีติ ตสฺส มหาสตฺตสฺส กายิกเจตสิกสฺส ทุกฺขสฺส อุปฺปาทเนน ทุกฺกฏสฺส กมฺมสฺส การโกฯ

โกญฺจมนาทีติ โกญฺจนาทํ อกริฯ ตสฺส กิร ตํ สลฺลํ นาภิยํ ปวิสิตฺวา ปิหกาทีนิ สญฺจุณฺเณตฺวา อนฺตานิ ฉินฺทิตฺวา ปิฏฺฐิภาคํ ผรสุนา ปทาเลนฺตํ วิย อุคฺคนฺตฺวา อากาเส ปกฺขนฺทิฯ ภินฺนรชตกุมฺภโต รชนํ วิย ปหารมุเขน โลหิตํ ปคฺฆริ, พลวเวทนา อุปฺปชฺชิฯ โส เวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต เวทนาปฺปตฺโต สกลปพฺพตํ เอกนินฺนาทํ กโรนฺโต ติกฺขตฺตุํ มหนฺตํ โกญฺจนาทํ นทิฯ สพฺเพ จาติ เตปิ สพฺเพ อฏฺฐสหสฺสนาคา ตํ สทฺทํ สุตฺวา มรณภยภีตา โฆรรูปํ นินฺนทุํ อนุรวํ กริํสุฯ รณํ กโรนฺตาติ เตน สทฺเทน คนฺตฺวา ฉทฺทนฺตวารณํ เวทนาปฺปตฺตํ ทิสฺวา ‘‘ปจฺจามิตฺตํ คณฺหิสฺสามา’’ติ ติณญฺจ กฏฺฐญฺจ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรนฺตา สมนฺตา ธาวิํสุฯ

วธิสฺสเมตนฺติ ‘‘ภิกฺขเว, โส ฉทฺทนฺตวารโณ ทิสา ปกฺกนฺเตสุ นาเคสุ สุภทฺทาย กเรณุยา ปสฺเส ฐตฺวา สนฺธาเรตฺวา สมสฺสาสยมานาย เวทนํ อธิวาเสตฺวา กณฺฑสฺส อาคตฏฺฐานํ สลฺลกฺเขนฺโต ‘สเจ อิทํ ปุรตฺถิมทิสาทีหิ อาคตํ อภวิสฺส, กุมฺภาทีหิ ปวิสิตฺวา ปจฺฉิมกายีทีหิ นิกฺขมิสฺส, อิทํ ปน นาภิยา ปวิสิตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิ, ตสฺมา ปถวิยํ ฐิเตน วิสฺสฏฺฐํ ภวิสฺสตี’ติ อุปธาเรตฺวา ฐิตฏฺฐานํ อุปปริกฺขิตุกาโม ‘‘โก ชานาติ, กิํ ภวิสฺสติ, สุภทฺทํ อปเนตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, อฏฺฐสหสฺสนาคา มม ปจฺจามิตฺตํ ปริเยสนฺตา ทิสา ปกฺขนฺทา, ตฺวํ อิธ กิํ กโรสี’’ติ วตฺวา, ‘‘เทว, อหํ ตุมฺเห สนฺธาเรตฺวา สมสฺสาเสนฺตี ฐิตา, ขมถ เม’’ติ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ ฐาเนสุ วนฺทิตฺวา ตาย อากาสํ ปกฺขนฺทาย นาคราชา ภูมิํ ปาทนเขน ปหริ, ปทรํ อุปฺปติตฺวา คตํฯ โส ฉิทฺเทน โอโลเกนฺโต โสนุตฺตรํ ทิสฺวา ‘‘วธิสฺสามิ น’’นฺติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา รชตทามวณฺณโสณฺฑํ ปเวเสตฺวา ปรามสนฺโต พุทฺธานํ อิสีนํ ธชํ กาสาวํ อทฺทกฺขิฯ ลุทฺโท กาสาวํ มหาสตฺตสฺส หตฺเถ ฐเปสิฯ โส ตํ อุกฺขิปิตฺวา ปุรโต ฐเปสิฯ อถสฺส เตน ตถารูเปนปิ ทุกฺเขน ผุฏฺฐสฺส ‘‘อรหทฺธโช นาม สพฺภิ ปณฺฑิเตหิ อวชฺฌรูโป, อญฺญทตฺถุ สกฺกาตพฺโพ ครุกาตพฺโพเยวา’’ติ อยํ สญฺญา อุทปาทิฯ

โส เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต คาถาทฺวยมาห –

[122]

‘‘อนิกฺกสาโว กาสาวํ, โย วตฺถํ ปริทหิสฺสติ;

อเปโต ทมสจฺเจน, น โส กาสาวมรหติฯ

[123]

‘‘โย จ วนฺตกสาวสฺส, สีเลสุ สุสมาหิโต;

อุเปโต ทมสจฺเจน, ส เว กาสาวมรหตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – สมฺม ลุทฺทปุตฺต โย ปุริโส ราคาทีหิ กสาเวหิ อนิกฺกสาโว อินฺทฺริยทเมน เจว วจีสจฺเจน จ อเปโต อนุปคโต เตหิ คุเณหิ กสาวรสปีตํ กาสาววตฺถํ ปริทหติ, โส ตํ กาสาวํ นารหติ, นานุจฺฉวิโก โส ตสฺส วตฺถสฺสฯ โย ปน เตสํ กสาวานํ วนฺตตฺตา วนฺตกสาโว อสฺส สีเลสุ สุสมาหิโต สุปติฏฺฐิโต ปริปุณฺณสีลาจาโร, โส ตํ กาสาวํ อรหติ นามาติฯ

เอวํ วตฺวา มหาสตฺโต ตสฺมิํ จิตฺตํ นิพฺพาเปตฺวา ‘‘สมฺม กิมตฺถํ ตฺวํ มํ วิชฺฌสิ, กิํ อตฺตโน อตฺถาย, อุทาหุ อญฺเญน ปโยชิโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ตมตฺถํ อาวีกโรนฺโต สตฺถา อาห –

[124]

‘‘สมปฺปิโต ปุถุสลฺเลน นาโค, อทุฏฺฐจิตฺโต ลุทฺทกมชฺฌภาสิ;

กิมตฺถยํ กิสฺส วา สมฺม เหตุ, มมํ วธี กสฺส วายํ ปโยโค’’ติฯ

ตตฺถ กิมตฺถยนฺติ อายติํ กิํ ปตฺเถนฺโตฯ กิสฺส วาติ กิสฺส เหตุ เกน การเณน, กิํ นาม ตว มยา สทฺธิํ เวรนฺติ อธิปฺปาโยฯ กสฺส วาติ กสฺส วา อญฺญสฺส อยํ ปโยโค, เกน ปโยชิโต มํ อวธีติ อตฺโถฯ

อถสฺส อาจิกฺขนฺโต ลุทฺโท คาถมาห –

[125]

‘‘กาสิสฺส รญฺโญ มเหสี ภทนฺเต, สา ปูชิตา ราชกุเล สุภทฺทา;

ตํ อทฺทสา สา จ มมํ อสํสิ, ทนฺเตหิ อตฺโถติ จ มํ อโวจา’’ติฯ

ตตฺถ ปูชิตาติ อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปูชิตาฯ อทฺทสาติ สา กิร ตํ สุปินนฺเต อทฺทสฯ อสํสีติ สา จ มม สกฺการํ กาเรตฺวา ‘‘หิมวนฺตปเทเส เอวรูโป นาม นาโค อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน วสตี’’ติ มมํ อาจิกฺขิฯ ทนฺเตหีติ ตสฺส นาคสฺส ฉพฺพณฺณรํสิสมุชฺชลา ทนฺตา, เตหิ มม อตฺโถ, ปิฬนฺธนํ กาเรตุกามามฺหิ, เต เม อาหราติ มํ อโวจาติฯ

ตํ สุตฺวา ‘‘อิทํ จูฬสุภทฺทาย กมฺม’’นฺติ ญตฺวา มหาสตฺโต เวทนํ อธิวาเสตฺวา ‘‘ตสฺสา มม ทนฺเตหิ อตฺโถ นตฺถิ, มํ มาเรตุกามตาย ปน ปหิณี’’ติ ทีเปนฺโต คาถาทฺวยมาห –

[126]

‘‘พหู หิเม ทนฺตยุคา อุฬารา, เย เม ปิตูนญฺจ ปิตามหานํ;

ชานาติ สา โกธนา ราชปุตฺตี, วธตฺถิกา เวรมกาสิ พาลาฯ

[127]

‘‘อุฏฺเฐหิ ตฺวํ ลุทฺท ขรํ คเหตฺวา, ทนฺเต อิเม ฉินฺท ปุรา มรามิ;

วชฺชาสิ ตํ โกธนํ ราชปุตฺติํ, นาโค หโต หนฺท อิมสฺส ทนฺตา’’ติฯ

ตตฺถ อิเมติ ตสฺส กิร ปิตุ ปิตามหานํ ทนฺตา มา วินสฺสนฺตูติ คุหายํ สนฺนิจิตา, เต สนฺธาย เอวมาหฯ ชานาตีติ พหูนํ วารณานํ อิธ สนฺนิจิเห ทนฺเต ชานาติฯ วธตฺถิกาติ เกวลํ ปน สา มํ มาเรตุกามา อปฺปมตฺตกํ โทสํ หทเย ฐเปตฺวา อตฺตโน เวรํ อกาสิ, เอวรูเปน ผรุสกมฺเมน มตฺถกํ ปาเปสิฯ ขรนฺติ กกจํฯ ปุรา มรามีติ ยาว น มรามิฯ วชฺชสีติ วเทยฺยาสิฯ หนฺท อิมสฺส ทนฺตาติ หโต โส มยา นาโค, มโนรโถ เต มตฺถกปฺปตฺโต, คณฺห, อิเม ตสฺส ทนฺตาติฯ

โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา นิสีทนฏฺฐานา วุฏฺฐาย กกจํ อาทาย ‘‘ทนฺเต ฉินฺทิสฺสามี’’ติ ตสฺส สนฺติกํ อุปคโตฯ โส ปน อุพฺเพธโต อฏฺฐาสีติหตฺโถ รชตปพฺพโต วิย ฐิโต, เตนสฺส โส ทนฺตฏฺฐานํ น ปาปุณิฯ อถ มหาสตฺโต กายํ อุปนาเมนฺโต เหฏฺฐาสีสโก นิปชฺชิฯ ตทา เนสาโท มหาสตฺตสฺส รชตทามสทิสํ โสณฺฑํ มทฺทนฺโต อภิรุหิตฺวา เกลาสกูเฏ วิย กุมฺเภ ฐตฺวา มุขโกฏิมํสํ ธนุเกน ปหริตฺวา อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา กุมฺภโต โอรุยฺห กกจํ อนฺโตมุเข ปเวเสสิ, อุโภหิ หตฺเถหิ ทฬฺหํ อปราปรํ กฑฺฒิฯ มหาสตฺตสฺส พลวเวทนา อุปฺปชฺชิ, มุขํ โลหิเตน ปูริฯ เนสาโท อิโต จิโต จ สญฺจาเรนฺโต กกเจน ฉินฺทิตุํ นาสกฺขิฯ อถ นํ มหาสตฺโต มุขโต โลหิตํ ฉฑฺเฑตฺวา เวทนํ อธิวาเสตฺวา ‘‘กิํ สมฺม ฉินฺทิตุํ น สกฺโกสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, สามี’’ติฯ มหาสตฺโต สติํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ‘‘เตน หิ สมฺม มม โสณฺฑํ อุกฺขิปิตฺวา กกจโกฏิํ คณฺหาเปหิ, มม สยํ โสณฺฑํ อุกฺขิปิตุํ พลํ นตฺถี’’ติ อาหฯ เนสาโท ตถา อกาสิฯ

มหาสตฺโต โสณฺฑาย กกจํ คเหตฺวา อปราปรํ จาเรสิ, ทนฺตา กฬีรา วิย ฉิชฺชิํสุฯ

อถ นํ เต อาหราเปตฺวา คณฺหิตฺวา ‘‘สมฺม ลุทฺทปุตฺต อหํ อิเม ทนฺเต ตุยฺหํ ททมาโน เนว ‘มยฺหํ อปฺปิยา’ติ ทมฺมิ, น สกฺกตฺตมารตฺตพฺรหฺมตฺตานิ ปตฺเถนฺโต, อิเมหิ ปน เม ทนฺเตหิ สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน สพฺพญฺญุตญฺญาณทนฺตาว ปิยตรา, สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฏิเวธาย เม อิทํ ปุญฺญํ ปจฺจโย โหตู’’ติ ทนฺเต ทตฺวา ‘‘สมฺม อิทํ ฐานํ กิตฺตเกน กาเลน อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สตฺตมาสสตฺตทิวสาธิเกหิ สตฺตหิ สํวจฺฉเรหี’’ติ วุตฺเต – ‘‘คจฺฉ อิเมสํ ทนฺตานํ อานุภาเวน สตฺตทิวสพฺภนฺตเรเยว พาราณสิํ ปาปุณิสฺสสี’’ติ วตฺวา ตสฺส ปริตฺตํ กตฺวา ตํ อุยฺโยเชสิ ฯ อุยฺโยเชตฺวา จ ปน อนาคเตสุเยว เตสุ นาเคสุ สุภทฺทาย จ อนาคตาย กาลมกาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[128]

‘‘อุฏฺฐาย โส ลุทฺโท ขรํ คเหตฺวา, เฉตฺวาน ทนฺตานิ คชุตฺตมสฺส;

วคฺคู สุเภ อปฺปฏิเม ปถพฺยา, อาทาย ปกฺกามิ ตโต หิ ขิปฺป’’นฺติฯ

ตตฺถ วคฺคูติ วิลาสวนฺเตฯ สุเภติ สุนฺทเรฯ อปฺปฏิเมติ อิมิสฺสํ ปถวิยํ อญฺเญหิ ทนฺเตหิ อสทิเสติฯ

ตสฺมิํ ปกฺกนฺเต เต นาคา ปจฺจามิตฺตํ อทิสฺวา อาคมิํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[129]

‘‘ภยฏฺฏิตา นาควเธน อฏฺฏา, เย เต นาคา อฏฺฐ ทิสา วิธาวุํ;

อทิสฺวาน โปสํ คชปจฺจมิตฺตํ, ปจฺจาคมุํ เยน โส นาคราชา’’ติฯ

ตตฺถ ภยฏฺฏิตาติ มรณภเยน อุปทฺทุตาฯ อฏฺฏาติ ทุกฺขิตาฯ คชปจฺจมิตฺตนฺติ คชสฺส ปจฺจามิตฺตํฯ เยน โสติ ยตฺถ วิสาลมาลเก โส นาคราชา กาลํ กตฺวา เกลาสปพฺพโต วิย ปติโต, ตํ ฐานํ ปจฺจาคมุนฺติ อตฺโถฯ

เตหิ ปน สทฺธิํ มหาสุภทฺทาปิ อาคตาฯ เต สพฺเพปิ อฏฺฐสหสฺสนาคา ตตฺถ โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา มหาสตฺตสฺส กุลุปกานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ปจฺจยทายโก วิสปีเตน สลฺเลน วิทฺโธ กาลกโต, สีวถิกทสฺสนมสฺส อาคจฺฉถา’’ติ วทิํสุฯ ปญฺจสตา ปจฺเจกพุทฺธาปิ อากาเสนาคนฺตฺวา วิสาลมาลเก โอตริํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ ทฺเว ตรุณนาคา นาครญฺโญ สรีรํ ทนฺเตหิ อุกฺขิปิตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ วนฺทาเปตฺวา จิตกํ อาโรเปตฺวา ฌาปยิํสุฯ

ปจฺเจกพุทฺธา สพฺพรตฺติํ อาฬาหเน ธมฺมสชฺฌายมกํสุฯ อฏฺฐสหสฺสนาคา อาฬาหนํ นิพฺพาเปตฺวา วนฺทิตฺวา นฺหตฺวา มหาสุภทฺทํ ปุรโต กตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อคมํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[130]

‘‘เต ตตฺถ กนฺทิตฺวา โรทิตฺวาน นาคา, สีเส สเก ปํสุกํ โอกิริตฺวา;

อคมํสุ เต สพฺเพ สกํ นิเกตํ, ปุรกฺขตฺวา มเหสิํ สพฺพภทฺท’’นฺติฯ

ตตฺถ ปํสุกนฺติ อาฬาหนปํสุกํฯ

โสนุตฺตโรปิ อปฺปตฺเตเยว สตฺตเม ทิวเส ทนฺเต อาทาย พาราณสิํ สมฺปาปุณิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[131]

‘‘อาทาย ทนฺตานิ คชุตฺตมสฺส, วคฺคู สุเภ อปฺปฏิเม ปถพฺยา;

สุวณฺณราชีหิ สมนฺตโมทเร, โส ลุทฺทโก กาสิปุรํ อุปาคมิ;

อุปเนสิ โส ราชกญฺญาย ทนฺเต, นาโค หโต หนฺท อิมสฺส ทนฺตา’’ติฯ

ตตฺถ สุวณฺณราชีหีติ สุวณฺณราชิรํสีหิฯ สมนฺตโมทเรติ สมนฺตโต โอภาสนฺเต สกลวนสณฺฑํ สุวณฺณวณฺณํ วิย กโรนฺเตฯ อุปเนสีติ อหํ ฉทฺทนฺตวารณสฺส ฉพฺพณฺณรํสิวิสฺสชฺชเน ยมกทนฺเต อาทาย อาคจฺฉามิ, นครํ อลงฺการาเปถาติ เทวิยา สาสนํ เปเสตฺวา ตาย รญฺโญ อาโรจาเปตฺวา เทวนครํ วิย นคเร อลงฺการาปิเต โสนุตฺตโรปิ นครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทํ อารุหิตฺวา ทนฺเต อุปเนสิ, อุปเนตฺวา จ ปน, ‘‘อยฺเย, ยสฺส กิร ตุมฺเห อปฺปมตฺตกํ โทสํ หทเย กริตฺถ, โส นาโค มยา หโต มโต, ‘มตภาวํ เม อาโรเจยฺยาสี’ติ อาห, ตสฺส มตภาวํ ตุมฺเห ชานาถ, คณฺหถ, อิเม ตสฺส ทนฺตา’’ติ ทนฺเต อทาสิฯ

สา มหาสตฺตสฺส ฉพฺพณฺณรํสิวิจิตฺตทนฺเต มณิตาลวณฺเฏน คเหตฺวา อูรูสุ ฐเปตฺวา ปุริมภเว อตฺตโน ปิรสามิกสฺส ทนฺเต โอโลเกนฺตี ‘‘เอวรูปํ โสภคฺคปฺปตฺตํ วารณํ วิสปีเตน สลฺเลน ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อิเม ทนฺเต ฉินฺทิตฺวา โสนุตฺตโร อาคโต’’ติ มหาสตฺตํ อนุสฺสรนฺตี โสกํ อุปฺปาเทตฺวา อธิวาเสตุํ นาสกฺขิฯ อถสฺสา ตตฺเถว หทยํ ผลิ, ตํ ทิวสเมว กาลมกาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[132]

‘‘ทิสฺวาน ทนฺตานิ คชุตฺตมสฺส, ภตฺตุปฺปิยสฺส ปุริมาย ชาติยา;

ตตฺเถว ตสฺสา หทยํ อผาลิ, เตเนว สา กาลมกาสิ พาลา’’ติฯ

[133]

‘‘สมฺโพธิปตฺโต ส มหานุภาโว, สิตํ อกาสี ปริสาย มชฺเฌ;

ปุจฺฉิํสุ ภิกฺขู สุวิมุตฺตจิตฺตา, นาการเณ ปาตุกโรนฺติ พุทฺธาฯ

[134]

‘‘ยมทฺทสาถ ทหริํ กุมาริํ, กาสายวตฺถํ อนคาริยํ จรนฺติํ;

สา โข ตทา ราชกญฺญา อโหสิ, อหํ ตทา นาคราชา อโหสิํฯ

[135]

‘‘อาทาย ทนฺตานิ คชุตฺตมสฺส, วคฺคู สุเภ อปฺปฏิเม ปถพฺยา;

โย ลุทฺทโก กาสิปุรํ อุปาคมิ, โส โข ตทา เทวทตฺโต อโหสิฯ

[136]

‘‘อนาวสูรํ จิรรตฺตสํสิตํ, อุจฺจาวจํ จริตมิทํ ปุราณํ;

วีตทฺทโร วีตโสโก วิสลฺโล, สยํ อภิญฺญาย อภาสิ พุทฺโธฯ

[137]

‘‘อหํ โว เตน กาเลน, อโหสิํ ตตฺถ ภิกฺขโว;

นาคราชา ตทา โหมิ, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติฯ –

อิมา คาถา ทสพลสฺส คุเณ วณฺเณนฺเตหิ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ฐปิตาฯ

ตตฺถ สิตํ อกาสีติ โส สมฺโพธิปฺปตฺโต สตฺถา มหานุภาโว อลงฺกตธมฺมสภายํ อลงฺกตธมฺมาสเน ปริสมชฺเฌ นิสินฺโน เอกทิวสํ สิตํ อกาสิฯ นาการเณติ ‘‘ภนฺเต, พุทฺธา นาม อการเณ สิตํ น กโรนฺติ, ตุมฺเหหิ จ สิตํ กตํ, เกน นุ โข การเณน สิตํ กต’’นฺติ มหาขีณาสวา ภิกฺขู ปุจฺฉิํสุฯ ยมทฺทสาถาติ เอวํ ปุฏฺโฐ, อาวุโส, สตฺถา อตฺตโน สิตการณํ อาจิกฺขนฺโต เอกํ ทหรภิกฺขุนิํ ทสฺเสตฺวา เอวมาห – ‘‘ภิกฺขเว, ยํ เอกํ ทหรํ โยพฺพนปฺปตฺตํ กุมาริํ กาสายวตฺถํ อนคาริยํ อุเปตํ ปพฺพชิตฺวา อิมสฺมิํ สาสเน จรนฺติํ อทฺทสาถ ปสฺสถ, สา ตทา ‘วิสปีเตน สลฺเลน นาคราชํ วิชฺฌิตฺวา วเธหี’’’ติ โสนุตฺตรสฺส เปเสตา ราชกญฺญา อโหสิฯ เตน คนฺตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปิโต อหํ ตทา โส นาคราชา อโหสินฺติ อตฺโถฯ เทวทตฺโตติ, ภิกฺขเว, อิทานิ เทวทตฺโต ตทา โส ลุทฺทโก อโหสิฯ

อนาวสูรนฺติ น อวสูรํ, อนตฺถงฺคตสูริยนฺติ อตฺโถฯ จิรรตฺตสํสิตนฺติ อิโต จิรรตฺเต อเนกวสฺสโกฏิมตฺถเก สํสิตํ สํสริตํ อนุจิณฺณํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อาวุโส, อิโต อเนกวสฺสโกฏิมตฺถเก สํสริตมฺปิ ปุพฺพณฺเห กตํ ตํ ทิวสเมว สายนฺเห สรนฺโต วิย อตฺตโน จริตวเสน อุจฺจตฺตา ตาย ราชธีตาย จ โสนุตฺตรสฺส จ จริตวเสน นีจตฺตา อุจฺจานีจํ จริตํ อิทํ ปุราณํ ราคาทีนํ ทรานํ วิคตตาย วีตทฺทโร, ญาติธนโสกาทีนํ อภาเวน วีตโสโก, ราคสลฺลาทีนํ วิคตตฺตา วิสลฺโล อตฺตนาว ชานิตฺวา พุทฺโธ อภาสีติฯ อหํ โวติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ, ภิกฺขเว, อหํ เตน กาเลน ตตฺถ ฉทฺทนฺตทเห อโหสินฺติ อตฺโถฯ นาคราชาติ โหนฺโต จ ปน น อญฺโญ โกจิ ตทา โหมิ, อถ โข นาคราชา โหมีติ อตฺโถฯ เอวํ จาเรถาติ ตุมฺเห ตํ ชาตกํ เอวํ ธาเรถ อุคฺคณฺหาถ ปริยาปุณาถาติฯ

อิมญฺจ ปน ธมฺมเทสนํ สุตฺวา พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ สา ปน ภิกฺขุนี ปจฺฉา วิปสฺสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตาติฯ

ฉทฺทนฺตชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[515] 5. สมฺภวชาตกวณฺณนา

รชฺชญฺจ ปฏิปนฺนาสฺมาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺญาปารมิํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ มหาอุมงฺคชาตเก (ชา. 2.22.590 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

อตีเต ปน กุรุรฏฺเฐ อินฺทปตฺถนคเร ธนญฺจยโกรพฺโย นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส สุจิรโต นาม พฺราหฺมโณ ปุโรหิโต อตฺถธมฺมานุสาสโก อโหสิฯ ราชา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺโต ธมฺเมน รชฺชมนุสาสิฯ โส เอกทิวสํ ธมฺมยาคํ นาม ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา สุจิรตํ นาม พฺราหฺมณํ ปุโรหิตํ อาสเน นิสีทาเปตฺวา สกฺการํ กตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต จตสฺโส คาถาโย อภาสิ –

[138]

‘‘รชฺชญฺจ ปฏิปนฺนาสฺม, อาธิปจฺจํ สุจีรต;

มหตฺตํ ปตฺตุมิจฺฉามิ, วิเชตุํ ปถวิํ อิมํฯ

[139]

‘‘ธมฺเมน โน อธมฺเมน, อธมฺโม เม น รุจฺจติ;

กิจฺโจว ธมฺโม จริโต, รญฺโญ โหติ สุจีรตฯ

[140]

‘‘อิธ เจวานินฺทิตา เยน, เปจฺจ เยน อนินฺทิตา;

ยสํ เทวมนุสฺเสสุ, เยน ปปฺโปมุ พฺราหฺมณฯ

[141]

‘‘โยหํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ, กตฺตุมิจฺฉามิ พฺราหฺมณ;

ตํ ตฺวํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ, พฺราหฺมณกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

ตตฺถ รชฺชนฺติ, อาจริย, มยํ อิมสฺมิํ สตฺตโยชนิเก อินฺทปตฺถนคเร รชฺชญฺจ, ติโยชนสติเก กุรุรฏฺเฐ อิสฺสรภาวสงฺขาตํ อาธิปจฺจญฺจฯ ปฏิปนฺนาสฺมาติ อธิคตา ภวามฯ มหตฺตนฺติ อิทานิ มหนฺตภาวํฯ ปตฺตุมิจฺฉามิ วิเชตุนฺติ อิมํ ปถวิํ ธมฺเมน อภิภวิตุํ อชฺโฌตฺถริตุํ อิจฺฉามิฯ กิจฺโจวาติ อวเสสชเนหิ รญฺโญ จริโต ธมฺโม กิจฺโจ กรณียตโรฯ ราชานุวตฺตโก หิ โลโก, โส ตสฺมิํ ธมฺมิเก สพฺโพปิ ธมฺมิโก โหติฯ ตสฺมา เอส ธมฺโม นาม รญฺโญว กิจฺโจติฯ

อิธ เจวานินฺทิตาติ เยน มยํ อิธโลเก ปรโลเก จ อนินฺทิตาฯ

เยน ปปฺโปมูติ เยน มยํ นิรยาทีสุ อนิพฺพตฺติตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ ยสํ อิสฺสริยํ โสภคฺคํ ปาปุเณยฺยาม, ตํ โน การณํ กเถหีติ ฯ โยหนฺติ, พฺราหฺมณ, โย อหํ ผลวิปากสงฺขาตํ อตฺถญฺจ ตสฺส อตฺถสฺส เหตุภูตํ ธมฺมญฺจ กตฺตุํ สมาทาย วตฺติตุํ อุปฺปาเทตุญฺจ อิจฺฉามิฯ ตํ ตฺวนฺติ ตสฺส มยฺหํ ตฺวํ สุเขเนว นิพฺพานคามิมคฺคํ อารุยฺห อปฏิสนฺธิกภาวํ ปตฺเถนฺตสฺส ตํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ ปุจฺฉิโต อกฺขาหิ, ปากฏํ กตฺวา กเถหีติ พฺราหฺมณํ ธมฺมยาคปญฺหํ ปุจฺฉิฯ

อยํ ปน ปญฺโห คมฺภีโร พุทฺธวิสโย, สพฺพญฺญุพุทฺธเมว ตํ ปุจฺฉิตุํ ยุตฺตํ, ตสฺมิํ อสติ สพฺพญฺญุตญฺญาณปริเยสกํ โพธิสตฺตนฺติฯ สุจิรโต ปน อตฺตโน อโพธิสตฺตตาย ปญฺหํ กเถตุํ นาสกฺขิ, อสกฺโกนฺโต จ ปณฺฑิตมานํ อกตฺวา อตฺตโน อสมตฺถภาวํ กเถนฺโต คาถมาห –

[142]

‘‘นาญฺญตฺร วิธุรา ราช, เอตทกฺขาตุมรหติ;

ยํ ตฺวํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ, กตฺตุมิจฺฉสิ ขตฺติยา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อวิสโย เอส, มหาราช, ปญฺโห มาทิสานํฯ อหญฺหิ เนวสฺส อาทิํ, น ปริโยสานํ ปสฺสามิ, อนฺธการํ ปวิฏฺโฐ วิย โหมิฯ พาราณสิรญฺโญ ปน ปุโรหิโต วิธุโร นาม พฺราหฺมโณ อตฺถิ, โส เอตํ อาจิกฺเขยฺย, ตํ ฐเปตฺวา ยํ ตฺวํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ กตฺตุมิจฺฉสิ, เอตํ อกฺขาตุํ น อญฺโญ อรหตีติฯ

ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, ขิปฺปํ ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉาหี’’ติ ปณฺณาการํ ทตฺวา ตํ เปเสตุกาโม หุตฺวา คาถมาห –

[143]

‘‘เอหิ โข ปหิโต คจฺฉ, วิธุรสฺส อุปนฺติกํ;

นิกฺขญฺจิมํ สุวณฺณสฺส, หรํ คจฺฉ สุจีรต;

อภิหารํ อิมํ ทชฺชา, อตฺถธมฺมานุสิฏฺฐิยา’’ติฯ

ตตฺถ อุปนฺติกนฺติ สนฺติกํฯ นิกฺขนฺติ ปญฺจสุวณฺโณ เอโก นิกฺโขฯ อยํ ปน รตฺตสุวณฺณสฺส นิกฺขสหสฺสํ ทตฺวา เอวมาหฯ อิมํ ทชฺชาติ เตน อิมสฺมิํ ธมฺมยาคปญฺเห กถิเต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสิฏฺฐิยา อภิหารปูชํ กโรนฺโต อิมํ นิกฺขสหสฺสํ ทเทยฺยาสีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ปญฺหวิสฺสชฺชนสฺส ลิขนตฺถาย สตสหสฺสคฺฆนกํ สุวณฺณปฏฺฏญฺจ คมนตฺถาย ยานํ, ปริวารตฺถาย พลกายํ, ตญฺจ ปณฺณาการํ ทตฺวา ตงฺขณญฺเญว อุยฺโยเชสิฯ โส ปน อินฺทปตฺถนครา นิกฺขมิตฺวา อุชุกเมว พาราณสิํ อคนฺตฺวา ยตฺถ ยตฺถ ปณฺฑิตา วสนฺติ, สพฺพานิ ตานิ ฐานานิ อุปสงฺกมิตฺวา สกลชมฺพุทีเป ปญฺหสฺส วิสฺสชฺเชตารํ อลภิตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสิํ ปตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน นิวาสํ คเหตฺวา กติปเยหิ ชเนหิ สทฺธิํ ปาตราสภุญฺชนเวลาย วิธุรสฺส นิเวสนํ คนฺตฺวา อาคตภาวํ อาโรจาเปตฺวา เตน ปกฺโกสาปิโต ตํ สเก ฆเร ภุญฺชมานํ อทฺทสฯ ตมตฺถํ อาวิกโรนฺโต สตฺถา สตฺตมํ คาถมาห –

[144]

‘‘สฺวาธิปฺปาคา ภารทฺวาโช, วิธุรสฺส อุปนฺติกํ;

ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, อสมานํ สเก ฆเร’’ติฯ

ตตฺถ สฺวาธิปฺปาคาติ โส ภารทฺวาชโคตฺโต สุจิรโต อธิปฺปาคา, คโตติ อตฺโถฯ มหาพฺรหฺมาติ มหาพฺราหฺมโณฯ อสมานนฺติ ภุญฺชมานํฯ

โส ปน ตสฺส พาลสหายโก เอกาจริยกุเล อุคฺคหิตสิปฺโป, ตสฺมา เตน สทฺธิํ เอกโต ภุญฺชิตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สุขนิสินฺโน ‘‘สมฺม กิมตฺถํ อาคโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ อาคมนการณํ อาจิกฺขนฺโต อฏฺฐมํ คาถมาห –

[145]

‘‘รญฺโญหํ ปหิโต ทูโต, โกรพฺยสฺส ยสสฺสิโน;

‘อตฺถํ ธมฺมญฺจ ปุจฺเฉสิ’, อิจฺจพฺรวิ ยุธิฏฺฐิโล;

ตํ ตฺวํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ, วิธุรกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

ตตฺถ รญฺโญหนฺติ อหํ รญฺโญ โกรพฺยสฺส ยสสฺสิโน ทูโตฯ ปหิโตติ เตน เปสิโต อิธาคมิํฯ ปุจฺเฉสีติ โส ยุธิฏฺฐิลโคตฺโต ธนญฺจยราชา มํ ธมฺมยาคปญฺหํ นาม ปุจฺฉิ, อหํ กเถตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘ตฺวํ สกฺขิสฺสสี’’ติ ญตฺวา ตสฺส อาโรเจสิํ, โส จ ปณฺณาการํ ทตฺวา ปญฺหปุจฺฉนตฺถาย มํ ตว สนฺติกํ เปเสนฺโต ‘‘วิธุรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อิมสฺส ปญฺหสฺส อตฺถญฺจ ปาฬิธมฺมญฺจ ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ อพฺรวิฯ ‘‘ตํ ตฺวํ อิทานิ มยา ปุจฺฉิโต อกฺขาหี’’ติฯ

ตทา ปน โส พฺราหฺมโณ ‘‘มหาชนสฺส จิตฺตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ คงฺคํ ปิทหนฺโต วิย วินิจฺฉยํ วิจาเรติฯ ตสฺส ปญฺหวิสฺสชฺชเน โอกาโส นตฺถิฯ โส ตมตฺถํ อาจิกฺขนฺโต นวมํ คาถมาห –

[146]

‘‘คงฺคํ เม ปิทหิสฺสนฺติ, น ตํ สกฺโกมิ พฺราหฺมณ;

อปิเธตุํ มหาสินฺธุํ, ตํ กถํ โส ภวิสฺสติ;

น เต สกฺโกมิ อกฺขาตุํ, อตฺถํ ธมฺมญฺจ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – พฺราหฺมณ, มยฺหํ ‘‘มหาชนสฺส นานาจิตฺตคติสงฺขาตํ คงฺคํ ปิทหิสฺส’’นฺติ พฺยาปาโร อุปฺปนฺโน, ตมหํ มหาสินฺธุํ อปิเธตุํ น สกฺโกมิ, ตสฺมา กถํ โส โอกาโส ภวิสฺสติ, ยสฺมา เต อหํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชยฺยํฯ อิติ จิตฺเตกคฺคตญฺเจว โอกาสญฺจ อลภนฺโต น เต สกฺโกมิ อกฺขาตุํ อตฺถํ ธมฺมญฺจ ปุจฺฉิโตติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘ปุตฺโต เม ปณฺฑิโต มยา ญาณวนฺตตโร, โส เต พฺยากริสฺสติ, ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉาหี’’ติ วตฺวา ทสมํ คาถมาห –

[147]

‘‘ภทฺรกาโร จ เม ปุตฺโต, โอรโส มม อตฺรโช;

ตํ ตฺวํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ, คนฺตฺวา ปุจฺฉสฺสุ พฺราหฺมณา’’ติฯ

ตตฺถ โอรโสติ อุเร สํวฑฺโฒฯ อตฺรโชติ อตฺตนา ชาโตติฯ

ตํ สุตฺวา สุจิรโต วิธุรสฺส ฆรา นิกฺขมิตฺวา ภทฺรการสฺส ภุตฺตปาตราสสฺส อตฺตโน ปริสมชฺเฌ นิสินฺนกาเล นิเวสนํ อคมาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา เอกาทสมํ คาถมาห –

[148]

‘‘สฺวาธิปฺปาคา ภารทฺวาโช, ภทฺรการสฺสุปนฺติกํ;

ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ เวสฺมนี’’ติฯ

ตตฺถ เวสฺมนีติ ฆเรฯ

โส ตตฺถ คนฺตฺวา ภทฺรการมาณเวน กตาสนาภิหารสกฺกาโร นิสีทิตฺวา อาคมนการณํ ปุฏฺโฐ ทฺวาทสมํ คาถมาห –

[149]

‘‘รญฺโญหํ ปหิโต ทูโต, โกรพฺยสฺส ยสสฺสิโน;

‘อตฺถํ ธมฺมญฺจ ปุจฺเฉสิ’, อิจฺจพฺรวิ ยุธิฏฺฐิโล;

ตํ ตฺวํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ, ภทฺรการ ปพฺรูหิ เม’’ติฯ

อถ นํ ภทฺรกาโร, ‘‘ตาต, อหํ อิเมสุ ทิวเสสุ ปรทาริกกมฺเม อภินิวิฏฺโฐ, จิตฺตํ เม พฺยากุลํ, เตน ตฺยาหํ วิสฺสชฺเชตุํ น สกฺขิสฺสามิ, มยฺหํ ปน กนิฏฺโฐ สญฺจยกุมาโร นาม มยา อติวิย ญาณวนฺตตโร, ตํ ปุจฺฉ, โส เต ปญฺหํ วิสฺสชฺเชสฺสตี’’ติ ตสฺส สนฺติกํ เปเสนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[150]

‘‘มํสกาชํ อวหาย, โคธํ อนุปตามหํ;

น เต สกฺโกมิ อกฺขาตุํ, อตฺถํ ธมฺมญฺจ ปุจฺฉิโตฯ

[151]

‘‘สญฺจโย นาม เม ภาตา, กนิฏฺโฐ เม สุจีรต;

ตํ ตฺวํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ, คนฺตฺวา ปุจฺฉสฺสุ พฺราหฺมณา’’ติฯ

ตตฺถ มํสกาชนฺติ ยถา นาม ปุริโส ถูลมิคมํสํ กาเชนาทาย คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค โคธโปตกํ ทิสฺวา มํสกาชํ ฉฑฺเฑตฺวา ตํ อนุพนฺเธยฺย, เอวเมว อตฺตโน ฆเร วสวตฺตินิํ ภริยํ ฉฑฺเฑตฺวา ปรสฺส รกฺขิตโคปิตํ อิตฺถิํ อนุพนฺธนฺโต โหมีติ ทีเปนฺโต เอวมาหาติฯ

โส ตสฺมิํ ขเณ สญฺจยสฺส นิเวสนํ คนฺตฺวา เตน กตสกฺกาโร อาคมนการณํ ปุฏฺโฐ อาจิกฺขิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[152]

‘‘สฺวาธิปฺปาคา ภารทฺวาโช, สญฺจยสฺส อุปนฺติกํ;

ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ เวสฺมนิฯ

[153]

‘‘รญฺโญหํ ปหิโต ทูโต, โกรพฺยสฺส ยสสฺสิโน;

‘อตฺถํ ธมฺมญฺจ ปุจฺเฉสิ’, อิจฺจพฺรวิ ยุธิฏฺฐิโล;

ตํ ตฺวํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ, สญฺจยกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

สญฺจยกุมาโร ปน ตทา ปรทารเมว เสวติฯ อถสฺส โส ‘‘อหํ, ตาต, ปรทารํ เสวามิ, เสวนฺโต จ ปน คงฺคํ โอตริตฺวา ปรตีรํ คจฺฉามิ, ตํ มํ สายญฺจ ปาโต จ นทิํ ตรนฺตํ มจฺจุ คิลติ นาม, เตน จิตฺตํ เม พฺยากุลํ, น ตฺยาหํ อาจิกฺขิตุํ สกฺขิสฺสามิ, กนิฏฺโฐ ปน เม สมฺภวกุมาโร นาม อตฺถิ ชาติยา สตฺตวสฺสิโก, มยา สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณนาธิกญาณตโร, โส เต อาจิกฺขิสฺสติ, คจฺฉ ตํ ปุจฺฉาหี’’ติ อาหฯ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[154]

‘‘สทา มํ คิลเต มจฺจุ, สายํ ปาโต สุจีรต;

น เต สกฺโกมิ อกฺขาตุํ, อตฺถํ ธมฺมญฺจ ปุจฺฉิโตฯ

[155]

‘‘สมฺภโว นาม เม ภาตา, กนิฏฺโฐ เม สุจีรต;

ตํ ตฺวํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ, คนฺตฺวา ปุจฺฉสฺสุ พฺราหฺมณา’’ติฯ

ตํ สุตฺวา สุจิรโต ‘‘อยํ ปญฺโห อิมสฺมิํ โลเก อพฺภุโต ภวิสฺสติ, อิมํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ มญฺเญ’’ติ จินฺเตตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[156]

‘‘อพฺภุโต วต โภ ธมฺโม, นายํ อสฺมาก รุจฺจติ;

ตโย ชนา ปิตาปุตฺตา, เต สุ ปญฺญาย โน วิทูฯ

[157]

‘‘น ตํ สกฺโกถ อกฺขาตุํ, อตฺถํ ธมฺมญฺจ ปุจฺฉิตา;

กถํ นุ ทหโร ชญฺญา, อตฺถํ ธมฺมญฺจ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

ตตฺถ นายนฺติ อยํ ปญฺหธมฺโม อพฺภุโต, อิมํ กเถตุํ สมตฺเถน นาม น ภวิตพฺพํ, ตสฺมา ยํ ตฺวํ ‘‘กุมาโร กเถสฺสตี’’ติ วทติ, นายํ อสฺมากํ รุจฺจติฯ เต สูติ เอตฺถ สุ-กาโร นิปาตมตฺตํฯ ปิตาติ วิธุโร ปณฺฑิโต, ปุตฺตา ภทฺรกาโร สญฺจโย จาติ เตปิ ตโย ปิตาปุตฺตา ปญฺญาย อิมํ ธมฺมํ โน วิทู, น วิชานนฺติ, อญฺโญ โก ชานิสฺสตีติ อตฺโถฯ น ตนฺติ ตุมฺเห ตโย ชนา ปุจฺฉิตา เอตํ อกฺขาตุํ น สกฺโกถ, ทหโร สตฺตวสฺสิโก กุมาโร ปุจฺฉิโต กถํ นุ ชญฺญา, เกน การเณน ชานิตุํ สกฺขิสฺสตีติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา สญฺจยกุมาโร, ‘‘ตาต, สมฺภวกุมารํ ‘ทหโร’ติ มา อุญฺญาสิ, สเจปิ ปญฺหวิสฺสชฺชเนนาตฺถิโก, คจฺฉ นํ ปุจฺฉา’’ติ อตฺถทีปนาหิ อุปมาหิ กุมารสฺส วณฺณํ ปกาเสนฺโต ทฺวาทส คาถา อภาสิ –

[158]

‘‘มา นํ ทหโรติ อุญฺญาสิ, อปุจฺฉิตฺวาน สมฺภวํ;

ปุจฺฉิตฺวา สมฺภวํ ชญฺญา, อตฺถํ ธมฺมญฺจ พฺราหฺมณฯ

[159]

‘‘ยถาปิ จนฺโท วิมโล, คจฺฉํ อากาสธาตุยา;

สพฺเพ ตาราคเณ โลเก, อาภาย อติโรจติฯ

[160]

‘‘เอวมฺปิ ทหรูเปโต, ปญฺญาโยเคน สมฺภโว;

มา นํ ทหโรติ อุญฺญาสิ, อปุจฺฉิตฺวาน สมฺภวํ;

ปุจฺฉิตฺวา สมฺภวํ ชญฺญา, อตฺถํ ธมฺมญฺจ พฺราหฺมณฯ

[161]

‘‘ยถาปิ รมฺมโก มาโส, คิมฺหานํ โหติ พฺราหฺมณ;

อเตวญฺเญหิ มาเสหิ, ทุมปุปฺเผหิ โสภติฯ

[162]

‘‘เอวมฺปิ ทหรูเปโต, ปญฺญาโยเคน สมฺภโว;

มา นํ ทหโรติ อุญฺญาสิ, อปุจฺฉิตฺวาน สมฺภวํ;

ปุจฺฉิตฺวา สมฺภวํ ชญฺญา, อตฺถํ ธมฺมญฺจ พฺราหฺมณฯ

[163]

‘‘ยถาปิ หิมวา พฺรหฺเม, ปพฺพโต คนฺธมาทโน;

นานารุกฺเขหิ สญฺฉนฺโน, มหาภูตคณาลโย;

โอสเธหิ จ ทิพฺเพหิ, ทิสา ภาติ ปวาติ จฯ

[164]

‘‘เอวมฺปิ ทหรูเปโต, ปญฺญาโยเคน สมฺภโว;

มา นํ ทหโรติ อุญฺญาสิ, อปุจฺฉิตฺวาน สมฺภวํ;

ปุจฺฉิตฺวา สมฺภวํ ชญฺญา, อตฺถํ ธมฺมญฺจ พฺราหฺมณฯ

[165]

‘‘ยถาปิ ปาวโก พฺรหฺเม, อจฺจิมาลี ยสสฺสิมา;

ชลมาโน วเน คจฺเฉ, อนโล กณฺหวตฺตนีฯ

[166]

‘‘ฆตาสโน ธูมเกตุ, อุตฺตมาเหวนนฺทโห;

นิสีเถ ปพฺพตคฺคสฺมิํ, ปหูเตโธ วิโรจติฯ

[167]

‘‘เอวมฺปิ ทหรูเปโต, ปญฺญาโยเคน สมฺภโว;

มา นํ ทหโรติ อุญฺญาสิ, อปุจฺฉิตฺวาน สมฺภวํ;

ปุจฺฉิตฺวา สมฺภวํ ชญฺญา, อตฺถํ ธมฺมญฺจ พฺราหฺมณฯ

[168]

‘‘ชเวน ภทฺรํ ชานนฺติ, พลิพทฺทญฺจ วาหิเย;

โทเหน เธนุํ ชานนฺติ, ภาสมานญฺจ ปณฺฑิตํฯ

[169]

‘‘เอวมฺปิ ทหรูเปโต, ปญฺญาโยเคน สมฺภโว;

มา นํ ทหโรติ อุญฺญาสิ, อปุจฺฉิตฺวาน สมฺภวํ;

ปุจฺฉิตฺวา สมฺภวํ ชญฺญา, อตฺถํ ธมฺมญฺจ พฺราหฺมณา’’ติฯ

ตตฺถ ชญฺญาติ ชานิสฺสสิฯ จนฺโทติ ปุณฺณจนฺโทฯ วิมโลติ อพฺภาทิมลวิรหิโตฯ เอวมฺปิ ทหรูเปโตติ เอวํ สมฺภวกุมาโร ทหรภาเวน อุเปโตปิ ปญฺญาโยเคน สกลชมฺพุทีปตเล อวเสเส ปณฺฑิเต อติกฺกมิตฺวา วิโรจติฯ รมฺมโกติ จิตฺตมาโสฯ อเตวญฺเญหีติ อติวิย อญฺเญหิ เอกาทสหิ มาเสหิฯ เอวนฺติ เอวํ สมฺภโวปิ ปญฺญาโยเคน โสภติฯ หิมวาติ หิมปาตสมเย หิมยุตฺโตติ หิมวา, คิมฺหกาเล หิมํ วมตีติ หิมวาฯ สมฺปตฺตํ ชนํ คนฺเธน มทยตีติ คนฺธมาทโนฯ มหาภูตคณาลโยติ เทวคณานํ นิวาโสฯ ทิสา ภาตีติ สพฺพทิสา เอโกภาสา วิย กโรติฯ ปวาตีติ คนฺเธน สพฺพทิสา วายติฯ เอวนฺติ เอวํ สมฺภโวปิ ปญฺญาโยเคน สพฺพทิสา ภาติ เจว ปวาติ จฯ

ยสสฺสิมาติ เตชสมฺปตฺติยา ยสสฺสิมาฯ อจฺจิมาลีติ อจฺจีหิ ยุตฺโตฯ ชลมาโน วเน คจฺเฉติ คจฺฉสงฺขาเต มหาวเน ชลนฺโต จรติฯ อนโลติ อติตฺโตฯ คตมคฺคสฺส กณฺหภาเวน กณฺหวตฺตนีฯ ยญฺเญ อาหุติวเสน อาหุตํ ฆตํ อสฺนาตีติ ฆตาสโนฯ ธูโม เกตุกิจฺจํ อสฺส สาเธตีติ ธูมเกตุฯ อุตฺตมาเหวนนฺทโหติ อเหวนํ วุจฺจติ วนสณฺโฑ, อุตฺตมํ วนสณฺฑํ ทหตีติ อตฺโถฯ นิสีเถติ รตฺติภาเคฯ ปพฺพตคฺคสฺมินฺติ ปพฺพตสิขเรฯ ปหูเตโธติ ปหูตอินฺธโนฯ วิโรจตีติ สพฺพทิสาสุ โอภาสติฯ เอวนฺติ เอวํ มม กนิฏฺโฐ สมฺภวกุมาโร ทหโรปิ ปญฺญาโยเคน วิโรจติฯ ภทฺรนฺติ ภทฺรํ อสฺสาชานียํ ชวสมฺปตฺติยา ชานนฺติ, น สรีเรนฯ วาหิเยติ วหิตพฺพภาเร สติ ภารวหตาย ‘‘อหํ อุตฺตโม’’ติ พลิพทฺทํ ชานนฺติฯ โทเหนาติ โทหสมฺปตฺติยา เธนุํ ‘‘สุขีรา’’ติ ชานนฺติฯ ภาสมานนฺติ เอตฺถ ‘‘นาภาสมานํ ชานนฺติ, มิสฺสํ พาเลหิ ปณฺฑิต’’นฺติ สุตฺตํ (สํ. นิ. 2.241) อาหริตพฺพํฯ

สุจิรโต เอวํ ตสฺมิํ สมฺภวํ วณฺเณนฺเต ‘‘ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ ‘‘กหํ ปน เต กุมาร กนิฏฺโฐ’’ติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส โส สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘โย เอส ปาสาททฺวาเร อนฺตรวีถิยา กุมารเกหิ สทฺธิํ สุวณฺณวณฺโณ กีฬติ, อยํ มม กนิฏฺโฐ, อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปุจฺฉ, พุทฺธลีฬาย เต ปญฺหํ กเถสฺสตี’’ติ อาหฯ

สุจิรโต ตสฺส วจนํ สุตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห กุมารสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ กาย เวลายาติ? กุมารสฺส นิวตฺถสาฏกํ โมเจตฺวา ขนฺเธ ขิปิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปํสุํ คเหตฺวา ฐิตเวลายฯ ตมตฺถํ อาวิกโรนฺโต สตฺถา คาถมาห –

[170]

‘‘สฺวาธิปฺปาคา ภารทฺวาโช, สมฺภวสฺส อุปนฺติกํ;

ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, กีฬมานํ พหีปุเร’’ติฯ

ตตฺถ พหีปุเรติ พหินิเวสเนฯ

มหาสตฺโตปิ พฺราหฺมณํ อาคนฺตฺวา ปุรโต ฐิตํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, เกนตฺเถนาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘ตาต, กุมาร อหํ ชมฺพุทีปตเล อาหิณฺฑนฺโต มยา ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ กเถตุํ สมตฺถํ อลภิตฺวา ตว สนฺติกํ อาคโตมฺหี’’ติ วุตฺเต ‘‘สกลชมฺพุทีเป กิร อวินิจฺฉิโต ปญฺโห มม สนฺติกํ อาคโต, อหํ ญาเณน มหลฺลโก’’ติ หิโรตฺตปฺปํ ปฏิลภิตฺวา หตฺถคตํ ปํสุํ ฉฑฺเฑตฺวา ขนฺธโต สาฏกํ อาทาย นิวาเสตฺวา ‘‘ปุจฺฉ, พฺราหฺมณ, พุทฺธลีฬาย เต กเถสฺสามี’’ติ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสิฯ ตโต พฺราหฺมโณ –

[171]

‘‘รญฺโญหํ ปหิโต ทูโต, โกรพฺยสฺส ยสสฺสิโน;

‘อตฺถํ ธมฺมญฺจ ปุจฺเฉสิ’, อิจฺจพฺรวิ ยุธิฏฺฐิโล;

ตํ ตฺวํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ, สมฺภวกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ –

คาถาย ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ

ตสฺส อตฺโถ สมฺภวปณฺฑิตสฺส คคนมชฺเฌ ปุณฺณจนฺโท วิย ปากโฏ อโหสิฯ

อถ นํ ‘‘เตน หิ สุโณหี’’ติ วตฺวา ธมฺมยาคปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต คาถมาห –

[172]

‘‘ตคฺฆ เต อหมกฺขิสฺสํ, ยถาปิ กุสโล ตถา;

ราชา จ โข ตํ ชานาติ, ยทิ กาหติ วา น วา’’ติฯ

ตสฺส อนฺตรวีถิยํ ฐตฺวา มธุรสฺสเรน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส สทฺโท ทฺวาทสโยชนิกํ สกลพาราณสินครํ อวตฺถริฯ อถ ราชา จ อุปราชาทโย จ สพฺเพ สนฺนิปติํสุฯ มหาสตฺโต มหาชนสฺส มชฺเฌ ธมฺมเทสนํ ปฏฺฐเปสิฯ

ตตฺถ ตคฺฆาติ เอกํสวจนํฯ ยถาปิ กุสโลติ ยถา อติกุสโล สพฺพญฺญุพุทฺโธ อาจิกฺขติ, ตถา เต เอกํเสเนว อหมกฺขิสฺสนฺติ อตฺโถฯ ราชา จ โข ตนฺติ อหํ ตํ ปญฺหํ ยถา ตุมฺหากํ ราชา ชานิตุํ สกฺโกติ, ตถา กเถสฺสามิฯ ตโต อุตฺตริ ราชา เอว ตํ ชานาติ, ยทิ กริสฺสติ วา น วา กริสฺสติ, กโรนฺตสฺส วา อกโรนฺตสฺส วา ตสฺเสเวตํ ภวิสฺสติ, มยฺหํ ปน โทโส นตฺถีติ ทีเปติฯ

เอวํ อิมาย คาถาย ปญฺหกถนํ ปฏิชานิตฺวา อิทานิ ธมฺมยาคปญฺหํ กเถนฺโต อาห –

[173]

‘‘อชฺช สุเวติ สํเสยฺย, รญฺญา ปุฏฺโฐ สุจีรต;

มา กตฺวา อวสี ราชา, อตฺเถ ชาเต ยุธิฏฺฐิโลฯ

[174]

‘‘อชฺฌตฺตญฺเญว สํเสยฺย, รญฺญา ปุฏฺโฐ สุจีรต;

กุมฺมคฺคํ น นิเวเสยฺย, ยถา มูฬฺโห อเจตโสฯ

[175]

‘‘อตฺตานํ นาติวตฺเตยฺย, อธมฺมํ น สมาจเร;

อติตฺเถ นปฺปตาเรยฺย, อนตฺเถ น ยุโต สิยาฯ

[176]

‘‘โย จ เอตานิ ฐานานิ, กตฺตุํ ชานาติ ขตฺติโย;

สทา โส วฑฺฒเต ราชา, สุกฺกปกฺเขว จนฺทิมาฯ

[177]

‘‘ญาตีนญฺจ ปิโย โหติ, มิตฺเตสุ จ วิโรจติ;

กายสฺส เภทา สปฺปญฺโญ, สคฺคํ โส อุปปชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ สํเสยฺยาติ กเถยฺยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, สุจิรต สเจ ตุมฺหากํ รญฺญา ‘‘อชฺช ทานํ เทม, สีลํ รกฺขาม, อุโปสถกมฺมํ กโรมา’’ติ โกจิ ปุฏฺโฐ, ‘‘มหาราช, อชฺช ตาว ปาณํ หนาม, กาเม ปริภุญฺชาม, สุรํ ปิวาม, กุสลํ ปน กริสฺสาม สุเว’’ติ รญฺโญ กเถยฺย, ตสฺส อติมหนฺตสฺสปิ อมจฺจสฺส วจนํ กตฺวา ตุมฺหากํ ราชา ยุธิฏฺฐิลโคตฺโต ตถารูเป อตฺเถ ชาเต ตํ ทิวสํ ปมาเทน วีตินาเมนฺโต มา อวสิ, ตสฺส วจนํ อกตฺวา อุปฺปนฺนํ กุสลจิตฺตํ อปริหาเปตฺวา กุสลปฏิสํยุตฺตํ กมฺมํ กโรตุเยว, อิทมสฺส กเถยฺยาสีติฯ เอวํ มหาสตฺโต อิมาย คาถาย –

‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชญฺญา มรณํ สุเว’’ติฯ (ม. นิ. 3.272) –

ภทฺเทกรตฺตสุตฺตญฺเจว,

‘‘อปฺปมาโท อมตปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปท’’นฺติฯ (ธ. ป. 21) –

อปฺปมาโทวาทญฺจ กเถสิฯ

อชฺฌตฺตญฺเญวาติ , ตาต, สุจิรต สมฺภวปณฺฑิโต ตยา ธมฺมยาคปญฺเห ปุจฺฉิเต กิํ กเถสีติ รญฺญา ปุฏฺโฐ สมาโน ตุมฺหากํ รญฺโญ อชฺฌตฺตญฺเญว สํเสยฺย, นิยกชฺฌตฺตสงฺขาตํ ขนฺธปญฺจกํ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจนฺติ กเถยฺยาสิฯ เอตฺตาวตา มหาสตฺโต –

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ’’ฯ (ธ. ป. 277) –

‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน’’ติฯ (ที. นิ. 2.221) –

เอวํ วิภาวิตํ อนิจฺจตํ กเถสีติฯ

กุมฺมคฺคนฺติ, พฺราหฺมณ, ยถา มูฬฺโห อเจตโน อนฺธพาลปุถุชฺชโน ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตสงฺขาตํ กุมฺมคฺคํ เสวติ, เอวํ ตว ราชา ตํ กุมฺมคฺคํ น เสเวยฺย, นิยฺยานิกํ ทสกุสลกมฺมปถมคฺคเมว เสวตุ, เอวมสฺส วเทยฺยาสีติฯ

อตฺตานนฺติ อิมํ สุคติยํ ฐิตํ อตฺตภาวํ นาติวตฺเตยฺย, เยน กมฺเมน ติสฺโส กุสลสมฺปตฺติโย สพฺพกามสคฺเค อติกฺกมิตฺวา อปาเย นิพฺพตฺตนฺติ, ตํ กมฺมํ น กเรยฺยาติ อตฺโถฯ อธมฺมนฺติ ติวิธทุจฺจริตสงฺขาตํ อธมฺมํ น สมาจเรยฺยฯ อติตฺเถติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิสงฺขาเต อติตฺเถ นปฺปตาเรยฺย น โอตาเรยฺยฯ ‘‘น ตาเรยฺยา’’ติปิ ปาโฐ, อตฺตโน ทิฏฺฐานุคติมาปชฺชนฺตํ ชนํ น โอตาเรยฺยฯ อนตฺเถติ อการเณฯ น ยุโตติ ยุตฺตปยุตฺโต น สิยาฯ พฺราหฺมณ, ยทิ เต ราชา ธมฺมยาคปญฺเห วตฺติตุกาโม, ‘‘อิมสฺมิํ โอวาเท วตฺตตู’’ติ ตสฺส กเถยฺยาสีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ

สทาติ สตตํฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘โย ขตฺติโย เอตานิ การณานิ กาตุํ ชานาติ, โส ราชา สุกฺกปกฺเข จนฺโท วิย สทา วฑฺฒตี’’ติ ฯ วิโรจตีติ มิตฺตามจฺจานํ มชฺเฌ อตฺตโน สีลาจารญาณาทีหิ คุเณหิ โสภติ วิโรจตีติฯ

เอวํ มหาสตฺโต คคนตเล จนฺทํ อุฏฺฐาเปนฺโต วิย พุทฺธลีฬาย พฺราหฺมณสฺส ปญฺหํ กเถสิฯ มหาชโน นทนฺโต เสเลนฺโต อปฺโผเฏนฺโต สาธุการสหสฺสานิ อทาสิ, เจลุกฺเขเป จ องฺคุลิโผเฏ จ ปวตฺเตสิ, หตฺถปิฬนฺธนาทีนิ ขิปิฯ เอวํ ขิตฺตธนํ โกฏิมตฺตํ อโหสิฯ ราชาปิสฺส ตุฏฺโฐ มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ สุจิรโตปิ นิกฺขสหสฺเสน ปูชํ กตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ ชาติหิงฺคุลเกน ปญฺหวิสฺสชฺชนํ ลิขิตฺวา อินฺทปตฺถนครํ คนฺตฺวา รญฺโญ ธมฺมยาคปญฺหํ กเถสิฯ ราชา ตสฺมิํ ธมฺเม วตฺติตฺวา สคฺคปุรํ ปูเรสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต มหาปญฺโญเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ธนญฺจยราชา อานนฺโท อโหสิ, สุจิรโต อนุรุทฺโธ, วิธุโร กสฺสโป, ภทฺรกาโร โมคฺคลฺลาโน, สญฺจยมาณโว สาริปุตฺโต, สมฺภวปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สมฺภวชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[516] 6. มหากปิชาตกวณฺณนา

พาราณสฺยํ อหู ราชาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส สิลาปวิชฺฌนํ อารพฺภ กเถสิฯ เตน หิ ธนุคฺคเห ปโยเชตฺวา อปรภาเค สิลาย ปวิทฺธาย ภิกฺขูหิ เทวทตฺตสฺส อวณฺเณ กถิเต สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มยฺหํ สิลํ ปวิชฺฌิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต กาสิกคามเก เอโก กสฺสกพฺราหฺมโณ เขตฺตํ กสิตฺวา โคเณ วิสฺสชฺเชตฺวา กุทฺทาลกมฺมํ กาตุํ อารภิฯ โคณา เอกสฺมิํ คจฺเฉ ปณฺณานิ ขาทนฺตา อนุกฺกเมน อฏวิํ ปวิสิตฺวา ปลายิํสุฯ

โส เวลํ สลฺลกฺเขตฺวา กุทฺทาลํ ฐเปตฺวา โคเณ โอโลเกนฺโต อทิสฺวา โทมนสฺสปฺปตฺโต เต ปริเยสนฺโต อนฺโตอฏวิํ ปวิสิตฺวา อาหิณฺฑนฺโต หิมวนฺตํ ปาวิสิฯ โส ตตฺถ ทิสามูฬฺโห หุตฺวา สตฺตาหํ นิราหาโร วิจรนฺโต เอกํ ตินฺทุกรุกฺขํ ทิสฺวา อภิรุยฺห ผลานิ ขาทนฺโต ตินฺทุกรุกฺขโต ปริคฬิตฺวา สฏฺฐิหตฺเถ นรกปปาเต ปติฯ ตตฺรสฺส ทส ทิวสา วีติวตฺตาฯ ตทา โพธิสตฺโต กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ผลาผลานิ ขาทนฺโต ตํ ปุริสํ ทิสฺวา สิลาย โยคฺคํ กตฺวา ตํ ปุริสํ อุทฺธริตฺวา สิลาย มตฺถเก นิสีทาเปตฺวา เอวมาห – ‘‘โภ พฺราหฺมณ, อหํ กิลมามิ, มุหุตฺตํ นิทฺทายิสฺสามิ, มํ รกฺขาหี’’ติฯ โส ตสฺส นิทฺทายนฺตสฺส สิลาย มตฺถกํ ปทาเลสิฯ มหาสตฺโต ตสฺส ตํ กมฺมํ ญตฺวา อุปฺปติตฺวา สาขาย นิสีทิตฺวา ‘‘โภ ปุริส, ตฺวํ ภูมิยา คจฺฉ, อหํ สาขคฺเคน ตุยฺหํ มคฺคํ อาจิกฺขนฺโต คมิสฺสามี’’ติ ตํ ปุริสํ อรญฺญโต นีหริตฺวา มคฺเค ฐเปตฺวา ปพฺพตปาทเมว ปาวิสิฯ โส ปุริโส มหาสตฺเต อปรชฺฌิตฺวา กุฏฺฐี หุตฺวา ทิฏฺฐธมฺเมเยว มนุสฺสเปโต อโหสิฯ

โส สตฺต วสฺสานิ ทุกฺขปีฬิโต วิจรนฺโต พาราณสิยํ มิคาชินํ นาม อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา ปาการนฺตเร กทลิปณฺณํ อตฺถริตฺวา เวทนาปฺปตฺโต นิปชฺชิฯ ตทา พาราณสิราชา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ วิจรนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘โกสิ ตฺวํ, กิํ วา กตฺวา อิมํ ทุกฺขํ ปตฺโต’’ติ ปุจฺฉิฯ โสปิสฺส สพฺพํ วิตฺถารโต อาจิกฺขิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[178]

‘‘พาราณสฺยํ อหู ราชา, กาสีนํ รฏฺฐวฑฺฒโน;

มิตฺตามจฺจปริพฺยูฬฺโห, อคมาสิ มิคาชินํฯ

[179]

‘‘ตตฺถ พฺราหฺมณมทฺทกฺขิ, เสตํ จิตฺรํ กิลาสินํ;

วิทฺธสฺตํ โกวิฬารํว, กิสํ ธมนิสนฺถตํฯ

[180]

‘‘ปรมการุญฺญตํ ปตฺตํ, ทิสฺวา กิจฺฉคตํ นรํ;

อวจ พฺยมฺหิโต ราชา, ยกฺขานํ กตโม นุสิฯ

[181]

‘‘หตฺถปาทา จ เต เสตา, ตโต เสตตรํ สิโร;

คตฺตํ กมฺมาสวณฺณํ เต, กิลาสพหุโล จสิฯ

[182]

‘‘วฏฺฏนาวฬิสงฺกาสา , ปิฏฺฐิ เต นินฺนตุนฺนตา;

กาฬปพฺพาว เต องฺคา, นาญฺญํ ปสฺสามิ เอทิสํฯ

[183]

‘‘อุคฺฆฏฺฏปาโท ตสิโต, กิโส ธมนิสนฺถโต;

ฉาโต อาตตฺตรูโปสิ, กุโตสิ กตฺถ คจฺฉติฯ

[184]

‘‘ทุทฺทสี อปฺปกาโรสิ, ทุพฺพณฺโณ ภีมทสฺสโน;

ชเนตฺติ ยาปิ เต มาตา, น ตํ อิจฺเฉยฺย ปสฺสิตุํฯ

[185]

‘‘กิํ กมฺมมกรํ ปุพฺเพ, กํ อวชฺฌํ อฆาตยิ;

กิพฺพิสํ ยํ กริตฺวาน, อิทํ ทุกฺขํ อุปาคมี’’ติฯ

ตตฺถ พาราณสฺยนฺติ พาราณสิยํฯ มิตฺตามจฺจปริพฺยูฬฺโหติ มิตฺเตหิ จ ทฬฺหภตฺตีหิ อมจฺเจหิ จ ปริวุโตฯ มิคาชินนฺติ เอวํนามกํ อุยฺยานํฯ เสตนฺติ เสตกุฏฺเฐน เสตํ กพรกุฏฺเฐน วิจิตฺรํ ปริภินฺเนน กณฺฑูยนกิลาสกุฏฺเฐน กิลาสินํ เวทนาปฺปตฺตํ กทลิปณฺเณ นิปนฺนํ อทฺทสฯ วิทฺธสฺตํ โกวิฬารํวาติ วณมุเขหิ ปคฺฆรนฺเตน มํเสน วิทฺธสฺตํ ปุปฺผิตโกวิฬารสทิสํฯ กิสนฺติ เอกจฺเจสุ ปเทเสสุ อฏฺฐิจมฺมมตฺตสรีรํ สิราชาลสนฺถตํฯ พฺยมฺหิโตติ ภีโต วิมฺหยมาปนฺโน วาฯ ยกฺขานนฺติ ยกฺขานํ อนฺตเร ตฺวํ กตรยกฺโข นามาสิฯ วฏฺฏนาวฬิสงฺกาสาติ ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐาเน อาวุนิตฺวา ฐปิตาวฏฺฏนาวฬิสทิสาฯ องฺคาติ กาฬปพฺพวลฺลิสทิสานิ เต องฺคานิฯ นาญฺญนฺติ อญฺญํ ปุริสํ เอทิสํ น ปสฺสามิฯ อุคฺฆฏฺฏปาโทติ รโชกิณฺณปาโทฯ อาตตฺตรูโปติ สุกฺขสรีโรฯ ทุทฺทสีติ ทุกฺเขน ปสฺสิตพฺโพฯ อปฺปกาโรสีติ สรีรปฺปการรหิโตสิ, ทุสฺสณฺฐาโนสีติ อตฺโถฯ กิํ กมฺมมกรนฺติ อิโต ปุพฺเพ กิํ กมฺมํ อกรํ, อกาสีติ อตฺโถฯ กิพฺพิสนฺติ ทารุณกมฺมํฯ

ตโต ปรํ พฺราหฺมโณ อาห –

[186]

‘‘ตคฺฆ เต อหมกฺขิสฺสํ, ยถาปิ กุสโล ตถา;

สจฺจวาทิญฺหิ โลกสฺมิํ, ปสํสนฺตีธ ปณฺฑิตาฯ

[187]

‘‘เอโก จรํ โคคเวโส, มูฬฺโห อจฺจสริํ วเน;

อรญฺเญ อิรีเณ วิวเน, นานากุญฺชรเสวิเตฯ

[188]

‘‘วาฬมิคานุจริเต, วิปฺปนฏฺโฐสฺมิ กานเน;

อจริํ ตตฺถ สตฺตาหํ, ขุปฺปิปาสสมปฺปิโตฯ

[189]

‘‘ตตฺถ ตินฺทุกมทฺทกฺขิํ, วิสมฏฺฐํ พุภุกฺขิโต;

ปปาตมภิลมฺพนฺตํ, สมฺปนฺนผลธารินํฯ

[190]

‘‘วาตสฺสิตานิ ภกฺเขสิํ, ตานิ รุจฺจิํสุ เม ภุสํ;

อติตฺโต รุกฺขมารูหิํ, ตตฺถ เหสฺสามิ อาสิโตฯ

[191]

‘‘เอกํ เม ภกฺขิตํ อาสิ, ทุติยํ อภิปตฺถิตํ;

ตโต สา ภญฺชถ สาขา, ฉินฺนา ผรสุนา วิยฯ

[192]

‘‘โสหํ สหาว สาขาหิ, อุทฺธํปาโท อวํสิโร;

อปฺปติฏฺเฐ อนาลมฺเพ, คิริทุคฺคสฺมิ ปาปตํฯ

[193]

‘‘ยสฺมา จ วาริ คมฺภีรํ, ตสฺมา น สมปชฺชิสํ;

ตตฺถ เสสิํ นิรานนฺโท, อนูนา ทส รตฺติโยฯ

[194]

‘‘อเถตฺถ กปิ มาคญฺฉิ, โคนงฺคุโล ทรีจโร;

สาขาหิ สาขํ วิจรนฺโต, ขาทมาโน ทุมปฺผลํฯ

[195]

‘‘โส มํ ทิสฺวา กิสํ ปณฺฑุํ, การุญฺญมกรํ มยิ;

อมฺโภ โก นาม โส เอตฺถ, เอวํ ทุกฺเขน อฏฺฏิโตฯ

[196]

‘‘มนุสฺโส อมนุสฺโส วา, อตฺตานํ เม ปเวทย;

ตสฺสญฺชลิํ ปณาเมตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิํฯ

[197]

‘‘มนุสฺโสหํ พฺยสมฺปตฺโต, สา เม นตฺถิ อิโต คติ;

ตํ โว วทามิ ภทฺทํ โว, ตฺวญฺจ เม สรณํ ภวฯ

[198]

‘‘ครุํ สิลํ คเหตฺวาน, วิจรี ปพฺพเต กปิ;

สิลาย โยคฺคํ กตฺวาน, นิสโภ เอตทพฺรวิฯ

[199]

‘‘เอหิ เม ปิฏฺฐิมารุยฺห, คีวํ คณฺหาหิ พาหุภิ;

อหํ ตํ อุทฺธริสฺสามิ, คิริทุคฺคต เวคสาฯ

[200]

‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, วานรินฺทสฺส สิรีมโต;

ปิฏฺฐิมารุยฺห ธีรสฺส, คีวํ พาหาหิ อคฺคหิํฯ

[201]

‘‘โส มํ ตโต สมุฏฺฐาสิ, เตชสฺสี พลวา กปิ;

วิหญฺญมาโน กิจฺเฉน, คิริทุคฺคต เวคสาฯ

[202]

‘‘อุทฺธริตฺวาน มํ สนฺโต, นิสโภ เอตทพฺรวิ;

อิงฺฆ มํ สมฺม รกฺขสฺสุ, ปสุปิสฺสํ มุหุตฺตกํฯ

[203]

‘‘สีหา พฺยคฺฆา จ ทีปี จ, อจฺฉโกกตรจฺฉโย;

เต มํ ปมตฺตํ หิํเสยฺยุํ, เต ตฺวํ ทิสฺวา นิวารยฯ

[204]

‘‘เอวํ เม ปริตฺตาตูน, ปสุปี โส มุหุตฺตกํ;

ตทาหํ ปาปิกํ ทิฏฺฐิํ, ปฏิลจฺฉิํ อโยนิโสฯ

[205]

‘‘ภกฺโข อยํ มนุสฺสานํ, ยถา จญฺเญ วเน มิคา;

ยํ นูนิมํ วธิตฺวาน, ฉาโต ขาเทยฺย วานรํฯ

[206]

‘‘อสิโต จ คมิสฺสามิ, มํสมาทาย สมฺพลํ;

กนฺตารํ นิตฺถริสฺสามิ, ปาเถยฺยํ เม ภวิสฺสติฯ

[207]

‘‘ตโต สิลํ คเหตฺวาน, มตฺถกํ สนฺนิตาฬยิํ;

มม คตฺตกิลนฺตสฺส, ปหาโร ทุพฺพโล อหุฯ

[208]

‘‘โส จ เวเคนุทปฺปตฺโต, กปิ รุหิรมกฺขิโต;

อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, โรทนฺโต มํ อุทิกฺขติฯ

[209]

‘‘มายฺโย มํ กริ ภทฺทนฺเต, ตฺวญฺจ นาเมทิสํ กริ;

ตฺวญฺจ โข นาม ทีฆาวุ, อญฺเญ วาเรตุมรหสิฯ

[210]

‘‘อโห วต เร ปุริส, ตาวทุกฺกรการก;

เอทิสา วิสมา ทุคฺคา, ปปาตา อุทฺธโต มยาฯ

[211]

‘‘อานีโต ปรโลกาว, ทุพฺเภยฺยํ มํ อมญฺญถ;

ตํ เตน ปาปกมฺเมน, ปาปํ ปาเปน จินฺติตํฯ

[212]

‘‘มา เหว ตฺวํ อธมฺมฏฺฐ, เวทนํ กฏุกํ ผุสิ;

มา เหว ปาปกมฺมํ ตํ, ผลํ เวฬุํว ตํ วธิฯ

[213]

‘‘ตยิ เม นตฺถิ วิสฺสาโส, ปาปธมฺม อสญฺญต;

เอหิ เม ปิฏฺฐิโต คจฺฉ, ทิสฺสมาโนว สนฺติเกฯ

[214]

‘‘มุตฺโตสิ หตฺถา วาฬานํ, ปตฺโตสิ มานุสิํ ปทํ;

เอส มคฺโค อธมฺมฏฺฐ, เตน คจฺฉ ยถาสุขํฯ

[215]

‘‘อิทํ วตฺวา คิริจโร, รหเท ปกฺขลฺย มตฺถกํ;

อสฺสูนิ สมฺปมชฺชิตฺวา, ตโต ปพฺพตมารุหิฯ

[216]

‘‘โสหํ เตนาภิสตฺโตสฺมิ, ปริฬาเหน อฏฺฏิโต;

ฑยฺหมาเนน คตฺเตน, วาริํ ปาตุํ อุปาคมิํฯ

[217]

‘‘อคฺคินา วิย สนฺตตฺโต, รหโท รุหิรมกฺขิโต;

ปุพฺพโลหิตสงฺกาโส, สพฺโพ เม สมปชฺชถฯ

[218]

‘‘ยาวนฺโต อุทพินฺทูนิ, กายสฺมิํ นิปติํสุ เม;

ตาวนฺโต คณฺฑ ชาเยถ, อทฺธเพลุวสาทิสาฯ

[219]

‘‘ปภินฺนา ปคฺฆริํสุ เม, กุณปา ปุพฺพโลหิตา;

เยน เยเนว คจฺฉามิ, คาเมสุ นิคเมสุ จฯ

[220]

‘‘ทณฺฑหตฺถา นิวาเรนฺติ, อิตฺถิโย ปุริสา จ มํ;

โอกฺกิตา ปูติคนฺเธน, มาสฺสุ โอเรน อาคมาฯ

[221]

‘‘เอตาทิสํ อิทํ ทุกฺขํ, สตฺต วสฺสานิ ทานิ เม;

อนุโภมิ สกํ กมฺมํ, ปุพฺเพ ทุกฺกฏมตฺตโนฯ

[222]

‘‘ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;

มาสฺสุ มิตฺตาน ทุพฺภิตฺโถ, มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโกฯ

[223]

‘‘กุฏฺฐี กิลาสี ภวติ, โย มิตฺตานิธ ทุพฺภติ;

กายสฺส เภทา มิตฺตทฺทุ, นิรยํ โสปปชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ กุสโลติ ยถา เฉโก กุสโล กเถติ, ตถา โว กเถสฺสามิฯ โคคเวโสติ นฏฺเฐ โคเณ คเวสนฺโตฯ อจฺจสรินฺติ มนุสฺสปถํ อติกฺกมิตฺวา หิมวนฺตํ ปาวิสิํฯ อรญฺเญติ อราชเก สุญฺเญฯ อิรีเณติ สุกฺขกนฺตาเรฯ วิวเนติ วิวิตฺเตฯ วิปฺปนฏฺโฐติ มคฺคมูฬฺโหฯ พุภุกฺขิโตติ สญฺชาตพุภุกฺโข ฉาตชฺฌตฺโตฯ ปปาตมภิลมฺพนฺตนฺติ ปปาตาภิมุขํ โอลมฺพนฺตํฯ สมฺปนฺนผลธารินนฺติ มธุรผลธารินํฯ วาตสฺสิตานีติ ปฐมํ ตาว วาตปติตานิ ขาทิํฯ ตตฺถ เหสฺสามีติ ตสฺมิํ รุกฺเข สุหิโต ภวิสฺสามีติ อารุฬฺโหมฺหิฯ ตโต สา ภญฺชถ สาขาติ ตสฺส อภิปตฺถิตสฺส อตฺถาย หตฺเถ ปสาริเต สา มยา อภิรุฬฺหา สาขา ผรสุนา ฉินฺนา วิย อภญฺชถฯ อนาลมฺเพติ อาลมฺพิตพฺพฏฺฐานรหิเตฯ คิริทุคฺคสฺมินฺติ คิริวิสเมฯ เสสินฺติ สยิโตมฺหิฯ

กปิ มาคญฺฉีติ กปิ อาคญฺฉิฯ โคนงฺคุโลติ คุนฺนํ นงฺคุฏฺฐสทิสนงฺคุฏฺโฐฯ ‘‘โคนงฺคุฏฺโฐ’’ติปิ ปาโฐฯ ‘‘โคนงฺคุลี’’ติปิ ปฐนฺติฯ อกรํ มยีติ อกรา มยิฯ อมฺโภติ, มหาราช, โส กปิราชา ตสฺมิํ นรกปปาเต มม อุทกโปถนสทฺทํ สุตฺวา มํ ‘‘อมฺโภ’’ติ อาลปิตฺวา ‘‘โก นาเมโส’’ติ ปุจฺฉิฯ พฺยสมฺปตฺโตติ พฺยสนํ ปตฺโต, ปปาตสฺส วสํ ปตฺโตติ วา อตฺโถฯ ภทฺทํ โวติ ตสฺมา ตุมฺเห วทามิ – ‘‘ภทฺทํ ตุมฺหากํ โหตู’’ติฯ ครุํ สิลนฺติ, มหาราช, โส กปิราชา มยา เอวํ วุตฺเต ‘‘มา ภายี’’ติ มํ อสฺสาเสตฺวา ปฐมํ ตาว ครุํ สิลํ คเหตฺวา โยคฺคํ กโรนฺโต ปพฺพเต วิจริ ฯ นิสโภติ ปุริสนิสโภ อุตฺตมวานรินฺโท ปพฺพตปปาเต ฐตฺวา มํ เอตทพฺรวีติฯ

พาหุภีติ ทฺวีหิ พาหาหิ มม คีวํ สุคฺคหิตํ คณฺหฯ เวคสาติ เวเคนฯ สิรีมโตติ ปุญฺญวนฺตสฺสฯ อคฺคหินฺติ สฏฺฐิหตฺถํ นรกปปาตํ วาตเวเคน โอตริตฺวา อุทกปิฏฺเฐ ฐิตสฺส อหํ เวเคน ปิฏฺฐิมภิรุหิตฺวา อุโภหิ พาหาหิ คีวํ อคฺคเหสิํฯ วิหญฺญมาโนติ กิลมนฺโตฯ กิจฺเฉนาติ ทุกฺเขนฯ สนฺโตติ ปณฺฑิโต, อถ วา ปริสนฺโต กิลนฺโตฯ รกฺขสฺสูติ อหํ ตํ อุทฺธรนฺโต กิลนฺโต มุหุตฺตํ วิสฺสมนฺโต ปสุปิสฺสํ, ตสฺมา มํ รกฺขาหิฯ ยถา จญฺเญ วเน มิคาติ สีหาทีหิ อญฺเญปิ เย อิมสฺมิํ วเน วาฬมิคาฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘อจฺฉโกกตรจฺฉโย’’ติ ลิขนฺติฯ

ปริตฺตาตูนาติ, มหาราช, เอวํ โส กปิราชา มํ อตฺตโน ปริตฺตาณํ กตฺวา มุหุตฺตํ ปสุปิฯ อโยนิโสติ อโยนิโสมนสิกาเรนฯ ภกฺโขติ ขาทิตพฺพยุตฺตโกฯ อสิโต ธาโต สุหิโตฯ สมฺพลนฺติ ปาเถยฺยํฯ มตฺถกํ สนฺนิตาฬยินฺติ ตสฺส วานรินฺทสฺส มตฺถกํ ปหริํฯ ‘‘สนฺนิตาฬย’’นฺติปิ ปาโฐฯ ทุพฺพโล อหูติ น พลวา อาสิ, ยถาธิปฺปายํ น อคมาสีติฯ

เวเคนาติ มยา ปหฏปาสาณเวเคนฯ อุทปฺปตฺโตติ อุฏฺฐิโตฯ มายฺโยติ เตน มิตฺตทุพฺภิปุริเสน สิลาย ปวิทฺธาย มหาจมฺมํ ฉินฺทิตฺวา โอลมฺพิ, รุหิรํ ปคฺฆริฯ มหาสตฺโต เวทนาปฺปตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน อญฺโญ นตฺถิ, อิทํ ภยํ อิมํ ปุริสํ นิสฺสาย อุปฺปนฺน’’นฺติฯ โส มรณภยภีโต โอลมฺพนฺตํ จมฺมพนฺธํ หตฺเถน คเหตฺวา อุปฺปติตฺวา สาขํ อภิรุยฺห เตน ปาปปุริเสน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ‘‘มายฺโย ม’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ มายฺโย มํ กริ ภทฺทนฺเตติ มา อกริ อยฺโย มํ ภทฺทนฺเตติ ตํ นิวาเรติฯ ตฺวญฺจ โข นามาติ ตฺวํ นาม เอวํ มยา ปปาตา อุทฺธโฏ เอทิสํ ผรุสกมฺมํ มยิ กริ, อโห เต อยุตฺตํ กตนฺติฯ อโห วตาติ ตํ ครหนฺโต เอวมาหฯ ตาวทุกฺกรการกาติ มยิ อปรชฺฌเนน อติทุกฺกรกมฺมการกฯ ปรโลกาวาติ ปรโลกโต วิย อานีโตฯ ทุพฺเภยฺยนฺติ ทุพฺภิตพฺพํ วธิตพฺพํฯ เวทนํ กฏุกนฺติ เอวํ สนฺเตปิ ตฺวํ อธมฺมฏฺฐ ยาทิสํ เวทนํ อหํ ผุสามิ, เอทิสํ เวทนํ กฏุกํ มา ผุสิ, ตํ ปาปกมฺมํ ผลํ เวฬุํว ตํ มา วธิฯ อิติ มํ, มหาราช, โส ปิยปุตฺตกํ วิย อนุกมฺปิฯ

อถ นํ อหํ เอตทโวจํ – ‘‘อยฺย, มยา กตํ โทสํ หทเย มา กริ, มา มํ อสปฺปุริสํ เอวรูเป อรญฺเญ นาสย, อหํ ทิสามูฬฺโห มคฺคํ น ชานามิ, อตฺตนา กตํ กมฺมํ มา นาเสถ, ชีวิตทานํ เม เทถ, อรญฺญา นีหริตฺวา มนุสฺสปเถ ฐเปถา’’ติฯ เอวํ วุตฺเต โส มยา สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ‘‘ตยิ เม นตฺถิ วิสฺสาโส’’ติ อาทิมาหฯ ตตฺถ ตยีติ อิโต ปฏฺฐาย มยฺหํ ตยิ วิสฺสาโส นตฺถิฯ เอหีติ, โภ ปุริส, อหํ ตยา สทฺธิํ มคฺเคน น คมิสฺสามิ, ตฺวํ ปน เอหิ มม ปิฏฺฐิโต อวิทูเร ทิสฺสมานสรีโรว คจฺฉ, อหํ รุกฺขคฺเคเหว คมิสฺสามีติฯ มุตฺโตสีติ อถ โส มํ, มหาราช, อรญฺญา นีหริตฺวา, โภ ปุริส, วาฬมิคานํ หตฺถา มุตฺโตสิฯ ปตฺโตสิ มานุสิํ ปทนฺติ มนุสฺสูปจารํ ปตฺโต อาคโตสิ, เอส เต มคฺโค, เอเตน คจฺฉาติ อาหฯ

คิริจโรติ คิริจารี วานโรฯ ปกฺขลฺยาติ โธวิตฺวาฯ เตนาภิสตฺโตสฺมีติ โส อหํ, มหาราช , เตน วานเรน อภิสตฺโต, ปาปกมฺเม ปริณเต เตนาภิสตฺโตสฺมีติ มญฺญมาโน เอวมาหฯ อฏฺฏิโตติ อุปทฺทุโตฯ อุปาคมินฺติ เอกํ รหทํ อุปคโตสฺมิฯ สมปชฺชถาติ ชาโต, เอวรูโป หุตฺวา อุปฏฺฐาสิฯ ยาวนฺโตติ ยตฺตกานิฯ คณฺฑ ชาเยถาติ คณฺฑา ชายิํสุฯ โส กิร ปิปาสํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต อุทกญฺชลิํ อุกฺขิปิตฺวา โถกํ ปิวิตฺวา เสสํ สรีเร สิญฺจิฯ อถสฺส ตาวเทว อุทกพินฺทุคณนาย อฑฺฒเพลุวปกฺกปฺปมาณา คณฺฑา อุฏฺฐหิํสุ, ตสฺมา เอวมาหฯ ปภินฺนาติ เต คณฺฑา ตํ ทิวสเมว ภิชฺชิตฺวา กุณปา ปูติคนฺธิกา หุตฺวา ปุพฺพโลหิตานิ ปคฺฆริํสุฯ เยน เยนาติ เยน เยน มคฺเคนฯ โอกฺกิตาติ ปูติคนฺเธน โอกิณฺณา ปริกฺขิตฺตา ปริวาริตาฯ มาสฺสุ โอเรน อาคมาติ ทุฏฺฐสตฺต โอเรน มาสฺสุ อาคมา, อมฺหากํ สนฺติกํ มา อาคมีติ เอวํ วทนฺตา มํ นิวาเรนฺตีติ อตฺโถฯ สตฺต วสฺสานิ ทานิ เมติ, มหาราช, ตโต ปฏฺฐาย อิทานิ สตฺต วสฺสานิ มม เอตฺตกํ กาลํ สกํ กมฺมํ อนุโภมิฯ

อิติ โส อตฺตโน มิตฺตทุพฺภิกมฺมํ วิตฺถาเรตฺวา, ‘‘มหาราช, มญฺเญว โอโลเกตฺวา เอวรูปํ กมฺมํ น เกนจิ กตฺตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ‘‘ตํ โว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตนฺติ ตสฺมาฯ ยสฺมา เอวรูปํ กมฺมํ เอวํ ทุกฺขวิปากํ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ

[223]

‘‘กุฏฺฐี กิลาสี ภวติ, โย มิตฺตานิธ ทุพฺภติ;

กายสฺส เภทา มิตฺตทฺทุ, นิรยํ โสปปชฺชตี’’ติฯ –

อยํ อภิสมฺพุทฺธคาถาฯ ภิกฺขเว, โย อิธ โลเก มิตฺตานิ ทุพฺภติ หิํสติ, โส เอวรูโป โหตีติ อตฺโถฯ

ตสฺสปิ ปุริสสฺส รญฺญา สทฺธิํ กเถนฺตสฺเสว ปถวี วิวรํ อทาสิฯ ตงฺขณญฺเญว จวิตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺโตฯ ราชา ตสฺมิํ ปถวิํ ปวิฏฺเฐ อุยฺยานา นิกฺขมิตฺวา นครํ ปวิฏฺโฐฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มยฺหํ สิลํ ปฏิวิชฺฌิเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มิตฺตทุพฺภี ปุริโส เทวทตฺโต อโหสิ, กปิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มหากปิชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[517] 7. ทกรกฺขสชาตกวณฺณนา

[224-257] สเจ โว วุยฺหมานานนฺติ ทกรกฺขสชาตกํฯ ตํ สพฺพํ มหาอุมงฺคชาตเก อาวิ ภวิสฺสตีติฯ

ทกรกฺขสชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[518] 8. ปณฺฑรนาคราชชาตกวณฺณนา

วิกิณฺณวาจนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มุสาวาทํ กตฺวา เทวทตฺตสฺส ปถวิปฺปเวสนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ภิกฺขูหิ ตสฺส อวณฺเณ กถิเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มุสาวาทํ กตฺวา ปถวิํ ปวิฏฺโฐเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ปญฺจสตวาณิชา นาวาย สมุทฺทํ ปกฺขนฺทิตฺวา สตฺตเม ทิวเส อตีรทสฺสนิยา นาวาย สมุทฺทปิฏฺเฐ ภินฺนาย ฐเปตฺวา เอกํ อวเสสา มจฺฉกจฺฉปภกฺขา อเหสุํ, เอโก ปน วาตเวเคน กรมฺปิยปฏฺฏนํ นาม ปาปุณิฯ โส สมุทฺทโต อุตฺตริตฺวา นคฺคโภโค ตสฺมิํ ปฏฺฏเนเยว ภิกฺขาย จริฯ ตเมนํ มนุสฺสา ‘‘อยํ สมโณ อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ’’ติ สมฺภาเวตฺวา สกฺการํ กริํสุฯ โส ‘‘ลทฺโธ เม ชีวิกูปาโย’’ติ เตสุ นิวาสนปารุปนํ เทนฺเตสุปิ น อิจฺฉิฯ เต ‘‘นตฺถิ อิโต อุตฺตริ อปฺปิจฺโฉ สมโณ’’ติ ภิยฺโย ภิยฺโย ปสีทิตฺวา ตสฺส อสฺสมปทํ กตฺวา ตตฺถ นํ นิวาสาเปสุํฯ โส ‘‘กรมฺปิยอเจโล’’ติ ปญฺญายิฯ ตสฺส ตตฺถ วสนฺตสฺส มหาลาภสกฺกาโร อุทปาทิฯ

เอโก นาคราชาปิสฺส สุปณฺณราชา จ อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺติฯ เตสุ นาคราชา นาเมน ปณฺฑโร นามฯ อเถกทิวสํ สุปณฺณราชา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน เอวมาห – ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ ญาตกา นาเค คณฺหนฺตา พหู วินสฺสนฺติ, เอเตสํ นาคานํ คหณนิยามํ มยํ น ชานาม, คุยฺหการณํ กิร เตสํ อตฺถิ, สกฺกุเณยฺยาถ นุ โข ตุมฺเห เอเต ปิยายมานา วิย ตํ การณํ ปุจฺฉิตุ’’นฺติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สุปณฺณราเช วนฺทิตฺวา ปกฺกนฺเต นาคราชสฺส อาคตกาเล วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ นาคราชานํ ปุจฺฉิ – ‘‘นาคราช, สุปณฺณา กิร ตุมฺเห คณฺหนฺตา พหู วินสฺสนฺติ, ตุมฺเห คณฺหนฺตา กถํ คณฺหิตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติฯ ภนฺเต, อิทํ อมฺหากํ คุยฺหํ รหสฺสํ, มยา อิมํ กเถนฺเตน ญาติสงฺฆสฺส มรณํ อาหฏํ โหตีติฯ กิํ ปน ตฺวํ, อาวุโส, ‘‘อยํ อญฺญสฺส กเถสฺสตี’’ติ เอวํสญฺญี โหสิ, นาหํ อญฺญสฺส กเถสฺสามิ, อตฺตนา ปน ชานิตุกามตาย ปุจฺฉามิ, ตฺวํ มยฺหํ สทฺทหิตฺวา นิพฺภโย หุตฺวา กเถหีติฯ นาคราชา ‘‘น กเถสฺสามิ, ภนฺเต’’ติ วนฺทิตฺวา ปกฺกามิฯ ปุนทิวเสปิ ปุจฺฉิ, ตถาปิสฺส น กเถสิฯ

อถ นํ ตติยทิวเส อาคนฺตฺวา นิสินฺนํ, ‘‘นาคราช, อชฺช ตติโย ทิวโส, มม ปุจฺฉนฺตสฺส กิมตฺถํ น กเถสี’’ติ อาหฯ ‘‘ตุมฺเห อญฺญสฺส อาจิกฺขิสฺสถา’’ติ ภเยน, ภนฺเตติฯ กสฺสจิ น กเถสฺสามิ, นิพฺภโย กเถหีติฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, อญฺญสฺส มา กถยิตฺถา’’ติ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มยํ มหนฺเต มหนฺเต ปาสาเณ คิลิตฺวา ภาริยา หุตฺวา นิปชฺชิตฺวา สุปณฺณานํ อาคมนกาเล มุขํ นิพฺพาเหตฺวา ทนฺเต วิวริตฺวา สุปณฺเณ ฑํสิตุํ อจฺฉาม, เต อาคนฺตฺวา อมฺหากํ สีสํ คณฺหนฺติ, เตสํ อมฺเห ครุภาเร หุตฺวา นิปนฺเน อุทฺธริตุํ วายมนฺตานญฺเญว อุทกํ โอตฺถรติฯ เต สีทนฺตา อนฺโตอุทเกเยว มรนฺติ, อิมินา การเณน พหู สุปณฺณา วินสฺสนฺติ, เตสํ อมฺเห คณฺหนฺตานํ กิํ สีเสน คหิเตน, พาลา นงฺคุฏฺเฐ คเหตฺวา อมฺเห เหฏฺฐาสีสเก กตฺวา คหิตํ โคจรํ มุเขน ฉฑฺฑาเปตฺวา ลหุเก กตฺวา คนฺตุํ สกฺโกนฺตี’’ติ โส อตฺตโน รหสฺสการณํ ตสฺส ทุสฺสีลสฺส กเถสิฯ

อถ ตสฺมิํ ปกฺกนฺเต สุปณฺณราชา อาคนฺตฺวา กรมฺปิยอเจลํ วนฺทิตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, ปุจฺฉิตํ เต นาคราชสฺส คุยฺหการณ’’นฺติ อาหฯ

โส ‘‘อามาวุโส’’ติ วตฺวา สพฺพํ เตน กถิตนิยาเมเนว กเถสิฯ ตํ สุตฺวา สุปณฺโณ ‘‘นาคราเชน อยุตฺตํ กตํ, ญาตีนํ นาม นสฺสนนิยาโม ปรสฺส น กเถตพฺโพ, โหตุ, อชฺเชว มยา สุปณฺณวาตํ กตฺวา ปฐมํ เอตเมว คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ สุปณฺณวาตํ กตฺวา ปณฺฑรนาคราชานํ นงฺคุฏฺเฐ คเหตฺวา เหฏฺฐาสีสํ กตฺวา คหิตโคจรํ ฉฑฺฑาเปตฺวา อุปฺปติตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ ปณฺฑโร อากาเส เหฏฺฐาสีสกํ โอลมฺพนฺโต ‘‘มยาว มม ทุกฺขํ อาภต’’นฺติ ปริเทวนฺโต อาห –

[258]

‘‘วิกิณฺณวาจํ อนิคุยฺหมนฺตํ, อสญฺญตํ อปริจกฺขิตารํ;

ภยํ ตมนฺเวติ สยํ อโพธํ, นาคํ ยถา ปณฺฑรกํ สุปณฺโณฯ

[259]

‘‘โย คุยฺหมนฺตํ ปริรกฺขเณยฺยํ, โมหา นโร สํสติ หาสมาโน;

ตํ ภินฺนมนฺตํ ภยมนฺเวติ ขิปฺปํ, นาคํ ยถา ปณฺฑรกํ สุปณฺโณฯ

[260]

‘‘นานุมิตฺโต ครุํ อตฺถํ, คุยฺหํ เวทิตุมรหติ;

สุมิตฺโต จ อสมฺพุทฺธํ, สมฺพุทฺธํ วา อนตฺถวาฯ

[261]

‘‘วิสฺสาสมาปชฺชิมหํ อเจลํ, สมโณ อยํ สมฺมโต ภาวิตตฺโต;

ตสฺสาหมกฺขิํ วิวริํ คุยฺหมตฺถํ, อตีตมตฺโถ กปณํ รุทามิฯ

[262]

‘‘ตสฺสาหํ ปรมํ พฺรหฺเม คุยฺหํ, วาจํ หิมํ นาสกฺขิํ สํยเมตุํ;

ตปฺปกฺขโต หิ ภยมาคตํ มมํ, อตีตมตฺโถ กปณํ รุทามิฯ

[263]

‘‘โย เว นโร สุหทํ มญฺญมาโน, คุยฺหมตฺถํ สํสติ ทุกฺกุลีเน;

โทสา ภยา อถวา ราครตฺตา, ปลฺลตฺถิโต พาโล อสํสยํ โสฯ

[264]

‘‘ติโรกฺขวาโจ อสตํ ปวิฏฺโฐ, โย สงฺคตีสุ มุทีเรติ วากฺยํ;

อาสีวิโส ทุมฺมุโขตฺยาหุ ตํ นรํ, อารา อารา สํยเม ตาทิสมฺหาฯ

[265]

‘‘อนฺนํ ปานํ กาสิกจนฺทนญฺจ, มนาปิตฺถิโย มาลมุจฺฉาทนญฺจ;

โอหาย คจฺฉามเส สพฺพกาเม, สุปณฺณ ปาณูปคตาว ตฺยมฺหา’’ติฯ

ตตฺถ วิกิณฺณวาจนฺติ ปตฺถฏวจนํฯ อนิคุยฺหมนฺตนฺติ อปฺปฏิจฺฉนฺนมนฺตํฯ อสญฺญตนฺติ กายทฺวาราทีนิ รกฺขิตุํ อสกฺโกนฺตํฯ อปริจกฺขิตารนฺติ ‘‘อยํ มยา กถิตมนฺตํ รกฺขิตุํ สกฺขิสฺสติ, น สกฺขิสฺสตี’’ติ ปุคฺคลํ โอโลเกตุํ อุปปริกฺขิตุํ อสกฺโกนฺตํฯ ภยํ ตมนฺเวตีติ ตํ อิเมหิ จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ อโพธํ ทุปฺปญฺญํ ปุคฺคลํ สยํกตเมว ภยํ อนฺเวติ, ยถา มํ ปณฺฑรกนาคํ สุปณฺโณ อนฺวาคโตติฯ สํสติ หาสมาโนติ รกฺขิตุํ อสมตฺถสฺส ปาปปุริสสฺส หาสมาโน กเถติฯ นานุมิตฺโตติ อนุวตฺตนมตฺเตน โย มิตฺโต, น หทเยน, โส คุยฺหํ อตฺถํ ชานิตุํ นารหตีติ ปริเทวติฯ อสมฺพุทฺธนฺติ อสมฺพุทฺธนฺโต อชานนฺโต, อปฺปญฺโญติ อตฺโถฯ สมฺพุทฺธนฺติ สมฺพุทฺธนฺโต ชานนฺโต, สปฺปญฺโญติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘โยปิ สุหทโย มิตฺโต วา อมิตฺโต วา อปฺปญฺโญ สปฺปญฺโญปิ วา โย อนตฺถวา อนตฺถจโร, โสปิ คุยฺหํ เวทิตุํ นารหเต’’ติฯ

สมโณ อยนฺติ อยํ สมโณติ จ โลกสมฺมโตติ จ ภาวิตตฺโตติ จ มญฺญมาโน อหํ เอตสฺมิํ วิสฺสาสมาปชฺชิํฯ อกฺขินฺติ กเถสิํฯ อตีตมตฺโถติ อตีตตฺโถ, อติกฺกนฺตตฺโถ หุตฺวา อิทานิ กปณํ รุทามีติ ปริเทวติฯ ตสฺสาติ ตสฺส อเจลกสฺสฯ พฺรหฺเมติ สุปณฺณํ อาลปติฯ สํยเมตุนฺติ อิมํ คุยฺหวาจํ รหสฺสการณํ รกฺขิตุํ นาสกฺขิํฯ

ตปฺปกฺขโต หีติ อิทานิ อิทํ ภยํ มม ตสฺส อเจลกสฺส ปกฺขโต โกฏฺฐาสโต สนฺติกา อาคตํ, อิติ อตีตตฺโถ กปณํ รุทามีติฯ สุหทนฺติ ‘‘สุหโท มม อย’’นฺติ มญฺญมาโนฯ ทุกฺกุลีเนติ อกุลเช นีเจฯ โทสาติ เอเตหิ โทสาทีหิ การเณหิ โย เอวรูปํ คุยฺหํ สํสติ, โส พาโล อสํสยํ ปลฺลตฺถิโต ปริวตฺเตตฺวา ปาปิโต, หโตเยว นามาติ อตฺโถฯ

ติโรกฺขวาโจติ อตฺตโน ยํ วาจํ กเถตุกาโม, ตสฺสา ติโรกฺขกตตฺตา ปฏิจฺฉนฺนวาโจฯ อสตํ ปวิฏฺโฐติ อสปฺปุริสานํ อนฺตรํ ปวิฏฺโฐ อสปฺปุริเสสุ ปริยาปนฺโนฯ สงฺคตีสุ มุทีเรตีติ โย เอวรูโป ปเรสํ รหสฺสํ สุตฺวาว ปริสมชฺเฌสุ ‘‘อสุเกน อสุกํ นาม กตํ วา วุตฺตํ วา’’ติ วากฺยํ อุทีเรติ, ตํ นรํ ‘‘อาสีวิโส ทุมฺมุโข ปูติมุโข’’ติ อาหุ, ตาทิสมฺหา ปุริสา อารา อารา สํยเม, ทูรโต ทูรโตว วิรเมยฺย, ปริวชฺเชยฺย นนฺติ อตฺโถฯ มาลมุจฺฉาทนญฺจาติ มาลญฺจ ทิพฺพํ จตุชฺชาติยคนฺธญฺจ อุจฺฉาทนญฺจฯ โอหายาติ เอเต ทิพฺพอนฺนาทโย สพฺพกาเม อชฺช มยํ โอหาย ฉฑฺเฑตฺวา คมิสฺสามฯ สุปณฺณ, ปาณูปคตาว ตฺยมฺหาติ, โภ สุปณฺณ, ปาเณหิ อุปคตาว เต อมฺหา, สรณํ โน โหหีติฯ

เอวํ ปณฺฑรโก อากาเส เหฏฺฐาสีสโก โอลมฺพนฺโต อฏฺฐหิ คาถาหิ ปริเทวิฯ สุปณฺโณ ตสฺส ปริเทวนสทฺทํ สุตฺวา, ‘‘นาคราช อตฺตโน รหสฺสํ อเจลกสฺส กเถตฺวา อิทานิ กิมตฺถํ ปริเทวสี’’ติ ตํ ครหิตฺวา คาถมาห –

[266]

‘‘โก นีธ ติณฺณํ ครหํ อุเปติ, อสฺมิํธ โลเก ปาณภู นาคราช;

สมโณ สุปณฺโณ อถวา ตฺวเมว, กิํการณา ปณฺฑรกคฺคหีโต’’ติฯ

ตตฺถ โก นีธาติ อิธ อมฺเหสุ ตีสุ ชเนสุ โก นุฯ อสฺมิํธาติ เอตฺถ อิธาติ นิปาตมตฺตํ, อสฺมิํ โลเกติ อตฺโถฯ ปาณภูติ ปาณภูโตฯ อถวา ตฺวเมวาติ อุทาหุ ตฺวํเยวฯ ตตฺถ สมณํ ตาว มา ครห, โส หิ อุปาเยน ตํ รหสฺสํ ปุจฺฉิฯ สุปณฺณมฺปิ มา ครห, อหญฺหิ ตว ปจฺจตฺถิโกวฯ ปณฺฑรกคฺคหีโตติ, สมฺม ปณฺฑรก, ‘‘อหํ กิํการณา สุปณฺเณน คหิโต’’ติ จินฺเตตฺวา จ ปน อตฺตานเมว ครห, ตยา หิ รหสฺสํ กเถนฺเตน อตฺตนาว อตฺตโน อนตฺโถ กโตติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ

ตํ สุตฺวา ปณฺฑรโก อิตรํ คาถมาห –

[267]

‘‘สมโณติ เม สมฺมตตฺโต อโหสิ, ปิโย จ เม มนสา ภาวิตตฺโต;

ตสฺสาหมกฺขิํ วิวริํ คุยฺหมตฺถํ, อตีตมตฺโถ กปณํ รุทามี’’ติฯ

ตตฺถ สมฺมตตฺโตติ โส สมโณ มยฺหํ ‘‘สปฺปุริโส อย’’นฺติ สมฺมตภาโว อโหสิฯ ภาวิตตฺโตติ สมฺภาวิตภาโว จ เม อโหสีติฯ

ตโต สุปณฺโณ จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[268]

‘‘น จตฺถิ สตฺโต อมโร ปถพฺยา, ปญฺญาวิธา นตฺถิ น นินฺทิตพฺพา;

สจฺเจน ธมฺเมน ธิติยา ทเมน, อลพฺภมพฺยาหรตี นโร อิธฯ

[269]

‘‘มาตา ปิตา ปรมา พนฺธวานํ, นาสฺส ตติโย อนุกมฺปกตฺถิ;

เตสมฺปิ คุยฺหํ ปรมํ น สํเส, มนฺตสฺส เภทํ ปริสงฺกมาโนฯ

[270]

‘‘มาตา ปิตา ภคินี ภาตโร จ, สหายา วา ยสฺส โหนฺติ สปกฺขา;

เตสมฺปิ คุยฺหํ ปรมํ น สํเส, มนฺตสฺส เภทํ ปริสงฺกมาโนฯ

[271]

‘‘ภริยา เจ ปุริสํ วชฺชา, โกมารี ปิยภาณินี;

ปุตฺตรูปยสูเปตา, ญาติสงฺฆปุรกฺขตา;

ตสฺสาปิ คุยฺหํ ปรมํ น สํเส, มนฺตสฺส เภทํ ปริสงฺกมาโน’’ติฯ

ตตฺถ อมโรติ อมรณสภาโว สตฺโต นาม นตฺถิฯ ปญฺญาวิธา นตฺถีติ น-กาโร ปทสนฺธิกโร, ปญฺญาวิธา อตฺถีติ อตฺโถฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – นาคราช , โลเก อมโรปิ นตฺถิ, ปญฺญาวิธาปิ อตฺถิ, สา อญฺเญสํ ปญฺญาโกฏฺฐาสสงฺขาตา ปญฺญาวิธา อตฺตโน ชีวิตเหตุ น นินฺทิตพฺพาติฯ อถ วา ปญฺญาวิธาติ ปญฺญาสทิสา น นินฺทิตพฺพา นาม อญฺญา ธมฺมชาติ นตฺถิ, ตํ กสฺมา นินฺทสีติฯ เยสํ ปน ‘‘ปญฺญาวิธานมฺปิ น นินฺทิตพฺพ’’นฺติปิ ปาโฐ, เตสํ อุชุกเมวฯ สจฺเจนาติอาทีสุ วจีสจฺเจน จ สุจริตธมฺเมน จ ปญฺญาสงฺขาตาย ธิติยา จ อินฺทฺริยทเมน จ อลพฺภํ ทุลฺลภํ อฏฺฐสมาปตฺติมคฺคผลนิพฺพานสงฺขาตมฺปิ วิเสสํ อพฺยาหรติ อาวหติ ตํ นิปฺผาเทติ นโร อิธ, ตสฺมา นารหสิ อเจลํ นินฺทิตุํ, อตฺตานเมว ครหฯ อเจเลน หิ อตฺตโน ปญฺญวนฺตตาย อุปายกุสลตาย จ วญฺเจตฺวา ตฺวํ รหสฺสํ คุยฺหํ มนฺตํ ปุจฺฉิโตติ อตฺโถฯ

ปรมาติ เอเต อุโภ พนฺธวานํ อุตฺตมพนฺธวา นามฯ นาสฺส ตติโยติ อสฺส ปุคฺคลสฺส มาตาปิตูหิ อญฺโญ ตติโย สตฺโต อนุกมฺปโก นาม นตฺถิ, มนฺตสฺส เภทํ ปริสงฺกมาโน ปณฺฑิโต เตสํ มาตาปิตูนมฺปิ ปรมํ คุยฺหํ น สํเสยฺย, ตฺวํ ปน มาตาปิตูนมฺปิ อกเถตพฺพํ อเจลกสฺส กเถสีติ อตฺโถฯ สหายา วาติ สุหทยมิตฺตา วาฯ สปกฺขาติ เปตฺเตยฺยมาตุลปิตุจฺฉาทโย สมานปกฺขา ญาตโยฯ เตสมฺปีติ เอเตสมฺปิ ญาติมิตฺตานํ น กเถยฺย, ตฺวํ ปน อเจลกสฺส กเถสิ, อตฺตโนว กุชฺฌสฺสูติ ทีเปติฯ ภริยา เจติ โกมารี ปิยภาณินี ปุตฺเตหิ จ รูเปน จ ยเสน จ อุเปตา เอวรูปา ภริยาปิ เจ ‘‘อาจิกฺขาหิ เม ตว คุยฺห’’นฺติ วเทยฺย, ตสฺสาปิ น สํเสยฺยฯ

ตโต ปรา –

[272]

‘‘น คุยฺหมตฺถํ วิวเรยฺย, รกฺเขยฺย นํ ยถา นิธิํ;

น หิ ปาตุกโต สาธุ, คุยฺโห อตฺโถ ปชานตาฯ

[273]

‘‘ถิยา คุยฺหํ น สํเสยฺย, อมิตฺตสฺส จ ปณฺฑิโต;

โย จามิเสน สํหีโร, หทยตฺเถโน จ โย นโรฯ

[274]

‘‘คุยฺหมตฺถํ อสมฺพุทฺธํ, สมฺโพธยติ โย นโร;

มนฺตเภทภยา ตสฺส, ทาสภูโต ติติกฺขติฯ

[275]

‘‘ยาวนฺโต ปุริสสฺสตฺถํ, คุยฺหํ ชานนฺติ มนฺตินํ;

ตาวนฺโต ตสฺส อุพฺเพคา, ตสฺมา คุยฺหํ น วิสฺสเช;

[276]

‘‘วิวิจฺจ ภาเสยฺย ทิวา รหสฺสํ, รตฺติํ คิรํ นาติเวลํ ปมุญฺเจ;

อุปสฺสุติกา หิ สุณนฺติ มนฺตํ, ตสฺมา มนฺโต ขิปฺปมุเปติ เภท’’นฺติฯ –

ปญฺจ คาถา อุมงฺคชาตเก ปญฺจปณฺฑิตปญฺเห อาวิ ภวิสฺสนฺติฯ

ตโต ปราสุ –

[277]

‘‘ยถาปิ อสฺส นครํ มหนฺตํ, อทฺวารกํ อายสํ ภทฺทสาลํ;

สมนฺตขาตาปริขาอุเปตํ , เอวมฺปิ เม เต อิธ คุยฺหมนฺตาฯ

[278]

‘‘เย คุยฺหมนฺตา อวิกิณฺณวาจา, ทฬฺหา สทตฺเถสุ นรา ทุชิวฺห;

อารา อมิตฺตา พฺยวชนฺติ เตหิ, อาสีวิสา วา ริว สตฺตุสงฺฆา’’ติฯ –

ทฺวีสุ คาถาสุ ภทฺทสาลนฺติ อาปณาทีหิ สาลาหิ สมฺปนฺนํฯ สมนฺตขาตาปริขาอุเปตนฺติ สมนฺตขาตาหิ ตีหิ ปริขาหิ อุปคตํฯ เอวมฺปิ เมติ เอวมฺปิ มยฺหํ เต ปุริสา ขายนฺติฯ กตเร? เย อิธ คุยฺหมนฺตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อทฺวารกสฺส อโยมยนครสฺส มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภโค อนฺโตว โหติ, น อพฺภนฺตริมา พหิ นิกฺขมนฺติ, น พาหิรา อนฺโต ปวิสนฺติ, อปราปรํ สญฺจาโร ฉิชฺชติ, คุยฺหมนฺตา ปุริสา เอวรูปา โหนฺติ, อตฺตโน คุยฺหํ อตฺตโน อนฺโตเยว ชีราเปนฺติ, น อญฺญสฺส กเถนฺตีติฯ ทฬฺหา สทตฺเถสูติ อตฺตโน อตฺเถสุ ถิราฯ ทุชิวฺหาติ ปณฺฑรกนาคํ อาลปติฯ พฺยวชนฺตีติ ปฏิกฺกมนฺติฯ อาสีวิสา วา ริว สตฺตุสงฺฆาติ เอตฺถ วาติ นิปาตมตฺตํ, อาสีวิสา สตฺตุสงฺฆา ริวาติ อตฺโถฯ

ยถา อาสีวิสโต สตฺตุสงฺฆา ชีวิตุกามา มนุสฺสา อารา ปฏิกฺกมนฺติ, เอวํ เตหิ คุยฺหมนฺเตหิ นเรหิ อารา อมิตฺตา ปฏิกฺกมนฺติ, อุปคนฺตุํ โอกาสํ น ลภนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

เอวํ สุปณฺเณน ธมฺเม กถิเต ปณฺฑรโก อาห –

[279]

‘‘หิตฺวา ฆรํ ปพฺพชิโต อเจโล, นคฺโค มุณฺโฑ จรติ ฆาสเหตุ;

ตมฺหิ นุ โข วิวริํ คุยฺหมตฺถํ, อตฺถา จ ธมฺมา จ อปคฺคตามฺหาฯ

[280]

‘‘กถํกโร โหติ สุปณฺณราช, กิํสีโล เกน วเตน วตฺตํ;

สมโณ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ, กถํกโร สคฺคมุเปติ ฐาน’’นฺติฯ

ตตฺถ ฆาสเหตูติ นิสฺสิริโก กุจฺฉิปูรณตฺถาย ขาทนียโภชนีเย ปริเยสนฺโต จรติฯ อปคฺคตามฺหาติ อปคตา ปริหีนามฺหาฯ กถํกโรติ อิทํ นาคราชา ตสฺส นคฺคสฺส สมณภาวํ ญตฺวา สมณปฏิปตฺติํ ปุจฺฉนฺโต อาหฯ ตตฺถ กิํสีโลติ กตเรน อาจาเรน สมนฺนาคโตฯ เกน วเตนาติ กตเรน วตสมาทาเนน วตฺตนฺโตฯ สมโณ จรนฺติ ปพฺพชฺชาย จรนฺโต ตณฺหามมายิตานิ หิตฺวา กถํ สมิตปาปสมโณ นาม โหติฯ สคฺคนฺติ กถํ กโรนฺโต จ สุฏฺฐุ อคฺคํ เทวนครํ โส สมโณ อุเปตีติฯ

สุปณฺโณ อาห –

[281]

‘‘หิริยา ติติกฺขาย ทเมนุเปโต, อกฺโกธโน เปสุณิยํ ปหาย;

สมโณ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ, เอวํกโร สคฺคมุเปติ ฐาน’’นฺติฯ

ตตฺถ หิริยาติ, สมฺม นาคราช, อชฺฌตฺตพหิทฺธาสมุฏฺฐาเนหิ หิโรตฺตปฺเปหิ ติติกฺขาสงฺขาตาย อธิวาสนขนฺติยา อินฺทฺริยทเมน จ อุเปโต อกุชฺฌนสีโล ปิสุณวาจํ ปหาย ตณฺหามมายิตานิ จ หิตฺวา ปพฺพชฺชาย จรนฺโต สมโณ นาม โหติ, เอวํกโรเยว จ เอตานิ หิรีอาทีนิ กุสลานิ กโรนฺโต สคฺคมุเปติ ฐานนฺติฯ

อิทํ สุปณฺณราชสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ปณฺฑรโก ชีวิตํ ยาจนฺโต คาถมาห –

[282]

‘‘มาตาว ปุตฺตํ ตรุณํ ตนุชฺชํ, สมฺผสฺสตา สพฺพคตฺตํ ผเรติ;

เอวมฺปิ เม ตฺวํ ปาตุรหุ ทิชินฺท, มาตาว ปุตฺตํ อนุกมฺปมาโน’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยถา มาตา ตนุชํ อตฺตโน สรีรชาตํ ตรุณํ ปุตฺตํ สมฺผสฺสตํ ทิสฺวา ตํ อุเร นิปชฺชาเปตฺวา ถญฺญํ ปาเยนฺตี ปุตฺตสมฺผสฺเสน สพฺพํ อตฺตโน คตฺตํ ผเรติ, นปิ มาตา ปุตฺตโต ภายติ นปิ ปุตฺโต มาติโต, เอวมฺปิ เม ตฺวํ ปาตุรหุ ปาตุภูโต ทิชินฺท ทิชราช, ตสฺมา มาตาว ปุตฺตํ มุทุเกน หทเยน อนุกมฺปมาโน มํ ปสฺส, ชีวิตํ เม เทหีติฯ

อถสฺส สุปณฺโณ ชีวิตํ เทนฺโต อิตรํ คาถมาห –

[283]

‘‘หนฺทชฺช ตฺวํ มุญฺจ วธา ทุชิวฺห, ตโย หิ ปุตฺตา น หิ อญฺโญ อตฺถิ;

อนฺเตวาสี ทินฺนโก อตฺรโช จ, รชฺชสฺสุ ปุตฺตญฺญตโร เม อโหสี’’ติฯ

ตตฺถ มุญฺจาติ มุจฺจ, อยเมว วา ปาโฐฯ ทุชิวฺหาติ ตํ อาลปติฯ อญฺโญติ อญฺโญ จตุตฺโถ ปุตฺโต นาม นตฺถิฯ อนฺเตวาสีติ สิปฺปํ วา อุคฺคณฺหมาโน ปญฺหํ วา สุณนฺโต สนฺติเก นิวุตฺโถฯ ทินฺนโกติ ‘‘อยํ เต ปุตฺโต โหตู’’ติ ปเรหิ ทินฺโนฯ รชฺชสฺสูติ อภิรมสฺสุฯ อญฺญตโรติ ตีสุ ปุตฺเตสุ อญฺญตโร อนฺเตวาสี ปุตฺโต เม ตฺวํ ชาโตติ ทีเปติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา อากาสา โอตริตฺวา ตํ ภูมิยํ ปติฏฺฐาเปสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[284]

‘‘อิจฺเจว วากฺยํ วิสชฺชี สุปณฺโณ, ภุมฺยํ ปติฏฺฐาย ทิโช ทุชิวฺหํ;

มุตฺตชฺช ตฺวํ สพฺพภยาติวตฺโต, ถลูทเก โหหิ มยาภิคุตฺโตฯ

[285]

‘‘อาตงฺกินํ ยถา กุสโล ภิสกฺโก, ปิปาสิตานํ รหโทว สีโต;

เวสฺมํ ยถา หิมสีตฏฺฏิตานํ, เอวมฺปิ เต สรณมหํ ภวามี’’ติฯ

ตตฺถ อิจฺเจว วากฺยนฺติ อิติ เอวํ วจนํ วตฺวา ตํ นาคราชํ วิสฺสชฺชิฯ ภุมฺยนฺติ โส สยมฺปิ ภูมิยํ ปติฏฺฐาย ทิโช ตํ ทุชิวฺหํ สมสฺสาเสนฺโต มุตฺโต อชฺช ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย สพฺพภยานิ อติวตฺโต ถเล จ อุทเก จ มยา อภิคุตฺโต รกฺขิโต โหหีติ อาหฯ อาตงฺกินนฺติ คิลานานํฯ เอวมฺปิ เตติ เอวํ อหํ ตว สรณํ ภวามิฯ

คจฺฉ ตฺวนฺติ อุยฺโยเชสิฯ โส นาคราชา นาคภวนํ ปาวิสิฯ อิตโรปิ สุปณฺณภวนํ คนฺตฺวา ‘‘มยา ปณฺฑรกนาโค สปถํ กตฺวา สทฺทหาเปตฺวา วิสฺสชฺชิโต, กีทิสํ นุ โข มยิ ตสฺส หทยํ, วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติ นาคภวนํ คนฺตฺวา สุปณฺณวาตํ อกาสิฯ ตํ ทิสฺวา นาโค ‘‘สุปณฺณราชา มํ คเหตุํ อาคโต ภวิสฺสตี’’ติ มญฺญมาโน พฺยามสหสฺสมตฺตํ อตฺตภาวํ มาเปตฺวา ปาสาเณ จ วาลุกญฺจ คิลิตฺวา ภาริโย หุตฺวา นงฺคุฏฺฐํ เหฏฺฐากตฺวา โภคมตฺถเก ผณํ ธารยมาโน นิปชฺชิตฺวา สุปณฺณราชานํ ฑํสิตุกาโม วิย อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา สุปณฺโณ อิตรํ คาถมาห –

[286]

‘‘สนฺธิํ กตฺวา อมิตฺเตน, อณฺฑเชน ชลาพุช;

วิวริย ทาฐํ เสสิ, กุโต ตํ ภยมาคต’’นฺติฯ

ตํ สุตฺวา นาคราชา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[287]

‘‘สงฺเกเถว อมิตฺตสฺมิํ, มิตฺตสฺมิมฺปิ น วิสฺสเส;

อภยา ภยมุปฺปนฺนํ, อปิ มูลานิ กนฺตติฯ

[288]

‘‘กถํ นุ วิสฺสเส ตฺยมฺหิ, เยนาสิ กลโห กโต;

นิจฺจยตฺเตน ฐาตพฺพํ, โส ทิสพฺภิ น รชฺชติฯ

[289]

‘‘วิสฺสาสเย น จ ตํ วิสฺสเยยฺย, อสงฺกิโต สงฺกิโต จ ภเวยฺย;

ตถา ตถา วิญฺญู ปรกฺกเมยฺย, ยถา ยถา ภาวํ ปโร น ชญฺญา’’ติฯ

ตตฺถ อภยาติ อภยฏฺฐานภูตา มิตฺตมฺหา ภยํ อุปฺปนฺนํ ชีวิตสงฺขาตานิ มูลาเนว กนฺตติฯ ตฺยมฺหีติ ตสฺมิํฯ เยนาสีติ เยน สทฺธิํ กลโห กโต อโหสิฯ นิจฺจยตฺเตนาติ นิจฺจปฏิยตฺเตนฯ โส ทิสพฺภิ น รชฺชตีติ โย นิจฺจยตฺเตน อภิติฏฺฐติ, โส อตฺตโน สตฺตูหิ สทฺธิํ วิสฺสาสวเสน น รชฺชติ, ตโต เตสํ ยถากามกรณีโย น โหตีติ อตฺโถฯ วิสฺสาสเยติ ปรํ อตฺตนิ วิสฺสาสเย, ตํ ปน สยํ น วิสฺสเสยฺยฯ ปเรน อสงฺกิโต อตฺตนา จ โส สงฺกิโต ภเวยฺยฯ ภาวํ ปโรติ ยถา ยถา ปณฺฑิโต ปรกฺกมติ, ตถา ตถา ตสฺส ปโร ภาวํ น ชานาติ, ตสฺมา ปณฺฑิเตน วีริยํ กาตพฺพเมวาติ ทีเปติฯ

อิติ เต อญฺญมญฺญํ สลฺลปิตฺวา สมคฺคา สมฺโมทมานา อุโภปิ อเจลกสฺส อสฺสมํ อคมิํสุฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[290]

‘‘เต เทววณฺณา สุขุมาลรูปา, อุโภ สมา สุชยา ปุญฺญขนฺธา;

อุปาคมุํ กรมฺปิยํ อเจลํ, มิสฺสีภูตา อสฺสวาหาว นาคา’’ติฯ

ตตฺถ สมาติ สมานรูปา สทิสสณฺฐานา หุตฺวาฯ สุชยาติ สุวยา ปริสุทฺธา, อยเมว วา ปาโฐฯ ปุญฺญขนฺธาติ กตกุสลตาย ปุญฺญกฺขนฺธา วิยฯ มิสฺสีภูตาติ หตฺเถน หตฺถํ คเหตฺวา กายมิสฺสีภาวํ อุปคตาฯ อสฺสวาหาว นาคาติ ธุเร ยุตฺตกา รถวาหา ทฺเว อสฺสา วิย ปุริสนาคา ตสฺส อสฺสมํ อคมิํสุฯ

คนฺตฺวา จ ปน สุปณฺณราชา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ นาคราชา อเจลกสฺส ชีวิตํ น ทสฺสติ, เอตํ ทุสฺสีลํ น วนฺทิสฺสามี’’ติฯ โส พหิ ฐตฺวา นาคราชานเมว ตสฺส สนฺติกํ เปเสสิฯ ตํ สนฺธาย สตฺถา อิตรํ คาถมาหฯ

[291]

‘‘ตโต หเว ปณฺฑรโก อเจลํ, สยเมวุปาคมฺม อิทํ อโวจ;

มุตฺตชฺชหํ สพฺพภยาติวตฺโต, น หิ นูน ตุยฺหํ มนโส ปิยมฺหา’’ติฯ

ตตฺถ ปิยมฺหาติ ทุสฺสีลนคฺคโภคฺคมุสาวาทิ นูน มยํ ตว มนโส น ปิยา อหุมฺหาติ ปริภาสิฯ

ตโต อเจโล อิตรํ คาถมาห –

[292]

‘‘ปิโย หิ เม อาสิ สุปณฺณราชา, อสํสยํ ปณฺฑรเกน สจฺจํ;

โส ราครตฺโตว อกาสิเมตํ, ปาปกมฺมํ สมฺปชาโน น โมหา’’ติฯ

ตตฺถ ปณฺฑรเกนาติ ตยา ปณฺฑรเกน โส มม ปิยตโร อโหสิ, สจฺจเมตํฯ โสติ โส อหํ ตสฺมิํ สุปณฺเณ ราเคน รตฺโต หุตฺวา เอตํ ปาปกมฺมํ ชานนฺโตว อกาสิํ, น โมเหน อชานนฺโตติฯ

ตํ สุตฺวา นาคราชา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[293]

‘‘น เม ปิยํ อปฺปิยํ วาปิ โหติ, สมฺปสฺสโต โลกมิมํ ปรญฺจ;

สุสญฺญตานญฺหิ วิยญฺชเนน, อสญฺญโต โลกมิมํ จราสิฯ

[294]

‘‘อริยาวกาโสสิ อนริโยวาสิ, อสญฺญโต สญฺญตสนฺนิกาโส;

กณฺหาภิชาติโกสิ อนริยรูโป, ปาปํ พหุํ ทุจฺจริตํ อจารี’’ติฯ

ตตฺถ น เมติ อมฺโภ ทุสฺสีลนคฺคมุสาวาทิ ปพฺพชิตสฺส หิ อิมญฺจ ปรญฺจ โลกํ สมฺปสฺสโต ปิยํ วา เม อปฺปิยํ วาปิ เมติ น โหติ, ตฺวํ ปน สุสญฺญตานํ สีลวนฺตานํ พฺยญฺชเนน ปพฺพชิตลิงฺเคน อสญฺญโต หุตฺวา อิมํ โลกํ วญฺเจนฺโต จรสิฯ อริยาวกาโสสีติ อริยปฏิรูปโกสิ ฯ

อสญฺญโตติ กายาทีหิ อสญฺญโตสิฯ กณฺหาภิชาติโกติ กาฬกสภาโวฯ อนริยรูโปติ อหิริกสภาโวฯ อจารีติ อกาสิฯ

อิติ ตํ ครหิตฺวา อิทานิ อภิสปนฺโต อิมํ คาถมาห –

[295]

‘‘อทุฏฺฐสฺส ตุวํ ทุพฺภิ, ทุพฺภี จ ปิสุโณ จสิ;

เอเตน สจฺจวชฺเชน, มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อมฺโภ ทุพฺภิ ตฺวํ อทุฏฺฐสฺส มิตฺตสฺส ทุพฺภี จาสิ, ปิสุโณ จาสิ, เอเตน สจฺจวชฺเชน มุทฺธา เต สตฺตธา ผลตูติฯ

อิติ นาคราชสฺส สปนฺตสฺเสว อเจลกสฺส สีสํ สตฺตธา ผลิฯ นิสินฺนฏฺฐาเนเยวสฺส ภูมิ วิวรํ อทาสิฯ โส ปถวิํ ปวิสิตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติ, นาคราชสุปณฺณราชาโนปิ อตฺตโน ภวนเมว อคมิํสุฯ สตฺถา ตสฺส ปถวิํ ปวิฏฺฐภาวํ ปกาเสนฺโต โอสานคาถมาห –

[296]

‘‘ตสฺมา หิ มิตฺตานํ น ทุพฺภิตพฺพํ, มิตฺตทุพฺภา ปาปิโย นตฺถิ อญฺโญ;

อาสิตฺตสตฺโต นิหโต ปถพฺยา, อินฺทสฺส วากฺเยน หิ สํวโร หโต’’ติฯ

ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา มิตฺตทุพฺภิกมฺมสฺส ผรุโส วิปาโก, ตสฺมาฯ อาสิตฺตสตฺโตติ อาสิตฺตวิเสน สตฺโตฯ อินฺทสฺสาติ นาคินฺทสฺส วากฺเยนฯ สํวโรติ ‘‘อหํ สํวเร ฐิโตสฺมี’’ติ ปฏิญฺญาย เอวํ ปญฺญาโต อาชีวโก หโตติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มุสาวาทํ กตฺวา ปถวิํ ปวิฏฺโฐเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อเจลโก เทวทตฺโต อโหสิ, นาคราชา สาริปุตฺโต, สุปณฺณราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ปณฺฑรนาคราชชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[519] 9. สมฺพุลาชาตกวณฺณนา

กา เวธมานาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มลฺลิกํ เทวิํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ กุมฺมาสปิณฺฑิชาตเก (ชา. 1.7.142 อาทโย) วิตฺถาริตเมวฯ สา ปน ตถาคตสฺส ติณฺณํ กุมฺมาสปิณฺฑิกานํ ทานานุภาเวน ตํ ทิวสญฺเญว รญฺโญ อคฺคมเหสิภาวํ ปตฺวา ปุพฺพุฏฺฐายิตาทีหิ ปญฺจหิ กลฺยาณธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ญาณสมฺปนฺนา พุทฺธุปฏฺฐายิกา ปติเทวตา อโหสิฯ ตสฺสา ปติเทวตาภาโว สกลนคเร ปากโฏ อโหสิฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, มลฺลิกา เทวี กิร วตฺตสมฺปนฺนา ญาณสมฺปนฺนา ปติเทวตา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปสา วตฺตสมฺปนฺนา ปติเทวตาเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺตสฺส รญฺโญ โสตฺถิเสโน นาม ปุตฺโต อโหสิฯ ตํ ราชา วยปฺปตฺตํ อุปรชฺเช ปติฏฺฐเปสิ, สมฺพุลา นามสฺส อคฺคมเหสี อโหสิ อุตฺตมรูปธรา สรีรปฺปภาสมฺปนฺนา, นิวาเต ชลมานา ทีปสิขา วิย ขายติฯ อปรภาเค โสตฺถิเสนสฺส สรีเร กุฏฺฐํ อุปฺปชฺชติ, เวชฺชา ติกิจฺฉิตุํ นาสกฺขิํสุฯ โส ภิชฺชมาเน กุฏฺเฐ ปฏิกูโล หุตฺวา วิปฺปฏิสารํ ปตฺวา ‘‘โก เม รชฺเชน อตฺโถ, อรญฺเญ อนาถมรณํ มริสฺสามี’’ติ รญฺโญ อาโรจาเปตฺวา อิตฺถาคารํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมิฯ สมฺพุลา พหูหิ อุปาเยหิ นิวตฺติยมานาปิ อนิวตฺติตฺวาว ‘‘อหํ ตํ สามิกํ อรญฺเญ ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ วตฺวา สทฺธิญฺเญว นิกฺขมิฯ โส อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สุลภมูลผลาผเล ฉายูทกสมฺปนฺเน ปเทเส ปณฺณสาลํ กตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ ราชธีตา ตํ ปฏิชคฺคิฯ

กถํ? สา หิ ปาโต วุฏฺฐาย อสฺสมปทํ สมฺมชฺชิตฺวา ปานียปริโภชนียํ อุปฏฺฐเปตฺวา ทนฺตกฏฺฐญฺจ มุขโธวนญฺจ อุปนาเมตฺวา มุเข โธเต นานาโอสธานิ ปิสิตฺวา ตสฺส วเณ มกฺเขตฺวา มธุรมธุรานิ ผลาผลานิ ขาทาเปตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา หตฺเถสุ โธเตสุ ‘‘อปฺปมตฺโต โหหิ เทวา’’ติ วตฺวา วนฺทิตฺวา ปจฺฉิขณิตฺติองฺกุสเก อาทาย ผลาผลตฺถาย อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ผลาผลานิ อาหริตฺวา เอกมนฺเต ฐเปตฺวา ฆเฏน อุทกํ อาหริตฺวา นานาจุณฺเณหิ จ มตฺติกาหิ จ โสตฺถิเสนํ นฺหาเปตฺวา ปุน มธุรผลาผลานิ อุปนาเมติฯ ปริโภคาวสาเน วาสิตปานียํ อุปเนตฺวา สยํ ผลาผลานิ ปริภุญฺชิตฺวา ปทรสนฺถรํ สํวิทหิตฺวา ตสฺมิํ ตตฺถ นิปนฺเน ตสฺส ปาเท โธวิตฺวา สีสปริกมฺมปิฏฺฐิปริกมฺมปาทปริกมฺมานิ กตฺวา สยนปสฺสํ อุปคนฺตฺวา นิปชฺชติฯ เอเตนุปาเยน สามิกํ ปฏิชคฺคิฯ

สา เอกทิวสํ อรญฺเญ ผลาผลํ อาหรนฺตี เอกํ คิริกนฺทรํ ทิสฺวา สีสโต ปจฺฉิํ โอตาเรตฺวา กนฺทรตีเร ฐเปตฺวา ‘‘นฺหายิสฺสามี’’ติ โอตริตฺวา หลิทฺทาย สรีรํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา นฺหตฺวา สุโธตสรีรา อุตฺตริตฺวา วากจีรํ นิวาเสตฺวา กนฺทรตีเร อฏฺฐาสิฯ อถสฺสา สรีรปฺปภาย วนํ เอโกภาสํ อโหสิฯ ตสฺมิํ ขเณ เอโก ทานโว โคจรตฺถาย จรนฺโต ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา คาถาทฺวยํ อาห –

[297]

‘‘กา เวธมานา คิริกนฺทรายํ, เอกา ตุวํ ติฏฺฐสิ สํหิตูรุ;

ปุฏฺฐาสิ เม ปาณิปเมยฺยมชฺเฌ, อกฺขาหิ เม นามญฺจ พนฺธเว จฯ

[298]

‘‘โอภาสยํ วนํ รมฺมํ, สีหพฺยคฺฆนิเสวิตํ;

กา วา ตฺวมสิ กลฺยาณิ, กสฺส วา ตฺวํ สุมชฺฌิเม;

อภิวาเทมิ ตํ ภทฺเท, ทานวาหํ นมตฺถุ เต’’ติฯ

ตตฺถ กา เวธมานาติ นฺหานมตฺตตาย สีตภาเวน กมฺปมานาฯ สํหิตูรูติ สมฺปิณฺฑิตูรุ อุตฺตมอูรุลกฺขเณฯ ปาณิปเมยฺยมชฺเฌติ หตฺเถน มินิตพฺพมชฺเฌฯ กา วา ตฺวนฺติ กา นาม วา ตฺวํ ภวสิฯ อภิวาเทมีติ วนฺทามิฯ ทานวาหนฺติ อหํ เอโก ทานโว, อยํ นมกฺกาโร ตว อตฺถุ, อญฺชลิํ เต ปคฺคณฺหามีติ อวจฯ

สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[299]

‘‘โย ปุตฺโต กาสิราชสฺส, โสตฺถิเสโนติ ตํ วิทู;

ตสฺสาหํ สมฺพุลา ภริยา, เอวํ ชานาหิ ทานว;

อภิวาเทมิ ตํ ภนฺเต, สมฺพุลาหํ นมตฺถุ เตฯ

[300]

‘‘เวเทหปุตฺโต ภทฺทนฺเต, วเน วสติ อาตุโร;

ตมหํ โรคสมฺมตฺตํ, เอกา เอกํ อุปฏฺฐหํฯ

[301]

‘‘อหญฺจ วนมุญฺฉาย, มธุมํสํ มิคาพิลํ;

ยทาหรามิ ตํ ภกฺโข, ตสฺส นูนชฺช นาธตี’’ติฯ

ตตฺถ เวเทหปุตฺโตติ เวเทหราชธีตาย ปุตฺโตฯ โรคสมฺมตฺตนฺติ โรคปีฬิตํฯ อุปฏฺฐหนฺติ อุปฏฺฐหามิ ปฏิชคฺคามิฯ ‘‘อุปฏฺฐิตา’’ติปิ ปาโฐฯ วนมุญฺฉายาติ วนํ อุญฺเฉตฺวา อุญฺฉาจริยํ จริตฺวาฯ มธุมํสนฺติ นิมฺมกฺขิกํ มธุญฺจ มิคาพิลมํสญฺจ สีหพฺยคฺฆมิเคหิ ขาทิตมํสโต อติริตฺตโกฏฺฐาสํฯ ตํ ภกฺโขติ ยํ อหํ อาหรามิ, ตํ ภกฺโขว โส มม สามิโกฯ ตสฺส นูนชฺชาติ ตสฺส มญฺเญ อชฺช อาหารํ อลภมานสฺส สรีรํ อาตเป ปกฺขิตฺตปทุมํ วิย นาธติ อุปตปฺปติ มิลายติฯ

ตโต ปรํ ทานวสฺส จ ตสฺสา จ วจนปฏิวจนคาถาโย โหนฺติ –

[302]

‘‘กิํ วเน ราชปุตฺเตน, อาตุเรน กริสฺสสิ;

สมฺพุเล ปริจิณฺเณน, อหํ ภตฺตา ภวามิ เตฯ

[303]

‘‘โสกฏฺฏาย ทุรตฺตาย, กิํ รูปํ วิชฺชเต มม;

อญฺญํ ปริเยส ภทฺทนฺเต, อภิรูปตรํ มยาฯ

[304]

‘‘เอหิมํ คิริมารุยฺห, ภริยา เม จตุสฺสตา;

ตาสํ ตฺวํ ปวรา โหหิ, สพฺพกามสมิทฺธินีฯ

[305]

‘‘นูน ตารกวณฺณาเภ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสิ;

สพฺพํ ตํ ปจุรํ มยฺหํ, รมสฺสฺวชฺช มยา สหฯ

[306]

‘‘โน เจ ตุวํ มเหเสยฺยํ, สมฺพุเล การยิสฺสสิ;

อลํ ตฺวํ ปาตราสาย, ปณฺเห ภกฺขา ภวิสฺสสิฯ

[307]

‘‘ตญฺจ สตฺตชโฏ ลุทฺโท, กฬาโร ปุริสาทโก;

วเน นาถํ อปสฺสนฺติํ, สมฺพุลํ อคฺคหี ภุเชฯ

[308]

‘‘อธิปนฺนา ปิสาเจน, ลุทฺเทนามิสจกฺขุนา;

สา จ สตฺตุวสํ ปตฺตา, ปติเมวานุโสจติฯ

[309]

‘‘น เม อิทํ ตถา ทุกฺขํ, ยํ มํ ขาเทยฺย รกฺขโส;

ยญฺจ เม อยฺยปุตฺตสฺส, มโน เหสฺสติ อญฺญถาฯ

[310]

‘‘น สนฺติ เทวา ปวสนฺติ นูน, น หิ นูน สนฺติ อิธ โลกปาลา;

สหสา กโรนฺตานมสญฺญตานํ, น หิ นูน สนฺติ ปฏิเสธิตาโร’’ติฯ

ตตฺถ ปริจิณฺเณนาติ เตน อาตุเรน ปริจิณฺเณน กิํ กริสฺสสิฯ โสกฏฺฏายาติ โสกาตุรายฯ ‘‘โสกฏฺฐายา’’ติปิ ปาโฐ, โสเก ฐิตายาติ อตฺโถฯ ทุรตฺตายาติ ทุคฺคตกปณภาวปฺปตฺตาย อตฺตภาวายฯ เอหิมนฺติ มา ตฺวํ ทุรตฺตามฺหีติ จินฺตยิ, เอตํ มม คิริมฺหิ ทิพฺพวิมานํ, เอหิ อิมํ คิริํ อารุหฯ จตุสฺสตาติ ตสฺมิํ เม วิมาเน อปราปิ จตุสฺสตา ภริยาโย อตฺถิฯ สพฺพํ ตนฺติ ยํ กิญฺจิ อุปโภคปริโภควตฺถาภรณาทิกํ อิจฺฉสิ, สพฺพํ ตํ นูน มยฺหํ ปจุรํ พหุํ สุลภํ, ตสฺมา มา กปณามฺหีติ จินฺตยิ, เอหิ มยา สห รมสฺสูติ วทติฯ

มเหเสยฺยนฺติ, ‘‘ภทฺเท, สมฺพุเล โน เจ เม ตฺวํ มเหสิภาวํ กาเรสฺสสิ, ปริยตฺตา ตฺวํ มม ปาตราสาย, เตน ตํ พลกฺกาเรน วิมานํ เนสฺสามิ, ตตฺร มํ อสงฺคณฺหนฺตี มม สฺเว ปาโตว ภกฺขา ภวิสฺสสี’’ติ เอวํ วตฺวา โส สตฺตหิ ชฏาหิ สมนฺนาคโต ลุทฺทโก ทารุโณ นิกฺขนฺตทนฺโต ตํ ตสฺมิํ วเน กิญฺจิ อตฺตโน นาถํ อปสฺสนฺติํ สมฺพุลํ ภุเช อคฺคเหสิฯ อธิปนฺนาติ อชฺโฌตฺถฏาฯ อามิสจกฺขุนาติ กิเลสโลเลนฯ ปติเมวาติ อตฺตโน อจินฺเตตฺวา ปติเมว อนุโสจติฯ มโน เหสฺสตีติ มํ จิรายนฺติํ วิทิตฺวา อญฺญถา จิตฺตํ ภวิสฺสติฯ น สนฺติ เทวาติ อิทํ สา ทานเวน ภุเช คหิตา เทวตุชฺฌาปนํ กโรนฺตี อาหฯ โลกปาลาติ เอวรูปานํ สีลวนฺตีนํ ปติเทวตานํ ปาลกา โลกปาลา นูน อิธ โลเก น สนฺตีติ ปริเทวติฯ

อถสฺสา สีลเตเชน สกฺกสฺส ภวนํ กมฺปิ, ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ญตฺวา วชิรํ อาทาย เวเคน คนฺตฺวา ทานวสฺส มตฺถเก ฐตฺวา อิตรํ คาถมาห –

[311]

‘‘อิตฺถีนเมสา ปวรา ยสสฺสินี, สนฺตา สมา อคฺคิริวุคฺคเตชา;

ตญฺเจ ตุวํ รกฺขสาเทสิ กญฺญํ, มุทฺธา จ หิ สตฺตธา เต ผเลยฺย;

มา ตฺวํ ทหี มุญฺจ ปติพฺพตายา’’ติฯ

ตตฺถ สนฺตาติ อุปสนฺตา, อถ วา ปณฺฑิตา ญาณสมฺปนฺนาฯ สมาติ กายวิสมาทิวิรหิตาฯ อเทสีติ ขาทสิฯ ผเลยฺยาติ อิมินา เม อินฺทวชิเรน ปหริตฺวา มุทฺธา ภิชฺเชถฯ มา ตฺวํ ทหีติ ตฺวํ อิมํ ปติพฺพตํ มา ตาเปยฺยาสีติฯ

ตํ สุตฺวา ทานโว สมฺพุลํ วิสฺสชฺเชสิฯ สกฺโก ‘‘ปุนปิ เอส เอวรูปํ กเรยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา ทานวํ เทวสงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา ปุน อนาคมนาย ตติเย ปพฺพตนฺตเร วิสฺสชฺเชสิ, ราชธีตรํ อปฺปมาเทน โอวทิตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ ราชธีตาปิ อตฺถงฺคเต สูริเย จนฺทาโลเกน อสฺสมํ ปาปุณิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อฏฺฐ คาถา อภาสิ –

[312]

‘‘สา จ อสฺสมมาคจฺฉิ, ปมุตฺตา ปุริสาทกา;

นีฬํ ปฬินํ สกุณีว, คตสิงฺคํว อาลยํฯ

[313]

‘‘สา ตตฺถ ปริเทเวสิ, ราชปุตฺตี ยสสฺสินี;

สมฺพุลา อุตุมตฺตกฺขา, วเน นาถํ อปสฺสนฺตีฯ

[314]

‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ วนฺเท, สมฺปนฺนจรเณ อิเส;

ราชปุตฺตํ อปสฺสนฺตี, ตุมฺหํมฺหิ สรณํ คตาฯ

[315]

‘‘วนฺเท สีเห จ พฺยคฺเฆ จ, เย จ อญฺเญ วเน มิคา;

ราชปุตฺตํ อปสฺสนฺตี, ตุมฺหํมฺหิ สรณํ คตาฯ

[316]

‘‘ติณา ลตานิ โอสโฌ, ปพฺพตานิ วนานิ จ;

ราชปุตฺตํ อปสฺสนฺตี, ตุมฺหํมฺหิ สรณํ คตาฯ

[317]

‘‘วนฺเท อินฺทีวรีสามํ, รตฺติํ นกฺขตฺตมาลินิํ;

ราชปุตฺตํ อปสฺสนฺตี, ตุมฺหํมฺหิ สรณํ คตาฯ

[318]

‘‘วนฺเท ภาคีรถิํ คงฺคํ, สวนฺตีนํ ปฏิคฺคหํ;

ราชปุตฺตํ อปสฺสนฺตี, ตุมฺหํมฺหิ สรณํ คตาฯ

[319]

‘‘วนฺเท อหํ ปพฺพตราชเสฏฺฐํ, หิมวนฺตํ สิลุจฺจยํ;

ราชปุตฺตํ อปสฺสนฺตี, ตุมฺหํมฺหิ สรณํ คตา’’ติฯ

ตตฺถ นีฬํ ปฬินํ สกุณีวาติ ยถา สกุณิกา มุขตุณฺฑเกน โคจรํ คเหตฺวา เกนจิ อุปทฺทเวน สกุณโปตกานํ ปฬินตฺตา ปฬินํ สกุณินีฬํ อาคจฺเฉยฺย, ยถา วา คตสิงฺคํ นิกฺขนฺตวจฺฉกํ อาลยํ สุญฺญํ วจฺฉกสาลํ วจฺฉคิทฺธินี เธนุ อาคจฺเฉยฺย, เอวํ สุญฺญํ อสฺสมํ อาคจฺฉีติ อตฺโถฯ ตทา หิ โสตฺถิเสโน สมฺพุลาย จิรมานาย ‘‘อิตฺถิโย นาม โลลา, ปจฺจามิตฺตมฺปิ เม คเหตฺวา อาคจฺเฉยฺยา’’ติ ปริสงฺกนฺโต ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา คจฺฉนฺตรํ ปวิสิตฺวา นิสีทิฯ เตเนตํ วุตฺตํฯ อุตุมตฺตกฺขาติ โสกเวคสญฺชาเตน อุณฺเหน อุตุนา มนฺทโลจนาฯ อปสฺสนฺตีติ ตสฺมิํ วเน นาถํ อตฺตโน ปติํ อปสฺสนฺตี อิโต จิโต จ สนฺธาวมานา ปริเทเวสิฯ

ตตฺถ สมเณ พฺราหฺมเณติ สมิตปาปพาหิตปาเป สมเณ พฺราหฺมเณฯ สมฺปนฺนจรเณติ สห สีเลน อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ วเสน จ สมฺปนฺนจรเณ อิเส วนฺเทติ เอวํ วตฺวา ราชปุตฺตํ อปสฺสนฺตี ตุมฺหากํ สรณํ คตา อมฺหิฯ สเจ เม สามิกสฺส นิสินฺนฏฺฐานํ ชานาถ, อาจิกฺขถาติ ปริเทเวสีติ อตฺโถฯ เสสคาถาสุปิ เอเสว นโยฯ ติณา ลตานิ โอสโฌติ อนฺโตเผคฺคุพหิสารติณานิ จ ลตานิ จ อนฺโตสารโอสธิโย จฯ อิมํ คาถํ ติณาทีสุ นิพฺพตฺตเทวตา สนฺธายาหฯ อินฺทีวรีสามนฺติ อินฺทีวรีปุปฺผสมานวณฺณํฯ นกฺขตฺตมาลินินฺติ นกฺขตฺตปฏิปาฏิสมนฺนาคตํฯ ตุมฺหํมฺหีติ รตฺติํ สนฺธาย ตมฺปิ อมฺหีติ อาหฯ ภาคีรถิํ คงฺคนฺติ เอวํปริยายนามิกํ คงฺคํฯ สวนฺตีนนฺติ อญฺญาสํ พหูนํ นทีนํ ปฏิคฺคาหิกํฯ คงฺคาย นิพฺพตฺตเทวตํ สนฺธาเยวมาหฯ หิมวนฺเตปิ เอเสว นโยฯ

ตํ เอวํ ปริเทวมานํ ทิสฺวา โสตฺถิเสโน จินฺเตสิ – ‘‘อยํ อติวิย ปริเทวติ, น โข ปนสฺสา ภาวํ ชานามิ, สเจ มยิ สิเนเหน เอวํ กโรติ , หทยมฺปิสฺสา ผเลยฺย, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ ตาว น’’นฺติ คนฺตฺวา ปณฺณสาลทฺวาเร นิสีทิฯ สาปิ ปริเทวมานาว ปณฺณสาลทฺวารํ คนฺตฺวา ตสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา ‘‘กุหิํ คโตสิ, เทวา’’ติ อาหฯ อถ นํ โส, ‘‘ภทฺเท , ตฺวํ อญฺเญสุ ทิวเสสุ น อิมาย เวลาย อาคจฺฉสิ, อชฺช อติสายํ อาคตาสี’’ติ ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –

[320]

‘‘อติสายํ วตาคญฺฉิ, ราชปุตฺติ ยสสฺสินิ;

เกน นุชฺช สมาคจฺฉิ, โก เต ปิยตโร มยา’’ติฯ

อถ นํ สา ‘‘อหํ, อยฺยปุตฺต, ผลาผลานิ อาทาย อาคจฺฉนฺตี เอกํ ทานวํ ปสฺสิํ, โส มยิ ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา มํ หตฺเถ คณฺหิตฺวา ‘สเจ มม วจนํ น กโรสิ, ขาทิสฺสามิ ต’นฺติ อาห, อหํ ตาย เวลาย ตญฺเญว อนุโสจนฺตี เอวํ ปริเทวิ’’นฺติ วตฺวา คาถมาห –

[321]

‘‘อิทํ โขหํ ตทาโวจํ, คหิตา เตน สตฺตุนา;

น เม อิทํ ตถา ทุกฺขํ, ยํ มํ ขาเทยฺย รกฺขโส;

ยญฺจ เม อยฺยปุตฺตสฺส, มโน เหสฺสติ อญฺญถา’’ติฯ

อถสฺส เสสมฺปิ ปวตฺติํ อาโรเจนฺตี ‘‘เตน ปนาหํ, เทว, ทานเวน คหิตา อตฺตานํ วิสฺสชฺชาเปตุํ อสกฺโกนฺตี เทวตุชฺฌาปนกมฺมํ อกาสิํ, อถ สกฺโก วชิรหตฺโถ อาคนฺตฺวา อากาเส ฐิโต ทานวํ สนฺตชฺเชตฺวา มํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ตํ เทวสงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา ตติเย ปพฺพตนฺตเร ขิปิตฺวา ปกฺกามิ, เอวาหํ สกฺกํ นิสฺสาย ชีวิตํ ลภิ’’นฺติ อาหฯ ตํ สุตฺวา โสตฺถิเสโน, ‘‘ภทฺเท, โหตุ, มาตุคามสฺส อนฺตเร สจฺจํ นาม ทุลฺลภํ, หิมวนฺเต หิ พหู วนจรกตาปสวิชฺชาธราทโย สนฺติ, โก ตุยฺหํ สทฺทหิสฺสตี’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[322]

‘‘โจรีนํ พหุพุทฺธีนํ, ยาสุ สจฺจํ สุทุลฺลภํ;

ถีนํ ภาโว ทุราชาโน, มจฺฉสฺเสโวทเก คต’’นฺติฯ

สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา, ‘‘อยฺยปุตฺต, อหํ ตํ อสทฺทหนฺตํ มม สจฺจพเลเนว ติกิจฺฉิสฺสามี’’ติ อุทกสฺส กลสํ ปูเรตฺวา สจฺจกิริยํ กตฺวา ตสฺส สีเส อุทกํ อาสิญฺจนฺตี คาถมาห –

[323]

‘‘ตถา มํ สจฺจํ ปาเลตุ, ปาลยิสฺสติ เจ มมํ;

ยถาหํ นาภิชานามิ, อญฺญํ ปิยตรํ ตยา;

เอเตน สจฺจวชฺเชน, พฺยาธิ เต วูปสมฺมตู’’ติฯ

ตตฺถ ตถา-สทฺโท ‘‘เจ มม’’นฺติ อิมินา สทฺธิํ โยเชตพฺโพฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถาหํ วทามิ, ตถา เจ มม วจนํ สจฺจํ, อถ มํ อิทานิปิ ปาเลตุ, อายติมฺปิ ปาเลสฺสติ, อิทานิ เม วจนํ สุณาถ ‘‘ยถาหํ นาภิชานามี’’ติฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘ตถา มํ สจฺจํ ปาเลตี’’ติ ลิขิตํ, ตํ อฏฺฐกถายํ นตฺถิฯ

เอวํ ตาย สจฺจกิริยํ กตฺวา อุทเก อาสิตฺตมตฺเตเยว โสตฺถิเสนสฺส กุฏฺฐํ อมฺพิเลน โธตํ วิย ตมฺพมลํ ตาวเทว อปคจฺฉิฯ เต กติปาหํ ตตฺถ วสิตฺวา อรญฺญา นิกฺขมฺม พาราณสิํ ปตฺวา อุยฺยานํ ปวิสิํสุฯ ราชา เตสํ อาคตภาวํ ญตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺเถว โสตฺถิเสนสฺส ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา สมฺพุลํ อคฺคมเหสิฏฺฐาเน อภิสิญฺจาเปตฺวา นครํ ปเวเสตฺวา สยํ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อุยฺยาเน วาสํ กปฺเปสิ, ราชนิเวสเนเยว จ นิพทฺธํ ภุญฺชิฯ โสตฺถิเสโนปิ สมฺพุลาย อคฺคมเหสิฏฺฐานมตฺตเมว อทาสิ, น ปุนสฺสา โกจิ สกฺกาโร อโหสิ, อตฺถิภาวมฺปิสฺสา น อญฺญาสิ, อญฺญาเหว อิตฺถีหิ สทฺธิํ อภิรมิฯ สมฺพุลา สปตฺติโทสวเสน กิสา อโหสิ อุปณฺฑุปณฺฑุกชาตา ธมนีสนฺถตคตฺตาฯ สา เอกทิวสํ โสกวิโนทนตฺถํ ภุญฺชิตุํ อาคตสฺส สสุรตาปสสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ กตภตฺตกิจฺจํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ โส ตํ มิลาตินฺทฺริยํ ทิสฺวา คาถมาห –

[324]

‘‘เย กุญฺชรา สตฺตสตา อุฬารา, รกฺขนฺติ รตฺตินฺทิวมุยฺยุตาวุธา;

ธนุคฺคหานญฺจ สตานิ โสฬส, กถํวิเธ ปสฺสสิ ภทฺเท สตฺตโว’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท, สมฺพุเล เย อมฺหากํ สตฺตสตา กุญฺชรา, เตสญฺเญว ขนฺธคตานํ โยธานํ วเสน อุยฺยุตฺตาวุธา, อปรานิ จ โสฬสธนุคฺคหสตานิ รตฺตินฺทิวํ พาราณสิํ รกฺขนฺติฯ เอวํ สุรกฺขิเต นคเร กถํวิเธ ตฺวํ สตฺตโว ปสฺสสิฯ

ภทฺเท, ยสฺสา ตว สาสงฺกา สปฺปฏิภยา อรญฺญา อาคตกาเลปิ ปภาสมฺปนฺนํ สรีรํ, อิทานิ ปน มิลาตา ปณฺฑุปลาสวณฺณา อติวิย กิลนฺตินฺทฺริยาสิ, กสฺส นาม ตฺวํ ภายสี’’ติ ปุจฺฉิฯ

สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘ปุตฺโต เต, เทว, มยิ น ปุริมสทิโส’’ติ วตฺวา ปญฺจ คาถา อภาสิ –

[325]

‘‘อลงฺกตาโย ปทุมุตฺตรตฺตจา, วิราคิตา ปสฺสติ หํสคคฺครา;

ตาสํ สุณิตฺวา มิตคีตวาทิตํ, น ทานิ เม ตาต ตถา ยถา ปุเรฯ

[326]

‘‘สุวณฺณสํกจฺจธรา สุวิคฺคหา, อลงฺกตา มานุสิยจฺฉรูปมา;

เสโนปิยา ตาต อนินฺทิตงฺคิโย, ขตฺติยกญฺญา ปฏิโลภยนฺติ นํฯ

[327]

‘‘สเจ อหํ ตาต ตถา ยถา ปุเร, ปติํ ตมุญฺฉาย ปุนา วเน ภเร;

สมฺมานเย มํ น จ มํ วิมานเย, อิโตปิ เม ตาต ตโต วรํ สิยาฯ

[328]

‘‘ยมนฺนปาเน วิปุลสฺมิ โอหิเต, นารี วิมฏฺฐาภรณา อลงฺกตา;

สพฺพงฺคุเปตา ปติโน จ อปฺปิยา, อพชฺฌ ตสฺสา มรณํ ตโต วรํฯ

[329]

‘‘อปิ เจ ทลิทฺทา กปณา อนาฬฺหิยา, กฏาทุตียา ปติโน จ สา ปิยา;

สพฺพงฺคุเปตายปิ อปฺปิยาย, อยเมว เสยฺยา กปณาปิ ยา ปิยา’’ติฯ

ตตฺถ ปทุมุตฺตรตฺตจาติ ปทุมคพฺภสทิสอุตฺตรตฺตจาฯ สพฺพาสํ สรีรโต สุวณฺณปภา นิจฺฉรนฺตีติ ทีเปติฯ วิราคิตาติ วิลคฺคสรีรา, ตนุมชฺฌาติ อตฺโถฯ หํสคคฺคราติ เอวรูปา หํสา วิย มธุรสฺสรา นาริโย ปสฺสติฯ

ตาสนฺติ โส ตว ปุตฺโต ตาสํ นารีนํ มิตคีตวาทิตาทีนิ สุณิตฺวา อิทานิ เม, ตาต, ยถา ปุเร, ตถา น ปวตฺตตีติ วทติฯ สุวณฺณสํกจฺจธราติ สุวณฺณมยสํกจฺจาลงฺการธราฯ อลงฺกตาติ นานาลงฺการปฏิมณฺฑิตาฯ มานุสิยจฺฉรูปมาติ มานุสิโย อจฺฉรูปมาฯ เสโนปิยาติ โสตฺถิเสนสฺส ปิยาฯ ปฏิโลภยนฺติ นนฺติ นํ ตว ปุตฺตํ ปฏิโลภยนฺติฯ

สเจ อหนฺติ, ตาต, ยถา ปุเร สเจ อหํ ปุนปิ ตํ ปติํ ตเถว กุฏฺฐโรเคน วนํ ปวิฏฺฐํ อุญฺฉาย ตสฺมิํ วเน ภเรยฺยํ, ปุนปิ มํ โส สมฺมาเนยฺย น วิมาเนยฺย, ตโต เม อิโตปิ พาราณสิรชฺชโต ตํ อรญฺญเมว วรํ สิยา สปตฺติโทเสน สุสฺสนฺติยาติ ทีเปติฯ ยมนฺนปาเนติ ยํ อนฺนปาเนฯ โอหิเตติ ฐปิเต ปฏิยตฺเตฯ อิมินา พหุนฺนปานฆรํ ทสฺเสติฯ อยํ กิรสฺสา อธิปฺปาโย – ยา นารี วิปุลนฺนปาเน ฆเร เอกิกาว อสปตฺติ สมานา วิมฏฺฐาภรณา นานาลงฺกาเรหิ อลงฺกตา สพฺเพหิ คุณงฺเคหิ อุเปตา ปติโน จ อปฺปิยา โหติ, อพชฺฌ คีวาย วลฺลิยา วา รชฺชุยา วา พนฺธิตฺวา ตสฺสา ตโต ฆราวาสโต มรณเมว วรตรนฺติฯ อนาฬฺหียาติ อนาฬฺหาฯ กฏาทุตียาติ นิปชฺชนกฏสารกทุติยาฯ เสยฺยาติ กปณาปิ สมานา ยา ปติโน ปิยา, อยเมว อุตฺตมาติฯ

เอวํ ตาย อตฺตโน ปริสุสฺสนการเณ ตาปสสฺส กถิเต ตาปโส ราชานํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, โสตฺถิเสน ตยิ กุฏฺฐโรคาภิภูเต อรญฺญํ ปวิสนฺเต ตยา สทฺธิํ ปวิสิตฺวา ตํ อุปฏฺฐหนฺตี อตฺตโน สจฺจพเลน ตว โรคํ วูปสเมตฺวา ยา เต รชฺเช ปติฏฺฐานการณมกาสิ, ตสฺสา นาม ตฺวํ เนว ฐิตฏฺฐานํ, น นิสินฺนฏฺฐานํ ชานาสิ, อยุตฺตํ เต กตํ, มิตฺตทุพฺภิกมฺมํ นาเมตํ ปาปก’’นฺติ วตฺวา ปุตฺตํ โอวทนฺโต คาถมาห –

[330]

‘‘สุทุลฺลภิตฺถี ปุริสสฺส ยา หิตา, ภตฺติตฺถิยา ทุลฺลโภ โย หิโต จ;

หิตา จ เต สีลวตี จ ภริยา, ชนินฺท ธมฺมํ จร สมฺพุลายา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ตาต, ยา ปุริสสฺส หิตา มุทุจิตฺตา อนุกมฺปิกา อิตฺถี, โย จ ภตฺตา อิตฺถิยา หิโต กตคุณํ ชานาติ, อุโภเปเต สุทุลฺลภาฯ อยญฺจ สมฺพุลา ตุยฺหํ หิตา เจว สีลสมฺปนฺนา จ, ตสฺมา เอติสฺสา ธมฺมํ จร, กตคุณํ ชานิตฺวา มุทุจิตฺโต โหหิ, จิตฺตมสฺสา ปริโตเสหีติฯ

เอวํ โส ปุตฺตสฺส โอวาทํ ทตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ ราชา ปิตริ คเต สมฺพุลํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ภทฺเท, เอตฺตกํ กาลํ มยา กตํ โทสํ ขม, อิโต ปฏฺฐาย สพฺพิสฺสริยํ ตุยฺหเมว ทมฺมี’’ติ วตฺวา โอสานคาถมาห –

[331]

‘‘สเจ ตุวํ วิปุเล ลทฺธโภเค, อิสฺสาวติณฺณา มรณํ อุเปสิ;

อหญฺจ เต ภทฺเท อิมา ราชกญฺญา, สพฺเพ เต วจนกรา ภวามา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท, สมฺพุเล สเจ ตฺวํ รตนราสิมฺหิ ฐเปตฺวา อภิสิตฺตา อคฺคมเหสิฏฺฐานวเสน วิปุเล โภเค ลภิตฺวาปิ อิสฺสาย โอติณฺณา มรณํ อุเปสิ, อหญฺจ อิมา จ ราชกญฺญา สพฺเพ ตว วจนกรา ภวาม, ตฺวํ ยถาธิปฺปายํ อิมํ รชฺชํ วิจาเรหีติ สพฺพิสฺสริยํ ตสฺสา อทาสิฯ

ตโต ปฏฺฐาย อุโภ สมคฺควาสํ วสนฺตา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กริตฺวา ยถากมฺมํ คมิํสุฯ ตาปโส ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ มลฺลิกา ปติเทวตาเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา สมฺพุลา มลฺลิกา อโหสิ, โสตฺถิเสโน โกสลราชา, ปิตา ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สมฺพุลาชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[520] 10. คนฺธตินฺทุกชาตกวณฺณนา

อปฺปมาโทติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ราโชวาทํ อารพฺภ กเถสิฯ ราโชวาโท เหฏฺฐา วิตฺถาริโตวฯ อตีเต ปน กปิลรฏฺเฐ อุตฺตรปญฺจาลนคเร ปญฺจาโล นาม ราชา อคติคมเน ฐิโต อธมฺเมน ปมตฺโต รชฺชํ กาเรสิฯ อถสฺส อมจฺจาทโย สพฺเพปิ อธมฺมิกาว ชาตาฯ พลิปีฬิตา รฏฺฐวาสิโน ปุตฺตทาเร อาทาย อรญฺเญ มิคา วิย จริํสุ, คามฏฺฐาเน คาโม นาม นาโหสิฯ มนุสฺสา ราชปุริสานํ ภเยน ทิวา เคเห วสิตุํ อสกฺโกนฺตา เคหานิ กณฺฏกสาขาหิ ปริกฺขิปิตฺวา เคเห รตฺติํ วสิตฺวา อรุเณ อุคฺคจฺฉนฺเตเยว อรญฺญํ ปวิสนฺติฯ ทิวา ราชปุริสา วิลุมฺปนฺติ, รตฺติํ โจราฯ ตทา โพธิสตฺโต พหินคเร คนฺธตินฺทุกรุกฺเข เทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อนุสํวจฺฉรํ รญฺโญ สนฺติกา สหสฺสคฺฆนกํ พลิกมฺมํ ลภติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ราชา ปมตฺโต รชฺชํ กาเรติ, สกลรฏฺฐํ วินสฺสติ, ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ ราชานํ ปติรูเป นิเวเสตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อุปการโก จาปิ เม อนุสํวจฺฉรํ สหสฺสคฺฆนกพลินา ปูเชติ, โอวทิสฺสามิ น’’นฺติฯ

โส รตฺติภาเค รญฺโญ สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา อุสฺสีสกปสฺเส ฐตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺเชตฺวา อากาเส อฏฺฐาสิฯ ราชา ตํ พาลสูริยํ วิย ชลมานํ ทิสฺวา ‘‘โกสิ ตฺวํ, เกน วา การเณน อิธาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา, ‘‘มหาราช, อหํ คนฺธตินฺทุกเทวตา, ‘ตุยฺหํ โอวาทํ ทสฺสามี’ติ อาคโตมฺหี’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ นาม โอวาทํ ทสฺสสี’’ติ เอวํ วุตฺเต มหาสตฺโต, ‘‘มหาราช, ตฺวํ ปมตฺโต หุตฺวา รชฺชํ กาเรสิ, เตน เต สกลรฏฺฐํ หตวิลุตฺตํ วิย วินฏฺฐํ, ราชาโน นาม ปมาเทน รชฺชํ กาเรนฺตา สกลรฏฺฐสฺส สามิโน น โหนฺติ, ทิฏฺเฐว ธมฺเม วินาสํ ปตฺวา สมฺปราเย ปุน มหานิรเย นิพฺพตฺตนฺติฯ เตสุ จ ปมาทํ อาปนฺเนสุ อนฺโตชนา พหิชนาปิสฺส ปมตฺตาว โหนฺติ, ตสฺมา รญฺญา อติเรเกน อปฺปมตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ธมฺมเทสนํ ปฏฺฐเปนฺโต อิมา เอกาทส คาถา อาห –

[332]

‘‘อปฺปมาโท อมตปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปทํ;

อปฺปมตฺตา น มียนฺติ, เย ปมตฺตา ยถา มตาฯ

[333]

‘‘มทา ปมาโท ชาเยถ, ปมาทา ชายเต ขโย;

ขยา ปโทสา ชายนฺติ, มา มโท ภรตูสภฯ

[334]

‘‘พหู หิ ขตฺติยา ชีนา, อตฺถํ รฏฺฐํ ปมาทิโน;

อโถปิ คามิโน คามา, อนคารา อคาริโนฯ

[335]

‘‘ขตฺติยสฺส ปมตฺตสฺส, รฏฺฐสฺมิํ รฏฺฐวฑฺฒน;

สพฺเพ โภคา วินสฺสนฺติ, รญฺโญ ตํ วุจฺจเต อฆํฯ

[336]

‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, อติเวลํ ปมชฺชสิ;

อิทฺธํ ผีตํ ชนปทํ, โจรา วิทฺธํสยนฺติ นํฯ

[337]

‘‘น เต ปุตฺตา ภวิสฺสนฺติ, น หิรญฺญํ น ธานิยํ;

รฏฺเฐ วิลุปฺปมานมฺหิ, สพฺพโภเคหิ ชียสิฯ

[338]

‘‘สพฺพโภคา ปริชิณฺณํ, ราชานํ วาปิ ขตฺติยํ;

ญาติมิตฺตา สุหชฺชา จ, น ตํ มญฺญนฺติ มานิยํฯ

[339]

‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺฐา, รถิกา ปตฺติการกา;

ตเมวมุปชีวนฺตา, น ตํ มญฺญนฺติ มานิยํฯ

[340]

‘‘อสํวิหิตกมฺมนฺตํ , พาลํ ทุมฺมนฺติมนฺตินํ;

สิรี ชหติ ทุมฺเมธํ, ชิณฺณํว อุรโค ตจํฯ

[341]

‘‘สุสํวิหิตกมฺมนฺตํ, กาลุฏฺฐายิํ อตนฺทิตํ;

สพฺเพ โภคาภิวฑฺฒนฺติ, คาโว สอุสภามิวฯ

[342]

‘‘อุปสฺสุติํ มหาราช, รฏฺเฐ ชนปเท จร;

ตตฺถ ทิสฺวา จ สุตฺวา จ, ตโต ตํ ปฏิปชฺชสี’’ติฯ

ตตฺถ อปฺปมาโทติ สติยา อวิปฺปวาโสฯ อมตปทนฺติ อมตสฺส นิพฺพานสฺส ปทํ อธิคมการณํฯ มจฺจุโน ปทนฺติ มรณสฺส การณํฯ

ปมตฺตา หิ วิปสฺสนํ อวฑฺเฒตฺวา อปฺปฏิสนฺธิกภาวํ ปตฺตุํ อสกฺโกนฺตา ปุนปฺปุนํ สํสาเร ชายนฺติ เจว มียนฺติ จ, ตสฺมา ปมาโท มจฺจุโน ปทํ นาม ฯ น มียนฺตีติ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อปฺปฏิสนฺธิกภาวํ ปตฺตา ปุน สํสาเร อนิพฺพตฺตตฺตา น มียนฺติ นามฯ เย ปมตฺตาติ, มหาราช, เย ปุคฺคลา ปมตฺตา, เต ยถา มตา, ตเถว ทฏฺฐพฺพาฯ กสฺมา? อกิจฺจสาธนตายฯ มตสฺสปิ หิ ‘‘อหํ ทานํ ทสฺสามิ, สีลํ รกฺขิสฺสามิ, อุโปสถกมฺมํ กริสฺสามิ, กลฺยาณกมฺมํ ปูเรสฺสามี’’ติ อาโภโค วา ปตฺถนา วา ปริยุฏฺฐานํ วา นตฺถิ อปคตวิญฺญาณตฺตา, ปมตฺตสฺสปิ อปฺปมาทาภาวาติ ตสฺมา อุโภเปเต เอกสทิสาวฯ

มทาติ, มหาราช, อาโรคฺยโยพฺพนชีวิตมทสงฺขาตา ติวิธา มทา ปมาโท นาม ชายติฯ โส มทปฺปตฺโต ปมาทาปนฺโน ปาณาติปาตาทีนิ ปาปกมฺมานิ กโรติฯ อถ นํ ราชาโน ฉินฺทาเปนฺติ วา หนาเปนฺติ วา, สพฺพํ วา ธนมสฺส หรนฺติ, เอวมสฺส ปมาทา ญาติธนชีวิตกฺขโย ชายติฯ ปุน โส ธนกฺขยํ วา ยสกฺขยํ วา ปตฺโต ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต ชีวิตวุตฺตตฺถาย กายทุจฺจริตาทีนิ กโรติ, อิจฺจสฺส ขยา ปโทสา ชายนฺติ, เตน ตํ วทามิ มา มโท ภรตูสภาติ, รฏฺฐภารกเชฏฺฐก ภรตูสภ มา ปมาทมาปชฺชีติ อตฺโถฯ อตฺถํ รฏฺฐนฺติ ชนปทวาสีนํ วุทฺธิญฺเจว สกลรฏฺฐญฺจ พหู ปมาทิโน ชีนาฯ เตสํ อาวิภาวตฺถาย ขนฺติวาทิชาตก-มาตงฺคชาตก-ภรุชาตก-สรภงฺคชาตก-เจติยชาตกานิ กเถตพฺพานิฯ คามิโนติ คามโภชกาปิ เต คามาปิ พหู ปมาทโทเสน ชีนา ปริหีนา วินฏฺฐาฯ อนคารา อคาริโนติ ปพฺพชิตาปิ ปพฺพชิตปฏิปตฺติโต, คิหีปิ ฆราวาสโต เจว ธนธญฺญาทีหิ จ พหู ชีนา ปริหีนาติ วทติฯ ตํ วุจฺจเต อฆนฺติ, มหาราช, ยสโภคปริหานิ นาเมตํ รญฺโญ ทุกฺขํ วุจฺจติฯ โภคาภาเวน หิ นิทฺธนสฺส ยโส หายติ, หีนยโส มหนฺตํ กายิกเจตสิกทุกฺขํ ปาปุณาติฯ

เนส ธมฺโมติ, มหาราช, เอส โปราณกราชูนํ ธมฺโม น โหติฯ อิทฺธํ ผีตนฺติ อนฺนปานาทินา สมิทฺธํ หิรญฺญสุวณฺณาทินา ผีตํ ปุปฺผิตํฯ น เต ปุตฺตาติ, มหาราช, ปเวณิปาลกา เต ปุตฺตา น ภวิสฺสนฺติฯ รฏฺฐวาสิโน หิ ‘‘อธมฺมิกรญฺโญ เอส ปุตฺโต, กิํ อมฺหากํ วุฑฺฒิํ กริสฺสติ, นาสฺส ฉตฺตํ ทสฺสามา’’ติ ฉตฺตํ น เทนฺติฯ เอวเมเตสํ ปเวณิปาลกา ปุตฺตา น โหนฺติ นามฯ ปริชิณฺณนฺติ ปริหีนํฯ ราชานํ วาปีติ สเจปิ โส ราชา โหติ, อถ นํ ราชานํ สมานมฺปิฯ

มานิยนฺติ ‘‘อยํ ราชา’’ติ ครุจิตฺเตน สมฺมาเนตพฺพํ กตฺวา น มญฺญนฺติฯ อุปชีวนฺตาติ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตาปิ เอเต เอตฺตกา ชนา ครุจิตฺเตน มญฺญิตพฺพํ น มญฺญนฺติฯ กิํการณา? อธมฺมิกภาเวนฯ

สิรีติ ยสวิภโวฯ ตจนฺติ ยถา อุรโค ชิณฺณตจํ ชิคุจฺฉนฺโต ชหติ, น ปุน โอโลเกติ, เอวํ ตาทิสํ ราชานํ สิรี ชหติฯ สุสํวิหิตกมฺมนฺตนฺติ กายทฺวาราทีหิ ปาปกมฺมํ อกโรนฺตํฯ อภิวฑฺฒนฺตีติ อภิมุขํ คจฺฉนฺตา วฑฺฒนฺติฯ สอุสภามิวาติ สอุสภา อิวฯ อปฺปมตฺตสฺส หิ สอุสภเชฏฺฐโก โคคโณ วิย โภคา วฑฺฒนฺติฯ อุปสฺสุตินฺติ ชนปทจาริตฺตสวนาย จาริกํ อตฺตโน สกลรฏฺเฐ จ ชนปเท จ จรฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ รฏฺเฐ จรนฺโต ทฏฺฐพฺพํ ทิสฺวา โสตพฺพํ สุตฺวา อตฺตโน คุณาคุณํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ตโต อตฺตโน หิตปฏิปตฺติํ ปฏิปชฺชิสฺสสีติฯ

อิติ มหาสตฺโต เอกาทสหิ คาถาหิ ราชานํ โอวทิตฺวา ‘‘คจฺฉ ปปญฺจํ อกตฺวา ปริคฺคณฺห รฏฺฐํ, มา นาสยี’’ติ วตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ ราชาปิ ตสฺส วจนํ สุตฺวา สํเวคปฺปตฺโต ปุนทิวเส รชฺชํ อมจฺเจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ปุโรหิเตน สทฺธิํ กาลสฺเสว ปาจีนทฺวาเรน นครา นิกฺขมิตฺวา โยชนมตฺตํ คโตฯ ตตฺเถโก คามวาสี มหลฺลโก อฏวิโต กณฺฏกสาขํ อาหริตฺวา เคหทฺวารํ ปริกฺขิปิตฺวา ปิทหิตฺวา ปุตฺตทารํ อาทาย อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สายํ ราชปุริเสสุ ปกฺกนฺเตสุ อตฺตโน ฆรํ อาคจฺฉนฺโต เคหทฺวาเร ปาเท กณฺฏเกน วิทฺโธ อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา กณฺฏกํ นีหรนฺโต –

[343]

‘‘เอวํ เวเทตุ ปญฺจาโล, สงฺคาเม สรมปฺปิโต;

ยถาหมชฺช เวเทมิ, กณฺฏเกน สมปฺปิโต’’ติฯ –

อิมาย คาถาย ราชานํ อกฺโกสิฯ ตํ ปนสฺส อกฺโกสนํ โพธิสตฺตานุภาเวน อโหสิฯ โพธิสตฺเตน อธิคฺคหิโตว โส อกฺโกสีติ เวทิตพฺโพฯ ตสฺมิํ ปน สมเย ราชา จ ปุโรหิโต จ อญฺญาตกเวเสน ตสฺส สนฺติเกว อฏฺฐํสุฯ อถสฺส วจนํ สุตฺวา ปุโรหิโต อิตรํ คาถมาห –

[344]

‘‘ชิณฺโณ ทุพฺพลจกฺขูสิ, น รูปํ สาธุ ปสฺสสิ;

กิํ ตตฺถ พฺรหฺมทตฺตสฺส, ยํ ตํ มคฺเคยฺย กณฺฏโก’’ติฯ

ตตฺถ มคฺเคยฺยาติ วิชฺเฌยฺยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ ตฺวํ อตฺตโน อพฺยตฺตตาย กณฺฏเกน วิทฺโธ, โก เอตฺถ รญฺโญ โทโสฯ เยน ราชานํ อกฺโกสิ, กิํ เต รญฺญา กณฺฏโก โอโลเกตฺวาว อาจิกฺขิตพฺโพติฯ

ตํ สุตฺวา มหลฺลโก ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[345]

‘‘พหฺเวตฺถ พฺรหฺมทตฺตสฺส, โสหํ มคฺคสฺมิ พฺราหฺมณ;

อรกฺขิตา ชานปทา, อธมฺมพลินา หตาฯ

[346]

‘‘รตฺติญฺหิ โจรา ขาทนฺติ, ทิวา ขาทนฺติ ตุณฺฑิยา;

รฏฺฐสฺมิํ กูฏราชสฺส, พหุ อธมฺมิโก ชโนฯ

[347]

‘‘เอตาทิเส ภเย ชาเต, ภยฏฺฏา ตาต มาณวา;

นิลฺเลนกานิ กุพฺพนฺติ, วเน อาหตฺว กณฺฏก’’นฺติฯ

ตตฺถ พหฺเวตฺถาติ, พฺราหฺมณ, โสหํ สกณฺฏเก มคฺเค ปติโต สนฺนิสินฺโน, พหุ เอตฺถ พฺรหฺมทตฺตสฺส โทโส, ตฺวํ เอตฺตกํ กาลํ รญฺโญ โทเสน มม สกณฺฏเก มคฺเค วิจรณภาวํ น ชานาสิฯ ตสฺส หิ อรกฺขิตา ชานปทา…เป.… กณฺฏกนฺติฯ ตตฺถ ขาทนฺตีติ วิลุมฺปนฺติฯ ตุณฺฑิยาติ วธพนฺธาทีหิ ปีเฬตฺวา อธมฺเมน พลิสาธกาฯ กูฏราชสฺสาติ ปาปรญฺโญฯ อธมฺมิโกติ ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโตฯ ตาตาติ ปุโรหิตํ อาลปติฯ มาณวาติ มนุสฺสาฯ นิลฺเลนกานีติ นิลียนฏฺฐานานิฯ วเน อาหตฺว กณฺฏกนฺติ กณฺฏกํ อาหริตฺวา ทฺวารานิ ปิทหิตฺวา ฆรํ ฉฑฺเฑตฺวา ปุตฺตทารํ อาทาย วนํ ปวิสิตฺวา ตสฺมิํ วเน อตฺตโน นิลียนฏฺฐานานิ กโรนฺติ ฯ อถ วา วเน โย กณฺฏโก, ตํ อาหริตฺวา ฆรานิ ปริกฺขิปนฺติฯ อิติ รญฺโญ โทเสเนวมฺหิ กณฺฏเกน วิทฺโธ, มา เอวรูปสฺส รญฺโญ อุปตฺถมฺโภ โหหีติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ปุโรหิตํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘อาจริย, มหลฺลโก ยุตฺตํ ภณติ, อมฺหากเมว โทโส, เอหิ นิวตฺตาม, ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสฺสามา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ปุโรหิตสฺส สรีเร อธิมุจฺจิตฺวา ปุรโต คนฺตฺวา ‘‘ปริคฺคณฺหิสฺสาม ตาว, มหาราชา’’ติ อาหฯ เต ตมฺหา คามา อญฺญํ คามํ คจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเค เอกิสฺสา มหลฺลิกาย สทฺทํ อสฺโสสุํฯ

สา กิเรกา ทลิทฺทิตฺถี ทฺเว ธีตโร วยปฺปตฺตา รกฺขมานา ตาสํ อรญฺญํ คนฺตุํ น เทติฯ สยํ อรญฺญโต ทารูนิ เจว สากญฺจ อาหริตฺวา ธีตโร ปฏิชคฺคติฯ สา ตํ ทิวสํ เอกํ คุมฺพํ อารุยฺห สากํ คณฺหนฺตี ปวฏฺฏมานา ภูมิยํ ปติตฺวา ราชานํ มรเณน อกฺโกสนฺตี คาถมาห –

[348]

‘‘กทาสฺสุ นามยํ ราชา, พฺรหฺมทตฺโต มริสฺสติ;

ยสฺส รฏฺฐมฺหิ ชียนฺติ, อปฺปติกา กุมาริกา’’ติฯ

ตตฺถ อปฺปติกาติ อสฺสามิกาฯ สเจ หิ ตาสํ สามิกา อสฺสุ, มํ โปเสยฺยุํฯ ปาปรญฺโญ ปน รชฺเช อหํ ทุกฺขํ อนุโภมิ, กทา นุ โข เอส มริสฺสตีติฯ

เอวํ โพธิสตฺตานุภาเวเนว สา อกฺโกสิฯ อถ นํ ปุโรหิโต ปฏิเสเธนฺโต คาถมาห –

[349]

‘‘ทุพฺภาสิตญฺหิ เต ชมฺมิ, อนตฺถปทโกวิเท;

กุหิํ ราชา กุมารีนํ, ภตฺตารํ ปริเยสตี’’ติฯ

ตํ สุตฺวา มหลฺลิกา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[350]

‘‘น เม ทุพฺภาสิตํ พฺรหฺเม, โกวิทตฺถปทา อหํ;

อรกฺขิตา ชานปทา, อธมฺมพลินา หตาฯ

[351]

‘‘รตฺติญฺหิ โจรา ขาทนฺติ, ทิวา ขาทนฺติ ตุณฺฑิยา;

รฏฺฐสฺมิํ กูฏราชสฺส, พหุ อธมฺมิโก ชโน;

ทุชฺชีเว ทุพฺภเร ทาเร, กุโต ภตฺตา กุมาริโย’’ติฯ

ตตฺถ โกวิทตฺถปทาติ อหํ อตฺถปเท การณปเท โกวิทา เฉกา, มา ตฺวํ เอตํ ปาปราชานํ ปสํสิฯ ทุชฺชีเวติ ทุชฺชีเว รฏฺเฐ ทุพฺภเร ทาเร ชาเต มนุสฺเสสุ ภีตตสิเตสุ อรญฺเญ วสนฺเตสุ กุโต ภตฺตา กุมาริโย, กุโต กุมาริโย ภตฺตารํ ลภิสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ

เต ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘ยุตฺตํ สา กเถตี’’ติ ตโต ปรํ คจฺฉนฺตา เอกสฺส กสฺสกสฺส สทฺทํ อสฺโสสุํฯ

ตสฺส กิร กสนฺตสฺส สาลิโย นาม พลิพทฺโท ผาเลน ปหโฏ สยิฯ โส ราชานํ อกฺโกสนฺโต คาถมาห –

[352]

‘‘เอวํ สยตุ ปญฺจาโล, สงฺคาเม สตฺติยา หโต;

ยถายํ กปโณ เสติ, หโต ผาเลน สาลิโย’’ติฯ

ตตฺถ ยถาติ ยถา อยํ เวทนาปฺปตฺโต สาลิยพลิพทฺโท เสติ, เอวํ สยตูติ อตฺโถฯ

อถ นํ ปุโรหิโต ปฏิเสเธนฺโต คาถมาห –

[353]

‘‘อธมฺเมน ตุวํ ชมฺม, พฺรหฺมทตฺตสฺส กุชฺฌสิ;

โย ตฺวํ สปสิ ราชานํ, อปรชฺฌิตฺวาน อตฺตโน’’ติฯ

ตตฺถ อธมฺเมนาติ อการเณน อสภาเวนฯ

ตํ สุตฺวา โส ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[354]

‘‘ธมฺเมน พฺรหฺมทตฺตสฺส, อหํ กุชฺฌามิ พฺราหฺมณ;

อรกฺขิตา ชานปทา อธมฺมพลินา หตาฯ

[355]

‘‘รตฺติญฺหิ โจรา ขาทนฺติ, ทิวา ขาทนฺติ ตุณฺฑิยา;

รฏฺฐสฺมิํ กูฏราชสฺส, พหุ อธมฺมิโก ชโนฯ

[356]

‘‘สา นูน ปุน เร ปกฺกา, วิกาเล ภตฺตมาหริ;

ภตฺตหาริํ อเปกฺขนฺโต, หโต ผาเลน สาลิโย’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺเมนาติ การเณเนว, อการเณน อกฺโกสตีติ สญฺญํ มา กริฯ สา นูน ปุน เร ปกฺกา, วิกาเล ภตฺตมาหรีติ, พฺราหฺมณ, สา ภตฺตหาริกา อิตฺถี ปาโตว มม ภตฺตํ ปจิตฺวา อาหรนฺตี อธมฺมพลิสาธเกหิ พฺรหฺมทตฺตสฺส ทาเสหิ ปลิพุทฺธา ภวิสฺสติ, เต ปริวิสิตฺวา ปุน มยฺหํ ภตฺตํ ปกฺกํ ภวิสฺสติ, เตน การเณน วิกาเล ภตฺตํ อาหริ, ‘‘อชฺช วิกาเล ภตฺตํ อาหรี’’ติ จินฺเตตฺวา ฉาตชฺฌตฺโต อหํ ตํ ภตฺตหาริํ โอโลเกนฺโต โคณํ อฏฺฐาเน ปโตเทน วิชฺฌิํ, เตเนส ปาทํ อุกฺขิปิตฺวา ผาลํ ปหรนฺโต หโต ผาเลน สาลิโยฯ ตสฺมา ‘‘เอส มยา หโต’’ติ สญฺญํ มา กริ, ปาปรญฺโญเยว หโต นาเมส, มา ตสฺส วณฺณํ ภณีติฯ

เต ปุรโต คนฺตฺวา เอกสฺมิํ คาเม วสิํสุฯ ปุนทิวเส ปาโตว เอกา กูฏเธนุ โคโทหกํ ปาเทน ปหริตฺวา สทฺธิํ ขีเรน ปวฏฺเฏสิฯ โส พฺรหฺมทตฺตํ อกฺโกสนฺโต คาถมาห –

[357]

‘‘เอวํ หญฺญตุ ปญฺจาโล, สงฺคาเม อสินา หโต;

ยถาหมชฺช ปหโต, ขีรญฺจ เม ปวฏฺฏิต’’นฺติฯ

ตํ สุตฺวา ปุโรหิโต ปฏิเสเธนฺโต คาถมาห –

[358]

‘‘ยํ ปสุ ขีรํ ฉฑฺเฑติ, ปสุปาลํ วิหิํสติ;

กิํ ตตฺถ พฺรหฺมทตฺตสฺส, ยํ โน ครหเต ภว’’นฺติฯ

พฺราหฺมเณน คาถาย วุตฺตาย ปุน โส ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[359]

‘‘คารยฺโห พฺรหฺเม ปญฺจาโล, พฺรหฺมทตฺตสฺส ราชิโน;

อรกฺขิตา ชานปทา, อธมฺมพลินา หตาฯ

[360]

‘‘รตฺติญฺหิ โจรา ขาทนฺติ, ทิวา ขาทนฺติ ตุณฺฑิยา;

รฏฺฐสฺมิํ กูฏราชสฺส, พหุ อธมฺมิโก ชโนฯ

[361]

‘‘จณฺฑา อฏนกา คาวี, ยํ ปุเร น ทุหามเส;

ตํ ทานิ อชฺช โทหาม, ขีรกาเมหุปทฺทุตา’’ติฯ

ตตฺถ จณฺฑาติ ผรุสาฯ อฏนกาติ ปลายนสีลาฯ ขีรกาเมหีติ อธมฺมิกรญฺโญ ปุริเสหิ พหุํ ขีรํ อาหราเปนฺเตหิ อุปทฺทุตา ทุหามฯ สเจ หิ โส ธมฺเมน รชฺชํ กาเรยฺย, น โน เอวรูปํ ภยํ อาคจฺเฉยฺยาติฯ

เต ‘‘โส ยุตฺตํ กเถตี’’ติ ตมฺหา คามา นิกฺขมฺม มหามคฺคํ อารุยฺห นคราภิมุขา คมิํสุฯ เอกสฺมิญฺจ คาเม พลิสาธกา อสิโกสตฺถาย เอกํ ตรุณํ กพรวจฺฉกํ มาเรตฺวา จมฺมํ คณฺหิํสุฯ วจฺฉกมาตา เธนุ ปุตฺตโสเกน ติณํ น ขาทติ ปานียํ น ปิวติ, ปริเทวมานา อาหิณฺฑติฯ ตํ ทิสฺวา คามทารกา ราชานํ อกฺโกสนฺตา คาถมาหํสุ –

[362]

‘‘เอวํ กนฺทตุ ปญฺจาโล, วิปุตฺโต วิปฺปสุกฺขตุ;

ยถายํ กปณา คาวี, วิปุตฺตา ปริธาวตี’’ติฯ

ตตฺถ ปริธาวตีติ ปริเทวมาโน ธาวติฯ

ตโต ปุโรหิโต อิตรํ คาถมาห –

[363]

‘‘ยํ ปสุ ปสุปาลสฺส, สมฺภเมยฺย รเวยฺย วา;

โกนีธ อปราธตฺถิ, พฺรหฺมทตฺตสฺส ราชิโน’’ติฯ

ตตฺถ สมฺภเมยฺย รเวยฺย วาติ ภเมยฺย วา วิรเวยฺย วาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาตา, ปสุ นาม ปสุปาลสฺส รกฺขนฺตสฺเสว ธาวติปิ วิรวติปิ, ติณมฺปิ น ขาทติ ปานียมฺปิ น ปิวติ, อิธ รญฺโญ โก นุ อปราโธติฯ

ตโต คามทารกา ทฺเว คาถา อภาสิํสุ –

[364]

‘‘อปราโธ มหาพฺรหฺเม, พฺรหฺมทตฺตสฺส ราชิโน;

อรกฺขิตา ชานปทา, อธมฺมพลินา หตาฯ

[365]

‘‘รตฺติญฺหิ โจรา ขาทนฺติ, ทิวา ขาทนฺติ ตุณฺฑิยา;

รฏฺฐสฺมิํ กูฏราชสฺส, พหุ อธมฺมิโก ชโน;

กถํ โน อสิโกสตฺถา, ขีรปา หญฺญเต ปชา’’ติฯ

ตตฺถ มหาพฺรหฺเมติ มหาพฺราหฺมณฯ ราชิโนติ รญฺโญฯ กถํ โนติ กถํ นุ เกน นาม การเณนฯ ขีรปา หญฺญเต ปชาติ ปาปราชสฺส เสวเกหิ ขีรปโก วจฺฉโก หญฺญติ, อิทานิ สา เธนุ ปุตฺตโสเกน ปริเทวติ, โสปิ ราชา อยํ เธนุ วิย ปริเทวตูติ ราชานํ อกฺโกสิํสุเยวฯ

เต ‘‘สาธุ โว การณํ วทถา’’ติ วตฺวา ปกฺกมิํสุฯ อถนฺตรามคฺเค เอกิสฺสา สุกฺขโปกฺขรณิยา กากา ตุณฺเฑหิ วิชฺฌิตฺวา มณฺฑูเก ขาทนฺติฯ โพธิสตฺโต เตสุ ตํ ฐานํ สมฺปตฺเตสุ อตฺตโน อานุภาเวน มณฺฑูเกน –

[366]

‘‘เอวํ ขชฺชตุ ปญฺจาโล, หโต ยุทฺเธ สปุตฺตโก;

ยถาหมชฺช ขชฺชามิ, คามิเกหิ อรญฺญโช’’ติฯ –

ราชานํ อกฺโกสาเปสิฯ

ตตฺถ คามิเกหีติ คามวาสีหิฯ

ตํ สุตฺวา ปุโรหิโต มณฺฑูเกน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต คาถมาห –

[367]

‘‘น สพฺพภูเตสุ วิเธนฺติ รกฺขํ, ราชาโน มณฺฑูก มนุสฺสโลเก;

เนตฺตาวตา ราชา อธมฺมจารี, ยํ ตาทิสํ ชีวมเทยฺยุ ธงฺกา’’ติฯ

ตตฺถ ชีวนฺติ ชีวนฺตํฯ อเทยฺยุนฺติ ขาเทยฺยุํฯ ธงฺกาติ กากาฯ เอตฺตาวตา ราชา อธมฺมิโก นาม น โหติ, กิํ สกฺกา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา รญฺญา ตํ รกฺขนฺเตน จริตุนฺติฯ

ตํ สุตฺวา มณฺฑูโก ทฺเว คาถา อภาสิ –

[368]

‘‘อธมฺมรูโป วต พฺรหฺมจารี, อนุปฺปิยํ ภาสสิ ขตฺติยสฺส;

วิลุปฺปมานาย ปุถุปฺปชาย, ปูเชสิ ราชํ ปรมปฺปมาทํฯ

[369]

‘‘สเจ อิทํ พฺรหฺเม สุรชฺชกํ สิยา, ผีตํ รฏฺฐํ มุทิตํ วิปฺปสนฺนํ;

ภุตฺวา พลิํ อคฺคปิณฺฑญฺจ กากา, น มาทิสํ ชีวมเทยฺยุ ธงฺกา’’ติฯ

ตตฺถ พฺรหฺมจารีติ ปุโรหิตํ ครหนฺโต อาหฯ ขตฺติยสฺสาติ เอวรูปสฺส ปาปรญฺโญฯ วิลุปฺปมานายาติ วิลุมฺปมานาย, อยเมว วา ปาโฐฯ ปุถุปฺปชายาติ วิปุลาย ปชาย วินาสิยมานายฯ ปูเชสีติ ปสํสิฯ สุรชฺชกนฺติ ฉนฺทาทิวเสน อคนฺตฺวา ทส ราชธมฺเม อโกเปนฺเตน อปฺปมตฺเตน รญฺญา รกฺขิยมานํ สเจ อิทํ สุรชฺชกํ ภเวยฺยฯ ผีตนฺติ เทเวสุ สมฺมาธารํ อนุปฺปเวจฺฉนฺเตสุ สมฺปนฺนสสฺสํฯ น มาทิสนฺติ เอวํ สนฺเต มาทิสํ ชีวมานญฺเญว กากา น ขาเทยฺยุํฯ

เอวํ ฉสุปิ ฐาเนสุ อกฺโกสนํ โพธิสตฺตสฺเสว อานุภาเวน อโหสิ;

ตํ สุตฺวา ราชา จ ปุโรหิโต จ ‘‘อรญฺญวาสิํ ติรจฺฉานคตํ มณฺฑูกํ อุปาทาย สพฺเพ อมฺเหเยว อกฺโกสนฺตี’’ติ วตฺวา ตโต นครํ คนฺตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา มหาสตฺตสฺโสวาเท ฐิตา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กริํสุฯ

สตฺถา โกสลรญฺโญ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา, ‘‘มหาราช, รญฺญา นาม อคติคมนํ ปหาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา คนฺธตินฺทุกเทวตา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

คนฺธตินฺทุกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

ชาตกุทฺทานํ

กิํฉนฺท กุมฺภ ชยทฺทิส ฉทฺทนฺต, อถ ปณฺฑิตสมฺภว สิรกปิ;

ทกรกฺขส ปณฺฑรนาควโร, อถ สมฺพุล ตินฺทุกเทวสุโตติฯ

ติํสนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ