เมนู

ปจฺเจกพุทฺโธ ตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา สกฏฺฐานเมว คโต, ตถา ตาปโสฯ ราชา ปน กติปาหํ ตสฺส สนฺติเก วสิตฺวา พาราณสิเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว ปิณฺฑปาโต ยถานุจฺฉวิกํ คจฺฉติ , ปุพฺเพปิ คโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กุฏุมฺพิโก ธมฺมรตนสฺส สกฺการการโก กุฏุมฺพิโก อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ปุโรหิโต สาริปุตฺโต, หิมวนฺตตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ภิกฺขาปรมฺปรชาตกวณฺณนา เตรสมาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

เกทารํ จนฺทกินฺนรี, อุกฺกุสุทฺทาลภิสกํ;

สุรุจิ ปญฺจุโปสถํ, มหาโมรญฺจ ตจฺฉกํฯ

มหาวาณิช สาธินํ, ทสพฺราหฺมณชาตกํ;

ภิกฺขาปรมฺปราปิ จ, เตรสานิ ปกิณฺณเกฯ

ปกิณฺณกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. วีสตินิปาโต

[497] 1. มาตงฺคชาตกวณฺณนา

กุโต นุ อาคจฺฉสิ ทุมฺมวาสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุเทนํ นาม วํสราชานํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล อายสฺมา ปิณฺโฑลภารทฺวาโช เชตวนโต อากาเสน คนฺตฺวา เยภุยฺเยน โกสมฺพิยํ อุเทนสฺส รญฺโญ อุยฺยานํ ทิวาวิหาราย คจฺฉติฯ เถโร กิร ปุริมภเว รชฺชํ กาเรนฺโต ทีฆมทฺธานํ ตสฺมิํ อุยฺยาเน มหาปริวาโร สมฺปตฺติํ อนุภวิฯ โส เตน ปุพฺพาจิณฺเณน เยภุยฺเยน ตตฺเถว ทิวาวิหารํ นิสีทิตฺวา ผลสมาปตฺติสุเขน วีตินาเมติฯ ตสฺมิํ เอกทิวสํ ตตฺถ คนฺตฺวา สุปุปฺผิตสาลมูเล นิสินฺเน อุเทโน สตฺตาหํ มหาปานํ ปิวิตฺวา ‘‘อุยฺยานกีฬํ กีฬิสฺสามี’’ติ มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คนฺตฺวา มงฺคลสิลาปฏฺเฏ อญฺญตราย อิตฺถิยา องฺเก นิปนฺโน สุรามทมตฺตตาย นิทฺทํ โอกฺกมิฯ คายนฺตา นิสินฺนิตฺถิโย ตูริยานิ ฉฑฺเฑตฺวา อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา ปุปฺผผลาทีนิ วิจินนฺติโย เถรํ ทิสฺวา คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ เถโร ตาสํ ธมฺมกถํ กเถนฺโต นิสีทิฯ อิตราปิ อิตฺถี องฺกํ จาเลตฺวา ราชานํ ปโพเธตฺวา ‘‘กุหิํ ตา วสลิโย คตา’’ติ วุตฺเต ‘‘เอกํ สมณํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา’’ติ อาหฯ โส กุทฺโธ คนฺตฺวา เถรํ อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา ‘‘หนฺทาหํ, ตํ สมณํ ตมฺพกิปิลฺลเกหิ ขาทาเปสฺสามี’’ติ โกธวเสน เถรสฺส สรีเร ตมฺพกิปิลฺลกปุฏํ ภินฺทาเปสิฯ เถโร อากาเส ฐตฺวา ตสฺโสวาทํ ทตฺวา เชตวเน คนฺธกุฏิทฺวาเรเยว โอตริตฺวา ตถาคเตน ‘‘กุโต อาคโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ เถโร ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘น โข, ภารทฺวาช, อุเทโน อิทาเนว ปพฺพชิเต วิเหเฐติ, ปุพฺเพปิ วิเหเฐสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตทา มหาสตฺโต พหินคเร จณฺฑาลโยนิยํ นิพฺพตฺติ, ‘‘มาตงฺโค’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ

อปรภาเค วิญฺญุตํ ปตฺโต ‘‘มาตงฺคปณฺฑิโต’’ติ ปากโฏ อโหสิฯ ตทา พาราณสิเสฏฺฐิโน ธีตา ทิฏฺฐมงฺคลิกา นาม เอกมาสทฺเวมาสวาเรน มหาปริวารา อุยฺยานํ กีฬิตุํ คจฺฉติฯ อเถกทิวสํ มหาสตฺโต เกนจิ กมฺเมน นครํ ปวิสนฺโต อนฺตรทฺวาเร ทิฏฺฐมงฺคลิกํ ทิสฺวา เอกมนฺตํ อปคนฺตฺวา อลฺลียิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ทิฏฺฐมงฺคลิกา สาณิยา อนฺตเรน โอโลเกนฺตี ตํ ทิสฺวา ‘‘โก เอโส’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘จณฺฑาโล อยฺเย’’ติ วุตฺเต ‘‘อทิฏฺฐปุพฺพยุตฺตกํ วต ปสฺสามี’’ติ คนฺโธทเกน อกฺขีนิ โธวิตฺวา ตโต นิวตฺติฯ ตาย สทฺธิํ นิกฺขนฺตชโน ‘‘อเร, ทุฏฺฐ จณฺฑาล, อชฺช ตํ นิสฺสาย อมฺหากํ อมูลกํ สุราภตฺตํ นฏฺฐ’’นฺติ โกธาภิภูโต มาตงฺคปณฺฑิตํ หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ โปเถตฺวา วิสญฺญิํ กตฺวา ปกฺกามิฯ โส มุหุตฺตํ วีตินาเมตฺวา ปฏิลทฺธสญฺโญ จินฺเตสิ ‘‘ทิฏฺฐมงฺคลิกาย ปริชโน มํ นิทฺโทสํ อการเณน โปเถสิ, ทิฏฺฐมงฺคลิกํ ลภิตฺวาว อุฏฺฐหิสฺสามิ, โน อลภิตฺวา’’ติ อธิฏฺฐาย คนฺตฺวา ตสฺสา ปิตุ นิเวสนทฺวาเร นิปชฺชิฯ โส ‘‘เกน การเณน นิปนฺโนสี’’ติ วุตฺเต ‘‘อญฺญํ การณํ นตฺถิ, ทิฏฺฐมงฺคลิกาย เม อตฺโถ’’ติ อาหฯ เอโก ทิวโส อตีโต, ตถา ทุติโย, ตติโย, จตุตฺโถ, ปญฺจโม, ฉฏฺโฐ จฯ โพธิสตฺตานํ อธิฏฺฐานํ นาม สมิชฺฌติ, ตสฺมา สตฺตเม ทิวเส ทิฏฺฐมงฺคลิกํ นีหริตฺวา ตสฺส อทํสุฯ

อถ นํ สา ‘‘อุฏฺเฐหิ, สามิ, ตุมฺหากํ เคหํ คจฺฉามา’’ติ อาหฯ ภทฺเท, ตว ปริชเนนมฺหิ สุโปถิโต ทุพฺพโล, มํ อุกฺขิปิตฺวา ปิฏฺฐิํ อาโรเปตฺวา อาทาย คจฺฉาหีติฯ สา ตถา กตฺวา นครวาสีนํ ปสฺสนฺตานญฺเญว นครา นิกฺขมิตฺวา จณฺฑาลคามกํ คตาฯ อถ นํ มหาสตฺโต ชาติสมฺเภทวีติกฺกมํ อกตฺวาว กติปาหํ เคเห วสาเปตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อหเมตํ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตํ กโรนฺโต ปพฺพชิตฺวาว กาตุํ สกฺขิสฺสามิ, น อิตรถา’’ติ

อถ นํ อามนฺเตตฺวา ‘ภทฺเท, มยิ อรญฺญโต กิญฺจิ อนาหรนฺเต อมฺหากํ ชีวิกา นปฺปวตฺตติ, ยาว มมาคมนา มา อุกฺกณฺฐิ, อหํ อรญฺญํ คมิสฺสามี’’ติ วตฺวา เคหวาสิโนปิ ‘‘อิมํ มา ปมชฺชิตฺถา’’ติ โอวทิตฺวา อรญฺญํ คนฺตฺวา สมณปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อปฺปมตฺโต สตฺตเม ทิวเส อฏฺฐ สมาปตฺติโย จ ปญฺจ อภิญฺญาโย จ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘อิทานิ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย อวสฺสโย ภวิตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ อิทฺธิยา คนฺตฺวา จณฺฑาลคามทฺวาเร โอตริตฺวา ทิฏฺฐมงฺคลิกาย เคหทฺวารํ อคมาสิฯ สา ตสฺสาคมนํ สุตฺวา เคหโต นิกฺขมิตฺวา ‘‘สามิ, กสฺมา มํ อนาถํ กตฺวา ปพฺพชิโตสี’’ติ ปริเทวิฯ อถ นํ ‘‘ภทฺเท, มา จินฺตยิ, ตว โปราณกยสโต อิทานิ มหนฺตตรํ ยสํ กริสฺสามิ, อปิจ โข ปน ‘น มยฺหํ มาตงฺคปณฺฑิโต สามิโก, มหาพฺรหฺมา เม สามิโก’ติ เอตฺตกํ ปริสมชฺเฌ วตฺตุํ สกฺขิสฺสสี’ติ อาหฯ ‘‘อาม, สามิ, สกฺขิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ‘‘อิทานิ เต สามิโก กุหินฺติ ปุฏฺฐา ‘พฺรหฺมโลกํ คโต’ติ วตฺวา ‘กทา อาคมิสฺสตี’ติ วุตฺเต ‘อิโต สตฺตเม ทิวเส ปุณฺณมายํ จนฺทํ ภินฺทิตฺวา อาคมิสฺสตี’ติ วเทยฺยาสี’’ติ นํ วตฺวา มหาสตฺโต หิมวนฺตเมว คโตฯ

ทิฏฺฐมงฺคลิกาปิ พาราณสิยํ มหาชนสฺส มชฺเฌ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ ตถา กเถสิฯ มหาชโน ‘‘อโห มหาพฺรหฺมา สมาโน ทิฏฺฐมงฺคลิกํ น คจฺฉติ, เอวเมตํ ภวิสฺสตี’’ติ สทฺทหิฯ โพธิสตฺโตปิ ปุณฺณมทิวเส จนฺทสฺส คคนมชฺเฌ ฐิตกาเล พฺรหฺมตฺตภาวํ มาเปตฺวา สกลํ กาสิรฏฺฐํ ทฺวาทสโยชนิกํ พาราณสินครญฺจ เอโกภาสํ กตฺวา จนฺทมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา โอตริตฺวา พาราณสิยา อุปรูปริ ติกฺขตฺตุํ ปริพฺภมิตฺวา มหาชเนน คนฺธมาลาทีหิ ปูชิยมาโน จณฺฑาลคามกาภิมุโข อโหสิฯ พฺรหฺมภตฺตา สนฺนิปติตฺวา จณฺฑาลคามกํ คนฺตฺวา ทิฏฺฐมงฺคลิกาย เคหํ สุทฺธวตฺเถหิ ฉาเทตฺวา ภูมิํ จตุชฺชาติยคนฺเธหิ โอปุญฺฉิตฺวา ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา ธูมํ ทตฺวา เจลวิตานํ ปสาเรตฺวา มหาสยนํ ปญฺญเปตฺวา คนฺธเตเลหิ ทีปํ ชาเลตฺวา ทฺวาเร รชตปฏฺฏวณฺณวาลุกํ โอกิริตฺวา ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา ธเช พนฺธิํสุฯ เอวํ อลงฺกเต เคเห มหาสตฺโต โอตริตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา โถกํ สยนปิฏฺเฐ นิสีทิฯ

ตทา ทิฏฺฐมงฺคลิกา อุตุนี โหติฯ อถสฺสา องฺคุฏฺฐเกน นาภิํ ปรามสิ, กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺฐาสิฯ

อถ นํ มหาสตฺโต อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, คพฺโภ เต ปติฏฺฐิโต, ตฺวํ ปุตฺตํ วิชายิสฺสสิ, ตฺวมฺปิ ปุตฺโตปิ เต ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา ภวิสฺสถ, ตว ปาทโธวนอุทกํ สกลชมฺพุทีเป ราชูนํ อภิเสโกทกํ ภวิสฺสติ, นหาโนทกํ ปน เต อมโตสธํ ภวิสฺสติ, เย ตํ สีเส อาสิญฺจิสฺสนฺติ, เต สพฺพโรเคหิ มุจฺจิสฺสนฺติ, กาฬกณฺณิํ ปริวชฺเชสฺสนฺติ, ตว ปาทปิฏฺเฐ สีสํ ฐเปตฺวา วนฺทนฺตา สหสฺสํ ทสฺสนฺติ, โสตปเถ ฐตฺวา วนฺทนฺตา สตํ ทสฺสนฺติ, จกฺขุปเถ ฐตฺวา วนฺทนฺตา เอกํ กหาปณํ ทตฺวา วนฺทิสฺสนฺติ, อปฺปมตฺตา โหหี’’ติ นํ โอวทิตฺวา เคหา นิกฺขมิตฺวา มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อุปฺปติตฺวา จนฺทมณฺฑลํ ปาวิสิฯ พฺรหฺมภตฺตา สนฺนิปติตฺวา ฐิตกาว รตฺติํ วีตินาเมตฺวา ปาโตว ทิฏฺฐมงฺคลิกํ สุวณฺณสิวิกํ อาโรเปตฺวา สีเสน อุกฺขิปิตฺวา นครํ ปวิสิํสุฯ ‘‘มหาพฺรหฺมภริยา’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา มหาชโน คนฺธมาลาทีหิ ปูเชสิฯ ปาทปิฏฺเฐ สีสํ ฐเปตฺวา วนฺทิตุํ ลภนฺตา สหสฺสตฺถวิกํ เทนฺติ, โสตปเถ ฐตฺวา วนฺทิตุํ ลภนฺตา สตํ เทนฺติ, จกฺขุปเถ ฐตฺวา วนฺทิตุํ ลภนฺตา เอกํ กหาปณํ เทนฺติฯ เอวํ ทฺวาทสโยชนิกํ พาราณสิํ ตํ คเหตฺวา วิจรนฺตา อฏฺฐารสโกฏิธนํ ลภิํสุฯ

อถ นํ นครํ ปริหริตฺวา อาเนตฺวา นครมชฺเฌ มหามณฺฑปํ กาเรตฺวา สาณิํ ปริกฺขิปิตฺวา มหาสยนํ ปญฺญเปตฺวา มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน ตตฺถ วสาเปสุํฯ มณฺฑปสนฺติเกเยว สตฺตทฺวารโกฏฺฐํ สตฺตภูมิกํ ปาสาทํ กาตุํ อารภิํสุ, มหนฺตํ นวกมฺมํ อโหสิฯ ทิฏฺฐมงฺคลิกา มณฺฑเปเยว ปุตฺตํ วิชายิฯ อถสฺส นามคฺคหณทิวเส พฺราหฺมณา สนฺนิปติตฺวา มณฺฑเป ชาตตฺตา ‘‘มณฺฑพฺยกุมาโร’’ติ นามํ กริํสุฯ ปาสาโท ปน ทสหิ มาเสหิ นิฏฺฐิโตฯ ตโต ปฏฺฐาย สา มหนฺเตน ยเสน ตสฺมิํ วสติ, มณฺฑพฺยกุมาโรปิ มหนฺเตน ปริวาเรน วฑฺฒติฯ ตสฺส สตฺตฏฺฐวสฺสกาเลเยว ชมฺพุทีปตเล อุตฺตมาจริยา สนฺนิปติํสุฯ เต ตํ ตโย เวเท อุคฺคณฺหาเปสุํฯ โส โสฬสวสฺสกาลโต ปฏฺฐาย พฺราหฺมณานํ ภตฺตํ ปฏฺฐเปสิ, นิพทฺธํ โสฬส พฺราหฺมณสหสฺสานิ ภุญฺชนฺติฯ จตุตฺเถ ทฺวารโกฏฺฐเก พฺราหฺมณานํ ทานํ เทติฯ

อเถกสฺมิํ มหามหทิวเส เคเห พหุํ ปายาสํ ปฏิยาเทสุํฯ โสฬส พฺราหฺมณสหสฺสานิ จตุตฺเถ ทฺวารโกฏฺฐเก นิสีทิตฺวา สุวณฺณรสวณฺเณน นวสปฺปินา ปกฺกมธุขณฺฑสกฺขราหิ จ อภิสงฺขตํ ปายาสํ ปริภุญฺชนฺติฯ กุมาโรปิ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต สุวณฺณปาทุกา อารุยฺห หตฺเถน กญฺจนทณฺฑํ คเหตฺวา ‘‘อิธ สปฺปิํ เทถ, อิธ มธุ’’นฺติ วิจาเรนฺโต จรติฯ

ตสฺมิํ ขเณ มาตงฺคปณฺฑิโต หิมวนฺเต อสฺสมปเท นิสินฺโน ‘‘กา นุ โข ทิฏฺฐมงฺคลิกาย ปุตฺตสฺส ปวตฺตี’’ติ โอโลเกนฺโต ตสฺส อติตฺเถ ปกฺขนฺทภาวํ ทิสฺวา ‘‘อชฺเชว คนฺตฺวา มาณวํ ทเมตฺวา ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ โหติ, ตตฺถ ทานํ ทาเปตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อากาเสน อโนตตฺตทหํ คนฺตฺวา มุขโธวนาทีนิ กตฺวา มโนสิลาตเล ฐิโต รตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ปํสุกูลสงฺฆาฏิํ ปารุปิตฺวา มตฺติกาปตฺตํ อาทาย อากาเสนาคนฺตฺวา จตุตฺเถ ทฺวารโกฏฺฐเก ทานคฺเคเยว โอตริตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ มณฺฑพฺโย กุมาโร อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘เอวํวิรูโป สงฺการยกฺขสทิโส อยํ ปพฺพชิโต อิมํ ฐานํ อาคจฺฉนฺโต กุโต นุ โข อาคจฺฉตี’’ติ เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[1]

‘‘กุโต นุ อาคจฺฉสิ ทุมฺมวาสี, โอตลฺลโก ปํสุปิสาจโกว;

สงฺการโจฬํ ปฏิมุญฺจ กณฺเฐ, โก เร ตุวํ โหสิ อทกฺขิเณยฺโย’’ติฯ

ตตฺถ ทุมฺมวาสีติ อนญฺชิตอมณฺฑิตฆฏิตสงฺฆาฏิกปิโลติกวสโนฯ โอตลฺลโกติ ลามโก โอลมฺพวิลมฺพนนฺตกธโร วาฯ ปํสุปิสาจโกวาติ สงฺการฏฺฐาเน ปิสาจโก วิยฯ สงฺการโจฬนฺติ สงฺการฏฺฐาเน ลทฺธปิโลติกํฯ ปฏิมุญฺจาติ ปฏิมุญฺจิตฺวาฯ อทกฺขิเณยฺโยติ ตฺวํ อทกฺขิเณยฺโย อิเมสํ ปรมทกฺขิเณยฺยานํ นิสินฺนฏฺฐานํ เอโก หุตฺวา กุโต อาคโตฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต มุทุจิตฺเตเนว เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[2]

‘‘อนฺนํ ตเวทํ ปกตํ ยสสฺสิ, ตํ ขชฺชเร ภุญฺชเร ปิยฺยเร จ;

ชานาสิ มํ ตฺวํ ปรทตฺตูปชีวิํ, อุตฺติฏฺฐปิณฺฑํ ลภตํ สปาโก’’ติฯ

ตตฺถ ปกตนฺติ ปฏิยตฺตํฯ ยสสฺสีติ ปริวารสมฺปนฺนฯ ตํ ขชฺชเรติ ตํ ขชฺชนฺติ จ ภุญฺชนฺติ จ ปิวนฺติ จฯ

กิํการณา มยฺหํ กุชฺฌสิ? อุตฺติฏฺฐปิณฺฑนฺติ อุปติฏฺฐิตฺวา ลภิตพฺพปิณฺฑํ, อุฏฺฐาย ฐิเตหิ วา ทียมานํ เหฏฺฐา ฐตฺวา ลภิตพฺพปิณฺฑํฯ ลภตํ สปาโกติ สปาโก จณฺฑาโลปิ ลภตุฯ ชาติสมฺปนฺนา หิ ยตฺถ กตฺถจิ ลภนฺติ, สปากจณฺฑาลสฺส ปน โก เทติ, ทุลฺลภปิณฺโฑ อหํ, ตสฺมา เม ชีวิตปวตฺตนตฺถํ โภชนํ ทาเปหิ, กุมาราติฯ

ตโต มณฺฑพฺโย คาถมาห –

[3]

‘‘อนฺนํ มเมทํ ปกตํ พฺราหฺมณานํ, อตฺตตฺถาย สทฺทหโต มเมทํ;

อเปหิ เอตฺโต กิมิธฏฺฐิโตสิ, น มาทิสา ตุมฺหํ ททนฺติ ชมฺมา’’ติฯ

ตตฺถ อตฺตตฺถายาติ อตฺตโน วฑฺฒิอตฺถายฯ อเปหิ เอตฺโตติ อิมมฺหา ฐานา อปคจฺฉฯ น มาทิสาติ มาทิสา ชาติสมฺปนฺนานํ อุทิจฺจพฺราหฺมณานํ ทานํ เทนฺติ, น ตุยฺหํ จณฺฑาลสฺส, คจฺฉ, ชมฺมาติฯ

ตโต มหาสตฺโต คาถมาห –

[4]

‘‘ถเล จ นินฺเน จ วปนฺติ พีชํ, อนูปเขตฺเต ผลมาสมานา;

เอตาย สทฺธาย ททาหิ ทานํ, อปฺเปว อาราธเย ทกฺขิเณยฺเย’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – กุมาร, สสฺสผลํ อาสีสมานา ตีสุปิ เขตฺเตสุ พีชํ วปนฺติฯ ตตฺถ อติวุฏฺฐิกาเล ถเล สสฺสํ สมฺปชฺชติ, นินฺเน ปูติกํ โหติ, อนูปเขตฺเต นทิญฺจ ตฬากญฺจ นิสฺสาย กตํ โอเฆน วุยฺหติฯ มนฺทวุฏฺฐิกาเล ถเล เขตฺเต วิปชฺชติ, นินฺเน โถกํ สมฺปชฺชติ, อนูปเขตฺเต สมฺปชฺชเตวฯ สมวุฏฺฐิกาเล ถเล เขตฺเต โถกํ สมฺปชฺชติ, อิตเรสุ สมฺปชฺชเตวฯ ตสฺมา ยถา ผลมาสีสมานา ตีสุปิ เขตฺเตสุ วปนฺติ, ตถา ตฺวมฺปิ เอตาย ผลสทฺธาย อาคตาคตานํ สพฺเพสํเยว ทานํ เทหิ, อปฺเปว นาม เอวํ ททนฺโต ทกฺขิเณยฺเย อาราเธยฺยาสิ ลเภยฺยาสีติฯ

ตโต มณฺฑพฺโย คาถมาห –

[5]

‘‘เขตฺตานิ มยฺหํ วิทิตานิ โลเก, เยสาหํ พีชานิ ปติฏฺฐเปมิ;

เย พฺราหฺมณา ชาติมนฺตูปปนฺนา, ตานีธ เขตฺตานิ สุเปสลานี’’ติฯ

ตตฺถ เยสาหนฺติ เยสุ อหํฯ ชาติมนฺตูปปนฺนาติ ชาติยา จ มนฺเตหิ จ อุปปนฺนาฯ

ตโต มหาสตฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[6]

‘‘ชาติมโท จ อติมานิตา จ, โลโภ จ โทโส จ มโท จ โมโห;

เอเต อคุณา เยสุ จ สนฺติ สพฺเพ, ตานีธ เขตฺตานิ อเปสลานิฯ

[7]

‘‘ชาติมโท จ อติมานิตา จ, โลโภ จ โทโส จ มโท จ โมโห;

เอเต อคุณา เยสุ น สนฺติ สพฺเพ, ตานีธ เขตฺตานิ สุเปสลานี’’ติฯ

ตตฺถ ชาติมโทติ ‘‘อหมสฺมิ ชาติสมฺปนฺโน’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโนฯ อติมานิตา จาติ ‘‘อญฺโญ มยา สทฺธิํ ชาติอาทีหิ สทิโส นตฺถี’’ติ อติกฺกมฺม ปวตฺตมาโนฯ โลภาทโย ลุพฺภนทุสฺสนมชฺชนมุยฺหนมตฺตาวฯ อเปสลานีติ เอวรูปา ปุคฺคลา อาสีวิสภริตา วิย วมฺมิกา อปฺปิยสีลา โหนฺติฯ เอวรูปานํ ทินฺนํ น มหปฺผลํ โหติ, ตสฺมา มา เอเตสํ สุเปสลเขตฺตภาวํ มญฺญิตฺถฯ น หิ ชาติมนฺตา สคฺคทายกาฯ เย ปน ชาติมานาทิรหิตา อริยา, ตานิ เขตฺตานิ สุเปสลานิ, เตสุ ทินฺนํ มหปฺผลํ, เต สคฺคทายกา โหนฺตีติฯ

อิติ โส มหาสตฺเต ปุนปฺปุนํ กเถนฺเต กุชฺฌิตฺวา ‘‘อยํ อติวิย พหุํ วิปฺปลปติ, กุหิํ คตา อิเม โทวาริกา, นยิมํ จณฺฑาลํ นีหรนฺตี’’ติ คาถมาห –

[8]

‘‘กฺเวตฺถ คตา อุปโชติโย จ, อุปชฺฌาโย อถ วา คณฺฑกุจฺฉิ;

อิมสฺส ทณฺฑญฺจ วธญฺจ ทตฺวา, คเล คเหตฺวา ขลยาถ ชมฺม’’นฺติฯ

ตตฺถ กฺเวตฺถ คตาติ อิเมสุ ตีสุ ทฺวาเรสุ ฐปิตา อุปโชติโย จ อุปชฺฌาโย จ คณฺฑกุจฺฉิ จาติ ตโย โทวาริกา กุหิํ คตาติ อตฺโถฯ

เตปิ ตสฺส วจนํ สุตฺวา เวเคนาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กิํ กโรม เทวา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘อยํ โว ชมฺโม จณฺฑาโล ทิฏฺโฐ’’ติ? ‘‘น ปสฺสาม เทว, กุโตจิ อาคตภาวํ น ชานามา’’ติฯ ‘‘โก เจส มายากาโร วา วิชฺชาธโร วา ภวิสฺสติ, อิทานิ กิํ ติฏฺฐถา’’ติฯ ‘‘กิํ กโรม เทวา’’ติ? ‘‘อิมสฺส มุขเมว โปเถตฺวา ภินฺทนฺตา ทณฺฑเวฬุเปสิกาหิ ปิฏฺฐิจมฺมํ อุปฺปาเฏนฺตา วธญฺจ ทตฺวา คเล คเหตฺวา เอตํ ชมฺมํ ขลยาถ, อิโต นีหรถา’’ติฯ

มหาสตฺโต เตสุ อตฺตโน สนฺติกํ อนาคเตสฺเวว อุปฺปติตฺวา อากาเส ฐิโต คาถมาห –

[9]

‘‘คิริํ นเขน ขณสิ, อโย ทนฺเตหิ ขาทสิ;

ชาตเวทํ ปทหสิ, โย อิสิํ ปริภาสสี’’ติฯ

ตตฺถ ชาตเวทํ ปทหสีติ อคฺคิํ คิลิตุํ วายมสิฯ

อิมญฺจ ปน คาถํ วตฺวา มหาสตฺโต ปสฺสนฺตสฺเสว มาณวสฺส จ พฺราหฺมณานญฺจ อากาเส ปกฺขนฺทิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[10]

‘‘อิทํ วตฺวาน มาตงฺโค, อิสิ สจฺจปรกฺกโม;

อนฺตลิกฺขสฺมิํ ปกฺกามิ, พฺราหฺมณานํ อุทิกฺขต’’นฺติฯ

ตตฺถ สจฺจปรกฺกโมติ สภาวปรกฺกโมฯ

โส ปาจีนทิสาภิมุโข คนฺตฺวา เอกาย วีถิยา โอตริตฺวา ‘‘ปทวฬญฺชํ ปญฺญายตู’’ติ อธิฏฺฐาย ปาจีนทฺวารสมีเป ปิณฺฑาย จรนฺโต มิสฺสกภตฺตํ สํกฑฺฒิตฺวา เอกิสฺสํ สาลายํ นิสีทิตฺวา มิสฺสกภตฺตํ ปริภุญฺชิ ฯ นครเทวตา ‘‘อยํ อมฺหากํ อยฺยํ วิเหเฐตฺวา กเถตี’’ติ อสหมานา อาคมิํสุฯ อถสฺส เชฏฺฐกยกฺโข มณฺฑพฺยสฺส คีวํ คเหตฺวา ปริวตฺเตสิ, เสสเทวตา เสสพฺราหฺมณานํ คีวํ คณฺหิตฺวา ปริวตฺเตสุํฯ โพธิสตฺเต มุทุจิตฺตตาย ปน ‘‘ตสฺส ปุตฺโต’’ติ นํ น มาเรนฺติ, เกวลํ กิลเมนฺติเยวฯ มณฺฑพฺยสฺส สีสํ ปริวตฺติตฺวา ปิฏฺฐิปสฺสาภิมุขํ ชาตํ, หตฺถปาทา อุชุกา ถทฺธาว อฏฺฐํสุ, อกฺขีนิ กาลกตสฺเสว ปริวตฺติํสุฯ โส ถทฺธสรีโรว นิปชฺชิ, เสสพฺราหฺมณา มุเขน เขฬํ วมนฺตา อปราปรํ ปริวตฺตนฺติ ฯ มาณวา ‘‘อยฺเย, ปุตฺตสฺส เต กิํ ชาต’’นฺติ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย อาโรจยิํสุฯ สา เวเคน คนฺตฺวา ปุตฺตํ ทิสฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ วตฺวา คาถมาห –

[11]

‘‘อาเวลฺลิตํ ปิฏฺฐิโต อุตฺตมงฺคํ, พาหุํ ปสาเรติ อกมฺมเนยฺยํ;

เสตานิ อกฺขีนิ ยถา มตสฺส, โก เม อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอว’’นฺติฯ

ตตฺถ อาเวลฺลิตนฺติ ปริวตฺติตํฯ

อถสฺสา ตสฺมิํ ฐาเน ฐิตชโน อาโรเจตุํ คาถมาห –

[12]

‘‘อิธาคมา สมโณ ทุมฺมวาสี, โอตลฺลโก ปํสุปิสาจโกว;

สงฺการโจฬํ ปฏิมุญฺจ กณฺเฐ, โส เต อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอว’’นฺติฯ

สา ตํ สุตฺวาว จินฺเตสิ ‘‘อญฺญสฺเสตํ พลํ นตฺถิ, นิสฺสํสยํ มาตงฺคปณฺฑิโต ภวิสฺสติ, สมฺปนฺนเมตฺตาภาวโน โข ปน ธีโร น เอตฺตกํ ชนํ กิลเมตฺวา คมิสฺสติ, กตรํ นุ โข ทิสํ คโต ภวิสฺสตี’’ติฯ ตโต ปุจฺฉนฺตี คาถมาห –

[13]

‘‘กตมํ ทิสํ อคมา ภูริปญฺโญ, อกฺขาถ เม มาณวา เอตมตฺถํ;

คนฺตฺวาน ตํ ปฏิกเรมุ อจฺจยํ, อปฺเปว นํ ปุตฺต ลเภมุ ชีวิต’’นฺติฯ

ตตฺถ คนฺตฺวานาติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวาฯ ตํ ปฏิกเรมุ อจฺจยนฺติ ตํ อจฺจยํ ปฏิกริสฺสาม เทเสสฺสาม, ขมาเปสฺสาม นนฺติฯ ปุตฺต ลเภมุ ชีวิตนฺติ อปฺเปว นาม ปุตฺตสฺส ชีวิตํ ลเภยฺยามฯ

อถสฺสา ตตฺถ ฐิตา มาณวา กเถนฺตา คาถมาหํสุ –

[14]

‘‘เวหายสํ อคมา ภูริปญฺโญ, ปถทฺธุโน ปนฺนรเสว จนฺโท;

อปิ จาปิ โส ปุริมทิสํ อคจฺฉิ, สจฺจปฺปฏิญฺโญ อิสิ สาธุรูโป’’ติฯ

ตตฺถ ปถทฺธุโนติ อากาสปถสงฺขาตสฺส อทฺธุโน มชฺเฌ ฐิโต ปนฺนรเส จนฺโท วิยฯ อปิ จาปิ โสติ อปิจ โข ปน โส ปุรตฺถิมํ ทิสํ คโตฯ

สา เตสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘มม สามิกํ อุปธาเรสฺสามี’’ติ สุวณฺณกลสสุวณฺณสรกานิ คาหาเปตฺวา ทาสิคณปริวุตา เตน ปทวฬญฺชสฺส อธิฏฺฐิตฏฺฐานํ ปตฺวา เตนานุสาเรน คจฺฉนฺตี ตสฺมิํ ปีฐิกาย นิสีทิตฺวา ภุญฺชมาเน ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ โส ตํ ทิสฺวา โถกํ โอทนํ ปตฺเต ฐเปสิฯ ทิฏฺฐมงฺคลิกา สุวณฺณกลเสน ตสฺส อุทกํ อทาสิฯ โส ตตฺเถว หตฺถํ โธวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลสิฯ อถ นํ สา ‘‘เกน เม ปุตฺตสฺส โส วิปฺปกาโร กโต’’ติ ปุจฺฉนฺตี คาถมาห –

[15]

‘‘อาเวลฺลิตํ ปิฏฺฐิโต อุตฺตมงฺคํ, พาหุํ ปสาเรติ อกมฺมเนยฺยํ;

เสตานิ อกฺขีนิ ยถา มตสฺส, โก เม อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอว’’นฺติฯ

ตโต ปรา เตสํ วจนปฏิวจนคาถา โหนฺติ –

[16]

‘‘ยกฺขา หเว สนฺติ มหานุภาวา, อนฺวาคตา อิสโย สาธุรูปา;

เต ทุฏฺฐจิตฺตํ กุปิตํ วิทิตฺวา, ยกฺขา หิ เต ปุตฺตมกํสุ เอวํฯ

[17]

‘‘ยกฺขา จ เม ปุตฺตมกํสุ เอวํ, ตฺวญฺเญว เม มา กุทฺโธ พฺรหฺมจาริ;

ตุมฺเหว ปาเท สรณํ คตาสฺมิ, อนฺวาคตา ปุตฺตโสเกน ภิกฺขุฯ

[18]

‘‘ตเทว หิ เอตรหิ จ มยฺหํ, มโนปโทโส น มมตฺถิ โกจิ;

ปุตฺโต จ เต เวทมเทน มตฺโต, อตฺถํ น ชานาติ อธิจฺจ เวเทฯ

[19]

‘‘อทฺธา หเว ภิกฺขุ มุหุตฺตเกน, สมฺมุยฺหเตว ปุริสสฺส สญฺญา;

เอกาปราธํ ขม ภูริปญฺญ, น ปณฺฑิตา โกธพลา ภวนฺตี’’ติฯ

ตตฺถ ยกฺขาติ นครปริคฺคาหกยกฺขาฯ อนฺวาคตาติ อนุ อาคตา, อิสโย สาธุรูปา คุณสมฺปนฺนาติ เอวํ ชานมานาติ อตฺโถฯ เตติ เต อิสีนํ คุณํ ญตฺวา ตว ปุตฺตํ ทุฏฺฐจิตฺตํ กุปิตจิตฺตํ วิทิตฺวาฯ ตฺวญฺเญว เมติ สเจ ยกฺขา กุปิตา เอวมกํสุ, กโรนฺตุ, เทวตา นาม ปานียอุฬุงฺกมตฺเตน สนฺตปฺเปตุํ สกฺกา, ตสฺมาหํ เตสํ น ภายามิ, เกวลํ ตฺวญฺเญว เม ปุตฺตสฺส มา กุชฺฌิฯ อนฺวาคตาติ อาคตาสฺมิฯ ภิกฺขูติ มหาสตฺตํ อาลปนฺตี ปุตฺตสฺส ชีวิตทานํ ยาจติฯ ตเทว หีติ ทิฏฺฐมงฺคลิเก ตทา ตว ปุตฺตสฺส มํ อกฺโกสนกาเล จ มยฺหํ มโนปโทโส นตฺถิ, เอตรหิ จ ตยิ ยาจมานายปิ มม ตสฺมิํ มโนปโทโส นตฺถิเยวฯ เวทมเทนาติ ‘‘ตโย เวทา เม อุคฺคหิตา’’ติ มเทนฯ อธิจฺจาติ เวเท อุคฺคเหตฺวาปิ อตฺถานตฺถํ น ชานาติฯ มุหุตฺตเกนาติ ยํ กิญฺจิ อุคฺคเหตฺวา มุหุตฺตเกเนวฯ

เอวํ ตาย ขมาปิยมาโน มหาสตฺโต ‘‘เตน หิ เอเตสํ ยกฺขานํ ปลายนตฺถาย อมโตสธํ ทสฺสามี’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[20]

‘‘อิทญฺจ มยฺหํ อุตฺติฏฺฐปิณฺฑํ, ตว มณฺฑพฺโย ภุญฺชตุ อปฺปปญฺโญ;

ยกฺขา จ เต นํ น วิเหฐเยยฺยุํ, ปุตฺโต จ เต เหสฺสติ โส อโรโค’’ติฯ

ตตฺถ อุตฺติฏฺฐปิณฺฑนฺติ อุจฺฉิฏฺฐกปิณฺฑํ, ‘‘อุจฺฉิฏฺฐปิณฺฑ’’นฺติปิ ปาโฐฯ

สา มหาสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘เทถ, สามิ, อมโตสธ’’นฺติ สุวณฺณสรกํ อุปนาเมสิฯ มหาสตฺโต อุจฺฉิฏฺฐกกญฺชิกํ ตตฺถ อาสิญฺจิตฺวา ‘‘ปฐมญฺเญว อิโต อุปฑฺฒํ ตว ปุตฺตสฺส มุเข โอสิญฺจิตฺวา เสสํ จาฏิยํ อุทเกน มิสฺเสตฺวา เสสพฺราหฺมณานํ มุเข โอสิญฺเจหิ, สพฺเพปิ นิโรคา ภวิสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา อุปฺปติตฺวา หิมวนฺตเมว คโตฯ สาปิ ตํ สรกํ สีเสนาทาย ‘‘อมโตสธํ เม ลทฺธ’’นฺติ วทนฺตี นิเวสนํ คนฺตฺวา ปฐมํ ปุตฺตสฺส มุเข กญฺชิกํ โอสิญฺจิ, ยกฺโข ปลายิฯ อิตโร ปํสุํ ปุญฺฉนฺโต อุฏฺฐาย ‘‘อมฺม กิเมต’’นฺติ อาหฯ ตยา กตํ ตฺวเมว ชานิสฺสสิฯ เอหิ, ตาต, ตว ทกฺขิเณยฺยานํ เตสํ วิปฺปการํ ปสฺสาติฯ โส เต ทิสฺวา วิปฺปฏิสารี อโหสิฯ อถ นํ มาตา ‘‘ตาต มณฺฑพฺย, ตฺวํ พาโล ทานสฺส มหปฺผลฏฺฐานํ น ชานาสิ, ทกฺขิเณยฺยา นาม เอวรูปา น โหนฺติ, มาตงฺคปณฺฑิตสทิสาว โหนฺติ, อิโต ปฏฺฐาย มา เอเตสํ ทุสฺสีลานํ ทานมทาสิ, สีลวนฺตานํ เทหี’’ติ วตฺวา อาห –

[21]

‘‘มณฺฑพฺย พาโลสิ ปริตฺตปญฺโญ, โย ปุญฺญกฺเขตฺตานมโกวิโทสิ;

มหกฺกสาเวสุ ททาสิ ทานํ, กิลิฏฺฐกมฺเมสุ อสญฺญเตสุฯ

[22]

‘‘ชฏา จ เกสา อชินา นิวตฺถา, ชรูทปานํว มุขํ ปรูฬฺหํ;

ปชํ อิมํ ปสฺสถ ทุมฺมรูปํ, น ชฏาชินํ ตายติ อปฺปปญฺญํฯ

[23]

‘‘เยสํ ราโค จ โทโส จ, อวิชฺชา จ วิราชิตา;

ขีณาสวา อรหนฺโต, เตสุ ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติฯ

ตตฺถ มหกฺกสาเวสูติ มหากสาเวสุ มหนฺเตหิ ราคกสาวาทีหิ สมนฺนาคเตสุฯ ชฏา จ เกสาติ ตาต มณฺฑพฺย, ตว ทกฺขิเณยฺเยสุ เอกจฺจานํ เกสา ชฏา กตฺวา พทฺธาฯ อชินา นิวตฺถาติ สขุรานิ อชินจมฺมานิ นิวตฺถาฯ ชรูทปานํ วาติ ติณคหเนน ชิณฺณกูโป วิย มุขํ ทีฆมสฺสุตาย ปรูฬฺหํฯ ปชํ อิมนฺติ อิมํ เอวรูปํ อนญฺชิตามณฺฑิตลูขเวสํ ปชํ ปสฺสถฯ น ชฏาชินนฺติ เอตํ ชฏาชินํ อิมํ อปฺปปญฺญํ ปชํ ตายิตุํ น สกฺโกติ, สีลปญฺญาณตโปกมฺมาเนว อิเมสํ สตฺตานํ ปติฏฺฐา โหนฺติฯ เยสนฺติ ยสฺมา เยสํ เอเต รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนสภาวา ราคาทโย อฏฺฐวตฺถุกา จ อวิชฺชา วิราชิตา วิคตา, วิคตตฺตาเยว จ เอเตสํ กิเลสานํ เย ขีณาสวา อรหนฺโต, เตสุ ทินฺนํ มหปฺผลํ, ตสฺมา ตฺวํ, ตาต, อิโต ปฏฺฐาย เอวรูปานํ ทุสฺสีลานํ อทตฺวา เย โลเก อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ปญฺจาภิญฺญา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ สนฺติ, เตสํ ทานํ เทหิฯ เอหิ, ตาต, ตว กุลูปเก อมโตสธํ ปาเยตฺวา อโรเค กริสฺสามาติ วตฺวา อุจฺฉิฏฺฐกญฺชิกํ คาหาเปตฺวา อุทกจาฏิยํ ปกฺขิปิตฺวา โสฬสนฺนํ พฺราหฺมณสหสฺสานํ มุเขสุ อาสิญฺจาเปสิฯ

เอเกโก ปํสุํ ปุญฺฉนฺโตว อุฏฺฐหิฯ อถ เน พฺราหฺมณา ‘‘อิเมหิ จณฺฑาลุจฺฉิฏฺฐกํ ปีต’’นฺติ อพฺราหฺมเณ กริํสุฯ เต ลชฺชิตา พาราณสิโต นิกฺขมิตฺวา มชฺฌรฏฺฐํ คนฺตฺวา มชฺฌรญฺโญ สนฺติเก วสิํสุ, มณฺฑพฺโย ปน ตตฺเถว วสิฯ ตทา เวตฺตวตีนครํ อุปนิสฺสาย เวตฺตวตีนทีตีเร ชาติมนฺโต นาเมโก พฺราหฺมโณ ปพฺพชิโต ชาติํ นิสฺสาย มหนฺตํ มานมกาสิฯ มหาสตฺโต ‘‘เอตสฺส มานํ ภินฺทิสฺสามี’’ติ ตํ ฐานํ คนฺตฺวา ตสฺส สนฺติเก อุปริโสเต วาสํ กปฺเปสิฯ โส เอกทิวสํ ทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา ‘‘อิมํ ทนฺตกฏฺฐํ ชาติมนฺตสฺส ชฏาสุ ลคฺคตู’’ติ อธิฏฺฐาย นทิยํ ปาเตสิฯ ตํ ตสฺส อุทกํ อาจมนฺตสฺส ชฏาสุ ลคฺคิฯ โส ตํ ทิสฺวาว ‘‘นสฺส วสลา’’ติ วตฺวา ‘‘กุโต อยํ กาฬกณฺณี อาคโต, อุปธาเรสฺสามิ น’’นฺติ อุทฺธํโสตํ คจฺฉนฺโต มหาสตฺตํ ทิสฺวา ‘‘กิํชาติโกสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘จณฺฑาโลสฺมี’’ติฯ

‘‘ตยา นทิยา ทนฺตกฏฺฐํ ปาติต’’นฺติ ? ‘‘อาม, มยา’’ติฯ ‘‘นสฺส, วสล, จณฺฑาล กาฬกณฺณิ มา อิธ วสิ, เหฏฺฐาโสเต วสาหี’’ติ วตฺวา เหฏฺฐาโสเต วสนฺเตนปิ เตน ปาติเต ทนฺตกฏฺเฐ ปฏิโสตํ อาคนฺตฺวา ชฏาสุ ลคฺคนฺเต โส ‘‘นสฺส วสล, สเจ อิธ วสิสฺสสิ, สตฺตเม ทิวเส สตฺตธา มุทฺธา ผลิสฺสตี’’ติ อาหฯ

มหาสตฺโต ‘‘สจาหํ เอตสฺส กุชฺฌิสฺสามิ, สีลํ เม อรกฺขิตํ ภวิสฺสติ, อุปาเยเนวสฺส มานํ ภินฺทิสฺสามี’’ติ สตฺตเม ทิวเส สูริยุคฺคมนํ นิวาเรสิฯ มนุสฺสา อุพฺพาฬฺหา ชาติมนฺตํ ตาปสํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห สูริยุคฺคมนํ น เทถา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โส อาห – ‘‘น เม ตํ กมฺมํ, นทีตีเร ปเนโก จณฺฑาโล วสติ, ตสฺเสตํ กมฺมํ ภวิสฺสตี’’ติฯ มนุสฺสา มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, สูริยุคฺคมนํ น เทถา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘อามาวุโส’’ติฯ ‘‘กิํการณา’’ติฯ ‘‘ตุมฺหากํ กุลูปโก ตาปโส มํ นิรปราธํ อภิสปิ, ตสฺมิํ อาคนฺตฺวา ขมาปนตฺถาย มม ปาเทสุ ปติเต สูริยํ วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติฯ เต คนฺตฺวา ตํ กฑฺฒนฺตา อาเนตฺวา มหาสตฺตสฺส ปาทมูเล นิปชฺชาเปตฺวา ขมาเปตฺวา อาหํสุ ‘‘สูริยํ วิสฺสชฺเชถ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘น สกฺกา วิสฺสชฺเชตุํ, สจาหํ วิสฺสชฺเชสฺสามิ, อิมสฺส สตฺตธา มุทฺธา ผลิสฺสตี’’ติฯ ‘‘อถ, ภนฺเต, กิํ กโรมา’’ติ? โส ‘‘มตฺติกาปิณฺฑํ อาหรถา’’ติ อาหราเปตฺวา ‘‘อิมํ ตาปสสฺส สีเส ฐเปตฺวา ตาปสํ โอตาเรตฺวา อุทเก ฐเปถา’’ติ ฐปาเปตฺวา สูริยํ วิสฺสชฺเชสิฯ สูริยรสฺมีหิ ปหฏมตฺเต มตฺติกาปิณฺโฑ สตฺตธา ภิชฺชิ, ตาปโส อุทเก นิมุชฺชิฯ

มหาสตฺโต ตํ ทเมตฺวา ‘‘กหํ นุ โข ทานิ โสฬส พฺราหฺมณสหสฺสานิ วสนฺตี’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘มชฺฌรญฺโญ สนฺติเก’’ติ ญตฺวา ‘‘เต ทเมสฺสามี’’ติ อิทฺธิยา คนฺตฺวา นครสามนฺเต โอตริตฺวา ปตฺตํ อาทาย นคเร ปิณฺฑาย จริฯ พฺราหฺมณา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อิธ เอกํ ทฺเว ทิวเส วสนฺโตปิ อมฺเห อปฺปติฏฺเฐ กริสฺสตี’’ติ เวเคน คนฺตฺวา ‘‘มหาราช, มายากาโร เอโก วิชฺชาธโร โจโร อาคโต, คณฺหาเปถ น’’นฺติ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ มหาสตฺโตปิ มิสฺสกภตฺตํ อาทาย อญฺญตรํ กุฏฺฏํ นิสฺสาย ปีฐิกาย นิสินฺโน ภุญฺชติฯ

อถ นํ อญฺญวิหิตกํ อาหารํ ปริภุญฺชมานเมว รญฺญา ปหิตปุริสา อสินา คีวํ ปหริตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสุํฯ โส กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ อิมสฺมิํ กิร ชาตเก โพธิสตฺโต โกณฺฑทมโก อโหสิฯ โส เตเนว ปรตนฺติยุตฺตภาเวน ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ เทวตา กุชฺฌิตฺวา สกลเมว มชฺฌรฏฺฐํ อุณฺหํ กุกฺกุฬวสฺสํ วสฺสาเปตฺวา รฏฺฐํ อรฏฺฐมกํสุฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘อุปหจฺจ มนํ มชฺโฌ, มาตงฺคสฺมิํ ยสสฺสิเน;

สปาริสชฺโช อุจฺฉินฺโน, มชฺฌารญฺญํ ตทา อหู’’ติฯ (ชา. 2.19.96);

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อุเทโน ปพฺพชิเต วิเหเฐสิเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มณฺฑพฺโย อุเทโน อโหสิ, มาตงฺคปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มาตงฺคชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[498] 2. จิตฺตสมฺภูตชาตกวณฺณนา

สพฺพํ นรานํ สผลํ สุจิณฺณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส ปิยสํวาเส ทฺเว สทฺธิวิหาริเก ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ เต กิร อญฺญมญฺญํ อปฺปฏิวิภตฺตโภคา ปรมวิสฺสาสิกา อเหสุํ, ปิณฺฑาย จรนฺตาปิ เอกโตว คจฺฉนฺติ, เอกโตว อาคจฺฉนฺติ, วินา ภวิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู เตสํเยว วิสฺสาสํ วณฺณยมานา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ เอกสฺมิํ อตฺตภาเว วิสฺสาสิกตฺตํ, โปราณกปณฺฑิตา ตีณิ จตฺตาริ ภวนฺตรานิ คจฺฉนฺตาปิ มิตฺตภาวํ น วิชหิํสุเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต อวนฺติรฏฺเฐ อุชฺเชนิยํ อวนฺติมหาราชา นาม รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา อุชฺเชนิยา พหิ จณฺฑาลคามโก อโหสิฯ มหาสตฺโต ตตฺถ นิพฺพตฺติ, อปโรปิ สตฺโต ตสฺเสว มาตุจฺฉาปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ เตสุ เอโก จิตฺโต นาม อโหสิ, เอโก สมฺภูโต นามฯ

เต อุโภปิ วยปฺปตฺตา จณฺฑาลวํสโธวนํ นาม สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา เอกทิวสํ ‘‘อุชฺเชนีนครทฺวาเร สิปฺปํ ทสฺเสสฺสามา’’ติ เอโก อุตฺตรทฺวาเร สิปฺปํ ทสฺเสสิ, เอโก ปาจีนทฺวาเรฯ ตสฺมิญฺจ นคเร ทฺเว ทิฏฺฐมงฺคลิกาโย อเหสุํ, เอกา เสฏฺฐิธีตา, เอกา ปุโรหิตธีตาฯ ตา พหุขาทนียโภชนียมาลาคนฺธาทีนิ คาหาเปตฺวา ‘‘อุยฺยานกีฬํ กีฬิสฺสามา’’ติ เอกา อุตฺตรทฺวาเรน นิกฺขมิ, เอกา ปาจีนทฺวาเรนฯ ตา เต จณฺฑาลปุตฺเต สิปฺปํ ทสฺเสนฺเต ทิสฺวา ‘‘เก เอเต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘จณฺฑาลปุตฺตา’’ติ สุตฺวา ‘‘อปสฺสิตพฺพยุตฺตกํ วต ปสฺสิมฺหา’’ติ คนฺโธทเกน อกฺขีนิ โธวิตฺวา นิวตฺติํสุฯ มหาชโน ‘‘อเร ทุฏฺฐจณฺฑาล, ตุมฺเห นิสฺสาย มยํ อมูลกานิ สุราภตฺตาทีนิ น ลภิมฺหา’’ติ เต อุโภปิ ภาติเก โปเถตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปสิฯ

เต ปฏิลทฺธสญฺญา อุฏฺฐาย อญฺญมญฺญสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺตา เอกสฺมิํ ฐาเน สมาคนฺตฺวา อญฺญมญฺญสฺส ตํ ทุกฺขุปฺปตฺติํ อาโรเจตฺวา โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา ‘‘กินฺติ กริสฺสามา’’ติ มนฺเตตฺวา ‘‘อิมํ อมฺหากํ ชาติํ นิสฺสาย ทุกฺขํ อุปฺปนฺนํ, จณฺฑาลกมฺมํ กาตุํ น สกฺขิสฺสาม, ชาติํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา พฺราหฺมณมาณววณฺเณน ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหิสฺสามา’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมนฺเตวาสิกา หุตฺวา ทิสาปาโมกฺขาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ ปฏฺฐเปสุํฯ ชมฺพุทีปตเล ‘‘ทฺเว กิร จณฺฑาลา ชาติํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺตี’’ติ สูยิตฺถฯ เตสุ จิตฺตปณฺฑิตสฺส สิปฺปํ นิฏฺฐิตํ, สมฺภูตสฺส น ตาว นิฏฺฐาติฯ

อเถกทิวสํ เอโก คามวาสี ‘‘พฺราหฺมณวาจนกํ กริสฺสามี’’ติ อาจริยํ นิมนฺเตสิฯ ตเมว รตฺติํ เทโว วสฺสิตฺวา มคฺเค กนฺทราทีนิ ปูเรสิฯ อาจริโย ปาโตว จิตฺตปณฺฑิตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, อหํ คนฺตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ตฺวํ มาณเวหิ สทฺธิํ คนฺตา มงฺคลํ วตฺวา ตุมฺเหหิ ลทฺธํ ภุญฺชิตฺวา อมฺเหหิ ลทฺธํ อาหรา’’ติ เปเสสิฯ โส ‘‘สาธู’’ติ มาณวเก คเหตฺวา คโตฯ ยาว มาณวา นฺหายนฺติ เจว มุขานิ จ โธวนฺติ, ตาว มนุสฺสา ปายาสํ วฑฺเฒตฺวา นิพฺพาตูติ ฐเปสุํฯ มาณวา ตสฺมิํ อนิพฺพุเตเยว อาคนฺตฺวา นิสีทิํสุฯ มนุสฺสา ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา เตสํ ปุรโต ปาติโย ฐเปสุํฯ

สมฺภูโต ลุทฺธธาตุโก วิย หุตฺวา ‘‘สีตโล’’ติ สญฺญาย ปายาสปิณฺฑํ อุกฺขิปิตฺวา มุเข ฐเปสิ, โส ตสฺส อาทิตฺตอโยคุโฬ วิย มุขํ ทหิฯ โส กมฺปมาโน สติํ อนุปฏฺฐาเปตฺวา จิตฺตปณฺฑิตํ โอโลเกตฺวา จณฺฑาลภาสาย เอว ‘‘ขฬุ ขฬู’’ติ อาห ฯ โสปิ ตเถว สติํ อนุปฏฺฐาเปตฺวา จณฺฑาลภาสาย เอว ‘‘นิคฺคล นิคฺคลา’’ติ อาหฯ มาณวา อญฺญมญฺญํ โอโลเกตฺวา ‘‘กิํ ภาสา นาเมสา’’ติ วทิํสุฯ จิตฺตปณฺฑิโต มงฺคลํ อภาสิฯ มาณวา พหิ นิกฺขมิตฺวา วคฺควคฺคา หุตฺวา ตตฺถ ตตฺถ นิสีทิตฺวา ภาสํ โสเธนฺตา ‘‘จณฺฑาลภาสา’’ติ ญตฺวา ‘‘อเร ทุฏฺฐจณฺฑาลา, เอตฺตกํ กาลํ ‘พฺราหฺมณามฺหา’ติ วตฺวา วญฺจยิตฺถา’’ติ อุโภปิ เต โปถยิํสุฯ อเถโก สปฺปุริโส ‘‘อเปถา’’ติ วาเรตฺวา ‘‘อยํ ตุมฺหากํ ชาติยา โทโส, คจฺฉถ กตฺถจิ เทเสว ปพฺพชิตฺวา ชีวถา’’ติ เต อุโภ อุยฺโยเชสิฯ มาณวา เตสํ จณฺฑาลภาวํ อาจริยสฺส อาโรเจสุํฯ

เตปิ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา น จิรสฺเสว ตโต จวิตฺวา เนรญฺชราย ตีเร มิคิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติํสุฯ เต มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺฐาย เอกโตว วิจรนฺติ, วินา ภวิตุํ น สกฺโกนฺติฯ เต เอกทิวสํ โคจรํ คเหตฺวา เอกสฺมิํ รุกฺขมูเล สีเสน สีสํ, สิงฺเคน สิงฺคํ, ตุณฺเฑน ตุณฺฑํ อลฺลียาเปตฺวา โรมนฺถยมาเน ฐิเต ทิสฺวา เอโก ลุทฺทโก สตฺติํ ขิปิตฺวา เอกปฺปหาเรเนว ชีวิตา โวโรเปสิฯ ตโต จวิตฺวา นมฺมทานทีตีเร อุกฺกุสโยนิยํ นิพฺพตฺติํสุฯ ตตฺราปิ วุทฺธิปฺปตฺเต โคจรํ คเหตฺวา สีเสน สีสํ, ตุณฺเฑน ตุณฺฑํ อลฺลียาเปตฺวา ฐิเต ทิสฺวา เอโก ยฏฺฐิลุทฺทโก เอกปฺปหาเรเนว พนฺธิตฺวา วธิฯ ตโต ปน จวิตฺวา จิตฺตปณฺฑิโต โกสมฺพิยํ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ สมฺภูตปณฺฑิโต อุตฺตรปญฺจาลรญฺโญ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ เต นามคฺคหณทิวสโต ปฏฺฐาย อตฺตโน ชาติํ อนุสฺสริํสุฯ เตสุ สมฺภูตปณฺฑิโต นิรนฺตรํ สริตุํ อสกฺโกนฺโต จตุตฺถํ จณฺฑาลชาติเมว อนุสฺสรติ, จิตฺตปณฺฑิโต ปฏิปาฏิยา จตสฺโสปิ ชาติโยฯ โส โสฬสวสฺสกาเล นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานสุเขน วีตินาเมนฺโต วสิฯ

สมฺภูตปณฺฑิโตปิ ปิตุ อจฺจเยน ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา ฉตฺตมงฺคลทิวเสเยว มหาชนมชฺเฌ มงฺคลคีตํ กตฺวา อุทานวเสน ทฺเว คาถา อภาสิฯ ตํ สุตฺวา ‘‘อมฺหากํ รญฺโญ มงฺคลคีต’’นฺติ โอโรธาปิ คนฺธพฺพาปิ ตเมว คีตํ คายนฺติฯ อนุกฺกเมเนว ‘‘รญฺโญ ปิยคีต’’นฺติ สพฺเพปิ นครวาสิโน มนุสฺสา ตเมว คายนฺติฯ

จิตฺตปณฺฑิโตปิ หิมวนฺตปเทเส วสนฺโตเยว ‘‘กิํ นุ โข มม ภาติเกน สมฺภูเตน ฉตฺตํ ลทฺธํ, อุทาหุ น วา’’ติ อุปธาเรนฺโต ลทฺธภาวํ ญตฺวา ‘‘นวรชฺชํ ตาว อิทานิ คนฺตฺวาปิ โพเธตุํ น สกฺขิสฺสามิ, มหลฺลกกาเล นํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ กเถตฺวา ปพฺพาเชสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปณฺณาส วสฺสานิ อคนฺตฺวา รญฺโญ ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิตกาเล อิทฺธิยา คนฺตฺวา อุยฺยาเน โอตริตฺวา มงฺคลสิลาปฏฺเฏ สุวณฺณปฏิมา วิย นิสีทิฯ ตสฺมิํ ขเณ เอโก ทารโก ตํ คีตํ คายนฺโต ทารูนิ อุทฺธรติฯ จิตฺตปณฺฑิโต ตํ ปกฺโกสิฯ โส อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ อาห – ‘‘ตฺวํ ปาโตว ปฏฺฐาย อิมเมว คีตํ คายสิ, กิํ อญฺญํ น ชานาสี’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, อญฺญานิปิ พหูนิ ชานามิ, อิมานิ ปน ทฺเว รญฺโญ ปิยคีตานิ, ตสฺมา อิมาเนว คายามี’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปน รญฺโญ คีตสฺส ปฏิคีตํ คายนฺโต’’ติ? ‘‘นตฺถิ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘สกฺขิสฺสสิ ปน ตฺวํ ปฏิคีตํ คายิตุ’’นฺติ? ‘‘ชานนฺโต สกฺขิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ตฺวํ รญฺญา ทฺวีสุ คีเตสุ คายิเตสุ อิทํ ตติยํ กตฺวา คายสฺสู’’ติ คีตํทตฺวา ‘‘คนฺตฺวา รญฺโญ สนฺติเก คายิสฺสสิ, ราชา เต ปสีทิตฺวา มหนฺตํ อิสฺสริยํ ทสฺสตี’’ติ อุยฺโยเชสิฯ

โส สีฆํ มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อตฺตานํ อลงฺการาเปตฺวา ราชทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘เอโก กิร ทารโก ตุมฺเหหิ สทฺธิํ ปฏิคีตํ คายิสฺสตี’’ติ รญฺโญ อาโรจาเปตฺวา ‘‘อาคจฺฉตู’’ติ วุตฺเต คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ตฺวํ กิร, ตาต, ปฏิคีตํ คายิสฺสสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘อาม, เทว, สพฺพํ ราชปริสํ สนฺนิปาเตถา’’ติ สนฺนิปติตาย ปริสาย ราชานํ อาห ‘‘ตุมฺเห ตาว, เทว, ตุมฺหากํ คีตํ คายถ, อถาหํ ปฏิคีตํ คายิสฺสามี’’ติฯ ราชา คาถาทฺวยมาห –

[24]

‘‘สพฺพํ นรานํ สผลํ สุจิณฺณํ, น กมฺมุนา กิญฺจน โมฆมตฺถิ;

ปสฺสามิ สมฺภูตํ มหานุภาวํ, สกมฺมุนา ปุญฺญผลูปปนฺนํฯ

[25]

‘‘สพฺพํ นรานํ สผลํ สุจิณฺณํ, น กมฺมุนา กิญฺจน โมฆมตฺถิ;

กจฺจินฺนุ จิตฺตสฺสปิ เอวเมวํ, อิทฺโธ มโน ตสฺส ยถาปิ มยฺห’’นฺติฯ

ตตฺถ น กมฺมุนา กิญฺจน โมฆมตฺถีติ สุกตทุกฺกเฏสุ กมฺเมสุ กิญฺจน เอกกมฺมมฺปิ โมฆํ นาม นตฺถิ, นิปฺผลํ น โหติ, วิปากํ ทตฺวาว นสฺสตีติ อปราปริยเวทนียกมฺมํ สนฺธายาหฯ สมฺภูตนฺติ อตฺตานํ วทติ, ปสฺสามหํ อายสฺมนฺตํ สมฺภูตํ สเกน กมฺเมน ปุญฺญผลูปปนฺนํ, สกมฺมํ นิสฺสาย ปุญฺญผเลน อุปปนฺนํ ตํ ปสฺสามีติ อตฺโถฯ กจฺจินฺนุ จิตฺตสฺสปีติ มยญฺหิ ทฺเวปิ ชนา เอกโต หุตฺวา น จิรํ สีลํ รกฺขิมฺห, อหํ ตาว ตสฺส ผเลน มหนฺตํ ยสํ ปตฺโต, กจฺจิ นุ โข เม ภาติกสฺส จิตฺตสฺสปิ เอวเมว มโน อิทฺโธ สมิทฺโธติฯ

ตสฺส คีตาวสาเน ทารโก คายนฺโต ตติยํ คาถมาห –

[26]

‘‘สพฺพํ นรานํ สผลํ สุจิณฺณํ, น กมฺมุนา กิญฺจน โมฆมตฺถิ;

จิตฺตมฺปิ ชานาหิ ตเถว เทว, อิทฺโธ มโน ตสฺส ยถาปิ ตุยฺห’’นฺติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา จตุตฺถํ คาถมาห –

[27]

‘‘ภวํ นุ จิตฺโต สุตมญฺญโต เต, อุทาหุ เต โกจิ นํ เอตทกฺขา;

คาถา สุคีตา น มมตฺถิ กงฺขา, ททามิ เต คามวรํ สตญฺจา’’ติฯ

ตตฺถ สุตมญฺญโต เตติ อหํ สมฺภูตสฺส ภาตา จิตฺโต นามาติ วทนฺตสฺส จิตฺตสฺเสว นุ เต สนฺติกา สุตนฺติ อตฺโถฯ โกจิ นนฺติ อุทาหุ มยา สมฺภูตสฺส รญฺโญ ภาตา จิตฺโต ทิฏฺโฐติ โกจิ เต เอตมตฺถํ อาจิกฺขิฯ สุคีตาติ สพฺพถาปิ อยํ คาถา สุคีตา, นตฺเถตฺถ มม กงฺขาฯ คามวรํ สตญฺจาติ คามวรานํ เต สตํ ททามีติ วทติฯ

ตโต ทารโก ปญฺจมํ คาถมาห –

[28]

‘‘น จาหํ จิตฺโต สุตมญฺญโต เม, อิสี จ เม เอตมตฺถํ อสํสิ;

คนฺตฺวาน รญฺโญ ปฏิคาหิ คาถํ, อปิ เต วรํ อตฺตมโน ทเทยฺยา’’ติฯ

ตตฺถ เอตมตฺถนฺติ ตุมฺหากํ อุยฺยาเน นิสินฺโน เอโก อิสิ มยฺหํ เอตมตฺถํ อาจิกฺขิฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘โส มม ภาตา จิตฺโต ภวิสฺสติ, อิทาเนว นํ คนฺตฺวา ปสฺสิสฺสามี’’ติ ปุริเส อาณาเปนฺโต คาถาทฺวยมาห –

[29]

‘‘โยเชนฺตุ เว ราชรเถ, สุกเต จิตฺตสิพฺพเน;

กจฺฉํ นาคานํ พนฺธถ, คีเวยฺยํ ปฏิมุญฺจถฯ

[30]

‘‘อาหญฺญนฺตุ เภริมุทิงฺคสงฺเข, สีฆานิ ยานานิ จ โยชยนฺตุ;

อชฺเชวหํ อสฺสมํ ตํ คมิสฺสํ, ยตฺเถว ทกฺขิสฺสมิสิํ นิสินฺน’’นฺติฯ

ตตฺถ อาหญฺญนฺตูติ อาหนนฺตุฯ อสฺสมํ ตนฺติ ตํ อสฺสมํฯ

โส เอวํ วตฺวา รถํ อภิรุยฺห สีฆํ คนฺตฺวา อุยฺยานทฺวาเร รถํ ฐเปตฺวา จิตฺตปณฺฑิตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ตุฏฺฐมานโส อฏฺฐมํ คาถมาห –

[31]

‘‘สุลทฺธลาโภ วต เม อโหสิ, คาถา สุคีตา ปริสาย มชฺเฌ;

สฺวาหํ อิสิํ สีลวตูปปนฺนํ, ทิสฺวา ปตีโต สุมโนหมสฺมี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – สุลทฺธลาโภ วต มยฺหํ ฉตฺตมงฺคลทิวเส ปริสาย มชฺเฌ คีตคาถา สุคีตาว อโหสิ, สฺวาหํ อชฺช สีลวตสมฺปนฺนํ อิสิํ ทิสฺวา ปีติโสมนสฺสปฺปตฺโต ชาโตติฯ

โส จิตฺตปณฺฑิตสฺส ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย โสมนสฺสปฺปตฺโต ‘‘ภาติกสฺส เม ปลฺลงฺกํ อตฺถรถา’’ติอาทีนิ อาณาเปนฺโต นวมํ คาถมาห –

[32]

‘‘อาสนํ อุทกํ ปชฺชํ, ปฏิคฺคณฺหาตุ โน ภวํ;

อคฺเฆ ภวนฺตํ ปุจฺฉาม, อคฺฆํ กุรุตุ โน ภว’’นฺติฯ

ตตฺถ อคฺเฆติ อติถิโน ทาตพฺพยุตฺตกสฺมิํ อคฺเฆ ภวนฺตํ อาปุจฺฉามฯ กุรุตุ โนติ อิมํ โน อคฺฆํ ภวํ ปฏิคฺคณฺหาตุฯ

เอวํ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา รชฺชํ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา เทนฺโต อิตรํ คาถมาห –

[33]

‘‘รมฺมญฺจ เต อาวสถํ กโรนฺตุ, นารีคเณหิ ปริจารยสฺสุ;

กโรหิ โอกาสมนุคฺคหาย, อุโภปิมํ อิสฺสริยํ กโรมา’’ติฯ

ตตฺถ อิมํ อิสฺสริยนฺติ กปิลรฏฺเฐ อุตฺตรปญฺจาลนคเร รชฺชํ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทฺเวปิ ชนา กโรม อนุภวามฯ

ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา จิตฺตปณฺฑิโต ธมฺมํ เทเสนฺโต ฉ คาถา อภาสิ –

[34]

‘‘ทิสฺวา ผลํ ทุจฺจริตสฺส ราช, อตฺโถ สุจิณฺณสฺส มหาวิปากํ;

อตฺตานเมว ปฏิสํยมิสฺสํ, น ปตฺถเย ปุตฺต ปสุํ ธนํ วาฯ

[35]

‘‘ทเสวิมา วสฺสทสา, มจฺจานํ อิธ ชีวิตํ;

อปตฺตญฺเญว ตํ โอธิํ, นโฬ ฉินฺโนว สุสฺสติฯ

[36]

‘‘ตตฺถ กา นนฺทิ กา ขิฑฺฑา, กา รตี กา ธเนสนา;

กิํ เม ปุตฺเตหิ ทาเรหิ, ราช มุตฺโตสฺมิ พนฺธนาฯ

[37]

‘‘โสหํ เอวํ ปชานามิ, มจฺจุ เม นปฺปมชฺชติ;

อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส, กา รตี กา ธเนสนาฯ

[38]

‘‘ชาติ นรานํ อธมา ชนินฺท, จณฺฑาลโยนิ ทฺวิปทากนิฏฺฐา;

สเกหิ กมฺเมหิ สุปาปเกหิ, จณฺฑาลคพฺเภ อวสิมฺห ปุพฺเพฯ

[39]

‘‘จณฺฑาลาหุมฺห อวนฺตีสุ, มิคา เนรญฺชรํ ปติ;

อุกฺกุสา นมฺมทาตีเร, ตฺยชฺช พฺราหฺมณขตฺติยา’’ติฯ

ตตฺถ ทุจฺจริตสฺสาติ มหาราช, ตฺวํ สุจริตสฺเสว ผลํ ชานาสิ, อหํ ปน ทุจฺจริตสฺสปิ ผลํ ปสฺสามิเยวฯ มยญฺหิ อุโภ ทุจฺจริตสฺส ผเลน อิโต จตุตฺเถ อตฺตภาเว จณฺฑาลโยนิยํ นิพฺพตฺตาฯ ตตฺถ น จิรํ สีลํ รกฺขิตฺวา ตสฺส ผเลน ตฺวํ ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺโต, อหํ พฺราหฺมณกุเล, เอวาหํ ทุจฺจริตสฺส จ ผลํ สุจิณฺณสฺส จ มหาวิปากํ ทิสฺวา อตฺตานเมว สีลสํยเมน ปฏิสํยมิสฺสํ, ปุตฺตํ วา ปสุํ วา ธนํ วา น ปตฺเถมิฯ

ทเสวิมา วสฺสทสาติ มหาราช, มนฺททสกํ ขิฑฺฑาทสกํ วณฺณทสกํ พลทสกํ ปญฺญาทสกํ หานิทสกํ ปพฺภารทสกํ วงฺกทสกํ โมมูหทสกํ สยนทสกนฺติ อิเมสญฺหิ ทสนฺนํ ทสกานํ วเสน ทเสว วสฺสทสา อิเมสํ มจฺจานํ อิธ มนุสฺสโลเก ชีวิตํฯ ตยิทํ น นิยเมน สพฺพา เอว เอตา ทสา ปาปุณาติ, อถ โข อปฺปตฺตญฺเญว ตํ โอธิํ นโฬ ฉินฺโนว สุสฺสติฯ เยปิ สกลํ วสฺสสตํ ชีวนฺติ, เตสมฺปิ มนฺททสเก ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา วิจฺฉินฺทิตฺวา อาตเป ขิตฺตนโฬ วิย ตตฺเถว สุสฺสนฺติ อนฺตรธายนฺติ, ตํ โอธิํ อติกฺกมิตฺวา ขิฑฺฑาทสกํ น ปาปุณนฺติ, ตถา ขิฏฺฏาทสกาทีสุ ปวตฺตา วณฺณทสกาทีนิฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ เอวํ สุสฺสมาเน ชีวิเต กา ปญฺจ กามคุเณ นิสฺสาย อภินนฺที, กา กายกีฬาทิวเสน ขิฑฺฑา, กา โสมนสฺสวเสน รติ, กา ธเนสนา, กิํ เม ปุตฺเตหิ, กิํ ทาเรหิ, มุตฺโตสฺมิ ตมฺหา ปุตฺตทารพนฺธนาติ อตฺโถฯ อนฺตเกนาธิปนฺนสฺสาติ ชีวิตนฺตกเรน มจฺจุนา อภิภูตสฺสฯ ทฺวิปทากนิฏฺฐาติ ทฺวิปทานํ อนฺตเร ลามกาฯ อวสิมฺหาติ ทฺเวปิ มยํ วสิมฺหฯ

จณฺฑาลาหุมฺหาติ มหาราช, อิโต ปุพฺเพ จตุตฺถํ ชาติํ อวนฺติรฏฺเฐ อุชฺเชนินคเร จณฺฑาลา อหุมฺห, ตโต จวิตฺวา เนรญฺชราย นทิยา ตีเร อุโภปิ มิคา อหุมฺหฯ ตตฺถ ทฺเวปิ อมฺเห เอกสฺมิํ รุกฺขมูเล อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย ฐิเต เอโก ลุทฺทโก เอเกเนว สตฺติปหาเรน ชีวิตา โวโรเปสิ, ตโต จวิตฺวา นมฺมทานทีตีเร กุรรา อหุมฺหฯ ตตฺราปิ โน นิสฺสาย ฐิเต เอโก เนสาโท เอกปฺปหาเรเนว พนฺธิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิ, ตโต จวิตฺวา เต มยํ อชฺช พฺราหฺมณขตฺติยา ชาตาฯ อหํ โกสมฺพิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต, ตฺวํ อิธ ราชา ชาโตติฯ

เอวมสฺส อตีเต ลามกชาติโย ปกาเสตฺวา อิทานิ อิมิสฺสาปิ ชาติยา อายุสงฺขารปริตฺตตํ ทสฺเสตฺวา ปุญฺเญสุ อุสฺสาหํ ชเนนฺโต จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[40]

‘‘อุปนียติ ชีวิตมปฺปมายุ, ชรูปนีตสฺส น สนฺติ ตาณา;

กโรหิ ปญฺจาล มเมต วากฺยํ, มากาสิ กมฺมานิ ทุกฺขุทฺรยานิฯ

[41]

‘‘อุปนียติ ชีวิตมปฺปมายุ, ชรูปนีตสฺส น สนฺติ ตาณา;

กโรหิ ปญฺจาล มเมต วากฺยํ, มากาสิ กมฺมานิ ทุกฺขปฺผลานิฯ

[42]

‘‘อุปนียติ ชีวิตมปฺปมายุ, ชรูปนีตสฺส น สนฺติ ตาณา;

กโรหิ ปญฺจาล มเมต วากฺยํ, มากาสิ กมฺมานิ รชสฺสิรานิฯ

[43]

‘‘อุปนียติ ชีวิตมปฺปมายุ, วณฺณํ ชรา หนฺติ นรสฺส ชิยฺยโต;

กโรหิ ปญฺจาล มเมต วากฺยํ, มากาสิ กมฺมํ นิรยูปปตฺติยา’’ติฯ

ตตฺถ อุปนียตีติ มหาราช, อิทํ ชีวิตํ มรณํ อุปคจฺฉติฯ อิทญฺหิ อิเมสํ สตฺตานํ อปฺปมายุ สรสปริตฺตตายปิ ฐิติปริตฺตตายปิ ปริตฺตกํ, สูริยุคฺคมเน ติณคฺเค อุสฺสาวพินฺทุสทิสํฯ น สนฺติ ตาณาติ น หิ ชราย มรณํ อุปนีตสฺส ปุตฺตาทโย ตาณา นาม โหนฺติฯ มเมต วากฺยนฺติ มม เอตํ วจนํฯ มากาสีติ มา รูปาทิกามคุณเหตุ ปมาทํ อาปชฺชิตฺวา นิรยาทีสุ ทุกฺขวฑฺฒนานิ กมฺมานิ กริฯ ทุกฺขปฺผลานีติ ทุกฺขวิปากานิฯ รชสฺสิรานีติ กิเลสรเชน โอกิณฺณสีสานิฯ วณฺณนฺติ ชีรมานสฺส นรสฺส สรีรวณฺณํ ชรา หนฺติฯ นิรยูปปตฺติยาติ นิรสฺสาเท นิรเย อุปฺปชฺชนตฺถายฯ

เอวํ มหาสตฺเต กเถนฺเต ราชา ตุสฺสิตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[44]

‘‘อทฺธา หิ สจฺจํ วจนํ ตเวตํ, ยถา อิสี ภาสสิ เอวเมตํ;

กามา จ เม สนฺติ อนปฺปรูปา, เต ทุจฺจชา มาทิสเกน ภิกฺขุฯ

[45]

‘‘นาโค ยถา ปงฺกมชฺเฌ พฺยสนฺโน, ปสฺสํ ถลํ นาภิสมฺโภติ คนฺตุํ;

เอวมฺปหํ กามปงฺเก พฺยสนฺโน, น ภิกฺขุโน มคฺคมนุพฺพชามิฯ

[46]

‘‘ยถาปิ มาตา จ ปิตา จ ปุตฺตํ, อนุสาสเร กินฺติ สุขี ภเวยฺย;

เอวมฺปิ มํ ตฺวํ อนุสาส ภนฺเต, ยถา จิรํ เปจฺจ สุขี ภเวยฺย’’นฺติฯ

ตตฺถ อนปฺปรูปาติ อปริตฺตชาติกา พหู อปริมิตาฯ เต ทุจฺจชา มาทิสเกนาติ ภาติก, ตฺวํ กิเลเส ปหาย ฐิโต, อหํ ปน กามปงฺเก นิมุคฺโค, ตสฺมา มาทิสเกน เต กามา ทุจฺจชาฯ ‘‘นาโค ยถา’’ติ อิมินา อตฺตโน กามปงฺเก นิมุคฺคภาวสฺส อุปมํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ พฺยสนฺโนติ วิสนฺโน อนุปวิฏฺโฐ อยเมว วา ปาโฐฯ

มคฺคนฺติ ตุมฺหากํ โอวาทานุสาสนีมคฺคํ นานุพฺพชามิ ปพฺพชิตุํ น สกฺโกมิ, อิเธว ปน เม ฐิตสฺส โอวาทํ เทถาติฯ อนุสาสเรติ อนุสาสนฺติฯ

อถ นํ มหาสตฺโต อาห –

[47]

‘‘โน เจ ตุวํ อุสฺสหเส ชนินฺท, กาเม อิเม มานุสเก ปหาตุํ;

ธมฺมิํ พลิํ ปฏฺฐปยสฺสุ ราช, อธมฺมกาโร ตว มาหุ รฏฺเฐฯ

[48]

‘‘ทูตา วิธาวนฺตุ ทิสา จตสฺโส, นิมนฺตกา สมณพฺราหฺมณานํ;

เต อนฺนปาเนน อุปฏฺฐหสฺสุ, วตฺเถน เสนาสนปจฺจเยน จฯ

[49]

‘‘อนฺเนน ปาเนน ปสนฺนจิตฺโต, สนฺตปฺปย สมณพฺราหฺมเณ จ;

ทตฺวา จ ภุตฺวา จ ยถานุภาวํ, อนินฺทิโต สคฺคมุเปหิ ฐานํฯ

[50]

‘‘สเจ จ ตํ ราช มโท สเหยฺย, นารีคเณหิ ปริจารยนฺตํ;

อิมเมว คาถํ มนสี กโรหิ, ภาเสสิ เจนํ ปริสาย มชฺเฌฯ

[51]

‘‘อพฺโภกาสสโย ชนฺตุ, วชนฺตฺยา ขีรปายิโต;

ปริกิณฺโณ สุวาเนหิ, สฺวาชฺช ราชาติ วุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ อุสฺสหเสติ อุสฺสหสิฯ ธมฺมิํ พลินฺติ ธมฺเมน สเมน อนติริตฺตํ พลิํ คณฺหาติ อตฺโถฯ อธมฺมกาโรติ โปราณกราชูหิ ฐปิตํ วินิจฺฉยธมฺมํ ภินฺทิตฺวา ปวตฺตา อธมฺมกิริยาฯ นิมนฺตกาติ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ นิมนฺเตตฺวา ปกฺโกสกาฯ ยถานุภาวนฺติ ยถาพลํ ยถาสตฺติํฯ อิมเมว คาถนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สนฺธายาหฯ

ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ‘‘มหาราช, สเจ ตํ มโท อภิภเวยฺย, สเจ เต นารีคณปริวุตสฺส รูปาทโย วา กามคุเณ รชฺชสุขํ วา อารพฺภ มาโน อุปฺปชฺเชยฺย, อเถวํ จินฺเตยฺยาสิ ‘อหํ ปุเร จณฺฑาลโยนิยํ นิพฺพตฺโต ฉนฺนสฺส ติณกุฏิมตฺตสฺสปิ อภาวา อพฺโภกาสสโย อโหสิํ, ตทา หิ เม มาตา จณฺฑาลี อรญฺญํ ทารุปณฺณาทีนํ อตฺถาย คจฺฉนฺตี มํ กุกฺกุรคณสฺส มชฺเฌ อพฺโภกาเส นิปชฺชาเปตฺวา อตฺตโน ขีรํ ปาเยตฺวา คจฺฉติ, โสหํ กุกฺกุเรหิ ปริวาริโต เตหิเยว สทฺธิํ สุนขิยา ขีรํ ปิวิตฺวา วฑฺฒิโต, เอวํ นีจชจฺโจ หุตฺวา อชฺช ราชา นาม ชาโต’ติฯ ‘อิติ โข, ตฺวํ มหาราช, อิมินา อตฺเถน อตฺตานํ โอวทนฺโต โย โส ปุพฺเพ อพฺโภกาสสโย ชนฺตุ อรญฺเญ วชนฺติยา จณฺฑาลิยา อิโต จิโต จ อนุสญฺจรนฺติยา สุนขิยา จ ขีรํ ปายิโต สุนเขหิ ปริกิณฺโณ วฑฺฒิโต, โส อชฺช ราชาติ วุจฺจตี’ติ อิมํ คาถํ ภาเสยฺยาสี’’ติฯ

เอวํ มหาสตฺโต ตสฺส โอวาทํ ทตฺวา ‘‘ทินฺโน เต มยา โอวาโท, อิทานิ ตฺวํ ปพฺพช วา มา วา, อตฺตนาว อตฺตโน กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิเสวิสฺสตี’’ติ วตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา ตสฺส มตฺถเก ปาทรชํ ปาเตนฺโต หิมวนฺตเมว คโตฯ ราชาปิ ตํ ทิสฺวา อุปฺปนฺนสํเวโค เชฏฺฐปุตฺตสฺส รชฺชํ ทตฺวา พลกายํ นิวตฺเตตฺวา หิมวนฺตาภิมุโข ปายาสิฯ มหาสตฺโต ตสฺสาคมนํ ญตฺวา อิสิคณปริวุโต อาคนฺตฺวา ตํ อาทาย คนฺตฺวา ปพฺพาเชตฺวา กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิฯ โส ฌานาภิญฺญํ นิพฺพตฺเตสิฯ อิติ เต อุโภปิ พฺรหฺมโลกูปคา อเหสุํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, โปราณกปณฺฑิตา ตีณิ จตฺตาริ ภวนฺตรานิ คจฺฉนฺตาปิ ทฬฺหวิสฺสาสาว อเหสุ’’นฺติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สมฺภูตปณฺฑิโต อานนฺโท อโหสิ, จิตฺตปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

จิตฺตสมฺภูตชาตกวณฺณนา ทุติยา

[499] 3. สิวิชาตกวณฺณนา

ทูเร อปสฺสํ เถโรวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อสทิสทานํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ อฏฺฐกนิปาเต สิวิชาตเก วิตฺถาริตเมวฯ ตทา ปน ราชา สตฺตเม ทิวเส สพฺพปริกฺขาเร ทตฺวา อนุโมทนํ ยาจิ, สตฺถา อกตฺวาว ปกฺกามิฯ ราชา ภุตฺตปาตราโส วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, อนุโมทนํ น กริตฺถา’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘อปริสุทฺธา, มหาราช, ปริสา’’ติ วตฺวา ‘‘น เว กทริยา เทวโลกํ วชนฺตี’’ติ (ธ. ป. 177) คาถาย ธมฺมํ เทเสสิฯ ราชา ปสีทิตฺวา สตสหสฺสคฺฆนเกน สีเวยฺยเกน อุตฺตราสงฺเคน ตถาคตํ ปูเชตฺวา นครํ ปาวิสิฯ ปุนทิวเส ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, โกสลราชา อสทิสทานํ ทตฺวา ตาทิเสนปิ ทาเนน อติตฺโต ทสพเลน ธมฺเม เทสิเต ปุน สตสหสฺสคฺฆนกํ สีเวยฺยกวตฺถํ อทาสิ, ยาว อติตฺโต วต อาวุโส ทาเนน ราชา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, พาหิรภณฺฑํ นาม สุทินฺนํ, โปราณกปณฺฑิตา สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กตฺวา เทวสิกํ ฉสตสหสฺสปริจฺจาเคน ทานํ ททมานาปิ พาหิรทาเนน อติตฺตา ‘ปิยสฺส ทาตา ปิยํ ลภตี’ติ สมฺปตฺตยาจกานํ อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา อทํสุเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต สิวิรฏฺเฐ อริฏฺฐปุรนคเร สิวิมหาราเช รชฺชํ กาเรนฺเต มหาสตฺโต ตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ‘‘สิวิกุมาโร’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา อุคฺคหิตสิปฺโป อาคนฺตฺวา ปิตุ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา อุปรชฺชํ ลภิตฺวา อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน ราชา หุตฺวา อคติคมนํ ปหาย ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา จตูสุ ทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ นิเวสนทฺวาเร จาติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา เทวสิกํ ฉสตสหสฺสปริจฺจาเคน มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ อฏฺฐมิยํ จาตุทฺทสิยํ ปนฺนรสิยญฺจ นิจฺจํ ทานสาลํ คนฺตฺวา ทานํ โอโลเกสิฯ

โส เอกทา ปุณฺณมทิวเส ปาโตว สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสินฺโน อตฺตนา ทินฺนทานํ อาวชฺเชนฺโต พาหิรวตฺถุํ อตฺตนา อทินฺนํ นาม อทิสฺวา ‘‘มยา พาหิรวตฺถุ อทินฺนํ นาม นตฺถิ, น มํ พาหิรทานํ โตเสติ, อหํ อชฺฌตฺติกทานํ ทาตุกาโม, อโห วต อชฺช มม ทานสาลํ คตกาเล โกจิเทว ยาจโก พาหิรวตฺถุํ อยาจิตฺวา อชฺฌตฺติกสฺส นามํ คณฺเหยฺย, สเจ หิ เม โกจิ หทยมํสสฺส นามํ คณฺเหยฺย, กณเยน อุรํ ปหริตฺวา ปสนฺนอุทกโต สนาฬํ ปทุมํ อุทฺธรนฺโต วิย โลหิตพินฺทูนิ ปคฺฆรนฺตํ หทยํ นีหริตฺวา ทสฺสามิฯ สเจ สรีรมํสสฺส นามํ คณฺเหยฺย, อวเลขนสตฺถเกน เตลสิงฺคํ ลิขนฺโต วิย สรีรมํสํ โอตาเรตฺวา ทสฺสามิฯ สเจ โลหิตสฺส นามํ คณฺเหยฺย, ยนฺตมุเข ปกฺขนฺทิตฺวา อุปนีตํ ภาชนํ ปูเรตฺวา โลหิตํ ทสฺสามิฯ สเจ วา ปน โกจิ ‘เคเห เม กมฺมํ นปฺปวตฺตติ, เคเห เม ทาสกมฺมํ กโรหี’ติ วเทยฺย, ราชเวสํ อปเนตฺวา พหิ ฐตฺวา อตฺตานํ สาเวตฺวา ทาสกมฺมํ กริสฺสามิฯ สเจ เม โกจิ อกฺขิโน นามํ คณฺเหยฺย, ตาลมิญฺชํ นีหรนฺโต วิย อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา ทสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ

อิติ โส –

‘‘ยํกิญฺจิ มานุสํ ทานํ, อทินฺนํ เม น วิชฺชติ;

โยปิ ยาเจยฺย มํ จกฺขุํ, ทเทยฺยํ อวิกมฺปิโต’’ติฯ (จริยา. 1.52) –

จินฺเตตฺวา โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ นฺหายิตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต นานคฺครสโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคโต ทานคฺคํ อคมาสิฯ สกฺโก ตสฺส อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา ‘‘สิวิราชา ‘อชฺช สมฺปตฺตยาจกานํ จกฺขูนิ อุปฺปาเฏตฺวา ทสฺสามี’ติ จินฺเตสิ, สกฺขิสฺสติ นุ โข ทาตุํ, อุทาหุ โน’’ติ ตสฺส วิมํสนตฺถาย ชราปตฺโต อนฺธพฺราหฺมโณ วิย หุตฺวา รญฺโญ ทานคฺคคมนกาเล เอกสฺมิํ อุนฺนตปฺปเทเส หตฺถํ ปสาเรตฺวา ราชานํ ชยาเปตฺวา อฏฺฐาสิฯ ราชา ตทภิมุขํ วารณํ เปเสตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, กิํ วเทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ อถ นํ สกฺโก ‘‘มหาราช, ตว ทานชฺฌาสยํ นิสฺสาย สมุคฺคเตน กิตฺติโฆเสน สกลโลกสนฺนิวาโส นิรนฺตรํ ผุโฏ, อหํ อนฺโธ, ตฺวํ ทฺวิจกฺขุโก’’ติ วตฺวา จกฺขุํ ยาจนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[52]

‘‘ทูเร อปสฺสํ เถโรว, จกฺขุํ ยาจิตุมาคโต;

เอกเนตฺตา ภวิสฺสาม, จกฺขุํ เม เทหิ ยาจิโต’’ติฯ

ตตฺถ ทูเรติ อิโต ทูเร วสนฺโตฯ เถโรติ ชราชิณฺณเถโรฯ เอกเนตฺตาติ เอกํ เนตฺตํ มยฺหํ เทหิ, เอวํ ทฺเวปิ เอเกกเนตฺตา ภวิสฺสามาติฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘อิทาเนวาหํ ปาสาเท นิสินฺโน จินฺเตตฺวา อาคโต, อโห เม ลาโภ, อชฺเชว เม มโนรโถ มตฺถกํ ปาปุณิสฺสติ, อทินฺนปุพฺพํ ทานํ ทสฺสามี’’ติ ตุฏฺฐมานโส ทุติยํ คาถมาห –

[53]

‘‘เกนานุสิฏฺโฐ อิธ มาคโตสิ, วนิพฺพก จกฺขุปถานิ ยาจิตุํ;

สุทุจฺจชํ ยาจสิ อุตฺตมงฺคํ, ยมาหุ เนตฺตํ ปุริเสน ‘ทุจฺจช’นฺติฯ

ตตฺถ วนิพฺพกาติ ตํ อาลปติฯ จกฺขุปถานีติ จกฺขูนเมตํ นามํฯ ยมาหูติ ยํ ปณฺฑิตา ‘‘ทุจฺจช’’นฺติ กเถนฺติฯ

อิโต ปรํ อุตฺตานสมฺพนฺธคาถา ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพา –

[54]

‘‘ยมาหุ เทเวสุ สุชมฺปตีติ, มฆวาติ นํ อาหุ มนุสฺสโลเก;

เตนานุสิฏฺโฐ อิธ มาคโตสฺมิ, วนิพฺพโก จกฺขุปถานิ ยาจิตุํฯ

[55]

‘‘วนิพฺพโต มยฺห วนิํ อนุตฺตรํ, ททาหิ เต จกฺขุปถานิ ยาจิโต;

ททาหิ เม จกฺขุปถํ อนุตฺตรํ, ยมาหุ เนตฺตํ ปุริเสน ทุจฺจชํฯ

[56]

‘‘เยน อตฺเถน อาคจฺฉิ, ยมตฺถมภิปตฺถยํ;

เต เต อิชฺฌนฺตุ สงฺกปฺปา, ลภ จกฺขูนิ พฺราหฺมณฯ

[57]

‘‘เอกํ เต ยาจมานสฺส, อุภยานิ ททามหํ;

ส จกฺขุมา คจฺฉ ชนสฺส เปกฺขโต, ยทิจฺฉเส ตฺวํ ตทเต สมิชฺฌตู’’ติฯ

ตตฺถ วนิพฺพโตติ ยาจนฺตสฺสฯ วนินฺติ ยาจนํฯ เต เตติ เต ตว ตสฺส อตฺถสฺส สงฺกปฺปาฯ ส จกฺขุมาติ โส ตฺวํ มม จกฺขูหิ จกฺขุมา หุตฺวาฯ ยทิจฺฉเส ตฺวํ ตทเต สมิชฺฌตูติ ยํ ตฺวํ มม สนฺติกา อิจฺฉสิ, ตํ เต สมิชฺฌตูติฯ

ราชา เอตฺตกํ กเถตฺวา ‘‘อิเธว มยา อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา ทาตุํ อสารุปฺป’’นฺติ จินฺเตตฺวา พฺราหฺมณํ อาทาย อนฺเตปุรํ คนฺตฺวา ราชาสเน นิสีทิตฺวา สีวิกํ นาม เวชฺชํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อกฺขิํ เม โสเธหี’’ติ อาหฯ ‘‘อมฺหากํ กิร ราชา อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา พฺราหฺมณสฺส ทาตุกาโม’’ติ สกลนคเร เอกโกลาหลํ อโหสิฯ อถ เสนาปติอาทโย ราชวลฺลภา จ นาครา จ โอโรธา จ สพฺเพ สนฺนิปติตฺวา ราชานํ วาเรนฺตา ติสฺโส คาถา อโวจุํ –

[58]

‘‘มา โน เทว อทา จกฺขุํ, มา โน สพฺเพ ปรากริ;

ธนํ เทหิ มหาราช, มุตฺตา เวฬุริยา พหูฯ

[59]

‘‘ยุตฺเต เทว รเถ เทหิ, อาชานีเย จลงฺกเต;

นาเค เทหิ มหาราช, เหมกปฺปนวาสเสฯ

[60]

‘‘ยถา ตํ สิวโย สพฺเพ, สโยคฺคา สรถา สทา;

สมนฺตา ปริกิเรยฺยุํ, เอวํ เทหิ รเถสภา’’ติฯ

ตตฺถ ปรากรีติ ปริจฺจชิฯ อกฺขีสุ หิ ทินฺเนสุ รชฺชํ ตฺวํ น กาเรสฺสสิ, อญฺโญ ราชา ภวิสฺสติ, เอวํ ตยา มยํ ปริจฺจตฺตา นาม ภวิสฺสามาติ อธิปฺปาเยเนวมาหํสุฯ ปริกิเรยฺยุนฺติ ปริวาเรยฺยุํฯ เอวํ เทหีติ ยถา ตํ อวิกลจกฺขุํ สิวโย ปริวาเรยฺยุํ, เอวํ พาหิรธนเมวสฺส เทหิ, มา อกฺขีนิฯ อกฺขีสุ หิ ทินฺเนสุ น ตํ สิวโย ปริวาเรสฺสนฺตีติฯ

อถ ราชา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[61]

‘‘โย เว ทสฺสนฺติ วตฺวาน, อทาเน กุรุเต มโน;

ภูมฺยํ โส ปติตํ ปาสํ, คีวายํ ปฏิมุญฺจติฯ

[62]

‘‘โย เว ทสฺสนฺติ วตฺวานํ, อทาเน กุรุเต มโน;

ปาปา ปาปตโร โหติ, สมฺปตฺโต ยมสาธนํฯ

[63]

‘‘ยญฺหิ ยาเจ ตญฺหิ ทเท, ยํ น ยาเจ น ตํ ทเท;

สฺวาหํ ตเมว ทสฺสามิ, ยํ มํ ยาจติ พฺราหฺมโณ’’ติฯ

ตตฺถ ปฏิมุญฺจตีติ ปเวเสติฯ ปาปา ปาปตโรติ ลามกาปิ ลามกตโร นาม โหติฯ สมฺปตฺโต ยมสาธนนฺติ ยมสฺส อาณาปวตฺติฏฺฐานํ อุสฺสทนิรยํ เอส ปตฺโตเยว นาม โหติฯ ยญฺหิ ยาเจติ ยํ ยาจโก ยาเจยฺย, ทายโกปิ ตเมว ทเทยฺย, น อยาจิตํ, อยญฺจ พฺราหฺมโณ มํ จกฺขุํ ยาจติ, น มุตฺตาทิกํ ธนํ, ตเทวสฺสาหํ ทสฺสามีติ วทติฯ

อถ นํ อมจฺจา ‘‘กิํ ปตฺเถตฺวา จกฺขูนิ เทสี’’ติ ปุจฺฉนฺตา คาถมาหํสุ –

[64]

‘‘อายุํ นุ วณฺณํ นุ สุขํ พลํ นุ, กิํ ปตฺถยาโน นุ ชนินฺท เทสิ;

กถญฺหิ ราชา สิวินํ อนุตฺตโร, จกฺขูนิ ทชฺชา ปรโลกเหตู’’ติฯ

ตตฺถ ปรโลกเหตูติ มหาราช, กถํ นาม ตุมฺหาทิโส ปณฺฑิตปุริโส สนฺทิฏฺฐิกํ อิสฺสริยํ ปหาย ปรโลกเหตุ จกฺขูนิ ทเทยฺยาติฯ

อถ เนสํ กเถนฺโต ราชา คาถมาห –

[65]

‘‘น วาหเมตํ ยสสา ททามิ, น ปุตฺตมิจฺเฉ น ธนํ น รฏฺฐํ;

สตญฺจ ธมฺโม จริโต ปุราโณ, อิจฺเจว ทาเน รมเต มโน มมา’’ติฯ

ตตฺถ น วาหนฺติ น เว อหํฯ ยสสาติ ทิพฺพสฺส วา มานุสสฺส วา ยสสฺส การณาฯ น ปุตฺตมิจฺเฉติ อิมสฺส จกฺขุทานสฺส ผเลน เนวาหํ ปุตฺตํ อิจฺฉามิ, น ธนํ น รฏฺฐํ, อปิจ สตํ ปณฺฑิตานํ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ เอส อาจิณฺโณ สมาจิณฺโณ โปราณกมคฺโค, ยทิทํ ปารมีปูรณํ นามฯ น หิ ปารมิโย อปูเรตฺวา โพธิปลฺลงฺเก สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ นาม อตฺถิ, อหญฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺโธ ภวิตุกาโมฯ อิจฺเจว ทาเน รมเต มโน มมาติ อิมินา การเณน มม มโน ทาเนเยว นิรโตติ วทติฯ

สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสฺส จริยาปิฏกํ เทเสนฺโต ‘‘มยฺหํ ทฺวีหิ จกฺขูหิปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว ปิยตร’’นฺติ ทีเปตุํ อาห –

‘‘น เม เทสฺสา อุโภ จกฺขู, อตฺตานํ เม น เทสฺสิยํ;

สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา จกฺขุํ อทาสห’’นฺติฯ (จริยา. 1.66);

มหาสตฺตสฺส ปน กถํ สุตฺวา อมจฺเจสุ อปฺปฏิภาเณสุ ฐิเตสุ มหาสตฺโต สีวิกํ เวชฺชํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

[66]

‘‘สขา จ มิตฺโต จ มมาสิ สีวิก, สุสิกฺขิโต สาธุ กโรหิ เม วโจ;

อุทฺธริตฺวา จกฺขูนิ มมํ ชิคีสโต, หตฺเถสุ ฐเปหิ วนิพฺพกสฺสา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – สมฺม สีวิก, ตฺวํ มยฺหํ สหาโย จ มิตฺโต จ เวชฺชสิปฺเป จาสิ สุสิกฺขิโต, สาธุ เม วจนํ กโรหิฯ มม ชิคีสโต อุปธาเรนฺตสฺส โอโลเกนฺตสฺเสว ตาลมิญฺชํ วิย เม อกฺขีนิ อุทฺธริตฺวา อิมสฺส ยาจกสฺส หตฺเถสุ ฐเปหีติฯ

อถ นํ สีวิโก อาห ‘‘จกฺขุทานํ นาม ภาริยํ, อุปธาเรหิ, เทวา’’ติฯ สีวิก, อุปธาริตํ มยา, ตฺวํ มา ปปญฺจํ กโรหิ, มา มยา สทฺธิํ พหุํ กเถหีติฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อยุตฺตํ มาทิสสฺส สุสิกฺขิตสฺส เวชฺชสฺส รญฺโญ อกฺขีสุ สตฺถปาตน’’นฺติฯ

โส นานาเภสชฺชานิ ฆํสิตฺวา เภสชฺชจุณฺเณน นีลุปฺปลํ ปริภาเวตฺวา ทกฺขิณกฺขิํ อุปสิงฺฆาเปสิ, อกฺขิ ปริวตฺติ, ทุกฺขเวทนา อุปฺปชฺชิฯ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราช, ปฏิปากติกกรณํ มยฺหํ ภาโร’’ติฯ ‘‘อลญฺหิ ตาต มา ปปญฺจํ กรี’’ติฯ โส ปริภาเวตฺวา ปุน อุปสิงฺฆาเปสิ, อกฺขิ อกฺขิกูปโต มุจฺจิ, พลวตรา เวทนา อุทปาทิฯ ‘‘สลฺลกฺเขหิ มหาราช, สกฺโกมหํ ปฏิปากติกํ กาตุ’’นฺติฯ ‘‘มา ปปญฺจํ กรี’’ติฯ โส ตติยวาเร ขรตรํ ปริภาเวตฺวา อุปนาเมสิฯ อกฺขิ โอสธพเลน ปริพฺภมิตฺวา อกฺขิกูปโต นิกฺขมิตฺวา นฺหารุสุตฺตเกน โอลมฺพมานํ อฏฺฐาสิฯ สลฺลกฺเขหิ นรินฺท, ปุน ปากติกกรณํ มยฺหํ พลนฺติฯ มา ปปญฺจํ กรีติฯ อธิมตฺตา เวทนา อุทปาทิ, โลหิตํ ปคฺฆริ, นิวตฺถสาฏกา โลหิเตน เตมิํสุฯ โอโรธา จ อมจฺจา จ รญฺโญ ปาทมูเล ปติตฺวา ‘‘เทว อกฺขีนิ มา เทหี’’ติ มหาปริเทวํ ปริเทวิํสุฯ

ราชา เวทนํ อธิวาเสตฺวา ‘‘ตาต, มา ปปญฺจํ กรี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ วามหตฺเถน อกฺขิํ ธาเรตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน สตฺถกํ อาทาย อกฺขิสุตฺตกํ ฉินฺทิตฺวา อกฺขิํ คเหตฺวา มหาสตฺตสฺส หตฺเถ ฐเปสิฯ โส วามกฺขินา ทกฺขิณกฺขิํ โอโลเกตฺวา เวทนํ อธิวาเสตฺวา ‘‘เอหิ พฺราหฺมณา’’ติ พฺราหฺมณํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘มม อิโต อกฺขิโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน สพฺพญฺญุตญฺญาณกฺขิเมว ปิยตรํ, ตสฺส เม อิทํ ปจฺจโย โหตู’’ติ วตฺวา พฺราหฺมณสฺส อกฺขิํ อทาสิฯ โส ตํ อุกฺขิปิตฺวา อตฺตโน อกฺขิมฺหิ ฐเปสิฯ ตํ ตสฺสานุภาเวน วิกสิตนีลุปฺปลํ วิย หุตฺวา ปติฏฺฐาสิฯ มหาสตฺโต วามกฺขินา ตสฺส ตํ อกฺขิํ ทิสฺวา ‘‘อโห, สุทินฺนํ มยา อกฺขิทาน’’นฺติ อนฺโต สมุคฺคตาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุโฏ หุตฺวา อิตรมฺปิ อกฺขิํ อทาสิฯ สกฺโก ตมฺปิ อตฺตโน อกฺขิมฺหิ ฐเปตฺวา ราชนิเวสนา นิกฺขมิตฺวา มหาชนสฺส โอโลเกนฺตสฺเสว นครา นิกฺขมิตฺวา เทวโลกเมว คโตฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ทิยฑฺฒคาถมาห –

[67]

‘‘โจทิโต สิวิราเชน, สีวิโก วจนํกโร;

รญฺโญ จกฺขูนุทฺธริตฺวา, พฺราหฺมณสฺสูปนามยิ;

สจกฺขุ พฺราหฺมโณ อาสิ, อนฺโธ ราชา อุปาวิสี’’ติฯ

รญฺโญ น จิรสฺเสว อกฺขีนิ รุหิํสุ, รุหมานานิ จ อาวาฏภาวํ อปฺปตฺวา กมฺพลเคณฺฑุเกน วิย อุคฺคเตน มํสปิณฺเฑน ปูเรตฺวา จิตฺตกมฺมรูปสฺส วิย อกฺขีนิ อเหสุํ, เวทนา ปจฺฉิชฺชิฯ อถ มหาสตฺโต กติปาหํ ปาสาเท วสิตฺวา ‘‘กิํ อนฺธสฺส รชฺเชน, อมจฺจานํ รชฺชํ นิยฺยาเทตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘เอโก มุขโธวนาทิทายโก กปฺปิยการโกว มยฺหํ สนฺติเก ภวิสฺสติ, สรีรกิจฺจฏฺฐาเนสุปิ เม รชฺชุกํ พนฺธถา’’ติ วตฺวา สารถิํ อามนฺเตตฺวา ‘‘รถํ โยเชหี’’ติ อาหฯ อมจฺจา ปนสฺส รเถน คนฺตุํ อทตฺวา สุวณฺณสิวิกาย นํ เนตฺวา โปกฺขรณีตีเร นิสีทาเปตฺวา อารกฺขํ สํวิธาย ปฏิกฺกมิํสุฯ ราชา ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน อตฺตโน ทานํ อาวชฺเชสิฯ ตสฺมิํ ขเณ สกฺกสฺส อาสนํ อุณฺหํ อโหสิฯ โส อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ทิสฺวา ‘‘มหาราชสฺส วรํ ทตฺวา จกฺขุํ ปฏิปากติกํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส อวิทูเร อปราปรํ จงฺกมิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อิมา คาถา อาห –

[68]

‘‘ตโต โส กติปาหสฺส, อุปรูฬฺเหสุ จกฺขุสุ;

สูตํ อามนฺตยี ราชา, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒโนฯ

[69]

‘‘โยเชหิ สารถิ ยานํ, ยุตฺตญฺจ ปฏิเวทย;

อุยฺยานภูมิํ คจฺฉาม, โปกฺขรญฺโญ วนานิ จฯ

[70]

‘‘โส จ โปกฺขรณีตีเร, ปลฺลงฺเกน อุปาวิสิ;

ตสฺส สกฺโก ปาตุรหุ, เทวราชา สุชมฺปตี’’ติฯ

สกฺโกปิ มหาสตฺเตน ปทสทฺทํ สุตฺวา ‘‘โก เอโส’’ติ ปุฏฺโฐ คาถมาห –

[71]

‘‘สกฺโกหมสฺมิ เทวินฺโท, อาคโตสฺมิ ตวนฺติเก;

วรํ วรสฺสุ ราชีสิ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสี’’ติฯ –

เอวํ วุตฺเต ราชา คาถมาห –

[72]

‘‘ปหูตํ เม ธนํ สกฺก, พลํ โกโส จนปฺปโก;

อนฺธสฺส เม สโต ทานิ, มรณญฺเญว รุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ มรณญฺเญว รุจฺจตีติ เทวราช, อิทานิ มยฺหํ อนฺธภาเวน มรณเมว รุจฺจติ, ตํ เม เทหีติฯ

อถ นํ สกฺโก อาห ‘‘สิวิราช, กิํ ปน ตฺวํ มริตุกาโม หุตฺวา มรณํ โรเจสิ, อุทาหุ อนฺธภาเวนา’’ติ? ‘‘อนฺธภาเวน เทวา’’ติฯ ‘‘มหาราช, ทานํ นาม น เกวลํ สมฺปรายตฺถเมว ทียติ, ทิฏฺฐธมฺมตฺถายปิ ปจฺจโย โหติ, ตฺวญฺจ เอกํ จกฺขุํ ยาจิโต ทฺเว อทาสิ, เตน สจฺจกิริยํ กโรหี’’ติ กถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา อาห –

[73]

‘‘ยานิ สจฺจานิ ทฺวิปทินฺท, ตานิ ภาสสฺสุ ขตฺติย;

สจฺจํ เต ภณมานสฺส, ปุน จกฺขุ ภวิสฺสตี’’ติฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘สกฺก, สเจสิ มม จกฺขุํ ทาตุกาโม, อญฺญํ อุปายํ มา กริ, มม ทานนิสฺสนฺเทเนว เม จกฺขุ อุปฺปชฺชตู’’ติ วตฺวา สกฺเกน ‘‘มหาราช, อหํ สกฺโก เทวราชาปิ น ปเรสํ จกฺขุํ ทาตุํ สกฺโกมิ, ตยา ทินฺนทานสฺส ผเลเนว เต จกฺขุ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ มยา ทานํ สุทินฺน’’นฺติ วตฺวา สจฺจกิริยํ กโรนฺโต คาถมาห –

[74]

‘‘เย มํ ยาจิตุมายนฺติ, นานาโคตฺตา วนิพฺพกา;

โยปิ มํ ยาจเต ตตฺถ, โสปิ เม มนโส ปิโย;

เอเตน สจฺจวชฺเชน, จกฺขุ เม อุปปชฺชถา’’ติฯ

ตตฺถ เย มนฺติ เย มํ ยาจิตุํ อาคจฺฉนฺติ, เตสุ ยาจเกสุ อาคจฺฉนฺเตสุ โยปิ มํ ยาจเต, โสปิ เม มนโส ปิโยฯ เอเตนาติ สเจ มม สพฺเพปิ ยาจกา ปิยา, สจฺจเมเวตํ มยา วุตฺตํ, เอเตน เม สจฺจวจเนน เอกํ เม จกฺขุ อุปปชฺชถ อุปปชฺชตูติ อาหฯ

อถสฺส วจนานนฺตรเมว ปฐมํ จกฺขุ อุทปาทิฯ ตโต ทุติยสฺส อุปฺปชฺชนตฺถาย คาถาทฺวยมาห –

[75]

‘‘ยํ มํ โส ยาจิตุํ อาคา, เทหิ จกฺขุนฺติ พฺราหฺมโณ;

ตสฺส จกฺขูนิ ปาทาสิํ, พฺราหฺมณสฺส วนิพฺพโตฯ

[76]

‘‘ภิยฺโย มํ อาวิสี ปีติ, โสมนสฺสญฺจนปฺปกํ;

เอเตน สจฺจวชฺเชน, ทุติยํ เม อุปปชฺชถา’’ติฯ

ตตฺถ ยํ มนฺติ โย มํ ยาจติฯ โสติ โส จกฺขุวิกโล พฺราหฺมโณ ‘‘เทหิ เม จกฺขุ’’นฺติ ยาจิตุํ อาคโตฯ วนิพฺพโตติ ยาจนฺตสฺสฯ ภิยฺโย มํ อาวิสีติ พฺราหฺมณสฺส จกฺขูนิ ทตฺวา อนฺธกาลโต ปฏฺฐาย ตสฺมิํ อนฺธกาเล ตถารูปํ เวทนํ อคเณตฺวา ‘‘อโห สุทินฺนํ เม ทาน’’นฺติ ปจฺจเวกฺขนฺตํ มํ ภิยฺโย อติเรกตรา ปีติ อาวิสิ, มม หทยํ ปวิฏฺฐา, โสมนสฺสญฺจ มม อนนฺตํ อปริมาณํ อุปฺปชฺชิฯ เอเตนาติ สเจ มม ตทา อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปนฺนํ, สจฺจเมเวตํ มยา วุตฺตํ, เอเตน เม สจฺจวจเนน ทุติยมฺปิ จกฺขุ อุปปชฺชตูติ อาหฯ

ตงฺขณญฺเญว ทุติยมฺปิ จกฺขุ อุทปาทิฯ ตานิ ปนสฺส จกฺขูนิ เนว ปากติกานิ, น ทิพฺพานิฯ สกฺกพฺราหฺมณสฺส หิ ทินฺนํ จกฺขุํ ปุน ปากติกํ กาตุํ น สกฺกา, อุปหตวตฺถุโน จ ทิพฺพจกฺขุ นาม น อุปฺปชฺชติ, ตานิ ปนสฺส สจฺจปารมิตานุภาเวน สมฺภูตานิ จกฺขูนีติ วุตฺตานิฯ เตสํ อุปฺปตฺติสมกาลเมว สกฺกานุภาเวน สพฺพา ราชปริสา สนฺนิปติตาว อเหสุํฯ อถสฺส สกฺโก มหาชนมชฺเฌเยว ถุติํ กโรนฺโต คาถาทฺวยมาห –

[77]

‘‘ธมฺเมน ภาสิตา คาถา, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒน;

เอตานิ ตว เนตฺตานิ, ทิพฺพานิ ปฏิทิสฺสเรฯ

[78]

‘‘ติโรกุฏฺฏํ ติโรเสลํ, สมติคฺคยฺห ปพฺพตํ;

สมนฺตา โยชนสตํ, ทสฺสนํ อนุโภนฺตุ เต’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺเมน ภาสิตาติ มหาราช, อิมา เต คาถา ธมฺเมน สภาเวเนว ภาสิตาฯ ทิพฺพานีติ ทิพฺพานุภาวยุตฺตานิฯ ปฏิทิสฺสเรติ ปฏิทิสฺสนฺติฯ ติโรกุฏฺฏนฺติ มหาราช, อิมานิ เต จกฺขูนิ เทวตานํ จกฺขูนิ วิย ปรกุฏฺฏํ ปรเสลํ ยํกิญฺจิ ปพฺพตมฺปิ สมติคฺคยฺห อติกฺกมิตฺวา สมนฺตา ทส ทิสา โยชนสตํ รูปทสฺสนํ อนุโภนฺตุ สาเธนฺตูติ อตฺโถฯ

อิติ โส อากาเส ฐตฺวา มหาชนมชฺเฌ อิมา คาถา ภาสิตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ มหาสตฺตํ โอวทิตฺวา เทวโลกเมว คโตฯ มหาสตฺโตปิ มหาชนปริวุโต มหนฺเตน สกฺกาเรน นครํ ปวิสิตฺวา สุจนฺทกํ ปาสาทํ อภิรุหิฯ เตน จกฺขูนํ ปฏิลทฺธภาโว สกลสิวิรฏฺเฐ ปากโฏ ชาโตฯ

อถสฺส ทสฺสนตฺถํ สกลรฏฺฐวาสิโน พหุํ ปณฺณาการํ คเหตฺวา อาคมิํสุฯ มหาสตฺโต ‘‘อิมสฺมิํ มหาชนสนฺนิปาเต มม ทานํ วณฺณยิสฺสามี’’ติ ราชทฺวาเร มหามณฺฑปํ กาเรตฺวา สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสินฺโน นคเร เภริํ จราเปตฺวา สพฺพเสนิโย สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘อมฺโภ, สิวิรฏฺฐวาสิโน อิมานิ เม ทิพฺพจกฺขูนิ ทิสฺวา อิโต ปฏฺฐาย ทานํ อทตฺวา มา ภุญฺชถา’’ติ ธมฺมํ เทเสนฺโต จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[79]

‘‘โก นีธ วิตฺตํ น ทเทยฺย ยาจิโต, อปิ วิสิฏฺฐํ สุปิยมฺปิ อตฺตโน;

ตทิงฺฆ สพฺเพ สิวโย สมาคตา, ทิพฺพานิ เนตฺตานิ มมชฺช ปสฺสถฯ

[80]

‘‘ติโรกุฏฺฏํ ติโรเสลํ, สมติคฺคยฺห ปพฺพตํ;

สมนฺตา โยชนสตํ, ทสฺสนํ อนุโภนฺติ เมฯ

[81]

‘‘น จาคมตฺตา ปรมตฺถิ กิญฺจิ, มจฺจานํ อิธ ชีวิเต;

ทตฺวาน มานุสํ จกฺขุํ, ลทฺธํ เม จกฺขุํ อมานุสํฯ

[82]

‘‘เอตมฺปิ ทิสฺวา สิวโย, เทถ ทานานิ ภุญฺชถ;

ทตฺวา จ ภุตฺวา จ ยถานุภาวํ, อนินฺทิตา สคฺคมุเปถ ฐาน’’นฺติฯ

ตตฺถ โกนีธาติ โก นุ อิธฯ อปิ วิสิฏฺฐนฺติ อุตฺตมมฺปิ สมานํฯ จาคมตฺตาติ จาคปมาณโต อญฺญํ วรํ นาม นตฺถิฯ อิธ ชีวิเตติ อิมสฺมิํ ชีวโลเกฯ ‘‘อิธ ชีวต’’นฺติปิ ปาโฐ, อิมสฺมิํ โลเก ชีวมานานนฺติ อตฺโถฯ อมานุสนฺติ ทิพฺพจกฺขุ มยา ลทฺธํ, อิมินา การเณน เวทิตพฺพเมตํ ‘‘จาคโต อุตฺตมํ นาม นตฺถี’’ติฯ เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอตํ มยา ลทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ ทิสฺวาปิฯ

อิติ อิมาหิ จตูหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสตฺวา ตโต ปฏฺฐาย อนฺวทฺธมาสํ ปนฺนรสุโปสเถสุ มหาชนํ สนฺนิปาตาเปตฺวา นิจฺจํ อิมาหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสสิฯ ตํ สุตฺวา มหาชโน ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวโลกํ ปูเรนฺโตว อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, โปราณกปณฺฑิตา พาหิรทาเนน อสนฺตุฏฺฐา สมฺปตฺตยาจกานํ อตฺตโน จกฺขูนิ อุปฺปาเฏตฺวา อทํสู’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สีวิกเวชฺโช อานนฺโท อโหสิ, สกฺโก อนุรุทฺโธ อโหสิ, เสสปริสา พุทฺธปริสา, สิวิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สิวิชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[500] 4. สิรีมนฺตชาตกวณฺณนา

[83-103] ปญฺญายุเปตํ สิริยา วิหีนนฺติ อยํ สิรีมนฺตปญฺโห มหาอุมงฺเค (ชา. 2.22.590 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

สิรีมนฺตชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[501] 5. โรหณมิคชาตกวณฺณนา

เอเต ยูถา ปติยนฺตีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อายสฺมโต อานนฺทสฺส ชีวิตปริจฺจาคํ อารพฺภ กเถสิฯ โส ปนสฺส ชีวิตปริจฺจาโค อสีตินิปาเต จูฬหํสชาตเก (ชา. 2.21.1 อาทโย) ธนปาลทมเน อาวิ ภวิสฺสติฯ เอวํ เตนายสฺมตา สตฺถุ อตฺถาย ชีวิเต ปริจฺจตฺเต ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อายสฺมา อานนฺโท เสกฺขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต หุตฺวา ทสพลสฺสตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เขมา นามสฺส อคฺคมเหสี อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส มิคโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา สุวณฺณวณฺโณ อโหสิ โสภคฺคปฺปตฺโตฯ

กนิฏฺโฐปิสฺส จิตฺตมิโค นาม สุวณฺณวณฺโณว อโหสิ, กนิฏฺฐภคินีปิสฺส สุตนา นาม สุวณฺณวณฺณาว อโหสิฯ มหาสตฺโต ปน โรหโณ นาม มิคราชา อโหสิฯ โส หิมวนฺเต ทฺเว ปพฺพตราชิโย อติกฺกมิตฺวา ตติยาย อนฺตเร โรหณํ นาม สรํ นิสฺสาย อสีติมิคสหสฺสปริวาโร วาสํ กปฺเปสิฯ โส อนฺเธ ชิณฺเณ มาตาปิตโร โปเสสิฯ อเถโก พาราณสิโต อวิทูเร เนสาทคามวาสี เนสาทปุตฺโต หิมวนฺตํ ปวิฏฺโฐ มหาสตฺตํ ทิสฺวา อตฺตโน คามํ อาคนฺตฺวา อปรภาเค กาลํ กโรนฺโต ปุตฺตสฺสาโรเจสิ ‘‘ตาต, อมฺหากํ กมฺมภูมิยํ อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน สุวณฺณวณฺโณ มิโค วสติ, สเจ ราชา ปุจฺเฉยฺย, กเถยฺยาสี’’ติฯ

อเถกทิวสํ เขมา เทวี ปจฺจูสกาเล สุปินํ อทฺทสฯ เอวรูโป สุปิโน อโหสิ – สุวณฺณวณฺโณ มิโค อาคนฺตฺวา กญฺจนปีเฐ นิสีทิตฺวา สุวณฺณกิงฺกิณิกํ อาโกเฏนฺโต วิย มธุรสฺสเรน เทวิยา ธมฺมํ เทเสติ, สา สาธุการํ ทตฺวา ธมฺมํ สุณาติฯ มิโค ธมฺมกถาย อนิฏฺฐิตาย เอว อุฏฺฐาย คจฺฉติ, สา ‘‘มิคํ คณฺหถ คณฺหถา’’ติ วทนฺตีเยว ปพุชฺฌิฯ ปริจาริกาโย ตสฺสา สทฺทํ สุตฺวา ‘‘ปิหิตทฺวารวาตปานํ เคหํ วาตสฺสปิ โอกาโส นตฺถิ, อยฺยา, อิมาย เวลาย มิคํ คณฺหาเปตี’’ติ อวหสิํสุฯ สา ตสฺมิํ ขเณ ‘‘สุปิโน อย’’นฺติ ญตฺวา จินฺเตสิ ‘‘สุปิโนติ วุตฺเต ราชา อนาทโร ภวิสฺสติ, ‘โทหโฬ อุปฺปนฺโน’ติ วุตฺเต ปน อาทเรน ปริเยสิสฺสติ, สุวณฺณวณฺณสฺส มิคสฺส ธมฺมกถํ สุณิสฺสามี’’ติฯ สา คิลานาลยํ กตฺวา นิปชฺชิฯ ราชา อาคนฺตฺวา ‘‘ภทฺเท, กิํ เต อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, อญฺญํ นตฺถิ, โทหโฬ ปน เม อุปฺปนฺโน’’ติฯ ‘‘กิํ อิจฺฉสิ เทวี’’ติ? ‘‘สุวณฺณวณฺณสฺส ธมฺมิกมิคสฺส ธมฺมํ โสตุกามา เทวา’’ติฯ ‘‘ภทฺเท, ยํ นตฺถิ, ตตฺถ เต โทหโฬ อุปฺปนฺโน, สุวณฺณวณฺโณ นาม มิโคเยว นตฺถี’’ติฯ โส ‘‘สเจ น ลภามิ, อิเธว เม มรณ’’นฺติ รญฺโญ ปิฏฺฐิํ ทตฺวา นิปชฺชิฯ

ราชา ‘‘สเจ อตฺถิ, ลภิสฺสสี’’ติ ปริสมชฺเฌ นิสีทิตฺวา โมรชาตเก (ชา. 1.2.17 อาทโย) วุตฺตนเยเนว อมจฺเจ จ พฺราหฺมเณ จ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สุวณฺณวณฺณา มิคา นาม โหนฺตี’’ติ สุตฺวา ลุทฺทเก สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘เอวรูโป มิโค เกน ทิฏฺโฐ, เกน สุโต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เตน เนสาทปุตฺเตน ปิตุ สนฺติกา สุตนิยาเมน กถิเต ‘‘สมฺม, ตสฺส เต มิคสฺส อานีตกาเล มหนฺตํ สกฺการํ กริสฺสามิ, คจฺฉ อาเนหิ น’’นฺติ วตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา ตํ เปเสสิฯ โสปิ ‘‘สจาหํ, เทว, ตํ อาเนตุํ น สกฺขิสฺสามิ, จมฺมมสฺส อาเนสฺสามิ, ตํ อาเนตุํ อสกฺโกนฺโต โลมานิปิสฺส อาเนสฺสามิ, ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถา’’ติ วตฺวา อตฺตโน นิเวสนํ คนฺตฺวา ปุตฺตทารสฺส ปริพฺพยํ ทตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ มิคราชานํ ทิสฺวา ‘‘กสฺมิํ นุ โข ฐาเน ปาสํ โอฑฺเฑตฺวา อิมํ มิคราชานํ คณฺหิตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ วีมํสนฺโต ปานียติตฺเถ โอกาสํ ปสฺสิฯ โส ทฬฺหํ จมฺมโยตฺตํ วฏฺเฏตฺวา มหาสตฺตสฺส ปานียปิวนฏฺฐาเน ยฏฺฐิปาสํ โอฑฺเฑสิฯ

ปุนทิวเส มหาสตฺโต อสีติยา มิคสหสฺเสหิ สทฺธิํ โคจรํ จริตฺวา ‘‘ปกติติตฺเถเยว ปานียํ ปิวิสฺสามี’’ติ ตตฺถ คนฺตฺวา โอตรนฺโตเยว ปาเส พชฺฌิฯ โส ‘‘สจาหํ อิทาเนว พทฺธรวํ รวิสฺสามิ, ญาติคณา ปานียํ อปิวิตฺวาว ภีตา ปลายิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา ยฏฺฐิยํ อลฺลียิตฺวา อตฺตโน วเส วตฺเตตฺวา ปานียํ ปิวนฺโต วิย อโหสิฯ อถ อสีติยา มิคสหสฺสานํ ปานียํ ปิวิตฺวา อุตฺตริตฺวา ฐิตกาเล ‘‘ปาสํ ฉินฺทิสฺสามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ อากฑฺฒิฯ ปฐมวาเร จมฺมํ ฉิชฺชิ, ทุติยวาเร มํสํ ฉิชฺชิ, ตติยวาเร นฺหารุํ ฉินฺทิตฺวา ปาโส อฏฺฐิํ อาหจฺจ อฏฺฐาสิฯ โส ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโต พทฺธรวํ รวิ, มิคคณา ภายิตฺวา ตีหิ ฆฏาหิ ปลายิํสุฯ จิตฺตมิโค ติณฺณมฺปิ ฆฏานํ อนฺตเร มหาสตฺตํ อทิสฺวา ‘‘อิทํ ภยํ อุปฺปชฺชมานํ มม ภาตุ อุปฺปนฺนํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา พทฺธํ ปสฺสิฯ อถ นํ มหาสตฺโต ทิสฺวา ‘‘ภาติก, มา อิธ ติฏฺฐ, สาสงฺกํ อิทํ ฐาน’’นฺติ วตฺวา อุยฺโยเชนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[104]

‘‘เอเต ยูถา ปติยนฺติ, ภีตา มรณสฺส จิตฺตก;

คจฺฉ ตุวมฺปิ มากงฺขิ, ชีวิสฺสนฺติ ตยา สหา’’ติฯ

ตตฺถ เอเตติ จกฺขุปถํ อติกฺกมิตฺวา ทูรคเต สนฺธายาหฯ ปติยนฺตีติ ปติคจฺฉนฺติ, ปลายนฺตีติ อตฺโถฯ จิตฺตกาติ ตํ อาลปติฯ ตยา สหาติ ตฺวํ เอเตสํ มม ฐาเน ฐตฺวา ราชา โหหิ, เอเต ตยา สทฺธิํ ชีวิสฺสนฺตีติฯ

ตโต อุภินฺนมฺปิ ติสฺโส เอกนฺตริกคาถาโย โหนฺติ –

[105]

‘‘นาหํ โรหณ คจฺฉามิ, หทยํ เม อวกสฺสติ;

น ตํ อหํ ชหิสฺสามิ, อิธ หิสฺสามิ ชีวิตํฯ

[106]

‘‘เต หิ นูน มริสฺสนฺติ, อนฺธา อปริณายกา;

คจฺฉ ตุวมฺปิ มากงฺขิ, ชีวิสฺสนฺติ ตยา สหฯ

[107]

‘‘นาหํ โรหณ คจฺฉามิ, หทยํ เม อวกสฺสติ;

น ตํ พทฺธํ ชหิสฺสามิ, อิธ หิสฺสามิ ชีวิต’’นฺติฯ

ตตฺถ โรหณาติ มหาสตฺตํ นาเมนาลปติฯ อวกสฺสตีติ กฑฺฒยติ, โสเกน วา กฑฺฒียติ เต หิ นูนาติ เต อมฺหากํ มาตาปิตโร เอกํเสเนว ทฺวีสุปิ อมฺเหสุ อิธ มเตสุ อปริณายกา หุตฺวา อปฺปฏิชคฺคิยมานา สุสฺสิตฺวา มริสฺสนฺติ, ตสฺมา ภาติก จิตฺตก, คจฺฉ ตุวํ, ตยา สห เต ชีวิสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ อิธ หิสฺสามีติ อิมสฺมิํเยว ฐาเน ชีวิตํ ชหิสฺสามีติฯ

อิติ วตฺวา โพธิสตฺตสฺส ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ตํ สนฺธาเรตฺวา อสฺสาเสนฺโต อฏฺฐาสิฯ สุตนาปิ มิคโปติกา ปลายิตฺวา มิคานํ อนฺตเร อุโภ ภาติเก อปสฺสนฺตี ‘‘อิทํ ภยํ มม ภาติกานํ อุปฺปนฺนํ ภวิสฺสตี’’ติ นิวตฺติตฺวา เตสํ สนฺติกํ อาคตาฯ นํ อาคจฺฉนฺติํ ทิสฺวา มหาสตฺโต ปญฺจมํ คาถมาห –

[108]

‘‘คจฺฉ ภีรุ ปลายสฺสุ, กูเฏ พทฺโธสฺมิ อายเส;

คจฺฉ ตุวมฺปิ มากงฺขิ, ชีวิสฺสนฺติ ตยา สหา’’ติฯ

ตตฺถ ภีรูติ มาตุคาโม นาม อปฺปมตฺตเกนปิ ภายติ, เตน นํ เอวํ อาลปติฯ กูเฏติ ปฏิจฺฉนฺนปาเสฯ อายเสติ โส หิ อนฺโตอุทเก อยกฺขนฺธํ โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ สารทารุํ ยฏฺฐิํ พนฺธิตฺวา โอฑฺฑิโต, ตสฺมา เอวมาหฯ ตยา สหาติ เต อสีติสหสฺสา มิคา ตยา สทฺธิํ ชีวิสฺสนฺตีติฯ

ตโต ปรํ ปุริมนเยเนว ติสฺโส คาถา โหนฺติ –

[109]

‘‘นาหํ โรหณ คจฺฉามิ, หทยํ เม อวกสฺสติ;

น ตํ อหํ ชหิสฺสามิ, อิธ หิสฺสามิ ชีวิตํฯ

[110]

‘‘เต หิ นูน มริสฺสนฺติ, อนฺธา อปริณายกา;

คจฺฉ ตุวมฺปิ มากงฺขิ, ชีวิสฺสนฺติ ตยา สหฯ

[111]

‘‘นาหํ โรหณ คจฺฉามิ, หทยํ เม อวกสฺสติ;

น ตํ พทฺธํ ชหิสฺสามิ, อิธ หิสฺสามิ ชีวิต’’นฺติฯ

ตตฺถ เต หิ นูนาติ อิธาปิ มาตาปิตโรเยว สนฺธายาหฯ

สาปิ ตเถว ปฏิกฺขิปิตฺวา มหาสตฺตสฺส วามปสฺสํ นิสฺสาย อสฺสาสยมานา อฏฺฐาสิฯ ลุทฺโทปิ เต มิเค ปลายนฺเต ทิสฺวา พทฺธรวญฺจ สุตฺวา ‘‘พทฺโธ ภวิสฺสติ มิคราชา’’ติ ทฬฺหํ กจฺฉํ พนฺธิตฺวา มิคมารณสตฺติํ อาทาย เวเคนาคจฺฉิฯ มหาสตฺโต ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา นวมํ คาถมาห –

[112]

‘‘อยํ โส ลุทฺทโก เอติ, ลุทฺทรูโป สหาวุโธ;

โย โน วธิสฺสติ อชฺช, อุสุนา สตฺติยา อปี’’ติฯ

ตตฺถ ลุทฺทรูโปติ ทารุณชาติโกฯ สตฺติยา อปีติ สตฺติยาปิ โน ปหริตฺวา วธิสฺสติ, ตสฺมา ยาว โส นาคจฺฉติ, ตาว ปลายถาติฯ

ตํ ทิสฺวาปิ จิตฺตมิโค น ปลายิฯ สุตนา ปน สกภาเวน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตี มรณภยภีตา โถกํ ปลายิตฺวา – ‘‘อหํ ทฺเว ภาติเก ปหาย กุหิํ ปลายิสฺสามี’’ติ อตฺตโน ชีวิตํ ชหิตฺวา นลาเฏน มจฺจุํ อาทาย ปุนาคนฺตฺวา ภาตุ วามปสฺเส อฏฺฐาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ทสมํ คาถมาห –

[113]

‘‘สา มุหุตฺตํ ปลายิตฺวา, ภยฏฺฏา ภยตชฺชิตา;

สุทุกฺกรํ อกรา ภีรุ, มรณายูปนิวตฺตถา’’ติฯ

ตตฺถ มรณายูปนิวตฺตถาติ มรณตฺถาย อุปนิวตฺติฯ

ลุทฺโทปิ อาคนฺตฺวา เต ตโย ชเน เอกโต ฐิเต ทิสฺวา เมตฺตจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา เอกกุจฺฉิยํ นิพฺพตฺตภาตโร วิย เต มญฺญมาโน จินฺเตสิ ‘‘มิคราชา, ตาว ปาเส พทฺโธ, อิเม ปน ทฺเว ชนา หิโรตฺตปฺปพนฺธเนน พทฺธา, กิํ นุ โข อิเม เอตสฺส โหนฺตี’’ติ? อถ นํ ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –

[114]

‘‘กิํ นุ เตเม มิคา โหนฺติ, มุตฺตา พทฺธํ อุปาสเร;

น ตํ จชิตุมิจฺฉนฺติ, ชีวิตสฺสปิ การณา’’ติฯ

ตตฺถ กิํ นุ เตเมติ กิํ นุ เต อิเมฯ อุปาสเรติ อุปาสนฺติฯ

อถสฺส โพธิสตฺโต อาจิกฺขิ –

[115]

‘‘ภาตโร โหนฺติ เม ลุทฺท, โสทริยา เอกมาตุกา;

น มํ จชิตุมิจฺฉนฺติ, ชีวิตสฺสปิ การณา’’ติฯ

โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย มุทุจิตฺโต อโหสิฯ จิตฺตมิคราชา ตสฺส มุทุจิตฺตภาวํ ญตฺวา ‘‘สมฺม ลุทฺทก, มา ตฺวํ เอตํ มิคราชานํ ‘มิคมตฺโตเยวา’ติ มญฺญิตฺถ, อยญฺหิ อสีติยา มิคสหสฺสานํ ราชา สีลาจารสมฺปนฺโน สพฺพสตฺเตสุ มุทุจิตฺโต มหาปญฺโญ อนฺเธ ชิณฺเณ มาตาปิตโร โปเสติฯ สเจ ตฺวํ เอวรูปํ ธมฺมิกํ มิคํ มาเรสิ, เอตํ มาเรนฺโต มาตาปิตโร จ โน มญฺจ ภคินิญฺจ เมติ อมฺเห ปญฺจปิ ชเน มาเรสิเยวฯ มยฺหํ ปน ภาตุ ชีวิตํ เทนฺโต ปญฺจนฺนมฺปิ ชนานํ ชีวิตทายโกสี’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[116]

‘‘เต หิ นูน มริสฺสนฺติ, อนฺธา อปริณายกา;

ปญฺจนฺนํ ชีวิตํ เทหิ, ภาตรํ มุญฺจ ลุทฺทกา’’ติฯ

โส ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ‘‘มา ภายิ สามี’’ติ วตฺวา อนนฺตรํ คาถมาห –

[117]

‘‘โส โว อหํ ปโมกฺขามิ, มาตาเปตฺติภรํ มิคํ;

นนฺทนฺตุ มาตาปิตโร, มุตฺตํ ทิสฺวา มหามิค’’นฺติฯ

ตตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํฯ มุตฺตนฺติ พนฺธนา มุตฺตํ ปสฺสิตฺวาฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา จินฺเตสิ ‘‘รญฺญา ทินฺนยโส มยฺหํ กิํ กริสฺสติ, สจาหํ อิมํ มิคราชานํ วธิสฺสามิ, อยํ วา เม ปถวี ภิชฺชิตฺวา วิวรํ ทสฺสติ, อสนิ วา เม มตฺถเก ปติสฺสติ, วิสฺสชฺเชสฺสามิ น’’นฺติฯ โส มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยฏฺฐิํ ปาเตตฺวา จมฺมโยตฺตํ ฉินฺทิตฺวา มิคราชานํ อาลิงฺคิตฺวา อุทกปริยนฺเต นิปชฺชาเปตฺวา มุทุจิตฺเตน สณิกํ ปาสา โมเจตฺวา นฺหารูหิ นฺหารุํ, มํเสน มํสํ, จมฺเมน จมฺมํ สโมธาเนตฺวา อุทเกน โลหิตํ โธวิตฺวา เมตฺตจิตฺเตน ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชิฯ ตสฺส เมตฺตานุภาเวเนว มหาสตฺตสฺส ปารมิตานุภาเวน จ สพฺพานิ นฺหารุมํสจมฺมานิ สนฺธียิํสุ, ปาโท สญฺฉนฺนฉวิ สญฺฉนฺนโลโม อโหสิ, อสุกฏฺฐาเน พทฺโธ อโหสีติปิ น ปญฺญายิฯ มหาสตฺโต สุขปฺปตฺโต หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตํ ทิสฺวา จิตฺตมิโค โสมนสฺสชาโต ลุทฺทสฺส อนุโมทนํ กโรนฺโต คาถมาห –

[118]

‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ ญาติภิ;

ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา มหามิค’’นฺติฯ

อถ มหาสตฺโต ‘‘กิํ นุ โข เอส ลุทฺโท มํ คณฺหนฺโต อตฺตโน กาเมน คณฺหิ, อุทาหุ อญฺญสฺส อาณตฺติยา’’ติ จินฺเตตฺวา คหิตการณํ ปุจฺฉิฯ ลุทฺทปุตฺโต อาห – ‘‘สามิ, น มยฺหํ ตุมฺเหหิ กมฺมํ อตฺถิ, รญฺโญ ปน อคฺคมเหสี เขมา นาม ตุมฺหากํ ธมฺมกถํ โสตุกามา, ตทตฺถาย รญฺโญ อาณตฺติยา ตฺวํ มยา คหิโต’’ติฯ สมฺม, เอวํ สนฺเต มํ วิสฺสชฺเชนฺโต อติทุกฺกรํ กโรสิ, เอหิ มํ เนตฺวา รญฺโญ ทสฺเสหิ, เทวิยา ธมฺมํ กเถสฺสามีติฯ สามิ, ราชาโน นาม กกฺขฬา, โก ชานาติ, กิํ ภวิสฺสติ, มยฺหํ รญฺญา ทินฺนยเสน กมฺมํ นตฺถิ, คจฺฉ ตฺวํ ยถาสุขนฺติฯ ปุน มหาสตฺโต ‘‘อิมินา มํ วิสฺสชฺเชนฺเตน อติทุกฺกรํ กตํ, ยสปฏิลาภสฺส อุปายมสฺส กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สมฺม, ปิฏฺฐิํ ตาว เม หตฺเถน ปริมชฺชา’’ติ อาหฯ ‘‘โส ปริมชฺชิ, หตฺโถ สุวณฺณวณฺเณหิ โลเมหิ ปูริ’’ฯ ‘‘สามิ, อิเมหิ โลเมหิ กิํ กาโรมี’’ติฯ

‘‘สมฺม, อิมานิ หริตฺวา รญฺโญ จ เทวิยา จ ทสฺเสตฺวา ‘อิมานิ ตสฺส สุวณฺณวณฺณมิคสฺส โลมานี’ติ วตฺวา มม ฐาเน ฐตฺวา อิมาหิ คาถาหิ เทวิยา ธมฺมํ เทเสหิ, ตํ สุตฺวาเยว จสฺสา โทหโฬ ปฏิปฺปสฺสมฺภิสฺสตี’’ติ ฯ ‘‘ธมฺมํ จร มหาราชา’’ติ ทส ธมฺมจริยคาถา อุคฺคณฺหาเปตฺวา ปญฺจ สีลานิ ทตฺวา อปฺปมาเทน โอวทิตฺวา อุยฺโยเชสิฯ ลุทฺทปุตฺโต มหาสตฺตํ อาจริยฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ ฐาเนสุ วนฺทิตฺวา โลมานิ ปทุมินิปตฺเตน คเหตฺวา ปกฺกามิฯ เตปิ ตโย ชนา โถกํ อนุคนฺตฺวา มุเขน โคจรญฺจ ปานียญฺจ คเหตฺวา มาตาปิตูนํ สนฺติกํ คมิํสุฯ มาตาปิตโร ‘‘ตาต โรหณ, ตฺวํ กิร ปาเส พทฺโธ กถํ มุตฺโตสี’’ติ ปุจฺฉนฺตา คาถมาหํสุ –

[119]

‘‘กถํ ตฺวํ ปโมกฺโข อาสิ, อุปนีตสฺมิ ชีวิเต;

กถํ ปุตฺต อโมเจสิ, กูฏปาสมฺห ลุทฺทโก’’ติฯ

ตตฺถ อุปนีตสฺมีติ ตว ชีวิเต มรณสนฺติกํ อุปนีเต กถํ ปโมกฺโข อาสิฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[120]

‘‘ภณํ กณฺณสุขํ วาจํ, หทยงฺคํ หทยสฺสิตํ;

สุภาสิตาหิ วาจาหิ, จิตฺตโก มํ อโมจยิฯ

[121]

‘‘ภณํ กณฺณสุขํ วาจํ, หทยงฺคํ หทยสฺสิตํ;

สุภาสิตาหิ วาจาหิ, สุตนา มํ อโมจยิฯ

[122]

‘‘สุตฺวา กณฺณสุขํ วาจํ, หทยงฺคํ หทยสฺสิตํ;

สุภาสิตานิ สุตฺวาน, ลุทฺทโก มํ อโมจยี’’ติฯ

ตตฺถ ภณนฺติ ภณนฺโตฯ หทยงฺคนฺติ หทยงฺคมํฯ ทุติยคาถาย ภณนฺติ ภณมานาฯ สุตฺวาติ โส อิเมสํ อุภินฺนํ วาจํ สุตฺวาฯ

อถสฺส มาตาปิตโร อนุโมทนฺตา อาหํสุ –

[123]

‘‘เอวํ อานนฺทิโต โหตุ, สห ทาเรหิ ลุทฺทโก;

ยถา มยชฺช นนฺทาม, ทิสฺวา โรหณมาคต’’นฺติฯ

ลุทฺโทปิ อรญฺญา นิกฺขมิตฺวา ราชกุลํ คนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ ตํ ทิสฺวา ราชา คาถมาห –

[124]

‘‘นนุ ตฺวํ อวจ ลุทฺท, ‘มิคจมฺมานิ อาหริํ’;

อถ เกน นุ วณฺเณน, มิคจมฺมานิ นาหรี’’ติฯ

ตตฺถ มิคจมฺมานีติ มิคํ วา จมฺมํ วาฯ อาหรินฺติ อาหริสฺสามิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อมฺโภ ลุทฺท, นนุ ตฺวํ เอวํ อวจ ‘‘มิคํ อาเนตุํ อสกฺโกนฺโต จมฺมํ อาหริสฺสามิ, ตํ อสกฺโกนฺโต โลมานี’’ติ, โส ตฺวํ เกน การเณน เนว มิคํ, น มิคจมฺมํ อาหรีติ?

ตํ สุตฺวา ลุทฺโท คาถมาห –

[125]

‘‘อาคมา เจว หตฺถตฺถํ, กูฏปาสญฺจ โส มิโค;

อพชฺฌิ ตํ มิคราชํ, ตญฺจ มุตฺตา อุปาสเรฯ

[126]

‘‘ตสฺส เม อหุ สํเวโค, อพฺภุโต โลมหํสโน;

อิมญฺจาหํ มิคํ หญฺเญ, อชฺช หิสฺสามิ ชีวิต’’นฺติฯ

ตตฺถ อาคมาติ มหาราช, โส มิโค มม หตฺถตฺถํ หตฺถปาสญฺเจว มยา โอฑฺฑิตํ กูฏปาสญฺจ อาคโต, ตสฺมิญฺจ กูฏปาเส อพชฺฌิฯ ตญฺจ มุตฺตา อุปาสเรติ ตญฺจ พทฺธํ อปเร มุตฺตา อพทฺธาว ทฺเว มิคา อสฺสาเสนฺตา ตํ นิสฺสาย อฏฺฐํสุฯ อพฺภุโตติ ปุพฺเพ อภูตปุพฺโพฯ อิมญฺจาหนฺติ อถ เม สํวิคฺคสฺส เอตทโหสิ ‘‘สเจ อหํ อิมํ มิคํ หนิสฺสามิ, อชฺเชว อิมสฺมิํเยว ฐาเน ชีวิตํ ชหิสฺสามี’’ติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา อาห –

[127]

‘‘กีทิสา เต มิคา ลุทฺท, กีทิสา ธมฺมิกา มิคา;

กถํวณฺณา กถํสีลา, พาฬฺหํ โข เน ปสํสสี’’ติฯ

อิทํ โส ราชา วิมฺหยวเสน ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉติฯ ตํ สุตฺวา ลุทฺโท คาถมาห –

[128]

‘‘โอทาตสิงฺคา สุจิวาลา, ชาตรูปตจูปมา;

ปาทา โลหิตกา เตสํ, อญฺชิตกฺขา มโนรมา’’ติฯ

ตตฺถ โอทาตสิงฺคาติ รชตทามสทิสสิงฺคาฯ สุจิวาลาติ จามริวาลสทิเสน สุจินา วาเลน สมนฺนาคตาฯ โลหิตกาติ รตฺตนขา ปวาฬสทิสาฯ ปาทาติ ขุรปริยนฺตาฯ อญฺชิตกฺขาติ อญฺชิเตหิ วิย วิสุทฺธปญฺจปสาเทหิ อกฺขีหิ สมนฺนาคตาฯ

อิติ โส กเถนฺโตว มหาสตฺตสฺส สุวณฺณวณฺณานิ โลมานิ รญฺโญ หตฺเถ ฐเปตฺวา เตสํ มิคานํ สรีรวณฺณํ ปกาเสนฺโต คาถมาห –

[129]

‘‘เอทิสา เต มิคา เทว, เอทิสา ธมฺมิกา มิคา;

มาตาเปตฺติภรา เทว, น เต โส อภิหาริตุ’’นฺติฯ

ตตฺถ มาตาเปตฺติภราติ ชิณฺเณ อนฺเธ มาตาปิตโร โปเสนฺติ, เอตาทิสา เนสํ ธมฺมิกตาฯ น เต โส อภิหาริตุนฺติ โส มิคราชา น สกฺกา เกนจิ ตว ปณฺณาการตฺถาย อภิหริตุนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อภิหารยิ’’นฺติปิ ปาโฐ, โส อหํ ตํ เต ปณฺณาการตฺถาย นาภิหารยิํ น อาหรินฺติ อตฺโถฯ

อิติ โส มหาสตฺตสฺส จ จิตฺตมิคสฺส จ สุตนาย มิคโปติกาย จ คุณํ กเถตฺวา ‘‘มหาราช, อหํ เตน มิครญฺญา ‘อตฺตโน โลมานิ ทสฺเสตฺวา มม ฐาเน ฐตฺวา ทสหิ ราชธมฺมจริยคาถาหิ เทวิยา ธมฺมํ กเถยฺยาสี’ติ อุคฺคณฺหาปิโต อาณตฺโต’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา ราชา นํ นฺหาเปตฺวา อหตวตฺถานิ นิวาเสตฺวา สตฺตรตนขจิเต ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา สยํ เทวิยา สทฺธิํ นีจาสเน เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ตํ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ยาจติฯ โส ธมฺมํ เทเสนฺโต อาห –

‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติย;

อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิฯ

‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, ปุตฺตทาเรสุ ขตฺติย;

อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิฯ

‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มิตฺตามจฺเจสุ ขตฺติย;

อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิฯ

‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, วาหเนสุ พเลสุ จ;

อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิฯ

‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, คาเมสุ นิคเมสุ จ;

อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิฯ

‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, รฏฺเฐสุ ชนปเทสุ จ;

อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิฯ

‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สมณพฺราหฺมเณสุ จ;

อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิฯ

‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, มิคปกฺขีสุ ขตฺติย;

อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิฯ

‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, ธมฺโม จิณฺโณ สุขาวโห;

อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ราช สคฺคํ คมิสฺสสิฯ

‘‘ธมฺมํ จร มหาราช, สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา;

สุจิณฺเณน ทิวํ ปตฺตา, มา ธมฺมํ ราช ปามโท’’ติฯ (ชา. 2.18.114-123);

อิติ เนสาทปุตฺโต มหาสตฺเตน เทสิตนิยาเมน อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสสิฯ มหาชโน สาธุการสหสฺสานิ ปวตฺเตสิฯ ธมฺมกถํ สุตฺวาเยว เทวิยา โทหโฬ ปฏิปฺปสฺสมฺภิฯ ราชา ตุสฺสิตฺวา ลุทฺทปุตฺตํ มหนฺเตน ยเสน สนฺตปฺเปนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[130]

‘‘ทมฺมิ นิกฺขสตํ ลุทฺท, ถูลญฺจ มณิกุณฺฑลํ;

จตุสฺสทญฺจ ปลฺลงฺกํ, อุมาปุปฺผสรินฺนิภํฯ

[131]

‘‘ทฺเว จ สาทิสิโย ภริยา, อุสภญฺจ ควํ สตํ;

ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสฺสํ, พหุกาโร เมสิ ลุทฺทกฯ

[132]

‘‘กสิวาณิชฺชา อิณทานํ, อุจฺฉาจริยา จ ลุทฺทก;

เอเตน ทารํ โปเสหิ, มา ปาปํ อกรี ปุนา’’ติฯ

ตตฺถ ถูลนฺติ มหคฺฆํ มณิกุณฺฑลปสาธนญฺจ เต ทมฺมิฯ จตุสฺสทนฺติ จตุรุสฺสทํ, จตุอุสฺสีสกนฺติ อตฺโถฯ อุมาปุปฺผสรินฺนิภนฺติ นีลปจฺจตฺถรณตฺตา อุมาปุปฺผสทิสาย นิภาย โอภาเสน สมนฺนาคตํ, กาฬวณฺณทารุสารมยํ วาฯ สาทิสิโยติ อญฺญมญฺญํ รูเปน จ โภเคน จ สทิสาฯ อุสภญฺจ ควํ สตนฺติ อุสภํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ควํ สตญฺจ เต ทมฺมิฯ

กาเรสฺสนฺติ ทส ราชธมฺเม อโกเปนฺโต ธมฺเมเนว รชฺชํ กาเรสฺสามิฯ พหุกาโร เมสีติ สุวณฺณวณฺณสฺส มิครญฺโญ ฐาเน ฐตฺวา ธมฺมสฺส เทสิตตฺตา ตฺวํ มม พหุปกาโร, มิคราเชน วุตฺตนิยาเมเนว เต อหํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาปิโตฯ กสิวาณิชฺชาติ สมฺม ลุทฺทก, อหมฺปิ มิคราชานํ อทิสฺวา ตสฺส วจนเมว สุตฺวา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐิโต, ตฺวมฺปิ อิโต ปฏฺฐาย สีลวา โหหิ, ยานิ ตานิ กสิวาณิชฺชานิ อิณทานํ อุญฺฉาจริยาติ อาชีวมุขานิ, เอเตเนว สมฺมาอาชีเวน ตว ปุตฺตทารํ โปเสหิ, มา ปุน ปาปํ กรีติฯ

โส รญฺโญ กถํ สุตฺวา ‘‘น เม ฆราวาเสนตฺโถ, ปพฺพชฺชํ เม อนุชานาถ เทวา’’ติ อนุชานาเปตฺวา รญฺญา ทินฺนธนํ ปุตฺตทารสฺส ทตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ ราชาปิ มหาสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา สคฺคปุรํ ปูเรสิ, ตสฺส โอวาโท วสฺสสหสฺสํ ปวตฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ ภิกฺขเว ปุพฺเพปิ มมตฺถาย อานนฺเทน ชีวิตํ ปริจฺจตฺตเมวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ลุทฺโท ฉนฺโน อโหสิ, ราชา สาริปุตฺโต, เทวี เขมา ภิกฺขุนี, มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ, สุตนา อุปฺปลวณฺณา, จิตฺตมิโค อานนฺโท, อสีติ มิคสหสฺสานิ สากิยคโณ, โรหโณ มิคราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โรหณมิคชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[502] 6. จูฬหํสชาตกวณฺณนา

เอเต หํสา ปกฺกมนฺตีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อานนฺทเถรสฺส ชีวิตปริจฺจาคเมว อารพฺภ กเถสิฯ ตทาปิ หิ ธมฺมสภายํ เถรสฺส คุณกถํ กเถนฺเตสุ ภิกฺขูสุ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อานนฺเทน มมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจตฺตเมวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พหุปุตฺตโก นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ เขมา นามสฺส อคฺคมเหสี อโหสิฯ ตทา มหาสตฺโต สุวณฺณหํสโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา นวุติหํสสหสฺสปริวุโต จิตฺตกูเฏ วสิฯ ตทาปิ เทวี วุตฺตนเยเนว สุปินํ ทิสฺวา รญฺโญ สุวณฺณวณฺณหํสสฺส ธมฺมเทสนาสวนโทหฬํ อาโรเจสิฯ ราชาปิ อมจฺเจ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สุวณฺณวณฺณหํสา นาม จิตฺตกูฏปพฺพเต วสนฺตี’’ติ จ สุตฺวา เขมํ นาม สรํ กาเรตฺวา นานปฺปการานิ นิวาปธญฺญานิ โรปาเปตฺวา จตูสุ กณฺเณสุ เทวสิกํ อภยโฆสนํ โฆสาเปสิ, เอกญฺจ ลุทฺทปุตฺตํ หํสานํ คหณตฺถาย ปโยเชสิฯ ตสฺส ปโยชิตากาโร จ, เตน ตตฺถ สกุณานํ อุปปริกฺขิตภาโว จ, สุวณฺณหํสานํ อาคตกาเล รญฺโญ อาโรเจตฺวา ปาสานํ โอฑฺฑิตนิยาโม จ, มหาสตฺตสฺส ปาเส พทฺธนิยาโม จ, สุมุขสฺส หํสเสนาปติโน ตีสุ หํสฆฏาสุ ตํ อทิสฺวา นิวตฺตนญฺจ สพฺพํ มหาหํสชาตเก (ชา. 2.21.89 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ อิธาปิ มหาสตฺโต ยฏฺฐิปาเส พชฺฌิตฺวา ปาสยฏฺฐิยํ โอลมฺพนฺโตเยว คีวํ ปสาเรตฺวา หํสานํ คตมคฺคํ โอโลเกนฺโต สุมุขํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อาคตกาเล นํ วีมํสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺมิํ อาคเต ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[133]

‘‘เอเต หํสา ปกฺกมนฺติ, วกฺกงฺคา ภยเมริตา;

หริตฺตจ เหมวณฺณ, กามํ สุมุข ปกฺกมฯ

[134]

‘‘โอหาย มํ ญาติคณา, เอกํ ปาสวสํ คตํ;

อนเปกฺขมานา คจฺฉนฺติ, กิํ เอโก อวหิยฺยสิฯ

[135]

‘‘ปเตว ปตตํ เสฏฺฐ, นตฺถิ พทฺเธ สหายตา;

มา อนีฆาย หาเปสิ, กามํ สุมุข ปกฺกมา’’ติฯ

ตตฺถ ภยเมริตาติ ภเยริตา ภยตชฺชิตา ภยจลิตาฯ หริตฺตจ เหมวณฺณาติ ทฺวีหิปิ วจเนหิ ตเมวาลปติฯ กามนฺติ สุวณฺณตฺตจ, สุวณฺณวณฺณ, สุนฺทรมุข เอกํเสน ปกฺกมาหิเยว, กิํ เต อิธาคมเนนาติ วทติฯ โอหายาติ มํ ชหิตฺวา อุปฺปติตาฯ อนเปกฺขมานาติ เต มม ญาตกา มยิ อนเปกฺขาว คจฺฉนฺติฯ ปเตวาติ อุปฺปเตวฯ

มา อนีฆายาติ อิโต คนฺตฺวา ปตฺตพฺพาย นิทฺทุกฺขภาวาย วีริยํ มา หาเปสิฯ

ตโต สุมุโข ปงฺกปิฏฺเฐ นิสีทิตฺวา คาถมาห –

[136]

‘‘นาหํ ทุกฺขปเรโตติ, ธตรฏฺฐ ตุวํ ชเห;

ชีวิตํ มรณํ วา เม, ตยา สทฺธิํ ภวิสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ ทุกฺขปเรโตติ มหาราช, ‘‘ตฺวํ มรณทุกฺขปเรโต’’ติ เอตฺตเกเนว นาหํ ตํ ชหามิฯ

เอวํ สุมุเขน สีหนาเท กถิเต ธตรฏฺโฐ คาถมาห –

[137]

‘‘เอตทริยสฺส กลฺยาณํ, ยํ ตฺวํ สุมุข ภาสสิ;

ตญฺจ วีมํสมาโนหํ, ปตเตตํ อวสฺสชิ’’นฺติฯ

ตตฺถ เอตทริยสฺสาติ ยํ ตฺวํ ‘‘นาหํ ตํ ชเห’’ติ ภาสสิ, เอตํ อาจารสมฺปนฺนสฺส อริยสฺส กลฺยาณํ อุตฺตมวจนํฯ ปตเตตนฺติ อหญฺจ น ตํ วิสฺสชฺเชตุกาโมว เอวํ อวจํ, อถ โข ตํ วีมํสมาโน ‘‘ปตตู’’ติ เอตํ วจนํ อวสฺสชิํ, คจฺฉาติ ตํ อโวจนฺติ อตฺโถฯ

เอวํ เตสํ กเถนฺตานญฺเญว ลุทฺทปุตฺโต ทณฺฑมาทาย เวเคนาคโตฯ สุมุโข ธตรฏฺฐํ อสฺสาเสตฺวา ตสฺสาภิมุโข คนฺตฺวา อปจิติํ ทสฺเสตฺวา หํสรญฺโญ คุเณ กเถสิฯ ตาวเทว ลุทฺโท มุทุจิตฺโต อโหสิฯ โส ตสฺส มุทุจิตฺตกํ ญตฺวา ปุน คนฺตฺวา หํสราชเมว อสฺสาเสนฺโต อฏฺฐาสิฯ ลุทฺโทปิ หํสราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[138]

‘‘อปเทน ปทํ ยาติ, อนฺตลิกฺขจโร ทิโช;

อารา ปาสํ น พุชฺฌิ ตฺวํ, หํสานํ ปวรุตฺตมา’’ติฯ

ตตฺถ อปเทน ปทนฺติ มหาราช, ตุมฺหาทิโส อนฺตลิกฺขจโร ทิโช อปเท อากาเส ปทํ กตฺวา ยาติฯ น พุชฺฌิ ตฺวนฺติ โส ตฺวํ เอวรูโป ทูรโตว อิมํ ปาสํ น พุชฺฌิ น ชานีติ ปุจฺฉติฯ

มหาสตฺโต อาห –

[139]

‘‘ยทา ปราภโว โหติ, โปโส ชีวิตสงฺขเย;

อถ ชาลญฺจ ปาสญฺจ, อาสชฺชาปิ น พุชฺฌตี’’ติฯ

ตตฺถ ยทา ปราภโวติ สมฺม ลุทฺทปุตฺต, ยทา ปราภโว อวุฑฺฒิ วินาโส สมฺปตฺโต โหติ, อถ โปโส ชีวิตสงฺขเย ปตฺเต ชาลญฺจ ปาสญฺจ ปตฺวาปิ น ชานาตีติ อตฺโถฯ

ลุทฺโท หํสรญฺโญ กถํ อภินนฺทิตฺวา สุมุเขน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[140]

‘‘เอเต หํสา ปกฺกมนฺติ, วกฺกงฺคา ภยเมริตา;

หริตฺตจ เหมวณฺณ, ตฺวญฺเญว อวหิยฺยสิฯ

[141]

‘‘เอเต ภุตฺวา จ ปิวิตฺวา จ, ปกฺกมนฺติ วิหงฺคมา;

อนเปกฺขมานา วกฺกงฺคา, ตฺวญฺเญเวโก อุปาสสิฯ

[142]

‘‘กิํ นุ ตฺยายํ ทิโช โหติ, มุตฺโต พทฺธํ อุปาสสิ;

โอหาย สกุณา ยนฺติ, กิํ เอโก อวหิยฺยสี’’ติฯ

ตตฺถ ตฺวญฺเญวาติ ตฺวเมว โอหิยฺยสีติ ปุจฺฉติฯ อุปาสสีติ ปยิรุปาสสิฯ

สุมุโข อาห –

[143]

‘‘ราชา เม โส ทิโช มิตฺโต, สขา ปาณสโม จ เม;

เนว นํ วิชหิสฺสามิ, ยาว กาลสฺส ปริยาย’’นฺติฯ

ตตฺถ ยาว กาลสฺส ปริยายนฺติ ลุทฺทปุตฺต, ยาว ชีวิตกาลสฺส ปริโยสานํ อหํ เอตํ น วิชหิสฺสามิเยวฯ

ตํ สุตฺวา ลุทฺโท ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา ‘‘สจาหํ เอวํ สีลสมฺปนฺเนสุ อิเมสุ อปรชฺฌิสฺสามิ, ปถวีปิ เม วิวรํ ทเทยฺย, กิํ เม รญฺโญ สนฺติกา ลทฺเธน ธเนน, วิสฺสชฺเชสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –

[144]

‘‘โย จ ตฺวํ สขิโน เหตุ, ปาณํ จชิตุมิจฺฉสิ;

โส เต สหายํ มุญฺจามิ, โหตุ ราชา ตวานุโค’’ติฯ

ตตฺถ โย จ ตฺวนฺติ โย นาม ตฺวํฯ โสติ โส อหํฯ ตวานุโคติ เอส หํสราชา ตว วสํ อนุคโต โหตุ, ตยา สทฺธิํ เอกฏฺฐาเน วสตุฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ธตรฏฺฐํ ยฏฺฐิปาสโต โอตาเรตฺวา สรตีรํ เนตฺวา ปาสํ มุญฺจิตฺวา มุทุจิตฺเตน โลหิตํ โธวิตฺวา นฺหารุอาทีนิ ปฏิปาเทสิฯ ตสฺส มุทุจิตฺตตาย มหาสตฺตสฺส ปารมิตานุภาเวน จ ตาวเทว ปาโท สจฺฉวิ อโหสิ, พทฺธฏฺฐานมฺปิ น ปญฺญายิฯ สุมุโข โพธิสตฺตํ โอโลเกตฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต อนุโมทนํ กโรนฺโต คาถมาห –

[145]

‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ ญาติภิ;

ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา ทิชาธิป’’นฺติฯ

ตํ สุตฺวา ลุทฺโท ‘‘คจฺฉถ, สามี’’ติ อาหฯ อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘กิํ ปน ตฺวํ สมฺม, มํ อตฺตโน อตฺถาย พนฺธิ, อุทาหุ อญฺญสฺส อาณตฺติยา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เตน ตสฺมิํ การเณ อาโรจิเต ‘‘กิํ นุ โข เม อิโตว จิตฺตกูฏํ คนฺตุํ เสยฺโย, อุทาหุ นคร’’นฺติ วิมํสนฺโต ‘‘มยิ นครํ คเต ลุทฺทปุตฺโต ธนํ ลภิสฺสติ, เทวิยา โทหโฬ ปฏิปฺปสฺสมฺภิสฺสติ, สุมุขสฺส มิตฺตธมฺโม ปากโฏ ภวิสฺสติ, ตถา มม ญาณพลํ, เขมญฺจ สรํ อภยทกฺขิณํ กตฺวา ลภิสฺสามิ, ตสฺมา นครเมว คนฺตุํ เสยฺโย’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา ‘‘ลุทฺท, ตฺวํ อมฺเห กาเชนาทาย รญฺโญ สนฺติกํ เนหิ, สเจ โน ราชา วิสฺสชฺเชตุกาโม ภวิสฺสติ, วิสฺสชฺเชสฺสตี’’ติ อาหฯ ราชาโน นาม สามิ, กกฺขฬา, คจฺฉถ ตุมฺเหติฯ มยํ ตาทิสํ ลุทฺทมฺปิ มุทุกํ กริมฺห, รญฺโญ อาราธเน อมฺหากํ ภาโร, เนหิเยว โน, สมฺมาติฯ โส ตถา อกาสิฯ ราชา หํเส ทิสฺวาว โสมนสฺสชาโต หุตฺวา ทฺเวปิ หํเส กญฺจนปีเฐ นิสีทาเปตฺวา มธุลาเช ขาทาเปตฺวา มธุโรทกํ ปาเยตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ธมฺมกถํ อายาจิฯ

หํสราชา ตสฺส โสตุกามตํ วิทิตฺวา ปฐมํ ตาว ปฏิสนฺถารมกาสิ ฯ ตตฺริมา หํสสฺส จ รญฺโญ จ วจนปฏิวจนคาถาโย โหนฺติ –

[146]

‘‘กจฺจินฺนุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;

กจฺจิ รฏฺฐมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสสิฯ

[147]

‘‘กุสลํ เจว เม หํส, อโถ หํส อนามยํ;

อโถ รฏฺฐมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสหํฯ

[148]

‘‘กจฺจิ โภโต อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;

กจฺจิ อารา อมิตฺตา เต, ฉายา ทกฺขิณโตริวฯ

[149]

‘‘อโถปิ เม อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;

อโถ อารา อมิตฺตา เม, ฉายา ทกฺขิณโตริวฯ

[150]

‘‘กจฺจิ เต สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;

ปุตฺตรูปยสูเปตา, ตว ฉนฺทวสานุคาฯ

[151]

‘‘อโถ เม สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;

ปุตฺตรูปยสูเปตา, มม ฉนฺทวสานุคาฯ

[152]

‘‘กจฺจิ เต พหโว ปุตฺตา, สุชาตา รฏฺฐวฑฺฒน;

ปญฺญาชเวน สมฺปนฺนา, สมฺโมทนฺติ ตโต ตโตฯ

[153]

‘‘สตเมโก จ เม ปุตฺตา, ธตรฏฺฐ มยา สุตา;

เตสํ ตฺวํ กิจฺจมกฺขาหิ, นาวรุชฺฌนฺติ เต วโจ’’ติฯ

ตตฺถ กุสลนฺติ อาโรคฺยํ, อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ ผีตนฺติ กจฺจิ เต อิทํ รฏฺฐํ ผีตํ สุภิกฺขํ, ธมฺเมน จ นํ อนุสาสสีติ ปุจฺฉติฯ โทโสติ อปราโธฯ ฉายา ทกฺขิณโตริวาติ ยถา นาม ทกฺขิณทิสาภิมุขา ฉายา น วฑฺฒติ, เอวํ เต กจฺจิ อมิตฺตา น วฑฺฒนฺตีติ วทติฯ สาทิสีติ ชาติโคตฺตกุลปเทเสหิ สมานาฯ เอวรูปา หิ อติจารินี น โหติฯ อสฺสวาติ วจนปฏิคฺคาหิกาฯ

ปุตฺตรูปยสูเปตาติ ปุตฺเตหิ จ รูเปน จ ยเสน จ อุเปตาฯ ปญฺญาชเวนาติ ปญฺญาเวเคน ปญฺญํ ชวาเปตฺวา ตานิ ตานิ กิจฺจานิ ปริจฺฉินฺทิตุํ สมตฺถาติ ปุจฺฉติฯ สมฺโมทนฺติ ตโต ตโตติ ยตฺถ ยตฺถ นิยุตฺตา โหนฺติ, ตโต ตโต สมฺโมทนฺเตว, น วิรุชฺฌนฺตีติ ปุจฺฉติฯ มยา สุตาติ มยา วิสฺสุตาฯ มญฺหิ โลโก ‘‘พหุปุตฺตราชา’’ติ วทติ, อิติ เต มํ นิสฺสาย วิสฺสุตา ปากฏา ชาตาติ มยา สุตา นาม โหนฺตีติ วทติฯ เตสํ ตฺวํ กิจฺจมกฺขาหีติ เตสํ มม ปุตฺตานํ ‘‘อิทํ นาม กโรนฺตู’’ติ ตฺวํ กิจฺจมกฺขาหิ, น เต วจนํ อวรุชฺฌนฺติ, โอวาทํ เนสํ เทหีติ อธิปฺปาเยเนวมาหฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ตสฺส โอวาทํ เทนฺโต ปญฺจ คาถา อภาสิ –

[154]

‘‘อุปปนฺโนปิ เจ โหติ, ชาติยา วินเยน วา;

อถ ปจฺฉา กุรุเต โยคํ, กิจฺเฉ อาปาสุ สีทติฯ

[155]

‘‘ตสฺส สํหีรปญฺญสฺส, วิวโร ชายเต มหา;

รตฺติมนฺโธว รูปานิ, ถูลานิ มนุปสฺสติฯ

[156]

‘‘อสาเร สารโยคญฺญู, มติํ น ตฺเวว วินฺทติ;

สรโภว คิริทุคฺคสฺมิํ, อนฺตราเยว สีทติฯ

[157]

‘‘หีนชจฺโจปิ เจ โหติ, อุฏฺฐาตา ธิติมา นโร;

อาจารสีลสมฺปนฺโน, นิเส อคฺคีว ภาสติฯ

[158]

‘‘เอตํ เม อุปมํ กตฺวา, ปุตฺเต วิชฺชาสุ วาจย;

สํวิรูฬฺเหถ เมธาวี, เขตฺเต พีชํว วุฏฺฐิยา’’ติฯ

ตตฺถ วินเยนาติ อาจาเรนฯ ปจฺฉา กุรุเต โยคนฺติ โย เจ สิกฺขิตพฺพสิกฺขาสุ ทหรกาเล โยคํ วีริยํ อกตฺวา ปจฺฉา มหลฺลกกาเล กโรติ, เอวรูโป ปจฺฉา ตถารูเป ทุกฺเข วา อาปทาสุ วา อุปฺปนฺนาสุ สีทติ, อตฺตานํ อุทฺธริตุํ น สกฺโกติฯ ตสฺส สํหีรปญฺญสฺสาติ ตสฺส อสิกฺขิตตฺตา ตโต ตโต หริตพฺพปญฺญสฺส นิจฺจํ จลพุทฺธิโนฯ วิวโรติ โภคาทีนํ ฉิทฺทํ, ปริหานีติ อตฺโถฯ รตฺติมนฺโธติ รตฺตนฺโธฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ยถา รตฺตนฺโธ รตฺติกาโณ รตฺติํ จนฺโทภาสาทีหิ ถูลรูปาเนว ปสฺสติ, สุขุมานิ ปสฺสิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ อสิกฺขิโต สํหีรปญฺโญ กิสฺมิญฺจิเทว ภเย อุปฺปนฺเน สุขุมานิ กิจฺจานิ ปสฺสิตุํ น สกฺโกติ, โอฬาริเกเยว ปสฺสติ, ตสฺมา ตว ปุตฺเต ทหรกาเลเยว สิกฺขาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

อสาเรติ นิสฺสาเร โลกายตเวทสมเยฯ สารโยคญฺญูติ สารยุตฺโต เอส สมโยติ มญฺญมาโนฯ มติํ น ตฺเวว วินฺทตีติ พหุํ สิกฺขิตฺวาปิ ปญฺญํ น ลภติเยวฯ คิริทุคฺคสฺมินฺติ โส เอวรูโป ยถา นาม สรโภ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค วิสมมฺปิ สมนฺติ มญฺญมาโน คิริทุคฺเค เวเคนาคจฺฉนฺโต นรกปปาตํ ปติตฺวา อนฺตราเยว สีทติ, อาวาสํ น ปาปุณาติ, เอวเมตํ อสารํ โลกายตเวทสมยํ สารสญฺญาย อุคฺคเหตฺวา มหาวินาสํ ปาปุณาติฯ ตสฺมา ตว ปุตฺเต อตฺถนิสฺสิเตสุ วฑฺฒิอาวเหสุ กิจฺเจสุ โยเชตฺวา สิกฺขาเปหีติฯ นิเส อคฺคีวาติ มหาราช, หีนชาติโกปิ อุฏฺฐานาทิคุณสมฺปนฺโน รตฺติํ อคฺคิกฺขนฺโธ วิย โอภาสติฯ เอตํ เมติ เอตํ มยา วุตฺตํ รตฺตนฺธญฺจ อคฺคิกฺขนฺธญฺจ อุปมํ กตฺวา ตว ปุตฺเต วิชฺชาสุ วาจย, สิกฺขิตพฺพยุตฺตาสุ สิกฺขาสุ โยเชหิฯ เอวํ ยุตฺโต หิ ยถา สุเขตฺเต สุวุฏฺฐิยา พีชํ สํวิรูหติ, ตเถว เมธาวี สํวิรูหติ, ยเสน จ โภเคหิ จ วฑฺฒตีติฯ

เอวํ มหาสตฺโต สพฺพรตฺติํ รญฺโญ ธมฺมํ เทเสสิ, เทวิยา โทหโฬ ปฏิปฺปสฺสมฺภิฯ มหาสตฺโต อรุณุคฺคมนเวลายเมว ราชานํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐเปตฺวา อปฺปมาเทน โอวทิตฺวา สทฺธิํ สุมุเขน อุตฺตรสีหปญฺชเรน นิกฺขมิตฺวา จิตฺตกูฏเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพปิ อิมินา มมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจตฺตเมวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ลุทฺโท ฉนฺโน อโหสิ, ราชา สาริปุตฺโต, เทวี เขมาภิกฺขุนี, หํสปริสา สากิยคโณ, สุมุโข อานนฺโท, หํสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

จูฬหํสชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[503] 7. สตฺติคุมฺพชาตกวณฺณนา

มิคลุทฺโท มหาราชาติ อิทํ สตฺถา มทฺทกุจฺฉิสฺมิํ มิคทาเย วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺเตน หิ สิลาย ปวิทฺธาย ภควโต ปาเท สกลิกาย ขเต พลวเวทนา อุปฺปชฺชิฯ ตถาคตสฺส ทสฺสนตฺถาย พหู ภิกฺขู สนฺนิปติํสุฯ อถ ภควา ปริสํ สนฺนิปติตํ ทิสฺวา ‘‘ภิกฺขเว, อิทํ เสนาสนํ อติสมฺพาธํ, สนฺนิปาโต มหา ภวิสฺสติ, มํ มญฺจสิวิกาย มทฺทกุจฺฉิํ เนถา’’ติ อาหฯ ภิกฺขู ตถา กริํสุฯ ชีวโก ตถาคตสฺส ปาทํ ผาสุกํ อกาสิฯ ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติเก นิสินฺนาว กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต สยมฺปิ ปาโป, ปริสาปิสฺส ปาปา, อิติ โส ปาโป ปาปปริวาโรว วิหรตี’’ติฯ สตฺถา ‘‘กิํ กเถถ, ภิกฺขเว’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิทํ นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต ปาโป ปาปปริวาโรเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต อุตฺตรปญฺจาลนคเร ปญฺจาโล นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ มหาสตฺโต อรญฺญายตเน เอกสฺมิํ สานุปพฺพเต สิมฺพลิวเน เอกสฺส สุวรญฺโญ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ทฺเว ภาตโร อเหสุํฯ ตสฺส ปน ปพฺพตสฺส อุปริวาเต โจรคามโก อโหสิ ปญฺจนฺนํ โจรสตานํ นิวาโส, อโธวาเต อสฺสโม ปญฺจนฺนํ อิสิสตานํ นิวาโสฯ เตสํ สุวโปตกานํ ปกฺขนิกฺขมนกาเล วาตมณฺฑลิกา อุทปาทิฯ ตาย ปหโฏ เอโก สุวโปตโก โจรคามเก โจรานํ อาวุธนฺตเร ปติโต, ตสฺส ตตฺถ ปติตตฺตา ‘‘สตฺติคุมฺโพ’’ตฺเวว นามํ กริํสุฯ เอโก อสฺสเม วาลุกตเล ปุปฺผนฺตเร ปติ, ตสฺส ตตฺถ ปติตตฺตา ‘‘ปุปฺผโก’’ตฺเวว นามํ กริํสุฯ สตฺติคุมฺโพ โจรานํ อนฺตเร วฑฺฒิโต, ปุปฺผโก อิสีนํฯ

อเถกทิวสํ ราชา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต รถวรํ อภิรุหิตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน มิควธาย นครโต นาติทูเร สุปุปฺผิตผลิตํ รมณียํ อุปคุมฺพวนํ คนฺตฺวา ‘‘ยสฺส ปสฺเสน มิโค ปลายติ, ตสฺเสว คีวา’’ติ วตฺวา รถา โอรุยฺห ปฏิจฺฉาเทตฺวา ทินฺเน โกฏฺฐเก ธนุํ อาทาย อฏฺฐาสิฯ

ปุริเสหิ มิคานํ อุฏฺฐาปนตฺถาย วนคุมฺเพสุ โปถิยมาเนสุ เอโก เอณิมิโค อุฏฺฐาย คมนมคฺคํ โอโลเกนฺโต รญฺโญ ฐิตฏฺฐานสฺเสว วิวิตฺตตํ ทิสฺวา ตทภิมุโข ปกฺขนฺทิตฺวา ปลายิฯ อมจฺจา ‘‘กสฺส ปสฺเสน มิโค ปลายิโต’’ติ ปุจฺฉนฺตา ‘‘รญฺโญ ปสฺเสนา’’ติ ญตฺวา รญฺญา สทฺธิํ เกฬิํ กริํสุฯ ราชา อสฺมิมาเนน เตสํ เกฬิํ อสหนฺโต ‘‘อิทานิ ตํ มิคํ คเหสฺสามี’’ติ รถํ อารุยฺห ‘‘สีฆํ เปเสหี’’ติ สารถิํ อาณาเปตฺวา มิเคน คตมคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ รถํ เวเคน คจฺฉนฺตํ ปริสา อนุพนฺธิตุํ นาสกฺขิฯ ราชา สารถิทุติโย ยาว มชฺฌนฺหิกา คนฺตฺวา ตํ มิคํ อทิสฺวา นิวตฺตนฺโต ตสฺส โจรคามสฺส สนฺติเก รมณียํ กนฺทรํ ทิสฺวา รถา โอรุยฺห นฺหตฺวา จ ปิวิตฺวา จ ปจฺจุตฺตริฯ อถสฺส สารถิ รถสฺส อุตฺตรตฺถรณํ โอตาเรตฺวา สยนํ รุกฺขจฺฉายาย ปญฺญเปสิ, โส ตตฺถ นิปชฺชิฯ สารถิปิ ตสฺส ปาเท สมฺพาหนฺโต นิสีทิฯ ราชา อนฺตรนฺตรา นิทฺทายติ เจว ปพุชฺฌติ จฯ

โจรคามวาสิโน โจราปิ รญฺโญ อารกฺขณตฺถาย อรญฺญเมว ปวิสิํสุฯ โจรคามเก สตฺติคุมฺโพ เจว ภตฺตรนฺธโก ปติโกลมฺโพ นาเมโก ปุริโส จาติ ทฺเวว โอหียิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ สตฺติคุมฺโพ คามกา นิกฺขมิตฺวา ราชานํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ นิทฺทายมานเมว มาเรตฺวา อาภรณานิ คเหสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา ปติโกลมฺพสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ การณํ อาโรเจสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ปญฺจ คาถา อภาสิ –

[159]

‘‘มิคลุทฺโท มหาราชา, ปญฺจาลานํ รเถสโภ;

นิกฺขนฺโต สห เสนาย, โอคโณ วนมาคมาฯ

[160]

‘‘ตตฺถทฺทสา อรญฺญสฺมิํ, ตกฺกรานํ กุฏิํ กตํ;

ตสฺสา กุฏิยา นิกฺขมฺม, สุโว ลุทฺทานิ ภาสติฯ

[161]

‘‘สมฺปนฺนวาหโน โปโส, ยุวา สมฺมฏฺฐกุณฺฑโล;

โสภติ โลหิตุณฺหีโส, ทิวา สูริโยว ภาสติฯ

[162]

‘‘มชฺฌนฺหิเก สมฺปติเก, สุตฺโต ราชา สสารถิ;

หนฺทสฺสาภรณํ สพฺพํ, คณฺหาม สาหสา มยํฯ

[163]

‘‘นิสีเถปิ รโหทานิ, สุตฺโต ราชา สสารถิ;

อาทาย วตฺถํ มณิกุณฺฑลญฺจ, หนฺตฺวาน สาขาหิ อวตฺถรามา’’ติฯ

ตตฺถ มิคลุทฺโทติ ลุทฺโท วิย มิคานํ คเวสนโต ‘‘มิคลุทฺโท’’ติ วุตฺโตฯ โอคโณติ คณา โอหีโน ปริหีโน หุตฺวาฯ ตกฺกรานํ กุฏิํ กตนฺติ โส ราชา ตตฺถ อรญฺเญ โจรานํ วสนตฺถาย กตํ คามกํ อทฺทสฯ ตสฺสาติ ตโต โจรกุฏิโตฯ ลุทฺทานิ ภาสตีติ ปติโกลมฺเพน สทฺธิํ ทารุณานิ วจนานิ กเถติฯ สมฺปนฺนวาหโนติ สมฺปนฺนอสฺสวาหโนฯ โลหิตุณฺหีโสติ รตฺเตน อุณฺหีสปฏฺเฏน สมนฺนาคโตฯ สมฺปติเกติ สมฺปติ อิทานิ, เอวรูเป ฐิตมชฺฌนฺหิกกาเลติ อตฺโถฯ สาหสาติ สาหเสน ปสยฺหาการํ กตฺวา คณฺหามาติ วทติฯ นิสีเถปิ รโหทานีติ นิสีเถปิ อิทานิปิ รโหฯ อิทํ วทติ – ยถา นิสีเถ อฑฺฒรตฺตสมเย มนุสฺสา กิลนฺตา สยนฺติ, รโห นาม โหติ, อิทานิ ฐิตมชฺฌนฺหิเกปิ กาเล ตเถวาติฯ หนฺตฺวานาติ ราชานํ มาเรตฺวา วตฺถาภรณานิสฺส คเหตฺวา อถ นํ ปาเท คเหตฺวา กฑฺฒิตฺวา เอกมนฺเต สาขาหิ ปฏิจฺฉาเทมาติฯ

อิติ โส เวเคน สกิํ นิกฺขมติ, สกิํ ปติโกลมฺพสฺส สนฺติกํ คจฺฉติฯ โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา นิกฺขมิตฺวา โอโลเกนฺโต ราชภาวํ ญตฺวา ภีโต คาถมาห –

[164]

‘‘กินฺนุ อุมฺมตฺตรูโปว, สตฺติคุมฺพ ปภาสสิ;

ทุราสทา หิ ราชาโน, อคฺคิ ปชฺชลิโต ยถา’’ติฯ

อถ นํ สุโว คาถาย อชฺฌภาสิ –

[165]

‘‘อถ ตฺวํ ปติโกลมฺพ, มตฺโต ถุลฺลานิ คชฺชสิ;

มาตริ มยฺห นคฺคาย, กินฺนุ ตฺวํ วิชิคุจฺฉเส’’ติฯ

ตตฺถ อถ ตฺวนฺติ นนุ ตฺวํฯ มตฺโตติ โจรานํ อุจฺฉิฏฺฐสุรํ ลภิตฺวา ตาย มตฺโต หุตฺวา ปุพฺเพ มหาคชฺชิตานิ คชฺชสิฯ มาตรีติ โจรเชฏฺฐกสฺส ภริยํ สนฺธายาหฯ สา กิร ตทา สาขาภงฺคํ นิวาเสตฺวา จรติฯ วิชิคุจฺฉเสติ มม มาตริ นคฺคาย กินฺนุ ตฺวํ อิทานิ โจรกมฺมํ ชิคุจฺฉสิ, กาตุํ น อิจฺฉสีติฯ

ราชา ปพุชฺฌิตฺวา ตสฺส เตน สทฺธิํ มนุสฺสภาสาย กเถนฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สปฺปฏิภยํ อิทํ ฐาน’’นฺติ สารถิํ อุฏฺฐาเปนฺโต คาถมาห –

[166]

‘‘อุฏฺเฐหิ สมฺม ตรมาโน, รถํ โยเชหิ สารถิ;

สกุโณ เม น รุจฺจติ, อญฺญํ คจฺฉาม อสฺสม’’นฺติฯ

โสปิ สีฆํ อุฏฺฐหิตฺวา รถํ โยเชตฺวา คาถมาห –

[167]

‘‘ยุตฺโต รโถ มหาราช, ยุตฺโต จ พลวาหโน;

อธิติฏฺฐ มหาราช, อญฺญํ คจฺฉาม อสฺสม’’นฺติฯ

ตตฺถ พลวาหโนติ พลววาหโน, มหาถามอสฺสสมฺปนฺโนติ อตฺโถฯ อธิติฏฺฐาติ อภิรุหฯ

อภิรุฬฺหมตฺเตเยว จ ตสฺมิํ สินฺธวา วาตเวเคน ปกฺขนฺทิํสุฯ สตฺติคุมฺโพ รถํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สํเวคปฺปตฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[168]

‘‘โก นุเมว คตา สพฺเพ, เย อสฺมิํ ปริจารกา;

เอส คจฺฉติ ปญฺจาโล, มุตฺโต เตสํ อทสฺสนาฯ

[169]

‘‘โกทณฺฑกานิ คณฺหถ, สตฺติโย โตมรานิ จ;

เอส คจฺฉติ ปญฺจาโล, มา โว มุญฺจิตฺถ ชีวต’’นฺติฯ

ตตฺถ โก นุเมติ กุหิํ นุ อิเมฯ อสฺมินฺติ อิมสฺมิํ อสฺสเมฯ ปริจารกาติ โจราฯ อทสฺสนาติ เอเตสํ โจรานํ อทสฺสเนน มุตฺโต เอส คจฺฉตีติ, เอเตสํ หตฺถโต มุตฺโต หุตฺวา เอส อทสฺสนํ คจฺฉตีติปิ อตฺโถฯ โกทณฺฑกานีติ ธนูนิฯ ชีวตนฺติ ตุมฺหากํ ชีวนฺตานํ มา มุญฺจิตฺถ, อาวุธหตฺถา ธาวิตฺวา คณฺหถ นนฺติฯ

เอวํ ตสฺส วิรวิตฺวา อปราปรํ ธาวนฺตสฺเสว ราชา อิสีนํ อสฺสมํ ปตฺโตฯ ตสฺมิํ ขเณ อิสโย ผลาผลตฺถาย คตา ฯ เอโก ปุปฺผกสุโวว อสฺสมปเท ฐิโต โหติฯ โส ราชานํ ทิสฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ปฏิสนฺถารมกาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[170]

‘‘อถาปโร ปฏินนฺทิตฺถ, สุโว โลหิตตุณฺฑโก;

สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;

อิสฺสโรสิ อนุปฺปตฺโต, ยํ อิธตฺถิ ปเวทยฯ

[171]

‘‘ติณฺฑุกานิ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;

ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภุญฺช ราช วรํ วรํฯ

[172]

‘‘อิทมฺปิ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;

ตโต ปิว มหาราช, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสิฯ

[173]

‘‘อรญฺญํ อุญฺฉาย คตา, เย อสฺมิํ ปริจารกา;

สยํ อุฏฺฐาย คณฺหวฺโห, หตฺถา เม นตฺถิ ทาตเว’’ติฯ

ตตฺถ ปฏินนฺทิตฺถาติ ราชานํ ทิสฺวาว ตุสฺสิฯ โลหิตตุณฺฑโกติ รตฺตตุณฺโฑ โสภคฺคปฺปตฺโต มธุเกติ มธุกผลานิฯ กาสุมาริโยติ เอวํนามกานิ ผลานิ, การผลานิ วาฯ ตโต ปิวาติ ตโต ปานียมาฬโต คเหตฺวา ปานียํ ปิวฯ เย อสฺมิํ ปริจารกาติ มหาราช, เย อิมสฺมิํ อสฺสเม วิจรณกา อิสโย, เต อรญฺญํ อุญฺฉาย คตาฯ คณฺหวฺโหติ ผลาผลานิ คณฺหถฯ ทาตเวติ ทาตุํฯ

ราชา ตสฺส ปฏิสนฺถาเร ปสีทิตฺวา คาถาทฺวยมาห –

[174]

‘‘ภทฺทโก วตยํ ปกฺขี, ทิโช ปรมธมฺมิโก;

อเถโส อิตโร ปกฺขี, สุโว ลุทฺทานิ ภาสติฯ

[175]

‘‘‘เอตํ หนถ พนฺธถ, มา โว มุญฺจิตฺถ ชีวตํ’;

อิจฺเจวํ วิลปนฺตสฺส, โสตฺถิํ ปตฺโตสฺมิ อสฺสม’’นฺติฯ

ตตฺถ อิตโรติ โจรกุฏิยํ สุวโกฯ อิจฺเจวนฺติ อหํ ปน ตสฺส เอวํ วิลปนฺตสฺเสว อิมํ อสฺสมํ โสตฺถินา ปตฺโตฯ

รญฺโญ กถํ สุตฺวา ปุปฺผโก ทฺเว คาถา อภาสิ –

[176]

‘‘ภาตโรสฺม มหาราช, โสทริยา เอกมาตุกา;

เอกรุกฺขสฺมิํ สํวฑฺฒา, นานาเขตฺตคตา อุโภฯ

[177]

‘‘สตฺติคุมฺโพ จ โจรานํ, อหญฺจ อิสินํ อิธ;

อสตํ โส, สตํ อหํ, เตน ธมฺเมน โน วินา’’ติฯ

ตตฺถ ภาตโรสฺมาติ มหาราช, โส จ อหญฺจ อุโภ ภาตโร โหมฯ

โจรานนฺติ โส โจรานํ สนฺติเก สํวฑฺโฒ, อหํ อิสีนํ สนฺติเก อสตํ โส, สตํ อหนฺติ โส อสาธูนํ ทุสฺสีลานํ สนฺติกํ อุปคโต, อหํ สาธูนํ สีลวนฺตานํฯ เตน ธมฺเมน โน วินาติ มหาราช, ตํ สตฺติคุมฺพํ โจรา โจรธมฺเมน โจรกิริยาย วิเนสุํ, มํ อิสโย อิสิธมฺเมน อิสิสีลาจาเรน, ตสฺมา โสปิ เตน โจรธมฺเมน โน วินา โหติ, อหมฺปิ อิสิธมฺเมน โน วินา โหมีติฯ

อิทานิ ตํ ธมฺมํ วิภชนฺโต คาถาทฺวยมาห –

[178]

‘‘ตตฺถ วโธ จ พนฺโธ จ, นิกตี วญฺจนานิ จ;

อาโลปา สาหสาการา, ตานิ โส ตตฺถ สิกฺขติฯ

[179]

‘‘อิธ สจฺจญฺจ ธมฺโม จ, อหิํสา สํยโม ทโม;

อาสนูทกทายีนํ, องฺเก วทฺโธสฺมิ ภารธา’’ติฯ

ตตฺถ นิกตีติ ปติรูปเกน วญฺจนาฯ วญฺจนานีติ อุชุกวญฺจนาเนวฯ อาโลปาติ ทิวา คามฆาตาฯ สาหสาการาติ เคหํ ปวิสิตฺวา มรเณน ตชฺเชตฺวา สาหสิกกมฺมกรณานิฯ สจฺจนฺติ สภาโวฯ ธมฺโมติ สุจริตธมฺโมฯ อหิํสาติ เมตฺตาปุพฺพภาโคฯ สํยโมติ สีลสํยโมฯ ทโมติ อินฺทฺริยทมนํฯ อาสนูทกทายีนนฺติ อพฺภาคตานํ อาสนญฺจ อุทกญฺจ ทานสีลานํฯ ภารธาติ ราชานํ อาลปติฯ

อิทานิ รญฺโญ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[180]

‘‘ยํ ยญฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํ;

สีลวนฺตํ วิสีลํ วา, วสํ ตสฺเสว คจฺฉติฯ

[181]

‘‘ยาทิสํ กุรุเต มิตฺตํ, ยาทิสํ จูปเสวติ;

โสปิ ตาทิสโก โหติ, สหวาโส หิ ตาทิโสฯ

[182]

‘‘เสวมาโน เสวมานํ, สมฺผุฏฺโฐ สมฺผุสํ ปรํ;

สโร ทิทฺโธ กลาปํว, อลิตฺตมุปลิมฺปติ;

อุปเลปภยา ธีโร, เนว ปาปสขา สิยาฯ

[183]

‘‘ปูติมจฺฉํ กุสคฺเคน, โย นโร อุปนยฺหติ;

กุสาปิ ปูติ วายนฺติ, เอวํ พาลูปเสวนาฯ

[184]

‘‘ตครญฺจ ปลาเสน, โย นโร อุปนยฺหติ;

ปตฺตาปิ สุรภิ วายนฺติ, เอวํ ธีรูปเสวนาฯ

[185]

‘‘ตสฺมา ปตฺตปุฏสฺเสว, ญตฺวา สมฺปากมตฺตโน;

อสนฺเต โนปเสเวยฺย, สนฺเต เสเวยฺย ปณฺฑิโต;

อสนฺโต นิรยํ เนนฺติ, สนฺโต ปาเปนฺติ สุคฺคติ’’นฺติฯ

ตตฺถ สนฺตํ วา ยทิ วา อสนฺติ สปฺปุริสํ วา อสปฺปุริสํ วาฯ เสวมาโน เสวมานนฺติ เสวิยมาโน อาจริโย เสวมานํ อนฺเตวาสิกํฯ สมฺผุฏฺโฐติ อนฺเตวาสินา วา ผุฏฺโฐ อาจริโยฯ สมฺผุสํ ปรนฺติ ปรํ อาจริยํ สมฺผุสนฺโต อนฺเตวาสี วาฯ อลิตฺตนฺติ ตํ อนฺเตวาสิกํ ปาปธมฺเมน อลิตฺตํ โส อาจริโย วิสทิทฺโธ สโร เสสํ สรกลาปํ วิย ลิมฺปติฯ เอวํ พาลูปเสวนาติ พาลูปเสวี หิ ปูติมจฺฉํ อุปนยฺหนกุสคฺคํ วิย โหติ, ปาปกมฺมํ อกโรนฺโตปิ อวณฺณํ อกิตฺติํ ลภติฯ ธีรูปเสวนาติ ธีรูปเสวี ปุคฺคโล ตคราทิคนฺธชาติปลิเวฐนปตฺตํ วิย โหติ, ปณฺฑิโต ภวิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ กลฺยาณมิตฺตเสวี คุณกิตฺติํ ลภติฯ ปตฺตปุฏสฺเสวาติ ทุคฺคนฺธสุคนฺธปลิเวฐนปณฺณสฺเสวฯ สมฺปากมตฺตโนติ กลฺยาณมิตฺตสํสคฺควเสน อตฺตโน ปริปากํ ปริภาวนํ ญตฺวาติ อตฺโถฯ ปาเปนฺติ สุคฺคตินฺติ สนฺโต สมฺมาทิฏฺฐิกา อตฺตานํ นิสฺสิเต สตฺเต สคฺคเมว ปาเปนฺตีติ เทสนํ ยถานุสนฺธิเมว ปาเปสิฯ

ราชา ตสฺส ธมฺมกถาย ปสีทิ, อิสิคโณปิ อาคโตฯ ราชา อิสโย วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มํ อนุกมฺปมานา มม วสนฏฺฐาเน วสถา’’ติ วตฺวา เตสํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา นครํ คนฺตฺวา สุวานํ อภยํ อทาสิฯ อิสโยปิ ตตฺถ อคมํสุฯ ราชา อิสิคณํ อุยฺยาเน วสาเปนฺโต ยาวชีวํ อุปฏฺฐหิตฺวา สคฺคปุรํ ปูเรสิฯ อถสฺส ปุตฺโตปิ ฉตฺตํ อุสฺสาเปนฺโต อิสิคณํ ปฏิชคฺคิเยวาติ ตสฺมิํ กุลปริวฏฺเฏ สตฺต ราชาโน อิสิคณสฺส ทานํ ปวตฺตยิํสุฯ มหาสตฺโต อรญฺเญ วสนฺโตเยว ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต ปาโป ปาปปริวาโรเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สตฺติคุมฺโพ เทวทตฺโต อโหสิ, โจรา เทวทตฺตปริสา , ราชา อานนฺโท, อิสิคณา พุทฺธปริสา, ปุปฺผกสุโว ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สตฺติคุมฺพชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[504] 8. ภลฺลาติยชาตกวณฺณนา

ภลฺลาติโย นาม อโหสิ ราชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มลฺลิกํ เทวิํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺสา กิร เอกทิวสํ รญฺญา สทฺธิํ สยนํ นิสฺสาย กลโห อโหสิฯ ราชา กุชฺฌิตฺวา นํ น โอโลเกสิฯ สา จินฺเตสิ ‘‘นนุ ตถาคโต รญฺโญ มยิ กุทฺธภาวํ น ชานาตี’’ติฯ สตฺถา ตํ การณํ ญตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา รญฺโญ เคหทฺวารํ คโตฯ ราชา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา สตฺถารํ ปาสาทํ อาโรเปตฺวา ปฏิปาฏิยา ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ปณีเตนาหาเรน ปริวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา ‘‘กิํ นุ โข, มหาราช, มลฺลิกา น ปญฺญายตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อตฺตโน สุขมทมตฺตตายา’’ติ วุตฺเต ‘‘นนุ, มหาราช, ตฺวํ ปุพฺเพ กินฺนรโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา เอกรตฺติํ กินฺนริยา วินา หุตฺวา สตฺต วสฺสสตานิ ปริเทวมาโน วิจรี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ ภลฺลาติโย นาม ราชา รชฺชํ กาเรนฺโต ‘‘องฺคารปกฺกมิคมํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ รชฺชํ อมจฺจานํ นิยฺยาเทตฺวา สนฺนทฺธปญฺจาวุโธ สุสิกฺขิตโกเลยฺยกสุณขคณปริวุโต นครา นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อนุคงฺคํ คนฺตฺวา อุปริ อภิรุหิตุํ อสกฺโกนฺโต เอกํ คงฺคํ โอติณฺณนทิํ ทิสฺวา ตทนุสาเรน คจฺฉนฺโต มิคสูกราทโย วธิตฺวา องฺคารปกฺกมํสํ ขาทนฺโต อุจฺจฏฺฐานํ อภิรุหิฯ ตตฺถ รมณียา นทิกา ปริปุณฺณกาเล ถนปมาโณทกา หุตฺวา สนฺทติ, อญฺญทา ชณฺณุกปมาโณทกา โหติฯ ตตฺถ นานปฺปการกา มจฺฉกจฺฉปา วิจรนฺติฯ

อุทกปริยนฺเต รชตปฏฺฏวณฺณวาลุกา อุโภสุ ตีเรสุ นานาปุปฺผผลภริตวินมิตา รุกฺขา ปุปฺผผลรสมตฺเตหิ นานาวิหงฺคมภมรคเณหิ สมฺปริกิณฺณา วิวิธมิคสงฺฆนิเสวิตา สีตจฺฉายาฯ เอวํ รมณียาย เหมวตนทิยา ตีเร ทฺเว กินฺนรา อญฺญมญฺญํ อาลิงฺคิตฺวา ปริจุมฺพิตฺวา นานปฺปกาเรหิ ปริเทวนฺตา โรทนฺติฯ

ราชา ตสฺสา นทิยา ตีเรน คนฺธมาทนํ อภิรุหนฺโต เต กินฺนเร ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอเต เอวํ ปริเทวนฺติ, ปุจฺฉิสฺสามิ เน’’ติ จินฺเตตฺวา สุนเข โอโลเกตฺวา อจฺฉรํ ปหริฯ สุสิกฺขิตโกเลยฺยกสุนขา ตาย สญฺญาย คุมฺพํ ปวิสิตฺวา อุเรน นิปชฺชิํสุฯ โส เตสํ ปฏิสลฺลีนภาวํ ญตฺวา ธนุกลาปญฺเจว เสสาวุธานิ จ รุกฺขํ นิสฺสาย ฐเปตฺวา ปทสทฺทํ อกโรนฺโต สณิกํ เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํการณา ตุมฺเห โรทถา’’ติ กินฺนเร ปุจฺฉิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[186]

‘‘ภลฺลาติโย นาม อโหสิ ราชา, รฏฺฐํ ปหาย มิควํ อจาริ โส;

อคมา คิริวรํ คนฺธมาทนํ, สุปุปฺผิตํ กิมฺปุริสานุจิณฺณํฯ

[187]

‘‘สาฬูรสงฺฆญฺจ นิเสธยิตฺวา, ธนุํ กลาปญฺจ โส นิกฺขิปิตฺวา;

อุปาคมิ วจนํ วตฺตุกาโม, ยตฺถฏฺฐิตา กิมฺปุริสา อเหสุํฯ

[188]

‘‘หิมจฺจเย เหมวตาย ตีเร, กิมิธฏฺฐิตา มนฺตยวฺโห อภิณฺหํ;

ปุจฺฉามิ โว มานุสเทหวณฺเณ, กถํ โว ชานนฺติ มนุสฺสโลเก’’ติฯ

ตตฺถ สาฬูรสงฺฆนฺติ สุนขคณํฯ หิมจฺจเยติ จตุนฺนํ เหมนฺตมาสานํ อติกฺกเมฯ เหมวตายาติ อิมิสฺสา เหมวตาย นทิยา ตีเรฯ

รญฺโญ วจนํ สุตฺวา กินฺนโร ตุณฺหี อโหสิ, กินฺนรี ปน รญฺญา สทฺธิํ สลฺลปิ –

[189]

‘‘มลฺลํ คิริํ ปณฺฑรกํ ติกูฏํ, สีโตทกา อนุวิจราม นชฺโช;

มิคา มนุสฺสาว นิภาสวณฺณา, ชานนฺติ โน กิมฺปุริสาติ ลุทฺทา’’ติฯ

ตตฺถ มลฺลํ คิรินฺติ สมฺม ลุทฺทก, มยํ อิมํ มลฺลคิริญฺจ ปณฺฑรกญฺจ ติกูฏญฺจ อิมา จ นชฺโช อนุวิจรามฯ ‘‘มาลาคิริ’’นฺติปิ ปาโฐฯ นิภาสวณฺณาติ นิภาสมานวณฺณา, ทิสฺสมานสรีราติ อตฺโถฯ

ตโต ราชา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[190]

‘‘สุกิจฺฉรูปํ ปริเทวยวฺโห, อาลิงฺคิโต จาสิ ปิโย ปิยาย;

ปุจฺฉามิ โว มานุสเทหวณฺเณ, กิมิธ วเน โรทถ อปฺปตีตาฯ

[191]

‘‘สุกิจฺฉรูปํ ปริเทวยวฺโห, อาลิงฺคิโต จาสิ ปิโย ปิยาย;

ปุจฺฉามิ โว มานุสเทหวณฺเณ, กิมิธ วเน วิลปถ อปฺปตีตาฯ

[192]

‘‘สุกิจฺฉรูปํ ปริเทวยวฺโห, อาลิงฺคิโต จาสิ ปิโย ปิยาย;

ปุจฺฉามิ โว มานุสเทหวณฺเณ, กิมิธ วเน โสจถ อปฺปตีตา’’ติฯ

ตตฺถ สุกิจฺฉรูปนฺติ สุฏฺฐุ ทุกฺขปฺปตฺตา วิย หุตฺวาฯ อาลิงฺคิโต จาสิ ปิโย ปิยายาติ ตยา ปิยาย ตว ปิโย อาลิงฺคิโต จ อาสิฯ ‘‘อาลิงฺคิโย จาสี’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ กิมิธ วเนติ กิํการณา อิธ วเน อนฺตรนฺตรา อาลิงฺคิตฺวา ปริจุมฺพิตฺวา ปิยกถํ กเถตฺวา ปุน อปฺปตีตา โรทถาติฯ

ตโต ปรา อุภินฺนมฺปิ อาลาปสลฺลาปคาถา โหนฺติ –

[193]

‘‘มเยกรตฺตํ วิปฺปวสิมฺห ลุทฺท, อกามกา อญฺญมญฺญํ สรนฺตา;

ตเมกรตฺตํ อนุตปฺปมานา, โสจาม ‘สา รตฺติ ปุนํ น โหสฺสติ’ฯ

[194]

‘‘ยเมกรตฺตํ อนุตปฺปเถตํ, ธนํว นฏฺฐํ ปิตรํว เปตํ;

ปุจฺฉามิ โว มานุสเทหวณฺเณ, กถํ วินา วาสมกปฺปยิตฺถฯ

[195]

‘‘ยมิมํ นทิํ ปสฺสสิ สีฆโสตํ, นานาทุมจฺฉาทนํ เสลกูลํ;

ตํ เม ปิโย อุตฺตริ วสฺสกาเล, มมญฺจ มญฺญํ อนุพนฺธตีติฯ

[196]

‘‘อหญฺจ องฺโกลกโมจินามิ, อติมุตฺตกํ สตฺตลิโยถิกญฺจ;

‘ปิโย จ เม เหหิติ มาลภารี, อหญฺจ นํ มาลินี อชฺฌุเปสฺสํ’ฯ

[197]

‘‘อหญฺจิทํ กุรวกโมจินามิ, อุทฺทาลกา ปาฏลิสินฺธุวารกา;

‘ปิโย จ เม เหหิติ มาลภารี, อหญฺจ นํ มาลินี อชฺฌุเปสฺสํ’ฯ

[198]

‘‘อหญฺจ สาลสฺส สุปุปฺผิตสฺส, โอเจยฺย ปุปฺผานิ กโรมิ มาลํ;

‘ปิโย จ เม เหหิติ มาลภารี, อหญฺจ นํ มาลินี อชฺฌุเปสฺสํ’ฯ

[199]

‘‘อหญฺจ สาลสฺส สุปุปฺผิตสฺส, โอเจยฺย ปุปฺผานิ กโรมิ ภารํ;

อิทญฺจ โน เหหิติ สนฺถรตฺถํ, ยตฺถชฺชิมํ วิหริสฺสาม รตฺติํฯ

[200]

‘‘อหญฺจ โข อคฬุํ จนฺทนญฺจ, สิลาย ปิํสามิ ปมตฺตรูปา;

‘ปิโย จ เม เหหิติ โรสิตงฺโค, อหญฺจ นํ โรสิตา อชฺฌุเปสฺสํ’ฯ

[201]

‘‘อถาคมา สลิลํ สีฆโสตํ, นุทํ สาเล สลเฬ กณฺณิกาเร;

อาปูรถ เตน มุหุตฺตเกน, สายํ นที อาสิ มยา สุทุตฺตราฯ

[202]

‘‘อุโภสุ ตีเรสุ มยํ ตทา ฐิตา, สมฺปสฺสนฺตา อุภโย อญฺญมญฺญํ;

สกิมฺปิ โรทาม สกิํ หสาม, กิจฺเฉน โน อาคมา สํวรี สาฯ

[203]

‘‘ปาโตว โข อุคฺคเต สูริยมฺหิ, จตุกฺกํ นทิํ อุตฺตริยาน ลุทฺท;

อาลิงฺคิยา อญฺญมญฺญํ มยํ อุโภ, สกิมฺปิ โรทาม สกิํ หสามฯ

[204]

‘‘ตีหูนกํ สตฺต สตานิ ลุทฺท, ยมิธ มยํ วิปฺปวสิมฺห ปุพฺเพ;

วสฺเสกิมํ ชีวิตํ ภูมิปาล, โก นีธ กนฺตาย วินา วเสยฺยฯ

[205]

‘‘อายุญฺจ โว กีวตโก นุ สมฺม, สเจปิ ชานาถ วเทถ อายุํ;

อนุสฺสวา วุฑฺฒโต อาคมา วา, อกฺขาถ เมตํ อวิกมฺปมานาฯ

[206]

‘‘อายุญฺจ โน วสฺสสหสฺสํ ลุทฺท, น จนฺตรา ปาปโก อตฺถิ โรโค;

อปฺปญฺจ ทุกฺขํ สุขเมว ภิยฺโย, อวีตราคา วิชหาม ชีวิต’’นฺติฯ

ตตฺถ มเยกรตฺตนฺติ มยํ เอกรตฺตํฯ วิปฺปวสิมฺหาติ วิปฺปยุตฺตา หุตฺวา วสิมฺหฯ อนุตปฺปมานาติ ‘‘อนิจฺฉมานานํ โน เอกรตฺโต อตีโต’’ติ ตํ เอกรตฺตํ อนุจินฺตยมานาฯ ปุนํ น เหสฺสตีติ ปุน น ภวิสฺสติ นาคมิสฺสตีติ โสจามฯ ธนํว นฏฺฐํ ปิตรํว เปตนฺติ ธนํ วา นฏฺฐํ ปิตรํ วา มาตรํ วาเปตํ กาลกตํ กิํ นุ โข ตุมฺเห จินฺตยมานา เกน การเณน ตํ เอกรตฺตํ วินา วาสํ อกปฺปยิตฺถ, อิทํ เม อาจิกฺขถาติ ปุจฺฉติฯ ยมิมนฺติ ยํ อิมํฯ เสลกูลนฺติ ทฺวินฺนํ เสลานํ อนฺตเร สนฺทมานํฯ วสฺสกาเลติ เอกสฺส เมฆสฺส อุฏฺฐาย วสฺสนกาเล ฯ อมฺหากญฺหิ อิมสฺมิํ วนสณฺเฑ รติวเสน จรนฺตานํ เอโก เมโฆ อุฏฺฐหิฯ อถ เม ปิยสามิโก กินฺนโรมํ ‘‘ปจฺฉโต อาคจฺฉตี’’ติ มญฺญมาโน เอตํ นทิํ อุตฺตรีติ อาหฯ

อหญฺจาติ อหํ ปเนตสฺส ปรตีรํ คตภาวํ อชานนฺตี สุปุปฺผิตานิ องฺโกลกาทีนิ ปุปฺผานิ โอจินามิฯ ตตฺถ สตฺตลิโยถิกญฺจาติ กุนฺทาลปุปฺผญฺจ สุวณฺณโยถิกญฺจ โอจินนฺตี ปน ‘‘ปิโย จ เม มาลภารี ภวิสฺสติ, อหญฺจ นํ มาลินี หุตฺวา อชฺฌุเปสฺส’’นฺติ อิมินา การเณน โอจินามิฯ อุทฺทาลกา ปาฏลิสินฺธุวารกาติ เตปิ มยา โอจิตาเยวาติ วทติฯ โอเจยฺยาติ โอจินิตฺวาฯ อคฬุํ จนฺทนญฺจาติ กาฬาคฬุญฺจ รตฺตจนฺทนญฺจฯ โรสิตงฺโคติ วิลิตฺตสรีโรฯ โรสิตาติ วิลิตฺตา หุตฺวาฯ อชฺฌุเปสฺสนฺติ สยเน อุปคมิสฺสามิฯ นุทํ สาเล สลเฬ กณฺณิกาเรติ เอตานิ มยา โอจินิตฺวา ตีเร ฐปิตานิ ปุปฺผานิ นุทนฺตํ หรนฺตํฯ สุทุตฺตราติ ตสฺสา หิ โอริมตีเร ฐิตกาเลเยว นทิยา อุทกํ อาคตํ, ตงฺขณญฺเญว สูริโย อตฺถงฺคโต, วิชฺชุลตา นิจฺฉรนฺติ, กินฺนรา นาม อุทกภีรุกา โหนฺติ, อิติ สา โอตริตุํ น วิสหิฯ เตนาห ‘‘สายํ นที อาสิ มยา สุทุตฺตรา’’ติฯ

สมฺปสฺสนฺตาติ วิชฺชุลตานิจฺฉรณกาเล ปสฺสนฺตาฯ โรทามาติ อนฺธการกาเล อปสฺสนฺตา โรทาม, วิชฺชุลตานิจฺฉรณกาเล ปสฺสนฺตา หสามฯ สํวรีติ รตฺติฯ จตุกฺกนฺติ ตุจฺฉํฯ อุตฺตริยานาติ อุตฺตริตฺวาฯ ตีหูนกนฺติ ตีหิ อูนานิ สตฺต วสฺสสตานิฯ ยมิธ มยนฺติ ยํ กาลํ อิธ มยํ วิปฺปวสิมฺห, โส อิโต ตีหิ อูนกานิ สตฺต วสฺสสตานิ โหนฺตีติ วทติฯ วสฺเสกิมนฺติ วสฺสํ เอกํ อิมํ, ตุมฺหากํ เอกเมว วสฺสสตํ อิมํ ชีวิตนฺติ วทติฯ

โก นีธาติ เอวํ ปริตฺตเก ชีวิเต โก นุ อิธ กนฺตาย วินา ภเวยฺย, อยุตฺตํ ตว ปิยภริยาย วินา ภวิตุนฺติ ทีเปติฯ

กีวตโก นูติ ราชา กินฺนริยา วจนํ สุตฺวา ‘‘อิเมสํ อายุปฺปมาณํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ กิตฺตโก อายู’’ติ ปุจฺฉติฯ อนุสฺสวาติ สเจ โว กสฺสจิ วทนฺตสฺส วา สุตํ, มาตาปิตูนํ วา วุฑฺฒานํ มหลฺลกานํ สนฺติกา อาคโม อตฺถิ, อถ เม ตโต อนุสฺสวา วุฑฺฒโต อาคมา วา เอตํ อวิกมฺปมานา อกฺขาถฯ น จนฺตราติ อมฺหากํ วสฺสสหสฺสํ อายุ, อนฺตรา จ โน ปาปโก ชีวิตนฺตรายกโร โรโคปิ นตฺถิฯ อวีตราคาติ อญฺญมญฺญํ อวิคตเปมาว หุตฺวาฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘อิเม หิ นาม ติรจฺฉานคตา หุตฺวา เอกรตฺติํ วิปฺปโยเคน สตฺต วสฺสสตานิ โรทนฺตา วิจรนฺติ, อหํ ปน ติโยชนสติเก รชฺเช มหาสมฺปตฺติํ ปหาย อรญฺเญ วิจรามิ, อโห อกิจฺจการิมฺหี’’ติ ตโตว นิวตฺโต พาราณสิํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ เต, มหาราช, หิมวนฺเต อจฺฉริยํ ทิฏฺฐ’’นฺติ อมจฺเจหิ ปุฏฺโฐ สพฺพํ อาโรเจตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ทานานิ ททนฺโต โภเค ภุญฺชิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา –

[207]

‘‘อิทญฺจ สุตฺวาน อมานุสานํ, ภลฺลาติโย อิตฺตรํ ชีวิตนฺติ;

นิวตฺตถ น มิควํ อจริ, อทาสิ ทานานิ อภุญฺชิ โภเค’’ติฯ –

อิมํ คาถํ วตฺวา ปุน โอวทนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[208]

‘‘อิทญฺจ สุตฺวาน อมานุสานํ, สมฺโมทถ มา กลหํ อกตฺถ;

มา โว ตปี อตฺตกมฺมาปราโธ, ยถาปิ เต กิมฺปุริเสกรตฺตํฯ

[209]

‘‘อิทญฺจ สุตฺวาน อมานุสานํ, สมฺโมทถ มา วิวาทํ อกตฺถ;

มา โว ตปี อตฺตกมฺมาปราโธ, ยถาปิ เต กิมฺปุริเสกรตฺต’’นฺติฯ

ตตฺถ อมานุสานนฺติ กินฺนรานํฯ อตฺตกมฺมาปราโธติ อตฺตโน กมฺมโทโสฯ กิมฺปุริเสกรตฺตนฺติ ยถา เต กิมฺปุริเส เอกรตฺติํ กโต อตฺตโน กมฺมโทโส ตปิ, ตถา ตุมฺเหปิ มา ตปีติ อตฺโถฯ

มลฺลิกา เทวี ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อุฏฺฐายาสนา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ทสพลสฺส ถุติํ กโรนฺตี โอสานคาถมาห –

[210]

‘‘วิวิธํ อธิมนา สุโณมหํ, วจนปถํ ตว อตฺถสํหิตํ;

มุญฺจํ คิรํ นุทเสว เม ทรํ, สมณ สุขาวห ชีว เม จิร’’นฺติฯ

ตตฺถ วิวิธํ อธิมนา สุโณมหนฺติ ภนฺเต, ตุมฺเหหิ วิวิเธหิ นานาการเณหิ อลงฺกริตฺวา เทสิตํ ธมฺมเทสนํ อหํ อธิมนา ปสนฺนจิตฺตา หุตฺวา สุโณมิฯ วจนปถนฺติ ตํ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ วิวิธวจนํฯ มุญฺจํ คิรํ นุทเสว เม ทรนฺติ กณฺณสุขํ มธุรํ คิรํ มุญฺจนฺโต มม หทเย โสกทรถํ นุทสิเยว หรสิเยวฯ สมณ สุขาวห ชีว เม จิรนฺติ ภนฺเต พุทฺธสมณ, ทิพฺพมานุสโลกิยโลกุตฺตรสุขาวห มม สามิ ธมฺมราช, จิรํ ชีวาติฯ

โกสลราชา ตโต ปฏฺฐาย ตาย สทฺธิํ สมคฺควาสํ วสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กินฺนโร โกสลราชา อโหสิ, กินฺนรี มลฺลิกา เทวี, ภลฺลาติยราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ภลฺลาติยชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[505] 9. โสมนสฺสชาตกวณฺณนา

โก ตํ หิํสติ เหเฐตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มม วธาย ปริสกฺกิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต กุรุรฏฺเฐ อุตฺตรปญฺจาลนคเร เรณุ นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา มหารกฺขิโต นาม ตาปโส ปญฺจสตตาปสปริวาโร หิมวนฺเต จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย จาริกํ จรนฺโต อุตฺตรปญฺจาลนครํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา สปริโส ปิณฺฑาย จรนฺโต ราชทฺวารํ ปาปุณิฯ ราชา อิสิคณํ ทิสฺวา อิริยาปเถ ปสนฺโน อลงฺกตมหาตเล นิสีทาเปตฺวา ปณีเตนาหาเรน ปริวิสิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมํ วสฺสารตฺตํ มม อุยฺยาเนเยว วสถา’’ติ วตฺวา เตหิ สทฺธิํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา วสนฏฺฐานานิ กาเรตฺวา ปพฺพชิตปริกฺขาเร ทตฺวา วนฺทิตฺวา นิกฺขมิฯ ตโต ปฏฺฐาย สพฺเพปิ เต ราชนิเวสเน ภุญฺชนฺติฯ ราชา ปน อปุตฺตโก ปุตฺตํ ปตฺเถติ, ปุตฺตา นุปฺปชฺชนฺติฯ วสฺสารตฺตจฺจเยน มหารกฺขิโต ‘‘อิทานิ หิมวนฺโต รมณีโย, ตตฺเถว คมิสฺสามา’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา รญฺญา กตสกฺการสมฺมาโน นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค มชฺฌนฺหิกสมเย มคฺคา โอกฺกมฺม เอกสฺส สนฺทจฺฉายสฺส รุกฺขสฺส เหฏฺฐา ตรุณติณปิฏฺเฐ สปริวาโร นิสีทิฯ

ตาปสา กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘ราชเคเห วํสานุรกฺขิโต ปุตฺโต นตฺถิ, สาธุ วตสฺส สเจ ราชา ปุตฺตํ ลเภยฺย, ปเวณิ ฆฏีเยถา’’ติฯ มหารกฺขิโต เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘ภวิสฺสติ นุ โข รญฺโญ ปุตฺโต, อุทาหุ โน’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา เอวมาห ‘‘มา โภนฺโต จินฺตยิตฺถ, อชฺช ปจฺจูสกาเล เอโก เทวปุตฺโต จวิตฺวา รญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิสฺสตี’’ติฯ ตํ สุตฺวา เอโก กุฏชฏิโล ‘‘อิทานิ ราชกุลูปโก ภวิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตาปสานํ คมนกาเล คิลานาลยํ กตฺวา นิปชฺชิตฺวา ‘‘เอหิ คจฺฉามา’’ติ วุตฺโต ‘‘น สกฺโกมี’’ติ อาหฯ มหารกฺขิโต ตสฺส นิปนฺนการณํ ญตฺวา ‘‘ยทา สกฺโกสิ, ตทา อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ วตฺวา อิสิคณํ อาทาย หิมวนฺตเมว คโตฯ กุหโกปิ นิวตฺติตฺวา เวเคนาคนฺตฺวา ราชทฺวาเร ฐตฺวา ‘‘มหารกฺขิตสฺส อุปฏฺฐากตาปโส อาคโต’’ติ รญฺโญ อาโรจาเปตฺวา รญฺญา เวเคน ปกฺโกสาปิโต ปาสาทํ อภิรุยฺห ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ ราชา กุหกํ ตาปสํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อิสีนํ อาโรคฺยํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อติขิปฺปํ นิวตฺติตฺถ, เวเคน เกนตฺเถนาคตตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, มหาราช, อิสิคโณ สุขนิสินฺโน ‘สาธุ วตสฺส, สเจ รญฺโญ ปเวณิปาลโก ปุตฺโต อุปฺปชฺเชยฺยา’ติ กถํ สมุฏฺฐาเปสิฯ

อหํ กถํ สุตฺวา ‘‘ภวิสฺสติ นุ โข รญฺโญ ปุตฺโต, อุทาหุ โน’’ติ ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกนฺโต ‘‘มหิทฺธิโก เทวปุตฺโต จวิตฺวา อคฺคมเหสิยา สุธมฺมาย กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ทิสฺวา ‘‘อชานนฺตา คพฺภํ นาเสยฺยุํ, อาจิกฺขิสฺสามิ เนส’’นฺติ ตุมฺหากํ กถนตฺถาย อาคโตฯ กถิตํ เต มยา, คจฺฉามหํ, มหาราชาติฯ ราชา ‘‘ภนฺเต, น สกฺกา คนฺตุ’’นฺติ หฏฺฐตุฏฺโฐ ปสนฺนจิตฺโต กุหกตาปสํ อุยฺยานํ เนตฺวา วสนฏฺฐานํ สํวิทหิตฺวา อทาสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ราชกุเล ภุญฺชนฺโต วสติ, ‘‘ทิพฺพจกฺขุโก’’ตฺเววสฺส นามํ อโหสิฯ

ตทา โพธิสตฺโต ตาวติํสภวนา จวิตฺวา ตตฺถ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ชาตสฺส จสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘โสมนสฺสกุมาโร’’ตฺเวว นามํ กริํสุฯ โส กุมารปริหาเรน วฑฺฒติฯ กุหกตาปโสปิ อุยฺยานสฺส เอกสฺมิํ ปสฺเส นานปฺปการํ สูเปยฺยสากญฺจ วลฺลิผลานิ จ โรเปตฺวา ปณฺณิกานํ หตฺเถ วิกฺกิณนฺโต ธนํ สณฺฐเปสิฯ โพธิสตฺตสฺส สตฺตวสฺสิกกาเล รญฺโญ ปจฺจนฺโต กุปฺปิฯ ‘‘ทิพฺพจกฺขุตาปสํ มา ปมชฺชี’’ติ กุมารํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ‘‘ปจฺจนฺตํ วูปสเมสฺสามี’’ติ คโตฯ อเถกทิวสํ กุมาโร ‘‘ชฏิลํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา กูฏชฏิลํ เอกํ คณฺฐิกกาสาวํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ทฺเว อุทกฆเฏ คเหตฺวา สากวตฺถุสฺมิํ อุทกํ อาสิญฺจนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ กูฏชฏิโล อตฺตโน สมณธมฺมํ อกตฺวา ปณฺณิกกมฺมํ กโรตี’’ติ ญตฺวา ‘‘กิํ กโรสิ ปณฺณิกคหปติกา’’ติ ตํ ลชฺชาเปตฺวา อวนฺทิตฺวาว นิกฺขมิฯ กูฏชฏิโล ‘‘อยํ อิทาเนว เอวรูโป ปจฺจามิตฺโต, โก ชานาติ กิํ กริสฺสติ, อิทาเนว นํ นาเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา รญฺโญ อาคมนกาเล ปาสาณผลกํ เอกมนฺตํ ขิปิตฺวา ปานียฆฏํ ภินฺทิตฺวา ปณฺณสาลาย ติณานิ วิกิริตฺวา สรีรํ เตเลน มกฺเขตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา สสีสํ ปารุปิตฺวา มหาทุกฺขปฺปตฺโต วิย มญฺเจ นิปชฺชิฯ ราชา อาคนฺตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา นิเวสนํ อปวิสิตฺวาว ‘‘มม สามิกํ ทิพฺพจกฺขุกํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ปณฺณสาลทฺวารํ คนฺตฺวา ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอต’’นฺติ อนฺโต ปวิสิตฺวา ตํ นิปนฺนกํ ทิสฺวา ปาเท ปริมชฺชนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[211]

‘‘โก ตํ หิํสติ เหเฐติ, กิํ ทุมฺมโน โสจสิ อปฺปตีโต;

กสฺสชฺช มาตาปิตโร รุทนฺตุ, กฺวชฺช เสตุ นิหโต ปถพฺยา’’ติฯ

ตตฺถ หิํสตีติ ปหรติฯ เหเฐตีติ อกฺโกสติฯ กฺวชฺช เสตูติ โก อชฺช สยตุฯ

ตํ สุตฺวา กูฏชฏิโล นิตฺถุนนฺโต อุฏฺฐาย ทุติยํ คาถมาห –

[212]

‘‘ตุฏฺโฐสฺมิ เทว ตว ทสฺสเนน, จิรสฺสํ ปสฺสามิ ตํ ภูมิปาล;

อหิํสโก เรณุมนุปฺปวิสฺส, ปุตฺเตน เต เหฐยิโตสฺมิ เทวา’’ติฯ

อิโต ปรา อุตฺตานสมฺพนฺธคาถา ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพา –

[213]

‘‘อายนฺตุ โทวาริกา ขคฺคพนฺธา, กาสาวิยา ยนฺตุ อนฺเตปุรนฺตํ;

หนฺตฺวาน ตํ โสมนสฺสํ กุมารํ, เฉตฺวาน สีสํ วรมาหรนฺตุฯ

[214]

‘‘เปสิตา ราชิโน ทูตา, กุมารํ เอตทพฺรวุํ;

อิสฺสเรน วิติณฺโณสิ, วธํ ปตฺโตสิ ขตฺติยฯ

[215]

‘‘ส ราชปุตฺโต ปริเทวยนฺโต, ทสงฺคุลิํ อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา;

อหมฺปิ อิจฺฉามิ ชนินฺท ทฏฺฐุํ, ชีวํ มํ เนตฺวา ปฏิทสฺสเยถฯ

[216]

‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, รญฺโญ ปุตฺตํ อทสฺสยุํ;

ปุตฺโต จ ปิตรํ ทิสฺวา, ทูรโตวชฺฌภาสถฯ

[217]

‘‘อาคจฺฉุํ โทวาริกา ขคฺคพนฺธา, กาสาวิยา หนฺตุ มมํ ชนินฺท;

อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถํ, อปราโธ โก นิธ มมชฺช อตฺถี’’ติฯ

ตตฺถ อหิํสโกติ อหํ กสฺสจิ อหิํสโก สีลาจารสมฺปนฺโนฯ เรณุมนุปฺปวิสฺสาติ มหาราช เรณุ, อหํ ตว ปุตฺเตน มหาปริวาเรน อนุปวิสิตฺวา ‘‘อเร กูฏตาปส, กสฺมา ตฺวํ อิธ วสสี’’ติ วตฺวา ปาสาณผลกํ ขิปิตฺวา ฆฏํ ภินฺทิตฺวา หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ โกฏฺเฏนฺเตน วิเหฐิโตสฺมีติ เอวํ โส อภูตเมว ภูตํ วิย กตฺวา ราชานํ สทฺทหาเปสิฯ อายนฺตูติ คจฺฉนฺตุฯ ‘‘มม สามิมฺหิ วิปฺปฏิปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย มยิปิ โส น ลชฺชิสฺสตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา ตสฺส วธํ อาณาเปนฺโต เอวมาหฯ กาสาวิยาติ โจรฆาตกาฯ เตปิ ผรสุหตฺถา อตฺตโน วิธาเนน คจฺฉนฺตูติ วทติฯ วรนฺติ วรํ สีสํ อุตฺตมสีสํ ฉินฺทิตฺวา อาหรนฺตุฯ

ราชิโนติ ภิกฺขเว, รญฺโญ สนฺติกา ทูตา รญฺญา เปสิตา เวเคน คนฺตฺวา มาตรา อลงฺกริตฺวา อตฺตโน องฺเก นิสีทาปิตํ กุมารํ ปริวาเรตฺวา เอตทโวจุํฯ อิสฺสเรนาติ รญฺญาฯ วิติณฺโณสีติ ปริจฺจตฺโตสิฯ ส ราชปุตฺโตติ ภิกฺขเว, เตสํ วจนํ สุตฺวา มรณภยตชฺชิโต มาตุ องฺกโต อุฏฺฐาย โส ราชปุตฺโต ปฏิทสฺสเยถาติ ทสฺเสถฯ ตสฺสาติ ภิกฺขเว, เต ทูตา กุมารสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา มาเรตุํ อวิสหนฺตา โคณํ วิย นํ รชฺชุยา ปริกฑฺฒนฺตา เนตฺวา รญฺโญ ทสฺสยุํฯ กุมาเร ปน นียมาเน ทาสิคณปริวุตา สทฺธิํ โอโรเธหิ สุธมฺมาปิ เทวี นาคราปิ ‘‘มยํ นิรปราธํ กุมารํ มาเรตุํ น ทสฺสามา’’ติ เตน สทฺธิํเยว อคมํสุฯ อาคจฺฉุนฺติ ตุมฺหากํ อาณาย มม สนฺติกํ อาคมิํสุฯ หนฺตุํ มมนฺติ มํ มาเรตุํฯ โก นีธาติ โก นุ อิธ มม อปราโธ, เยน มํ ตฺวํ มาเรสีติ ปุจฺฉิฯ

ราชา ‘‘ภวคฺคํ อตินีจํ, ตว โทโส อติมหนฺโต’’ติ ตสฺส โทสํ กเถนฺโต คาถมาห –

[218]

‘‘สายญฺจ ปาโต อุทกํ สชาติ, อคฺคิํ สทา ปาริจรตปฺปมตฺโต;

ตํ ตาทิสํ สํยตํ พฺรหฺมจาริํ, กสฺมา ตุวํ พฺรูสิ คหปฺปตี’’ติฯ

ตตฺถ อุทกํ สชาตีติ อุทโกโรหณกมฺมํ กโรติฯ ตํ ตาทิสนฺติ ตํ ตถารูปํ มม สามิํ ทิพฺพจกฺขุตาปสํ กสฺมา ตฺวํ คหปติวาเทน สมุทาจรสีติ วทติฯ

ตโต กุมาโร ‘‘เทว, มยฺหํ คหปติญฺเญว ‘คหปตี’ติ วทนฺตสฺส โก โทโส’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[219]

‘‘ตาลา จ มูลา จ ผลา จ เทว, ปริคฺคหา วิวิธา สนฺติมสฺส;

เต รกฺขติ โคปยตปฺปมตฺโต, ตสฺมา อหํ พฺรูมิ คหปฺปตี’’ติฯ

ตตฺถ มูลาติ มูลกาทิมูลานิฯ ผลาติ นานาวิธานิ วลฺลิผลานิฯ เต รกฺขติ โคปยตปฺปมตฺโตติ เต เอส ตว กุลูปกตาปโส ปณฺณิกกมฺมํ กโรนฺโต นิสีทิตฺวา รกฺขติ, วติํ กตฺวา โคปยติ อปฺปมตฺโต, เตน การเณน โส ตว พฺราหฺมโณ คหปติ นาม โหติฯ

อิติ นํ อหมฺปิ ‘‘คหปตี’’ติ กเถสิํฯ สเจ น สทฺทหสิ, จตูสุ ทฺวาเรสุ ปณฺณิเก ปุจฺฉาเปหีติฯ ราชา ปุจฺฉาเปสิฯ เต ‘‘อาม, มยํ อิมสฺส หตฺถโต ปณฺณญฺจ ผลาผลานิ จ กิณามา’’ติ อาหํสุฯ ปณฺณวตฺถุมฺปิ อุปธาราเปตฺวา ปจฺจกฺขมกาสิฯ ปณฺณสาลมฺปิสฺส ปวิสิตฺวา กุมารสฺส ปุริสา ปณฺณวิกฺกยลทฺธํ กหาปณมาสกภณฺฑิกํ นีหริตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ ราชา มหาสตฺตสฺส นิทฺโทสภาวํ ญตฺวา คาถมาห –

[220]

‘‘สจฺจํ โข เอตํ วทสิ กุมาร, ปริคฺคหา วิวิธา สนฺติมสฺส;

เต รกฺขติ โคปยตปฺปมตฺโต, ส พฺราหฺมโณ คหปติ เตน โหตี’’ติฯ

ตโต มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘เอวรูปสฺส พาลสฺส รญฺโญ สนฺติเก วาสโต หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตุํ วรํ, ปริสมชฺเฌเยวสฺส โทสํ อาวิกตฺวา อาปุจฺฉิตฺวา อชฺเชว นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ โส ปริสาย นมกฺการํ กตฺวา คาถมาห –

[221]

‘‘สุณนฺตุ มยฺหํ ปริสา สมาคตา, สเนคมา ชานปทา จ สพฺเพ;

พาลายํ พาลสฺส วโจ นิสมฺม, อเหตุนา ฆาตยเต มํ ชนินฺโท’’ติฯ

ตตฺถ พาลายํ พาลสฺสาติ อยํ ราชา สยํ พาโล อิมสฺส พาลสฺส กูฏชฏิลสฺส วจนํ สุตฺวา อเหตุนาว มํ ฆาตยเตติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา อตฺตานํ ปพฺพชฺชาย อนุชานาเปนฺโต อิตรํ คาถมาห –

[222]

‘‘ทฬฺหสฺมิ มูเล วิสเฏ วิรูฬฺเห, ทุนฺนิกฺกโย เวฬุ ปสาขชาโต;

วนฺทามิ ปาทานิ ตว ชนินฺท, อนุชาน มํ ปพฺพชิสฺสามิ เทวา’’ติฯ

ตตฺถ วิสเฏติ วิสาเล มหนฺเต ชาเตฯ ทุนฺนิกฺกโยติ ทุนฺนิกฺกฑฺฒิโยฯ

ตโต ปรา รญฺโญ จ ปุตฺตสฺส จ วจนปฏิวจนคาถา โหนฺติ –

[223]

‘‘ภุญฺชสฺสุ โภเค วิปุเล กุมาร, สพฺพญฺจ เต อิสฺสริยํ ททามิ;

อชฺเชว ตฺวํ กุรูนํ โหหิ ราชา, มา ปพฺพชี ปพฺพชฺชา หิ ทุกฺขาฯ

[224]

‘‘กินฺนูธ เทว ตวมตฺถิ โภคา, ปุพฺเพวหํ เทวโลเก รมิสฺสํ;

รูเปหิ สทฺเทหิ อโถ รเสหิ, คนฺเธหิ ผสฺเสหิ มโนรเมหิฯ

[225]

‘‘ภุตฺตา จ เม โภคา ติทิวสฺมิํ เทว, ปริวาริโต อจฺฉรานํ คเณน;

ตุวญฺจ พาลํ ปรเนยฺยํ วิทิตฺวา, น ตาทิเส ราชกุเล วเสยฺยํฯ

[226]

‘‘สจาหํ พาโล ปรเนยฺโย อสฺมิ, เอกาปราธํ ขม ปุตฺต มยฺหํ;

ปุนปิ เจ เอทิสกํ ภเวยฺย, ยถามติํ โสมนสฺส กโรหี’’ติฯ

ตตฺถ ทุกฺขาติ ตาต, ปพฺพชฺชา นาม ปรปฏิพทฺธชีวิกตฺตา ทุกฺขา, มา ปพฺพชิ, ราชา โหหีติ ตํ ยาจิฯ กินฺนูธ เทวาติ เทว, เย ตว โภคา, เตสุ กิํ นาม ภุญฺชิตพฺพํ อตฺถิฯ ปริวาริโตติ ปริจาริโต, อยเมว วา ปาโฐฯ ตสฺส กิร ชาติสฺสรญาณํ อุปฺปชฺชิ, ตสฺมา เอวมาหฯ ปรเนยฺยนฺติ อนฺธํ วิย ยฏฺฐิยา ปเรน เนตพฺพํฯ ตาทิเสติ ตาทิสสฺส รญฺโญ สนฺติเก น ปณฺฑิเตน วสิตพฺพํ, มยา อตฺตโน ญาณพเลน อชฺช ชีวิตํ ลทฺธํ, นาหํ ตว สนฺติเก วสิสฺสามีติ ญาเปตุํ เอวมาหฯ ยถามตินฺติ สเจ ปุน มยฺหํ เอวรูโป โทโส โหติ, อถ ตฺวํ ยถาอชฺฌาสยํ กโรหีติ ปุตฺตํ ขมาเปสิฯ

มหาสตฺโต ราชานํ โอวทนฺโต อฏฺฐ คาถา อภาสิ –

[227]

‘‘อนิสมฺม กตํ กมฺมํ, อนวตฺถาย จินฺติตํ;

เภสชฺชสฺเสว เวภงฺโค, วิปาโก โหติ ปาปโกฯ

[228]

‘‘นิสมฺม จ กตํ กมฺมํ, สมฺมาวตฺถาย จินฺติตํ;

เภสชฺชสฺเสว สมฺปตฺติ, วิปาโก โหติ ภทฺรโกฯ

[229]

‘‘อลโส คิหี กามโภคี น สาธุ, อสญฺญโต ปพฺพชิโต น สาธุ;

ราชา น สาธุ อนิสมฺมการี, โย ปณฺฑิโต โกธโน ตํ น สาธุฯ

[230]

‘‘นิสมฺม ขตฺติโย กยิรา, นานิสมฺม ทิสมฺปติ;

นิสมฺมการิโน ราช, ยโส กิตฺติ จ วฑฺฒติฯ

[231]

‘‘นิสมฺม ทณฺฑํ ปณเยยฺย อิสฺสโร, เวคา กตํ ตปฺปติ ภูมิปาล;

สมฺมาปณีธี จ นรสฺส อตฺถา, อนานุตปฺปา เต ภวนฺติ ปจฺฉาฯ

[232]

‘‘อนานุตปฺปานิ หิ เย กโรนฺติ, วิภชฺช กมฺมายตนานิ โลเก;

วิญฺญุปฺปสตฺถานิ สุขุทฺรยานิ, ภวนฺติ พุทฺธานุมตานิ ตานิฯ

[233]

‘‘อาคจฺฉุํ โทวาริกา ขคฺคพนฺธา, กาสาวิยา หนฺตุ มมํ ชนินฺท;

มาตุญฺจ องฺกสฺมิมหํ นิสินฺโน, อากฑฺฒิโต สหสา เตหิ เทวฯ

[234]

‘‘กฏุกญฺหิ สมฺพาธํ สุกิจฺฉํ ปตฺโต, มธุรมฺปิ ยํ ชีวิตํ ลทฺธ ราช;

กิจฺเฉนหํ อชฺช วธา ปมุตฺโต, ปพฺพชฺชเมวาภิมโนหมสฺมี’’ติฯ

ตตฺถ อนิสมฺมาติ อโนโลเกตฺวา อนุปธาเรตฺวาฯ อนวตฺถาย จินฺติตนฺติ อนวตฺถเปตฺวา อตุเลตฺวา อตีเรตฺวา จินฺติตํฯ วิปาโก โหติ ปาปโกติ ตสฺส หิ ยถา นาม เภสชฺชสฺส เวภงฺโค วิปตฺติ, เอวเมวํ วิปาโก โหติ ปาปโกฯ อสญฺญโตติ กายาทีหิ อสญฺญโต ทุสฺสีโลฯ ตํ น สาธูติ ตํ ตสฺส โกธนํ น สาธุฯ นานิสมฺมาติ อนิสาเมตฺวา กิญฺจิ กมฺมํ น กเรยฺยฯ ปณเยยฺยาติ ปฏฺฐเปยฺย ปวตฺเตยฺยฯ เวคาติ เวเคน สหสาฯ สมฺมาปณีธี จาติ โยนิโส ฐปิเตน จิตฺเตน กตา นรสฺส อตฺถา ปจฺฉา อนานุตปฺปา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ วิภชฺชาติ ‘‘อิมานิ กาตุํ ยุตฺตานิ, อิมานิ อยุตฺตานี’’ติ เอวํ ปญฺญาย วิภชิตฺวาฯ กมฺมายตนานีติ กมฺมานิฯ พุทฺธานุมตานีติ ปณฺฑิเตหิ อนุมตานิ อนวชฺชานิ โหนฺติฯ

กฏุกนฺติ เทว , กฏุกํ สมฺพาธํ สุกิจฺฉํ มรณภยํ ปตฺโตมฺหิฯ ลทฺธาติ อตฺตโน ญาณพเลน ลภิตฺวาฯ ปพฺพชฺชเมวาภิมโนหมสฺมีติ ปพฺพชฺชาภิมุขจิตฺโตเยวสฺมิฯ

เอวํ มหาสตฺเตน ธมฺเม เทสิเต ราชา เทวิํ อามนฺเตตฺวา คาถมาห –

[235]

‘‘ปุตฺโต ตวายํ ตรุโณ สุธมฺเม, อนุกมฺปโก โสมนสฺโส กุมาโร;

ตํ ยาจมาโน น ลภามิ สฺวชฺช, อรหสิ นํ ยาจิตเว ตุวมฺปี’’ติฯ

ตตฺถ ยาจิตเวติ ยาจิตุํฯ

สา ปพฺพชฺชายเมว อุโยเชนฺตี คาถมาห –

[236]

‘‘รมสฺสุ ภิกฺขาจริยาย ปุตฺต, นิสมฺม ธมฺเมสุ ปริพฺพชสฺสุ;

สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อนินฺทิโต พฺรหฺมมุเปติ ฐาน’’นฺติฯ

ตตฺถ นิสมฺมาติ ปพฺพชนฺโต จ นิสาเมตฺวา มิจฺฉาทิฏฺฐิกานํ ปพฺพชฺชํ ปหาย สมฺมาทิฏฺฐิยุตฺตํ นิยฺยานิกปพฺพชฺชํ ปพฺพชฯ

อถ ราชา คาถมาห –

[237]

‘‘อจฺเฉรรูปํ วต ยาทิสญฺจ, ทุกฺขิตํ มํ ทุกฺขาปยเส สุธมฺเม;

ยาจสฺสุ ปุตฺตํ อิติ วุจฺจมานา, ภิยฺโยว อุสฺสาหยเส กุมาร’’นฺติฯ

ตตฺถ ยาทิสญฺจาติ ยาทิสํ อิทํ ตฺวํ วเทสิ, ตํ อจฺฉริยรูปํ วตฯ ทุกฺขิตนฺติ ปกติยาปิ มํ ทุกฺขิตํ ภิยฺโย ทุกฺขาปยสิฯ

ปุน เทวี คาถมาห –

[238]

‘‘เย วิปฺปมุตฺตา อนวชฺชโภคิโน, ปรินิพฺพุตา โลกมิมํ จรนฺติ;

ตมริยมคฺคํ ปฏิปชฺชมานํ, น อุสฺสเห วารยิตุํ กุมาร’’นฺติฯ

ตตฺถ วิปฺปมุตฺตาติ ราคาทีหิ วิปฺปมุตฺตาฯ ปรินิพฺพุตาติ กิเลสปรินิพฺพาเนน นิพฺพุตาฯ ตมริยมคฺคนฺติ ตํ เตสํ พุทฺธาทีนํ อริยานํ สนฺตกํ มคฺคํ ปฏิปชฺชมานํ มม ปุตฺตํ วาเรตุํ น อุสฺสหามิ เทวาติฯ

ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ราชา โอสานคาถมาห –

[239]

‘‘อทฺธา หเว เสวิตพฺพา สปญฺญา, พหุสฺสุตา เย พหุฐานจินฺติโน;

เยสายํ สุตฺวาน สุภาสิตานิ, อปฺโปสฺสุกฺกา วีตโสกา สุธมฺมา’’ติฯ

ตตฺถ พหุฐานจินฺติโนติ พหุการณจินฺติโนฯ เยสายนฺติ เยสํ อยํฯ โสมนสฺสกุมารสฺเสว หิ สา สุภาสิตํ สุตฺวา อปฺโปสฺสุกฺกา ชาตา, ราชาปิ ตเทว สนฺธายาหฯ

มหาสตฺโต มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ‘‘สเจ มยฺหํ โทโส อตฺถิ, ขมถา’’ติ มหาชนสฺส อญฺชลิํ กตฺวา หิมวนฺตาภิมุโข คนฺตฺวา มนุสฺเสสุ นิวตฺเตสุ มนุสฺสวณฺเณนาคนฺตฺวา เทวตาหิ สตฺต ปพฺพตราชิโย อติกฺกมิตฺวา หิมวนฺตํ นีโต วิสฺสกมฺมุนา นิมฺมิตาย ปณฺณสาลาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ ตํ ตตฺถ ยาว โสฬสวสฺสกาลา ราชกุลปริจาริกเวเสน เทวตาเยว อุปฏฺฐหิํสุฯ กูฏชฏิลมฺปิ มหาชโน โปเถตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิฯ มหาสตฺโต ฌานาภิญฺญํ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพเปส มยฺหํ วธาย ปริสกฺกิเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กุหโก เทวทตฺโต อโหสิ, มาตา มหามายา, มหารกฺขิโต สาริปุตฺโต, โสมนสฺสกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โสมนสฺสชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[506] 10. จมฺเปยฺยชาตกวณฺณนา

กา นุ วิชฺชุริวาภาสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุโปสถกมฺมํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘สาธุ โว กตํ อุปาสกา อุโปสถวาสํ วสนฺเตหิ, โปราณกปณฺฑิตา นาคสมฺปตฺติํ ปหาย อุโปสถวาสํ วสิํสุเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต องฺครฏฺเฐ องฺเค จ มคธรฏฺเฐ มคเธ จ รชฺชํ กาเรนฺเต องฺคมคธรฏฺฐานํ อนฺตเร จมฺปา นาม นที, ตตฺถ นาคภวนํ อโหสิฯ จมฺเปยฺโย นาม นาคราชา รชฺชํ กาเรสิฯ กทาจิ มคธราชา องฺครฏฺฐํ คณฺหาติ, กทาจิ องฺคราชา มคธรฏฺฐํฯ อเถกทิวสํ มคธราชา องฺเคน สทฺธิํ ยุชฺฌิตฺวา ยุทฺธปราชิโต อสฺสํ อารุยฺห ปลายนฺโต องฺครญฺโญ โยเธหิ อนุพทฺโธ ปุณฺณํ จมฺปานทิํ ปตฺวา ‘‘ปรหตฺเถ มรณโต นทิํ ปวิสิตฺวา มตํ เสยฺโย’’ติ อสฺเสเนว สทฺธิํ นทิํ โอตริฯ ตทา จมฺเปยฺโย นาคราชา อนฺโตทเก รตนมณฺฑปํ นิมฺมินิตฺวา มหาปริวาโร มหาปานํ ปิวติฯ อสฺโส รญฺญา สทฺธิํ อุทเก นิมุชฺชิตฺวา นาครญฺโญ ปุรโต โอตริฯ นาคราชา อลงฺกตปฏิยตฺตํ ราชานํ ทิสฺวา สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา อาสนา อุฏฺฐาย ‘‘มา ภายิ, มหาราชา’’ติ ราชานํ อตฺตโน ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อุทเก นิมุคฺคการณํ ปุจฺฉิฯ ราชา ยถาภูตํ กเถสิฯ อถ นํ ‘‘มา ภายิ, มหาราช, อหํ ตํ ทฺวินฺนํ รฏฺฐานํ สามิกํ กริสฺสามี’’ติ อสฺสาเสตฺวา สตฺตาหํ มหนฺตํ ยสํ อนุภวิตฺวา สตฺตเม ทิวเส มคธราเชน สทฺธิํ นาคภวนา นิกฺขมิฯ มคธราชา นาคราชสฺสานุภาเวน องฺคราชานํ คเหตฺวา ชีวิตา โวโรเปตฺวา ทฺวีสุ รฏฺเฐสุ รชฺชํ กาเรสิฯ ตโต ปฏฺฐาย รญฺโญ จ นาคราชสฺส จ วิสฺสาโส ถิโร อโหสิฯ ราชา อนุสํวจฺฉรํ จมฺปานทีตีเร รตนมณฺฑปํ กาเรตฺวา มหนฺเตน ปริจฺจาเคน นาครญฺโญ พลิกมฺมํ กโรติฯ โสปิ มหนฺเตน ปริวาเรน นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา พลิกมฺมํ สมฺปฏิจฺฉติฯ มหาชโน นาครญฺโญ สมฺปตฺติํ โอโลเกติฯ

ตทา โพธิสตฺโต ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺโต ราชปริสาย สทฺธิํ นทีตีรํ คนฺตฺวา ตํ นาคราชสฺส สมฺปตฺติํ ทิสฺวา โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ปตฺถยมาโน ทานํ ทตฺวา สีลํ รกฺขิตฺวา จมฺเปยฺยนาคราชสฺส กาลกิริยโต สตฺตเม ทิวเส จวิตฺวา ตสฺส วสนปาสาเท สิริคพฺเภ สิริสยนปิฏฺเฐ นิพฺพตฺติ ฯ สรีรํ สุมนทามวณฺณํ มหนฺตํ อโหสิฯ โส ตํ ทิสฺวา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ‘‘มยา กตกุสลนิสฺสนฺเทน ฉสุ กามสคฺเคสุ อิสฺสริยํ โกฏฺเฐ ปฏิสามิตํ ธญฺญํ วิย อโหสิฯ สฺวาหํ อิมิสฺสา ติรจฺฉานโยนิยา ปฏิสนฺธิํ คณฺหิํ, กิํ เม ชีวิเตนา’’ติ มรณาย จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ อถ นํ สุมนา นาม นาคมาณวิกา ทิสฺวา ‘‘มหานุภาโว สตฺโต นิพฺพตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ เสสนาคมาณวิกานํ สญฺญํ อทาสิ, สพฺพา นานาตูริยหตฺถา อาคนฺตฺวา ตสฺส อุปหารํ กริํสุฯ ตสฺส ตํ นาคภวนํ สกฺกภวนํ วิย อโหสิ, มรณจิตฺตํ ปฏิปฺปสฺสมฺภิ, สปฺปสรีรํ วิชหิตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต สยนปิฏฺเฐ นิสีทิฯ อถสฺส ตโต ปฏฺฐาย ยโส มหา อโหสิฯ

โส ตตฺถ นาครชฺชํ กาเรนฺโต อปรภาเค วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ‘‘กิํ เม อิมาย ติรจฺฉานโยนิยา , อุโปสถวาสํ วสิตฺวา อิโต มุจฺจิตฺวา มนุสฺสปถํ คนฺตฺวา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ตสฺมิํเยว ปาสาเท อุโปสถกมฺมํ กโรติฯ อลงฺกตนาคมาณวิกา ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺติ, เยภุยฺเยนสฺส สีลํ ภิชฺชติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ปาสาทา นิกฺขมิตฺวา อุยฺยานํ คจฺฉติฯ ตา ตตฺราปิ คจฺฉนฺติ, อุโปสโถ ภิชฺชเตวฯ โส จินฺเตสิ ‘‘มยา อิโต นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา อุโปสถวาสํ วสิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย อุโปสถทิวเสสุ นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา เอกสฺส ปจฺจนฺตคามสฺส อวิทูเร มหามคฺคสมีเป วมฺมิกมตฺถเก ‘‘มม จมฺมาทีหิ อตฺถิกา คณฺหนฺตุ, มํ กีฬาสปฺปํ วา กาตุกามา กโรนฺตู’’ติ สรีรํ ทานมุเข วิสฺสชฺเชตฺวา โภเค อาภุชิตฺวา นิปนฺโน อุโปสถวาสํ วสติฯ มหามคฺเคน คจฺฉนฺตา จ อาคจฺฉนฺตา จ ตํ ทิสฺวา คนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา ปกฺกมนฺติฯ ปจฺจนฺตคามวาสิโน คนฺตฺวา ‘‘มหานุภาโว นาคราชา’’ติ ตสฺส อุปริ มณฺฑปํ กริตฺวา สมนฺตา วาลุกํ โอกิริตฺวา คนฺธาทีหิ ปูชยิํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย มนุสฺสา มหาสตฺเต ปสีทิตฺวา ปูชํ กตฺวา ปุตฺตํ ปตฺเถนฺติ, ธีตรํ ปตฺเถนฺติฯ

มหาสตฺโตปิ อุโปสถกมฺมํ กโรนฺโต จาตุทฺทสีปนฺนรสีสุ วมฺมิกมตฺถเก นิปชฺชิตฺวา ปาฏิปเท นาคภวนํ คจฺฉติฯ ตสฺเสวํ อุโปสถํ กโรนฺตสฺส อทฺธา วีติวตฺโตฯ

เอกทิวสํ สุมนา อคฺคมเหสี อาห ‘‘เทว , ตฺวํ มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา อุโปสถํ อุปวสสิ, มนุสฺสโลโก จ สาสงฺโก สปฺปฏิภโย, สเจ เต ภยํ อุปฺปชฺเชยฺย, อถ มยํ เยน นิมิตฺเตน ชาเนยฺยาม, ตํ โน อาจิกฺขาหี’’ติฯ อถ นํ มหาสตฺโต มงฺคลโปกฺขรณิยา ตีรํ เนตฺวา ‘‘สเจ มํ ภทฺเท, โกจิ ปหริตฺวา กิลเมสฺสติ, อิมิสฺสา โปกฺขรณิยา อุทกํ อาวิลํ ภวิสฺสติ, สเจ สุปณฺโณ คเหสฺสติ, อุทกํ ปกฺกุถิสฺสติ, สเจ อหิตุณฺฑิโก คณฺหิสฺสติ, อุทกํ โลหิตวณฺณํ ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ เอวํ ตสฺสา ตีณิ นิมิตฺตานิ อาจิกฺขิตฺวา จาตุทฺทสีอุโปสถํ อธิฏฺฐาย นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วมฺมิกมตฺถเก นิปชฺชิ สรีรโสภาย วมฺมิกํ โสภยมาโนฯ สรีรญฺหิสฺส รชตทามํ วิย เสตํ อโหสิ มตฺถโก รตฺตกมฺพลเคณฺฑุโก วิยฯ อิมสฺมิํ ปน ชาตเก โพธิสตฺตสฺส สรีรํ นงฺคลสีสปมาณํ อโหสิ, ภูริทตฺตชาตเก (ชา. 2.22.784 อาทโย) อูรุปฺปมาณํ, สงฺขปาลชาตเก (ชา. 2.17.143 อาทโย) เอกโทณิกนาวปมาณํฯ

ตทา เอโก พาราณสิวาสี มาณโว ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก อลมฺปายนมนฺตํ อุคฺคณฺหิตฺวา เตน มคฺเคน อตฺตโน เคหํ คจฺฉนฺโต มหาสตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ สปฺปํ คเหตฺวา คามนิคมราชธานีสุ กีฬาเปนฺโต ธนํ อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทิพฺโพสธานิ คเหตฺวา ทิพฺพมนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ ทิพฺพมนฺตสุตกาลโต ปฏฺฐาย มหาสตฺตสฺส กณฺเณสุ อยสลากปเวสนกาโล วิย ชาโต, มตฺถโก สิขเรน อภิมตฺถิยมาโน วิย ชาโตฯ โส ‘‘โก นุ โข เอโส’’ติ โภคนฺตรโต สีสํ อุกฺขิปิตฺวา โอโลเกนฺโต อหิตุณฺฑิกํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘มม วิสํ มหนฺตํ, สจาหํ กุชฺฌิตฺวา นาสวาตํ วิสฺสชฺเชสฺสามิ, เอตสฺส สรีรํ ภสฺมมุฏฺฐิ วิย วิปฺปกิริสฺสติ, อถ เม สีลํ ขณฺฑํ ภวิสฺสติ, น ทานิ ตํ โอโลเกสฺสามี’’ติฯ โส อกฺขีนิ นิมฺมีเลตฺวา สีสํ โภคนฺตเร ฐเปสิฯ

อหิตุณฺฑิโก พฺราหฺมโณ โอสธํ ขาทิตฺวา มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา เขฬํ มหาสตฺตสฺส สรีเร โอปิ, โอสธานญฺจ มนฺตสฺส จานุภาเวน เขเฬน ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเน โผฏานํ อุฏฺฐานกาโล วิย ชาโตฯ อถ นํ โส นงฺคุฏฺเฐ คเหตฺวา กฑฺฒิตฺวา ทีฆโส นิปชฺชาเปตฺวา อชปเทน ทณฺเฑน อุปฺปีเฬนฺโต ทุพฺพลํ กตฺวา สีสํ ทฬฺหํ คเหตฺวา นิปฺปีฬิ, มหาสตฺตสฺส มุขํ วิวริฯ อถสฺส มุเข เขฬํ โอปิตฺวา โอสธมนฺตํ กตฺวา ทนฺเต ภินฺทิ, มุขํ โลหิตสฺส ปูริฯ มหาสตฺโต อตฺตโน สีลเภทภเยน เอวรูปํ ทุกฺขํ อธิวาเสนฺโต อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลกนมตฺตมฺปิ นากริฯ โสปิ ‘‘นาคราชานํ ทุพฺพลํ กริสฺสามี’’ติ นงฺคุฏฺฐโต ปฏฺฐายสฺส อฏฺฐีนิ จุณฺณยมาโน วิย สกลสรีรํ มทฺทิตฺวา ปฏฺฏกเวฐนํ นาม เวเฐสิ, ตนฺตมชฺชิตํ นาม มชฺชิ, นงฺคุฏฺฐํ คเหตฺวา ทุสฺสโปถิมํ นาม โปเถสิฯ มหาสตฺตสฺส สกลสรีรํ โลหิตมกฺขิตํ อโหสิฯ โส มหาเวทนํ อธิวาเสสิฯ

อถสฺส ทุพฺพลภาวํ ญตฺวา วลฺลีหิ เปฬํ กริตฺวา ตตฺถ นํ ปกฺขิปิตฺวา ปจฺจนฺตคามํ เนตฺวา มหาชนมชฺเฌ กีฬาเปสิฯ นีลาทีสุ วณฺเณสุ วฏฺฏจตุรสฺสาทีสุ สณฺฐาเนสุ อณุํถูลาทีสุ ปมาเณสุ ยํ ยํ พฺราหฺมโณ อิจฺฉติ, มหาสตฺโต ตํตเทว กตฺวา นจฺจติ, ผณสตํ ผณสหสฺสมฺปิ กโรติเยวฯ มหาชโน ปสีทิตฺวา พหุํ ธนํ อทาสิฯ เอกทิวสเมว กหาปณสหสฺสญฺเจว สหสฺสคฺฆนเก จ ปริกฺขาเร ลภิฯ พฺราหฺมโณ อาทิโตว สหสฺสํ ลภิตฺวา ‘‘วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ, ตํ ปน ธนํ ลภิตฺวา ‘‘ปจฺจนฺตคาเมเยว ตาว เม เอตฺตกํ ธนํ ลทฺธํ, ราชราชมหามจฺจานํ สนฺติเก พหุํ ธนํ ลภิสฺสามี’’ติ สกฏญฺจ สุขยานกญฺจ คเหตฺวา สกเฏ ปริกฺขาเร ฐเปตฺวา สุขยานเก นิสินฺโน มหนฺเตน ปริวาเรน มหาสตฺตํ คามนิคมาทีสุ กีฬาเปนฺโต ‘‘พาราณสิยํ อุคฺคเสนรญฺโญ สนฺติเก กีฬาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ อคมาสิฯ โส มณฺฑูเก มาเรตฺวา นาครญฺโญ เทติฯ นาคราชา ‘‘ปุนปฺปุนํ เอส มํ นิสฺสาย มาเรสฺสตี’’ติ น ขาทติฯ อถสฺส มธุลาเช อทาสิฯ มหาสตฺโต ‘‘สจาหํ โภชนํ คณฺหิสฺสามิ, อนฺโตเปฬาย เอว มรณํ ภวิสฺสตี’’ติ เตปิ น ขาทติฯ พฺราหฺมโณ มาสมตฺเตน พาราณสิํ ปตฺวา ทฺวารคาเมสุ กีฬาเปนฺโต พหุํ ธนํ ลภิฯ

ราชาปิ นํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อมฺหากํ กีฬาเปหี’’ติ อาหฯ ‘‘สาธุ, เทว, สฺเว ปนฺนรเส ตุมฺหากํ กีฬาเปสฺสามี’’ติฯ ราชา ‘‘สฺเว นาคราชา ราชงฺคเณ นจฺจิสฺสติ, มหาชโน สนฺนิปติตฺวา ปสฺสตู’’ติ เภริํ จราเปตฺวา ปุนทิวเส ราชงฺคณํ อลงฺการาเปตฺวา พฺราหฺมณํ ปกฺโกสาเปสิฯ โส รตนเปฬาย มหาสตฺตํ เนตฺวา วิจิตฺตตฺถเร เปฬํ ฐเปตฺวา นิสีทิฯ ราชาปิ ปาสาทา โอรุยฺห มหาชนปริวุโต ราชาสเน นิสีทิฯ พฺราหฺมโณ มหาสตฺตํ นีหริตฺวา นจฺจาเปสิฯ มหาชโน สกภาเวน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต เจลุกฺเขปสหสฺสํ ปวตฺเตติฯ โพธิสตฺตสฺส อุปริ สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสติฯ ตสฺส คหิตสฺส มาโส สมฺปูริฯ เอตฺตกํ กาลํ นิราหาโรว อโหสิฯ สุมนา ‘‘อติจิรายติ เม ปิยสามิโก, อิทานิสฺส อิธ อนาคจฺฉนฺตสฺส มาโส สมฺปุณฺโณ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ คนฺตฺวา โปกฺขรณิํ โอโลเกนฺตี โลหิตวณฺณํ อุทกํ ทิสฺวา ‘‘อหิตุณฺฑิเกน คหิโต ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา วมฺมิกสนฺติกํ คนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส คหิตฏฺฐานญฺจ กิลมิตฏฺฐานญฺจ ทิสฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ปจฺจนฺตคามํ คนฺตฺวา ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ราชงฺคเณ ปริสมชฺเฌ อากาเส โรทมานา อฏฺฐาสิฯ มหาสตฺโต นจฺจนฺโตว อากาสํ โอโลเกตฺวา ตํ ทิสฺวา ลชฺชิโต เปฬํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิฯ ราชา ตสฺส เปฬํ ปวิฏฺฐกาเล ‘‘กิํ นุ โข การณ’’นฺติ อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต ตํ อากาเส ฐิตํ ทิสฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[240]

‘‘กา นุ วิชฺชุริวาภาสิ, โอสธี วิย ตารกา;

เทวตา นุสิ คนฺธพฺพี, น ตํ มญฺญามี มานุสิ’’นฺติฯ

ตตฺถ น ตํ มญฺญามิ มานุสินฺติ อหํ ตํ มานุสีติ น มญฺญามิ, ตยา เอกาย เทวตาย คนฺธพฺพิยา วา ภวิตุํ วฏฺฏตีติ วทติฯ

อิทานิ เตสํ วจนปฏิวจนคาถา โหนฺติ –

[241]

‘‘นมฺหิ เทวี น คนฺธพฺพี, น มหาราช มานุสี;

นาคกญฺญาสฺมิ ภทฺทนฺเต, อตฺเถนมฺหิ อิธาคตาฯ

[242]

‘‘วิพฺภนฺตจิตฺตา กุปิตินฺทฺริยาสิ, เนตฺเตหิ เต วาริคณา สวนฺติ;

กิํ เต นฏฺฐํ กิํ ปน ปตฺถยานา, อิธาคตา นาริ ตทิงฺฆ พฺรูหิฯ

[243]

‘‘ยมุคฺคเตโช อุรโคติ จาหุ, นาโคติ นํ อาหุ ชนา ชนินฺท;

ตมคฺคหี ปุริโส ชีวิกตฺโถ, ตํ พนฺธนา มุญฺจ ปตี มเมโสฯ

[244]

‘‘กถํ นฺวยํ พลวิริยูปปนฺโน, หตฺถตฺตมาคจฺฉิ วนิพฺพกสฺส;

อกฺขาหิ เม นาคกญฺเญ ตมตฺถํ, กถํ วิชาเนมุ คหีตนาคํฯ

[245]

‘‘นครมฺปิ นาโค ภสฺมํ กเรยฺย, ตถา หิ โส พลวิริยูปปนฺโน;

ธมฺมญฺจ นาโค อปจายมาโน, ตสฺมา ปรกฺกมฺม ตโป กโรตี’’ติฯ

ตตฺถ อตฺเถนมฺหีติ อหํ เอกํ การณํ ปฏิจฺจ อิธาคตาฯ กุปิตินฺทฺริยาติ กิลนฺตินฺทฺริยาฯ วาริคณาติ อสฺสุพินฺทุฆฏาฯ อุรโคติ จาหูติ อุรโคติ จายํ มหาชโน กเถสิฯ ตมคฺคหี ปุริโสติ อยํ ปุริโส ตํ นาคราชานํ ชีวิกตฺถาย อคฺคเหสิฯ วนิพฺพกสฺสาติ อิมสฺส วนิพฺพกสฺส กถํ นุ เอส มหานุภาโว สมาโน หตฺถตฺตํ อาคโตติ ปุจฺฉติฯ ธมฺมญฺจาติ ปญฺจสีลธมฺมํ อุโปสถวาสธมฺมญฺจ ครุํ กโรนฺโต วิหรติ, ตสฺมา อิมินา ปุริเสน คหิโตปิ ‘‘สจาหํ อิมสฺส อุปริ นาสวาตํ วิสฺสชฺเชสฺสามิ, ภสฺมมุฏฺฐิ วิย วิกิริสฺสติ, เอวํ เม สีลํ ภิชฺชิสฺสตี’’ติ สีลเภทภยา ปรกฺกมฺม ตํ ทุกฺขํ อธิวาเสตฺวา ตโป กโรติ, วีริยเมว กโรตีติ อาหฯ

ราชา ‘‘กหํ ปเนโส อิมินา คหิโต’’ติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส สา อาจิกฺขนฺตี คาถมาห –

[246]

‘‘จาตุทฺทสิํ ปญฺจทสิญฺจ ราช, จตุปฺปเถ สมฺมติ นาคราชา;

ตมคฺคหี ปุริโส ชีวิกตฺโถ, ตํ พนฺธนา มุญฺจ ปตี มเมโส’’ติฯ

ตตฺถ จตุปฺปเถติ จตุกฺกมคฺคสฺส อาสนฺนฏฺฐาเน เอกสฺมิํ วมฺมิเก จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อธิฏฺฐานํ อธิฏฺฐหิตฺวา อุโปสถวาสํ วสนฺโต นิปชฺชตีติ อตฺโถฯ ตํ พนฺธนาติ ตํ เอวํ ธมฺมิกํ คุณวนฺตํ นาคราชานํ เอตสฺส ธนํ ทตฺวา เปฬพนฺธนา ปมุญฺจฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ปุนปิ ตํ ยาจนฺตี ทฺเว คาถา อภาสิ –

[247]

‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;

วาริเคหสยา นารี, ตาปิ ตํ สรณํ คตาฯ

[248]

‘‘ธมฺเมน โมเจหิ อสาหเสน, คาเมน นิกฺเขน ควํ สเตน;

โอสฺสฏฺฐกาโย อุรโค จราตุ, ปุญฺญตฺถิโก มุญฺจตุ พนฺธนสฺมา’’ติฯ

ตตฺถ โสฬสิตฺถิสหสฺสานีติ มา ตฺวํ เอส โย วา โส วา ทลิทฺทนาโคติ มญฺญิตฺถฯ เอตสฺส หิ เอตฺตกา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา อิตฺถิโยว, เสสา สมฺปตฺติ อปริมาณาติ ทสฺเสติฯ วาริเคหสยาติ อุทกจฺฉทนํ อุทกคพฺภํ กตฺวา ตตฺถ สยนสีลาฯ โอสฺสฏฺฐกาโยติ นิสฺสฏฺฐกาโย หุตฺวาฯ จราตูติ จรตุฯ

อถ นํ ราชา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[249]

‘‘ธมฺเมน โมเจมิ อสาหเสน, คาเมน นิกฺเขน ควํ สเตน;

โอสฺสฏฺฐกาโย อุรโค จราตุ, ปุญฺญตฺถิโก มุญฺจตุ พนฺธนสฺมาฯ

[250]

‘‘ทมฺมิ นิกฺขสตํ ลุทฺท, ถูลญฺจ มณิกุณฺฑลํ;

จตุสฺสทญฺจ ปลฺลงฺกํ, อุมาปุปฺผสรินฺนิภํฯ

[251]

‘‘ทฺเว จ สาทิสิโย ภริยา, อุสภญฺจ ควํ สตํ;

โอสฺสฏฺฐกาโย อุรโค จราตุ, ปุญฺญตฺถิโก มุญฺจตุ พนฺธนสฺมา’’ติฯ

ตตฺถ ลุทฺทาติ ราชา อุรคํ โมเจตุํ อหิตุณฺฑิกํ อามนฺเตตฺวา ตสฺส ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺมํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ คาถา ปน เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเยวฯ

อถ นํ ลุทฺโท อาห –

[252]

‘‘วินาปิ ทานา ตว วจนํ ชนินฺท, มุญฺเจมุ นํ อุรคํ พนฺธนสฺมา;

โอสฺสฏฺฐกาโย อุรโค จราตุ, ปุญฺญตฺถิโก มุญฺจตุ พนฺธนสฺมา’’ติฯ

ตตฺถ ตว วจนนฺติ มหาราช, วินาปิ ทาเนน ตว วจนเมว อมฺหากํ ครุฯ มุญฺเจมุ นนฺติ มุญฺจิสฺสามิ เอตนฺติ วทติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา มหาสตฺตํ เปฬโต นีหริฯ นาคราชา นิกฺขมิตฺวา ปุปฺผนฺตรํ ปวิสิตฺวา ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มาณวกวณฺเณน อลงฺกตสรีโร หุตฺวา ปถวิํ ภินฺทนฺโต วิย นิกฺขนฺโต อฏฺฐาสิฯ สุมนา อากาสโต โอตริตฺวา ตสฺส สนฺติเก ฐิตาฯ นาคราชา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ราชานํ นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[253]

‘‘มุตฺโต จมฺเปยฺยโก นาโค, ราชานํ เอตทพฺรวิ;

นโม เต กาสิราชตฺถุ, นโม เต กาสิวฑฺฒน;

อญฺชลิํ เต ปคฺคณฺหามิ, ปสฺเสยฺยํ เม นิเวสนํฯ

[254]

‘‘อทฺธา หิ ทุพฺพิสฺสสเมตมาหุ, ยํ มานุโส วิสฺสเส อมานุสมฺหิ;

สเจ จ มํ ยาจสิ เอตมตฺถํ, ทกฺเขมุ เต นาค นิเวสนานี’’ติฯ

ตตฺถ ปสฺเสยฺยํ เม นิเวสนนฺติ มม นิเวสนํ จมฺเปยฺยนาคภวนํ รมณียํ ปสฺสิตพฺพยุตฺตกํฯ ตํ เต อหํ ทสฺเสตุกาโม, ตํ สพลวาหโน ตฺวํ อาคนฺตฺวา ปสฺส, นรินฺทาติ วทติฯ ทุพฺพิสฺสสนฺติ ทุวิสฺสาสนียํฯ สเจ จาติ สเจ มํ ยาจสิ, ปสฺเสยฺยาม เต นิเวสนานิ, อปิ จ โข ปน ตํ น สทฺทหามีติ วทติฯ

อถ นํ สทฺทหาเปตุํ สปถํ กโรนฺโต มหาสตฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[255]

‘‘สเจปิ วาโต คิริมาวเหยฺย, จนฺโท จ สุริโย จ ฉมา ปเตยฺยุํ;

สพฺพา จ นชฺโช ปฏิโสตํ วเชยฺยุํ, น ตฺเววหํ ราช มุสา ภเณยฺยํฯ

[256]

‘‘นภํ ผเลยฺย อุทธีปิ สุสฺเส, สํวฏฺฏเย ภูตธรา วสุนฺธรา;

สิลุจฺจโย เมรุ สมูลมุปฺปเต, น ตฺเววหํ ราช มุสา ภเณยฺย’’นฺติฯ

ตตฺถ สํวฏฺฏเย ภูตธรา วสุนฺธราติ อยํ ภูตธราติ จ วสุนฺธราติ จ สงฺขํ คตา มหาปถวี กิลญฺชํ วิย สํวฏฺเฏยฺยฯ สมูลมุปฺปเตติ เอวํ มหาสิเนรุปพฺพโต สมูโล อุฏฺฐาย ปุราณปณฺณํ วิย อากาเส ปกฺขนฺเทยฺยฯ

โส มหาสตฺเตน เอวํ วุตฺเตปิ อสทฺทหนฺโต –

[257]

‘‘อทฺธา หิ ทุพฺพิสฺสสเมตมาหุ, ยํ มานุโส วิสฺสเส อมานุสมฺหิ;

สเจ จ มํ ยาจสิ เอตมตฺถํ, ทกฺเขมุ เต นาค นิเวสนานี’’ติฯ –

ปุนปิ ตเมว คาถํ วตฺวา ‘‘ตฺวํ มยา กตคุณํ ชานิตุํ อรหสิ, สทฺทหิตุํ ปน ยุตฺตภาวํ วา อยุตฺตภาวํ วา อหํ ชานิสฺสามี’’ติ ปกาเสนฺโต อิตรํ คาถมาห –

[258]

‘‘ตุมฺเห โขตฺถ โฆรวิสา อุฬารา, มหาเตชา ขิปฺปโกปี จ โหถ;

มํการณา พนฺธนสฺมา ปมุตฺโต, อรหสิ โน ชานิตุเย กตานี’’ติฯ

ตตฺถ อุฬาราติ อุฬารวิสาฯ ชานิตุเยติ ชานิตุํฯ

อถ นํ สทฺทหาเปตุํ ปุน สปถํ กโรนฺโต มหาสตฺโต คาถมาห –

[259]

‘‘โส ปจฺจตํ นิรเย โฆรรูเป, มา กายิกํ สาตมลตฺถ กิญฺจิ;

เปฬาย พทฺโธ มรณํ อุเปตุ, โย ตาทิสํ กมฺมกตํ น ชาเน’’ติฯ

ตตฺถ ปจฺจตนฺติ ปจฺจตุฯ กมฺมกตนฺติ กตกมฺมํ เอวํ คุณการกํ ตุมฺหาทิสํ โย น ชานาติ, โส เอวรูโป โหตูติ วทติฯ

อถสฺส ราชา สทฺทหิตฺวา ถุติํ กโรนฺโต คาถมาห –

[260]

‘‘สจฺจปฺปฏิญฺญา ตว เมส โหตุ, อกฺโกธโน โหหิ อนุปนาหี;

สพฺพญฺจ เต นาคกุลํ สุปณฺณา, อคฺคิํว คิมฺเหสุ วิวชฺชยนฺตู’’ติฯ

ตตฺถ ตว เมส โหตูติ ตว เอสา ปฏิญฺญา สจฺจา โหตุฯ อคฺคิํว คิมฺเหสุ วิวชฺชยนฺตูติ ยถา มนุสฺสา คิมฺหกาเล สนฺตาปํ อนิจฺฉนฺตา ชลมานํ อคฺคิํ วิวชฺเชนฺติ, เอวํ วิวชฺเชนฺตุ ทูรโตว ปริหรนฺตุฯ

มหาสตฺโตปิ รญฺโญ ถุติํ กโรนฺโต อิตรํ คาถมาห –

[261]

‘‘อนุกมฺปสี นาคกุลํ ชนินฺท, มาตา ยถา สุปฺปิยํ เอกปุตฺตํ;

อหญฺจ เต นาคกุเลน สทฺธิํ, กาหามิ เวยฺยาวฏิกํ อุฬาร’’นฺติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา นาคภวนํ คนฺตุกาโม เสนํ คมนสชฺชํ กาตุํ อาณาเปนฺโต คาถมาห –

[262]

‘‘โยเชนฺตุ เว ราชรเถ สุจิตฺเต, กมฺโพชเก อสฺสตเร สุทนฺเต;

นาเค จ โยเชนฺตุ สุวณฺณกปฺปเน, ทกฺเขมุ นาคสฺส นิเวสนานี’’ติฯ

ตตฺถ กมฺโพชเก อสฺสตเร สุทนฺเตติ สุสิกฺขิเต กมฺโพชรฏฺฐสมฺภเว อสฺสตเร โยเชนฺตุฯ

อิตรา อภิสมฺพุทฺธคาถา –

[263]

‘‘เภรี มุทิงฺคา ปณวา จ สงฺขา, อวชฺชยิํสุ อุคฺคเสนสฺส รญฺโญ;

ปายาสิ ราชา พหุ โสภมาโน, ปุรกฺขโต นาริคณสฺส มชฺเฌ’’ติฯ

ตตฺถ พหุ โสภมาโนติ ภิกฺขเว, พาราณสิราชา โสฬสหิ นารีสหสฺเสหิ ปุรกฺขโต ปริวาริโต ตสฺส นารีคณสฺส มชฺเฌ พาราณสิโต นาคภวนํ คจฺฉนฺโต อติวิย โสภมาโน ปายาสิฯ

ตสฺส นครา นิกฺขนฺตกาเลเยว มหาสตฺโต อตฺตโน อานุภาเวน นาคภวนํ สพฺพรตนมยํ ปาการญฺจ ทฺวารฏฺฏาลเก จ ทิสฺสมานรูเป กตฺวา นาคภวนคามิํ มคฺคํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ มาเปสิ ฯ ราชา สปริโส เตน มคฺเคน นาคภวนํ ปวิสิตฺวา รมณียํ ภูมิภาคญฺจ ปาสาเท จ อทฺทสฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[264]

‘‘สุวณฺณจิตกํ ภูมิํ, อทฺทกฺขิ กาสิวฑฺฒโน;

โสวณฺณมยปาสาเท, เวฬุริยผลกตฺถเตฯ

[265]

‘‘ส ราชา ปาวิสิ พฺยมฺหํ, จมฺเปยฺยสฺส นิเวสนํ;

อาทิจฺจวณฺณสนฺนิภํ, กํสวิชฺชุปภสฺสรํฯ

[266]

‘‘นานารุกฺเขหิ สญฺฉนฺนํ, นานาคนฺธสมีริตํ;

โส ปาเวกฺขิ กาสิราชา, จมฺเปยฺยสฺส นิเวสนํฯ

[267]

‘‘ปวิฏฺฐสฺมิํ กาสิรญฺเญ, จมฺเปยฺยสฺส นิเวสนํ;

ทิพฺพา ตูริยา ปวชฺชิํสุ, นาคกญฺญา จ นจฺจิสุํฯ

[268]

‘‘ตํ นาคกญฺญา จริตํ คเณน, อนฺวารุหี กาสิราชา ปสนฺโน;

นิสีทิ โสวณฺณมยมฺหิ ปีเฐ, สาปสฺสเย จนฺทนสารลิตฺเต’’ติฯ

ตตฺถ สุวณฺณจิตกนฺติ สุวณฺณวาลุกาย สนฺถตํฯ พฺยมฺหนฺติ อลงฺกตนาคภวนํฯ จมฺเปยฺยสฺสาติ นาคภวนํ ปวิสิตฺวา จมฺเปยฺยนาคราชสฺส นิเวสนํ ปาวิสิฯ กํสวิชฺชุปภสฺสรนฺติ เมฆมุเข สญฺจรณสุวณฺณวิชฺชุ วิย โอภาสมานํฯ นานาคนฺธสมีริตนฺติ นานาวิเธหิ ทิพฺพคนฺเธหิ อนุสญฺจริตํฯ จริตํ คเณนาติ ตํ นิเวสนํ นาคกญฺญาคเณน จริตํ อนุสญฺจริตํฯ จนฺทนสารลิตฺเตติ ทิพฺพสารจนฺทเนน อนุลิตฺเตฯ

ตตฺถ นิสินฺนมตฺตสฺเสวสฺส นานคฺครสํ ทิพฺพโภชนํ อุปนาเมสุํ, ตถา โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เสสราชปริสาย จฯ โส สตฺตาหมตฺตํ สปริโส ทิพฺพนฺนปานาทีนิ ปริภุญฺชิตฺวา ทิพฺเพหิ กามคุเณหิ อภิรมิตฺวา สุขสยเน นิสินฺโน มหาสตฺตสฺส ยสํ วณฺเณตฺวา ‘‘นาคราช, ตฺวํ เอวรูปํ สมฺปตฺติํ ปหาย มนุสฺสโลเก วมฺมิกมตฺถเก นิปชฺชิตฺวา กสฺมา อุโปสถวาสํ วสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โสปิสฺส กเถสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[269]

‘‘โส ตตฺถ ภุตฺวา จ อโถ รมิตฺวา, จมฺเปยฺยกํ กาสิราชา อโวจ;

วิมานเสฏฺฐานิ อิมานิ ตุยฺหํ, อาทิจฺจวณฺณานิ ปภสฺสรานิ;

เนตาทิสํ อตฺถิ มนุสฺสโลเก, กิํ ปตฺถยํ นาค ตโป กโรสิฯ

[270]

‘‘ตา กมฺพุกายูรธรา สุวตฺถา, วฏฺฏงฺคุลี ตมฺพตลูปปนฺนา;

ปคฺคยฺห ปาเยนฺติ อโนมวณฺณา, เนตาทิสํ อตฺถิ มนุสฺสโลเก;

กิํ ปตฺถยํ นาค ตโป กโรสิฯ

[271]

‘‘นชฺโช จ เตมา ปุถุโลมมจฺฉา, อาฏาสกุนฺตาภิรุทา สุติตฺถา;

เนตาทิสํ อตฺถิ มนุสฺสโลเก, กิํ ปตฺถยํ นาค ตโป กโรสิฯ

[272]

‘‘โกญฺจา มยูรา ทิวิยา จ หํสา, วคฺคุสฺสรา โกกิลา สมฺปตนฺติ;

เนตาทิสํ อตฺถิ มนุสฺสโลเก, กิํ ปตฺถยํ นาค ตโป กโรสิฯ

[273]

‘‘อมฺพา จ สาลา ติลกา จ ชมฺพุโย, อุทฺทาลกา ปาฏลิโย จ ผุลฺลา;

เนตาทิสํ อตฺถิ มนุสฺสโลเก, กิํ ปตฺถยํ นาค ตโป กโรสิฯ

[274]

‘‘อิมา จ เต โปกฺขรญฺโญ สมนฺตโต, ทิพฺพา จ คนฺธา สตตํ ปวายนฺติ;

เนตาทิสํ อตฺถิ มนุสฺสโลเก, กิํ ปตฺถยํ นาค ตโป กโรสิฯ

[275]

‘‘น ปุตฺตเหตุ น ธนสฺส เหตุ, น อายุโน จาปิ ชนินฺท เหตุ;

มนุสฺสโยนิํ อภิปตฺถยาโน, ตสฺมา ปรกฺกมฺม ตโป กโรมี’’ติฯ

ตตฺถ ตาติ โสฬสสหสฺสนาคกญฺญาโย สนฺธายาหฯ กมฺพุกายูรธราติ สุวณฺณาภรณธราฯ วฏฺฏงฺคุลีติ ปวาฬงฺกุรสทิสวฏฺฏงฺคุลีฯ ตมฺพตลูปปนฺนาติ อภิรตฺเตหิ หตฺถปาทตเลหิ สมนฺนาคตาฯ

ปาเยนฺตีติ ทิพฺพปานํ อุกฺขิปิตฺวา ตํ ปาเยนฺติฯ ปุถุโลมมจฺฉาติ ปุถุลปตฺเตหิ นานามจฺเฉหิ สมนฺนาคตาฯ อาฏาสกุนฺตาภิรุทาติ อาฏาสงฺขาเตหิ สกุเณหิ อภิรุทาฯ สุติตฺถาติ สุนฺทรติตฺถาฯ ทิวิยา จ หํสาติ ทิพฺพหํสา จฯ สมฺปตนฺตีติ มนุญฺญรวํ รวนฺตา รุกฺขโต รุกฺขํ สมฺปตนฺติฯ ทิพฺพา จ คนฺธาติ ตาสุ โปกฺขรณีสุ สตตํ ทิพฺพคนฺธา วายนฺติฯ อภิปตฺถยาโนติ ปตฺถยนฺโต วิจรามิฯ ตสฺมาติ เตน การเณน ปรกฺกมฺม วีริยํ ปคฺคเหตฺวา ตโป กโรมิ, อุโปสถํ อุปวสามีติฯ

เอวํ วุตฺเต ราชา อาห –

[276]

‘‘ตฺวํ โลหิตกฺโข วิหตนฺตรํโส, อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสุ;

สุโรสิโต โลหิตจนฺทเนน, คนฺธพฺพราชาว ทิสา ปภาสสิฯ

[277]

‘‘เทวิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว, สพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูโต;

ปุจฺฉามิ ตํ นาคราเชตมตฺถํ, เสยฺโย อิโต เกน มนุสฺสโลโก’’ติฯ

ตตฺถ สุโรสิโตติ สุวิลิตฺโตฯ

อถสฺส อาจิกฺขนฺโต นาคราชา อาห –

[278]

‘‘ชนินฺท นาญฺญตฺร มนุสฺสโลกา, สุทฺธีว สํวิชฺชติ สํยโม วา;

อหญฺจ ลทฺธาน มนุสฺสโยนิํ, กาหามิ ชาติมรณสฺส อนฺต’’นฺติฯ

ตตฺถ สุทฺธี วาติ มหาราช, อญฺญตฺร มนุสฺสโลกา อมตมหานิพฺพานสงฺขาตา สุทฺธิ วา สีลสํยโม วา นตฺถิฯ อนฺตนฺติ มนุสฺสโยนิํ ลทฺธา ชาติมรณสฺส อนฺตํ กริสฺสามีติ ตโป กโรมีติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา อาห –

[279]

‘‘อทฺธา หเว เสวิตพฺพา สปญฺญา, พหุสฺสุตา เย พหุฐานจินฺติโน;

นาริโย จ ทิสฺวาน ตุวญฺจ นาค, กาหามิ ปุญฺญานิ อนปฺปกานี’’ติฯ

ตตฺถ นาริโย จาติ อิมา ตว นาคกญฺญาโย จ ตุวญฺจ ทิสฺวา พหูนิ ปุญฺญานิ กริสฺสามีติ วทติฯ

อถ นํ นาคราชา อาห –

[280]

‘‘อทฺธา หเว เสวิตพฺพา สปญฺญา, พหุสฺสุตา เย พหุฐานจินฺติโน;

นาริโย จ ทิสฺวาน มมญฺจ ราช, กโรหิ ปุญฺญานิ อนปฺปกานี’’ติฯ

ตตฺถ กโรหีติ กเรยฺยาสิ, มหาราชาติฯ

เอวํ วุตฺเต อุคฺคเสโน คนฺตุกาโม หุตฺวา ‘‘นาคราช, จิรํ วสิมฺห, คมิสฺสามา’’ติ อาปุจฺฉิฯ อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘เตน หิ มหาราช, ยาวทิจฺฉกํ ธนํ คณฺหาหี’’ติ ธนํ ทสฺเสนฺโต อาห –

[281]

‘‘อิทญฺจ เม ชาตรูปํ ปหูตํ, ราสี สุวณฺณสฺส จ ตาลมตฺตา;

อิโต หริตฺวาน สุวณฺณฆรานิ, กรสฺสุ รูปิยปาการํ กโรนฺตุฯ

[282]

‘‘มุตฺตา จ วาหสหสฺสานิ ปญฺจ, เวฬุริยมิสฺสานิ อิโต หริตฺวา;

อนฺเตปุเร ภูมิยํ สนฺถรนฺตุ, นิกฺกทฺทมา เหหิติ นีรชา จฯ

[283]

‘‘เอตาทิสํ อาวส ราชเสฏฺฐ, วิมานเสฏฺฐํ พหุ โสภมานํ;

พาราณสิํ นครํ อิทฺธํ ผีตํ, รชฺชญฺจ กาเรหิ อโนมปญฺญา’’ติฯ

ตตฺถ ราสีติ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ ตาลปมาณา ราสิโยฯ สุวณฺณฆรานีติ สุวณฺณเคหานิฯ นิกฺกทฺทมาติ เอวํ เต อนฺเตปุเร ภูมิ นิกฺกทฺทมา จ นิรชา จ ภวิสฺสติฯ เอตาทิสนฺติ เอวรูปํ สุวณฺณมยํ รชตปาการํ มุตฺตาเวฬุริยสนฺถตภูมิภาคํฯ ผีตนฺติ ผีตํ พาราณสินครญฺจ อาวสฯ อโนมปญฺญาติ อลามกปญฺญาฯ

ราชา ตสฺส กถํ สุตฺวา อธิวาเสสิฯ อถ มหาสตฺโต นาคภวเน เภริํ จราเปสิ ‘‘สพฺพา ราชปริสา ยาวทิจฺฉกํ หิรญฺญสุวณฺณาทิกํ ธนํ คณฺหนฺตู’’ติฯ รญฺโญ จ อเนเกหิ สกฏสเตหิ ธนํ เปเสสิฯ ราชา มหนฺเตน ยเสน นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา พาราณสิเมว คโตฯ ตโต ปฏฺฐาย กิร ชมฺพุทีปตลํ สหิรญฺญํ ชาตํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ โปราณกปณฺฑิตา นาคสมฺปตฺติํ ปหาย อุโปสถวาสํ วสิํสู’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อหิตุณฺฑิโก เทวทตฺโต อโหสิ, สุมนา ราหุลมาตา, อุคฺคเสโน สาริปุตฺโต, จมฺเปยฺยนาคราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

จมฺเปยฺยชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

[507] 11. มหาปโลภนชาตกวณฺณนา

พฺรหฺมโลกา จวิตฺวานาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วิสุทฺธสํกิเลสํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา วิตฺถาริตเมวฯ อิธ ปน สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ มาตุคาโม นาเมส วิสุทฺธสตฺเตปิ สํกิลิฏฺเฐ กโรตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยนฺติ จูฬปโลภเน (ชา. 1.3.37 อาทโย) วุตฺตนเยเนว อตีตวตฺถุ วิตฺถาริตพฺพํฯ ตทา ปน มหาสตฺโต พฺรหฺมโลกา จวิตฺวา กาสิรญฺโญ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อนิตฺถิคนฺธกุมาโร นาม อโหสิฯ อิตฺถีนํ หตฺเถ น สณฺฐาติ, ปุริสเวเสน นํ ถญฺญํ ปาเยนฺติ, ฌานาคาเร วสติ, อิตฺถิโย น ปสฺสติฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[284]

‘‘พฺรหฺมโลกา จวิตฺวาน, เทวปุตฺโต มหิทฺธิโก;

รญฺโญ ปุตฺโต อุทปาทิ, สพฺพกามสมิทฺธิสุฯ

[285]

‘‘กามา วา กามสญฺญา วา, พฺรหฺมโลเก น วิชฺชติ;

สฺวาสฺสุ ตาเยว สญฺญาย, กาเมหิ วิชิคุจฺฉถฯ

[286]

‘‘ตสฺส จนฺเตปุเร อาสิ, ฌานาคารํ สุมาปิตํ;

โส ตตฺถ ปฏิสลฺลีโน, เอโก รหสิ ฌายถฯ

[287]

‘‘ส ราชา ปริเทเวสิ, ปุตฺตโสเกน อฏฺฏิโต;

เอกปุตฺโต จยํ มยฺหํ, น จ กามานิ ภุญฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ สพฺพกามสมิทฺธิสูติ สพฺพกามานํ สมิทฺธีสุ สมฺปตฺตีสุ ฐิตสฺส รญฺโญ ปุตฺโต หุตฺวา เอโก เทวปุตฺโต นิพฺพตฺติฯ สฺวาสฺสูติ โส กุมาโรฯ ตาเยวาติ ตาย พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตาย ฌานสญฺญาย เอวฯ สุมาปิตนฺติ ปิตรา สุฏฺฐุ มนาปํ กตฺวา มาปิตํฯ รหสิ ฌายถาติ มาตุคามํ อปสฺสนฺโต วสิฯ ปริเทเวสีติ วิลปิฯ

ปญฺจมา รญฺโญ ปริเทวนคาถา –

[288]

‘‘โก นุ ขฺเวตฺถ อุปาโย โส, โก วา ชานาติ กิญฺจนํ;

โย เม ปุตฺตํ ปโลเภยฺย, ยถา กามานิ ปตฺถเย’’ติฯ

ตตฺถ โก นุ ขฺเวตฺถ อุปาโยติ โก นุ โข เอตฺถ เอตสฺส กามานํ ภุญฺชนอุปาโยฯ ‘‘โก นุ โข อิธุปาโย โส’’ติปิ ปาโฐ, อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘โก นุ โข เอตํ อุปวสิตฺวา อุปลาปนการณํ ชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ โก วา ชานาติ กิญฺจนนฺติ โก วา เอตสฺส ปลิโพธการณํ ชานาตีติ อตฺโถฯ

ตโต ปรํ ทิยฑฺฒคาถา อภิสมฺพุทฺธคาถา –

[289]

‘‘อหุ กุมารี ตตฺเถว, วณฺณรูปสมาหิตา;

กุสลา นจฺจคีตสฺส, วาทิเต จ ปทกฺขิณาฯ

[290]

‘‘สา ตตฺถ อุปสงฺกมฺม, ราชานํ เอตทพฺรวี’’ติ;

ตตฺถ อหูติ ภิกฺขเว, ตตฺเถว อนฺเตปุเร จูฬนาฏกานํ อนฺตเร เอกา ตรุณกุมาริกา อโหสิฯ ปทกฺขิณาติ สุสิกฺขิตาฯ

‘‘อหํ โข นํ ปโลเภยฺยํ, สเจ ภตฺตา ภวิสฺสตี’’ติฯ –

อุปฑฺฒคาถา กุมาริกาย วุตฺตาฯ

ตตฺถ สเจ ภตฺตาติ สเจ เอส มยฺหํ ปติ ภวิสฺสตีติฯ

[291]

‘‘ตํ ตถาวาทินิํ ราชา, กุมาริํ เอตทพฺรวิ;

ตฺวญฺเญว นํ ปโลเภหิ, ตว ภตฺตา ภวิสฺสตีติฯ

ตตฺถ ตว ภตฺตาติ ตเวส ปติ ภวิสฺสติ, ตฺวญฺเญว ตสฺส อคฺคมเหสี ภวิสฺสสิ, คจฺฉ นํ ปโลเภหิ, กามรสํ ชานาเปหีติฯ

เอวํ วตฺวา ราชา ‘‘อิมิสฺสา กิร โอกาสํ กโรนฺตู’’ติ กุมารสฺส อุปฏฺฐากานํ เปเสสิฯ สา ปจฺจูสกาเล วีณํ อาทาย คนฺตฺวา กุมารสฺส สยนคพฺภสฺส พหิ อวิทูเร ฐตฺวา อคฺคนเขหิ วีณํ วาเทนฺตี มธุรสเรน คายิตฺวา ตํ ปโลเภสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[292]

‘‘สา จ อนฺเตปุรํ คนฺตฺวา, พหุํ กามุปสํหิตํ;

หทยงฺคมา เปมนียา, จิตฺรา คาถา อภาสถฯ

[293]

‘‘ตสฺสา จ คายมานาย, สทฺทํ สุตฺวาน นาริยา;

กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปชฺชิ, ชนํ โส ปริปุจฺฉถฯ

[294]

‘‘กสฺเสโส สทฺโท โก วา โส, ภณติ อุจฺจาวจํ พหุํ;

หทยงฺคมํ เปมนียํ, อโห กณฺณสุขํ มมฯ

[295]

‘‘เอสา โข ปมทา เทว, ขิฑฺฑา เอสา อนปฺปิกา;

สเจ ตฺวํ กาเม ภุญฺเชยฺย, ภิยฺโย ภิยฺโย ฉาเทยฺยุ ตํฯ

[296]

‘‘อิงฺฆ อาคจฺฉโตเรน, อวิทูรมฺหิ คายตุ;

อสฺสมสฺส สมีปมฺหิ, สนฺติเก มยฺห คายตุฯ

[297]

‘‘ติโรกุฏฺฏมฺหิ คายิตฺวา, ฌานาคารมฺหิ ปาวิสิ;

พนฺธิ นํ อนุปุพฺเพน, อารญฺญมิว กุญฺชรํฯ

[298]

‘‘ตสฺส กามรสํ ญตฺวา, อิสฺสาธมฺโม อชายถ;

‘อหเมว กาเม ภุญฺเชยฺยํ, มา อญฺโญ ปุริโส อหุ’ฯ

[299]

‘‘ตโต อสิํ คเหตฺวาน, ปุริเส หนฺตุํ อุปกฺกมิ;

อหเมเวโก ภุญฺชิสฺสํ, มา อญฺโญ ปุริโส สิยาฯ

[300]

‘‘ตโต ชานปทา สพฺเพ, วิกฺกนฺทิํสุ สมาคตา;

ปุตฺโต ตฺยายํ มหาราช, ชนํ เหเฐตฺยทูสกํฯ

[301]

‘‘ตญฺจ ราชา วิวาเหสิ, สมฺหา รฏฺฐา จ ขตฺติโย;

ยาวตา วิชิตํ มยฺหํ, น เต วตฺถพฺพ ตาวเทฯ

[302]

‘‘ตโต โส ภริยมาทาย, สมุทฺทํ อุปสงฺกมิ;

ปณฺณสาลํ กริตฺวาน, วนมุญฺฉาย ปาวิสิฯ

[303]

‘‘อเถตฺถ อิสิ มาคจฺฉิ, สมุทฺทํ อุปรูปริ;

โส ตสฺส เคหํ ปาเวกฺขิ, ภตฺตกาเล อุปฏฺฐิเตฯ

[304]

‘‘ตญฺจ ภริยา ปโลเภสิ, ปสฺส ยาว สุทารุณํ;

จุโต โส พฺรหฺมจริยมฺหา, อิทฺธิยา ปริหายถฯ

[305]

‘‘ราชปุตฺโต จ อุญฺฉาโต, วนมูลผลํ พหุํ;

สายํ กาเชน อาทาย, อสฺสมํ อุปสงฺกมิฯ

[306]

‘‘อิสี จ ขตฺติยํ ทิสฺวา, สมุทฺทํ อุปสงฺกมิ;

‘เวหายสํ คมิสฺส’นฺติ, สีทเต โส มหณฺณเวฯ

[307]

‘‘ขตฺติโย จ อิสิํ ทิสฺวา, สีทมานํ มหณฺณเว;

ตสฺเสว อนุกมฺปาย, อิมา คาถา อภาสถฯ

[308]

‘‘อภิชฺชมาเน วาริสฺมิํ, สยํ อาคมฺม อิทฺธิยา;

มิสฺสีภาวิตฺถิยา คนฺตฺวา, สํสีทสิ มหณฺณเวฯ

[309]

‘‘อาวฏฺฏนี มหามายา, พฺรหฺมจริยวิโกปนา;

สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเยฯ

[310]

‘‘อนลา มุทุสมฺภาสา, ทุปฺปูรา ตา นทีสมา;

สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเยฯ

[311]

‘‘ยํ เอตา อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสา วา ธเนน วา;

ชาตเวโทว สํ ฐานํ, ขิปฺปํ อนุทหนฺติ ตํฯ

[312]

‘‘ขตฺติยสฺส วโจ สุตฺวา, อิสิสฺส นิพฺพิทา อหุ;

ลทฺธา โปราณกํ มคฺคํ, คจฺฉเต โส วิหายสํฯ

[313]

‘‘ขตฺติโย จ อิสิํ ทิสฺวา, คจฺฉมานํ วิหายสํ;

สํเวคํ อลภี ธีโร, ปพฺพชฺชํ สมโรจยิฯ

[314]

‘‘ตโต โส ปพฺพชิตฺวาน, กามราคํ วิราชยิ;

กามราคํ วิราเชตฺวา, พฺราหฺมโลกูปโค อหู’’ติฯ

ตตฺถ อนฺเตปุรนฺติ กุมารสฺส วสนฏฺฐานํฯ พหุนฺติ พหุํ นานปฺปการํฯ กามุปสํหิตนฺติ กามนิสฺสิตํ คีตํ ปวตฺตยมานาฯ กามจฺฉนฺทสฺสาติ อสฺส อนิตฺถิคนฺธกุมารสฺส กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชิฯ ชนนฺติ อตฺตโน สนฺติกาวจรํ ปริจาริกชนํฯ อุจฺจาวจนฺติ อุคฺคตญฺจ อนุคฺคตญฺจฯ ภุญฺเชยฺยาติ สเจ ภุญฺเชยฺยาสิฯ ฉาเทยฺยุ ตนฺติ เอเต กามา นาม ตว รุจฺเจยฺยุํฯ โส ‘‘ปมทา’’ติ วจนํ สุตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ อิตรา ปุนทิวเสปิ คายิฯ เอวํ กุมาโร ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ตสฺสา อาคมนํ โรเจนฺโต ปริจาริเก อามนฺเตตฺวา ‘‘อิงฺฆา’’ติ คาถมาหฯ

ติโรกุฏฺฏมฺหีติ สยนคพฺภกุฏฺฏสฺส พหิฯ มา อญฺโญติ อญฺโญ กาเม ปริภุญฺชนฺโต ปุริโส นาม มา สิยาฯ หนฺตุํ อุปกฺกมีติ อนฺตรวีถิํ โอตริตฺวา มาเรตุํ อารภิฯ วิกนฺทิํสูติ กุมาเรน กติปเยสุ ปุริเสสุ ปหเตสุ ปุริสา ปลายิตฺวา เคหานิ ปวิสิํสุฯ โส ปุริเส อลภนฺโต โถกํ วิสฺสมิฯ ตสฺมิํ ขเณ ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา อุปกฺโกสิํสุฯ ชนํ เหเฐตฺยทูสกนฺติ นิรปราธํ ชนํ เหเฐติ, ตํ คณฺหาเปถาติ วทิํสุฯ ราชา อุปาเยน กุมารํ คณฺหาเปตฺวา ‘‘อิมสฺส กิํ กตฺตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, อญฺญํ นตฺถิ, อิมํ ปน กุมารํ ตาย กุมาริกาย สทฺธิํ รฏฺฐา ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ตถา อกาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ‘‘ตญฺจา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิวาเหสีติ ปพฺพาเชสิฯ น เต วตฺถพฺพ ตาวเทติ ยตฺตกํ มยฺหํ วิชิตํ, ตตฺตเก ตยา น วตฺถพฺพํฯ อุญฺฉายาติ ผลาผลตฺถายฯ

ตสฺมิํ ปน วนํ ปวิฏฺเฐ อิตรา ยํ ตตฺถ ปจิตพฺพยุตฺตกํ อตฺถิ, ตํ ปจิตฺวา ตสฺสาคมนํ โอโลเกนฺตี ปณฺณสาลทฺวาเร นิสีทติฯ เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต เอกทิวสํ อนฺตรทีปกวาสี เอโก อิทฺธิมนฺตตาปโส อสฺสมปทโต นิกฺขมิตฺวา มณิผลกํ วิย อุทกํ มทฺทมาโนว อากาเส อุปฺปติตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺโต ปณฺณสาลาย อุปริภาคํ ปตฺวา ธูมํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน มนุสฺสา วสนฺติ มญฺเญ’’ติ ปณฺณสาลทฺวาเร โอตริฯ สา ตํ ทิสฺวา นิสีทาเปตฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา อิตฺถิกุตฺตํ ทสฺเสตฺวา เตน สทฺธิํ อนาจารํ อจริฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ‘‘อเถตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิสิ มาคจฺฉีติ อิสิ อาคจฺฉิฯ สมุทฺทํ อุปรูปรีติ สมุทฺทสฺส มตฺถกมตฺถเกนฯ ปสฺส ยาว สุทารุณนฺติ ปสฺสถ, ภิกฺขเว, ตาย กุมาริกาย ยาว สุทารุณํ กมฺมํ กตนฺติ อตฺโถฯ

สายนฺติ สายนฺหสมเยฯ ทิสฺวาติ ตํ วิชหิตุํ อสกฺโกนฺโต สกลทิวสํ ตตฺเถว หุตฺวา สายนฺหสมเย ราชปุตฺตํ อาคตํ ทิสฺวา ปลายิตุํ ‘‘เวหายสํ คมิสฺส’’นฺติ อุปฺปตนาการํ กโรนฺโต ปติตฺวา มหณฺณเว สีทติฯ อิสิํ ทิสฺวาติ อนุพนฺธมาโน คนฺตฺวา ปสฺสิตฺวาฯ อนุกมฺปายาติ สจายํ ภูมิยา อาคโต อภวิสฺส, ปลายิตฺวา อรญฺญํ ปวิเสยฺย, อากาเสน อาคโต ภวิสฺสติ, ตสฺมา สมุทฺเท ปติโตปิ อุปฺปตนาการเมว กโรตีติ อนุกมฺปํ อุปฺปาเทตฺวา ตสฺเสว อนุกมฺปาย อภาสถฯ ตาสํ ปน คาถานํ อตฺโถ ติกนิปาเต วุตฺโตเยวฯ นิพฺพิทา อหูติ กาเมสุ นิพฺเพโท ชาโตฯ โปราณกํ มคฺคนฺติ ปุพฺเพ อธิคตํ ฌานวิเสสํฯ ปพฺพชิตฺวานาติ ตํ อิตฺถิํ มนุสฺสาวาสํ เนตฺวา นิวตฺติตฺวา อรญฺเญ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา กามราคํ วิราชยิ, วิราเชตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสีติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, มาตุคามํ ปฏิจฺจ วิสุทฺธสตฺตาปิ สํกิลิสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโตฯ ตทา อนิตฺถิคนฺธกุมาโร อหเมว อโหสินฺติฯ

มหาปโลภนชาตกวณฺณนา เอกาทสมาฯ

[508] 12. ปญฺจปณฺฑิตชาตกวณฺณนา

[315-336] ปญฺจปณฺฑิตชาตกํ มหาอุมงฺเค อาวิ ภวิสฺสติฯ

ปญฺจปณฺฑิตชาตกวณฺณนา ทฺวาทสมาฯ

[509] 13. หตฺถิปาลชาตกวณฺณนา

จิรสฺสํ วต ปสฺสามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาภินิกฺขมนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ เอสุการี นาม ราชา อโหสิฯ ตสฺส ปุโรหิโต ทหรกาลโต ปฏฺฐาย ปิยสหาโยฯ เต อุโภปิ อปุตฺตกา อเหสุํฯ เต เอกทิวสํ สุขสยเน นิสินฺนา มนฺตยิํสุ ‘‘อมฺหากํ อิสฺสริยํ มหนฺตํ, ปุตฺโต วา ธีตา วา นตฺถิ, กิํ นุ โข กตฺตพฺพ’’นฺติฯ ตโต ราชา ปุโรหิตํ อาห – ‘‘สมฺม, สเจ ตว เคเห ปุตฺโต ชายิสฺสติ, มม รชฺชสฺส สามิโก ภวิสฺสติ, สเจ มม ปุตฺโต ชายิสฺสติ, ตว เคเห โภคานํ สามิโก ภวิสฺสตี’’ติฯ เอวํ อุโภปิ อญฺญมญฺญํ สงฺกริํสุฯ

อเถกทิวสํ ปุโรหิโต โภคคามํ คนฺตฺวา อาคมนกาเล ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสนฺโต พหินคเร เอกํ พหุปุตฺติกํ นาม ทุคฺคติตฺถิํ ปสฺสิฯ ตสฺสา สตฺต ปุตฺตา สพฺเพว อโรคา, เอโก ปจนภาชนกปลฺลํ คณฺหิ, เอโก สยนกฏสารกํ, เอโก ปุรโต คจฺฉติ, เอโก ปจฺฉโต, เอโก องฺคุลิํ คณฺหิ, เอโก องฺเก นิสินฺโน, เอโก ขนฺเธฯ อถ นํ ปุโรหิโต ปุจฺฉิ ‘‘ภทฺเท, อิเมสํ ทารกานํ ปิตา กุหิ’’นฺติ? ‘‘สามิ, อิเมสํ ปิตา นาม นิพทฺโธ นตฺถี’’ติฯ ‘‘เอวรูเป สตฺต ปุตฺเต กินฺติ กตฺวา อลตฺถา’’ติ? สา อญฺญํ คหณํ อปสฺสนฺตี นครทฺวาเร ฐิตํ นิคฺโรธรุกฺขํ ทสฺเสตฺวา ‘‘สามิ เอตสฺมิํ นิคฺโรเธ อธิวตฺถาย เทวตาย สนฺติเก ปตฺเถตฺวา ลภิํ, เอตาย เม ปุตฺตา ทินฺนา’’ติ อาหฯ

ปุโรหิโต ‘‘เตน หิ คจฺฉ ตฺว’’นฺติ รถา โอรุยฺห นิคฺโรธมูลํ คนฺตฺวา สาขาย คเหตฺวา จาเลตฺวา ‘‘อมฺโภ เทวเต, ตฺวํ รญฺโญ สนฺติกา กิํ นาม น ลภสิ, ราชา เต อนุสํวจฺฉรํ สหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา พลิกมฺมํ กโรติ, ตสฺส ปุตฺตํ น เทสิ, เอตาย ทุคฺคติตฺถิยา ตว โก อุปกาโร กโต, เยนสฺสา สตฺต ปุตฺเต อทาสิฯ สเจ อมฺหากํ รญฺโญ ปุตฺตํ น เทสิ, อิโต ตํ สตฺตเม ทิวเส สมูลํ ฉินฺทาเปตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ กาเรสฺสามี’’ติ รุกฺขเทวตํ ตชฺเชตฺวา ปกฺกามิฯ โส เอเตน นิยาเมเนว ปุนทิวเสปีติ ปฏิปาฏิยา ฉ ทิวเส กเถสิฯ ฉฏฺเฐ ปน ทิวเส สาขาย คเหตฺวา ‘‘รุกฺขเทวเต อชฺเชกรตฺติมตฺตกเมว เสสํ, สเจ เม รญฺโญ ปุตฺตํ น เทสิ, สฺเว ตํ นิฏฺฐาเปสฺสามี’’ติ อาหฯ

รุกฺขเทวตา อาวชฺเชตฺวา ตํ การณํ ตถโต ญตฺวา ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ ปุตฺตํ อลภนฺโต มม วิมานํ นาเสสฺสติ, เกน นุ โข อุปาเยน ตสฺส ปุตฺตํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จตุนฺนํ มหาราชานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ เต ‘‘มยํ ตสฺส ปุตฺตํ ทาตุํ น สกฺขิสฺสามา’’ติ วทิํสุฯ อฏฺฐวีสติยกฺขเสนาปตีนํ สนฺติกํ อคมาสิ, เตปิ ตเถวาหํสุฯ สกฺกสฺส เทวรญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา กเถสิฯ โสปิ ‘‘ลภิสฺสติ นุ โข ราชา อนุจฺฉวิเก ปุตฺเต, อุทาหุ โน’’ติ อุปธาเรนฺโต ปุญฺญวนฺเต จตฺตาโร เทวปุตฺเต ปสฺสิฯ เต กิร ปุริมภเว พาราณสิยํ เปสการา หุตฺวา เตน กมฺเมน ลทฺธกํ ปญฺจโกฏฺฐาสํ กตฺวา จตฺตาโร โกฏฺฐาเส ปริภุญฺชิํสุ. ปญฺจมํ คเหตฺวา เอกโตว ทานํ อทํสุฯ เต ตโต จุตา ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติํสุ, ตโต ยามภวเนติ เอวํ อนุโลมปฏิโลมํ ฉสุ เทวโลเกสุ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺตา วิจรนฺติฯ ตทา ปน เนสํ ตาวติํสภวนโต จวิตฺวา ยามภวนํ คมนวาโร โหติฯ สกฺโก เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปกฺโกสิตฺวา ‘‘มาริสา, ตุมฺเหหิ มนุสฺสโลกํ คนฺตุํ วฏฺฏติ, เอสุการีรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตถา’’ติ อาหฯ เต ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สาธุ เทว, คมิสฺสาม, น ปนมฺหากํ ราชกุเลนตฺโถ, ปุโรหิตสฺส เคเห นิพฺพตฺติตฺวา ทหรกาเลเยว กาเม ปหาย ปพฺพชิสฺสามา’’ติ วทิํสุฯ สกฺโก ‘‘สาธู’’ติ เตสํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อาคนฺตฺวา รุกฺขเทวตาย ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สา ตุฏฺฐมานสา สกฺกํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน วิมานเมว คตาฯ

ปุโรหิโตปิ ปุนทิวเส พลวปุริเส สนฺนิปาตาเปตฺวา วาสิผรสุอาทีนิ คาหาเปตฺวา รุกฺขมูลํ คนฺตฺวา รุกฺขสาขาย คเหตฺวา ‘‘อมฺโภ เทวเต, อชฺช มยฺหํ ตํ ยาจนฺตสฺส สตฺตโม ทิวโส, อิทานิ เต นิฏฺฐานกาโล’’ติ อาหฯ ตโต รุกฺขเทวตา มหนฺเตนานุภาเวน ขนฺธวิวรโต นิกฺขมิตฺวา มธุรสเรน ตํ อามนฺเตตฺวา ‘พฺราหฺมณ, ติฏฺฐตุ เอโก ปุตฺโต, จตฺตาโร เต ปุตฺเต ทสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘มม ปุตฺเตนตฺโถ นตฺถิ, อมฺหากํ รญฺโญ ปุตฺตํ เทหี’’ติฯ ‘‘ตุยฺหํเยว เทมี’’ติฯ ‘‘เตน หิ มม ทฺเว, รญฺโญ ทฺเว เทหี’’ติฯ ‘‘รญฺโญ น เทมิ, จตฺตาโรปิ ตุยฺหเมว ทมฺมิ, ตยา จ ลทฺธมตฺตาว ภวิสฺสนฺติ, อคาเร ปน อฏฺฐตฺวา ทหรกาเลเยว ปพฺพชิสฺสนฺตี’’ติฯ ‘‘ตฺวํ เม เกวลํ ปุตฺเต เทหิ, อปพฺพชนการณํ ปน อมฺหากํ ภาโร’’ติฯ สา ตสฺส ปุตฺตวรํ ทตฺวา อตฺตโน ภวนํ ปาวิสิฯ ตโต ปฏฺฐาย เทวตาย สกฺกาโร มหา อโหสิฯ

เชฏฺฐกเทวปุตฺโต จวิตฺวา ปุโรหิตสฺส พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘หตฺถิปาโล’’ติ นามํ กตฺวา อปพฺพชนตฺถาย หตฺถิโคปเก ปฏิจฺฉาเปสุํฯ โส เตสํ สนฺติเก วฑฺฒติฯ ตสฺส ปทสา คมนกาเล ทุติโย จวิตฺวา อสฺสา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, ตสฺสปิ ชาตกาเล ‘‘อสฺสปาโล’’ติ นามํ กริํสุฯ โส อสฺสโคปกานํ สนฺติเก วฑฺฒติฯ ตติยสฺส ชาตกาเล ‘‘โคปาโล’’ติ นามํ กริํสุฯ โส โคปาเลหิ สทฺธิํ วฑฺฒติฯ จตุตฺถสฺส ชาตกาเล ‘‘อชปาโล’’ติ นามํ กริํสุฯ โส อชปาเลหิ สทฺธิํ วฑฺฒติฯ เต วุฑฺฒิมนฺวาย โสภคฺคปฺปตฺตา อเหสุํฯ

อถ เนสํ ปพฺพชิตภเยน รญฺโญ วิชิตา ปพฺพชิเต นีหริํสุฯ สกลกาสิรฏฺเฐ เอกปพฺพชิโตปิ นาโหสิฯ เต กุมารา อติผรุสา อเหสุํ, ยาย ทิสาย คจฺฉนฺติ, ตาย อาหริยมานํ ปณฺณาการํ วิลุมฺปนฺติฯ

หตฺถิปาลสฺส โสฬสวสฺสกาเล กายสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ราชา จ ปุโรหิโต จ ‘‘กุมารา มหลฺลกา ชาตา, ฉตฺตุสฺสาปนสมโย, เตสํ กิํ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติ มนฺเตตฺวา ‘‘เอเต อภิสิตฺตกาลโต ปฏฺฐาย อติสฺสรา ภวิสฺสนฺติ, ตโต ตโต ปพฺพชิตา อาคมิสฺสนฺติ, เต ทิสฺวา ปพฺพชิสฺสนฺติ, เอเตสํ ปพฺพชิตกาเล ชนปโท อุลฺโลโฬ ภวิสฺสติ, วีมํสิสฺสาม ตาว เน, ปจฺฉา อภิสิญฺจิสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา อุโภปิ อิสิเวสํ คเหตฺวา ภิกฺขํ จรนฺตา หตฺถิปาลสฺส กุมารสฺส นิเวสนทฺวารํ อคมํสุฯ กุมาโร เต ทิสฺวาว ตุฏฺโฐ ปสนฺโน อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[337]

‘‘จิรสฺสํ วต ปสฺสาม, พฺราหฺมณํ เทววณฺณินํ;

มหาชฏํ ขาริธรํ, ปงฺกทนฺตํ รชสฺสิรํฯ

[338]

‘‘จิรสฺสํ วต ปสฺสาม, อิสิํ ธมฺมคุเณ รตํ;

กาสายวตฺถวสนํ, วากจีรํ ปฏิจฺฉทํฯ

[339]

‘‘อาสนํ อุทกํ ปชฺชํ, ปฏิคณฺหาตุ โน ภวํ;

อคฺเฆ ภวนฺตํ ปุจฺฉาม, อคฺฆํ กุรุตุ โน ภว’’นฺติฯ

ตตฺถ พฺราหฺมณนฺติ พาหิตปาปพฺราหฺมณํฯ เทววณฺณินนฺติ เสฏฺฐวณฺณินํ โฆรตปํ ปรมติกฺขินฺทฺริยํ ปพฺพชิตภาวํ อุปคตนฺติ อตฺโถฯ ขาริธรนฺติ ขาริภารธรํฯ อิสินฺติ สีลกฺขนฺธาทโย ปริเยสิตฺวา ฐิตํฯ ธมฺมคุเณ รตนฺติ สุจริตโกฏฺฐาเส อภิรตํฯ ‘‘อาสน’’นฺติ อิทํ เตสํ นิสีทนตฺถาย อาสนํ ปญฺญเปตฺวา คนฺโธทกญฺจ ปาทพฺภญฺชนญฺจ อุปเนตฺวา อาหฯ อคฺเฆติ อิเม สพฺเพปิ อาสนาทโย อคฺเฆ ภวนฺตํ ปุจฺฉามฯ กุรุตุ โนติ อิเม โน อคฺเฆ ภวํ ปฏิคฺคณฺหตูติฯ

เอวํ โส เตสุ เอเกกํ วาเรนาหฯ อถ นํ ปุโรหิโต อาห – ‘‘ตาต หตฺถิปาล ตฺวํ อมฺเห ‘เก อิเม’ติ มญฺญมาโน เอวํ กเถสี’’ติฯ ‘‘เหมวนฺตกา อิสโย’’ติฯ ‘‘น มยํ, ตาต, อิสโย, เอส ราชา เอสุการี, อหํ เต ปิตา ปโรหิโต’’ติฯ ‘‘อถ กสฺมา อิสิเวสํ คณฺหิตฺถา’’ติ? ‘‘ตว วีมํสนตฺถายา’’ติฯ ‘‘มม กิํ วีมํสถา’’ติ? ‘‘สเจ อมฺเห ทิสฺวา น ปพฺพชิสฺสสิ, อถ ตํ รชฺเช อภิสิญฺจิตุํ อาคตามฺหา’’ติฯ ‘‘ตาต น เม รชฺเชนตฺโถ, ปพฺพชิสฺสามหนฺติฯ อถ นํ ปิตา ‘‘ตาต หตฺถิปาล, นายํ กาโล ปพฺพชฺชายา’’ติ วตฺวา ยถาชฺฌาสยํ อนุสาสนฺโต จตุตฺถคาถมาห –

[340]

‘‘อธิจฺจ เวเท ปริเยส วิตฺตํ, ปุตฺเต เคเห ตาต ปติฏฺฐเปตฺวา;

คนฺเธ รเส ปจฺจนุภุยฺย สพฺพํ, อรญฺญํ สาธุ มุนิ โส ปสตฺโถ’’ติฯ

ตตฺถ อธิจฺจาติ สชฺฌายิตฺวาฯ ปุตฺเตติ ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา นาฏเก วาเรน อุปฏฺฐาเปตฺวา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิตฺวา เต ปุตฺเต เคเห ปติฏฺฐาเปตฺวาติ อตฺโถฯ สพฺพนฺติ เอเต จ คนฺธรเส เสสญฺจ สพฺพํ วตฺถุกามํ อนุภวิตฺวาฯ อรญฺญํ สาธุ มุนิ โส ปสตฺโถติ ปจฺฉา มหลฺลกกาเล ปพฺพชิตสฺส อรญฺญํ สาธุ ลทฺธกํ โหติฯ โย เอวรูเป กาเล ปพฺพชติ, โส มุนิ พุทฺธาทีหิ อริเยหิ ปสตฺโถติ วทติฯ

ตโต หตฺถิปาโล คาถมาห –

[341]

‘‘เวทา น สจฺจา น จ วิตฺตลาโภ, น ปุตฺตลาเภน ชรํ วิหนฺติ;

คนฺเธ รเส มุจฺจนมาหุ สนฺโต, สกมฺมุนา โหติ ผลูปปตฺตี’’ติฯ

ตตฺถ น สจฺจาติ ยํ สคฺคญฺจ มคฺคญฺจ วทนฺติ, น ตํ สาเธนฺติ, ตุจฺฉา นิสฺสารา นิปฺผลาฯ น จ วิตฺตลาโภติ ธนลาโภปิ ปญฺจสาธารณตฺตา สพฺโพ เอกสภาโว น โหติฯ ชรนฺติ ตาต, ชรํ วา พฺยาธิมรณํ วา น โกจิ ปุตฺตลาเภน ปฏิพาหิตุํ สมตฺโถ นาม อตฺถิฯ ทุกฺขมูลา เหเต อุปธโยฯ คนฺเธ รเสติ คนฺเธ จ รเส จ เสเสสุ อารมฺมเณสุ จ มุจฺจนํ มุตฺติเมว พุทฺธาทโย ปณฺฑิตา กเถนฺติฯ สกมฺมุนาติ อตฺตนา กตกมฺเมเนว สตฺตานํ ผลูปปตฺติ ผลนิปฺผตฺติ โหติฯ กมฺมสฺสกา หิ, ตาต, สตฺตาติฯ

กุมารสฺส วจนํ สุตฺวา ราชา คาถมาห –

[342]

‘‘อทฺธา หิ สจฺจํ วจนํ ตเวตํ, สกมฺมุนา โหติ ผลูปปตฺติ;

ชิณฺณา จ มาตาปิตโร ตวีเม, ปสฺเสยฺยุํ ตํ วสฺสสตํ อโรค’’นฺติฯ

ตตฺถ วสฺสสตํ อโรคนฺติ เอเต วสฺสสตํ อโรคํ ตํ ปสฺเสยฺยุํ, ตฺวมฺปิ วสฺสสตํ ชีวนฺโต มาตาปิตโร โปสสฺสูติ วทติฯ

ตํ สุตฺวา กุมาโร ‘‘เทว, ตฺวํ กิํ นาเมตํ วทสี’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[343]

‘‘ยสฺสสฺส สกฺขี มรเณน ราช, ชราย เมตฺตี นรวีรเสฏฺฐ;

โย จาปิ ชญฺญา น มริสฺสํ กทาจิ, ปสฺเสยฺยุํ ตํ วสฺสสตํ อโรคํฯ

[344]

‘‘ยถาปิ นาวํ ปุริโส ทกมฺหิ, เอเรติ เจ นํ อุปเนติ ตีรํ;

เอวมฺปิ พฺยาธี สตตํ ชรา จ, อุปเนติ มจฺจํ วสมนฺตกสฺสา’’ติฯ

ตตฺถ สกฺขีติ มิตฺตธมฺโมฯ มรเณนาติ ทตฺโต มโต มิตฺโต มโตติ สมฺมุติมรเณนฯ ชรายาติ ปากฏชราย วา สทฺธิํ ยสฺส เมตฺตี ภเวยฺย, ยสฺเสตํ มรณญฺจ ชรา จ มิตฺตภาเวน นาคจฺเฉยฺยาติ อตฺโถฯ เอเรติ เจ นนฺติ มหาราช, ยถา นาม ปุริโส นทีติตฺเถ อุทกมฺหิ นาวํ ฐเปตฺวา ปรตีรคามิํ ชนํ อาโรเปตฺวา สเจ อริตฺเตน อุปฺปีเฬนฺโต ผิเยน กฑฺฒนฺโต จาเลติ ฆฏฺเฏติ, อถ นํ ปรตีรํ เนติฯ เอวํ พฺยาธิ ชรา จ นิจฺจํ อนฺตกสฺส มจฺจุโน วสํ อุปเนติเยวาติฯ

เอวํ อิเมสํ สตฺตานํ ชีวิตสงฺขารสฺส ปริตฺตภาวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘มหาราช, ตุมฺเห ติฏฺฐถ, ตุมฺเหหิ สทฺธิํ กถยนฺตเมว มํ พฺยาธิชรามรณานิ อุปคจฺฉนฺติ, อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ โอวาทํ ทตฺวา ราชานญฺจ ปิตรญฺจ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ปริจารเก คเหตฺวา พาราณสิยํ รชฺชํ ปหาย ‘‘ปพฺพชิสฺสามี’’ติ นครโต นิกฺขมิฯ ‘‘ปพฺพชฺชา นาเมสา โสภนา ภวิสฺสตี’’ติ หตฺถิปาลกุมาเรน สทฺธิํ มหาชโน นิกฺขมิฯ โยชนิกา ปริสา อโหสิฯ

โส ตาย ปริสาย สทฺธิํ คงฺคาย ตีรํ ปตฺวา คงฺคาย อุทกํ โอโลเกตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ สมาคโม มหา ภวิสฺสติ, มม ตโย กนิฏฺฐภาตโร มาตาปิตโร ราชา เทวีติ สพฺเพ สปริสา ปพฺพชิสฺสนฺติ, พาราณสี สุญฺญา ภวิสฺสติ, ยาว เอเตสํ อาคมนา อิเธว ภวิสฺสามี’’ติฯ โส ตตฺเถว มหาชนสฺส โอวาทํ เทนฺโต นิสีทิฯ

ปุนทิวเส ราชา จ ปุโรหิโต จ จินฺตยิํสุ ‘‘หตฺถิปาลกุมาโร ตาว ‘รชฺชํ ปหาย มหาชนํ อาทาย ปพฺพชิสฺสามี’ติ คนฺตฺวา คงฺคาตีเร นิสินฺโน, อสฺสปาลํ วีมํสิตฺวา อภิสิญฺจิสฺสามา’’ติฯ เต อิสิเวเสเนว ตสฺสปิ เคหทฺวารํ อคมํสุฯ โสปิ เต ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘จิรสฺสํ วต ปสฺสามา’’ติอาทีนิ วทนฺโต ตเถว ปฏิปชฺชิฯ เตปิ ตํ ตเถว วตฺวา อตฺตโน อาคตการณํ กถยิํสุฯ โส ‘‘มม ภาติเก หตฺถิปาลกุมาเร สนฺเต กถํ ปฐมตรํ มยฺหเมว เสตจฺฉตฺตํ ปาปุณาตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ตาต, ภาตา, เต ‘น มยฺหํ รชฺเชนตฺโถ, ปพฺพชิสฺสามี’ติ วตฺวา นิกฺขนฺโต’’ติ วุตฺเต ‘‘กหํ ปเนโส อิทานี’’ติ วตฺวา ‘‘คงฺคาตีเร นิสินฺโน’’ติ วุตฺเต ‘‘ตาต, มม ภาตรา ฉฑฺฑิตเขเฬน กมฺมํ นตฺถิ, พาลา หิ ปริตฺตกปญฺญา สตฺตา เอตํ กิเลสํ ชหิตุํ น สกฺโกนฺติ, อหํ ปน ชหิสฺสามี’’ติ รญฺโญ จ ปิตุ จ ธมฺมํ เทเสนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[345]

‘‘ปงฺโก จ กามา ปลิโป จ กามา, มโนหรา ทุตฺตรา มจฺจุเธยฺยา;

เอตสฺมิํ ปงฺเก ปลิเป พฺยสนฺนา, หีนตฺตรูปา น ตรนฺติ ปารํฯ

[346]

‘‘อยํ ปุเร ลุทฺทมกาสิ กมฺมํ, สฺวายํ คหีโต น หิ โมกฺขิโต เม;

โอรุนฺธิยา นํ ปริรกฺขิสฺสามิ, มายํ ปุน ลุทฺทมกาสิ กมฺม’’นฺติฯ

ตตฺถ ปงฺโกติ โย โกจิ กทฺทโมฯ ปลิโปติ สุขุมวาลุกมิสฺโส สณฺหกทฺทโมฯ ตตฺถ กามา ลคฺคาปนวเสน ปงฺโก นาม, โอสีทาปนวเสน ปลิโป นามาติ วุตฺตาฯ ทุตฺตราติ ทุรติกฺกมาฯ มจฺจุเธยฺยาติ มจฺจุโน อธิฏฺฐานาฯ

เอเตสุ หิ ลคฺคา เจว อนุปวิฏฺฐา จ สตฺตา อุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺตา ทุกฺขกฺขนฺธปริยาเย วุตฺตปฺปการํ ทุกฺขญฺเจว มรณญฺจ ปาปุณนฺติฯ เตนาห – ‘‘เอตสฺมิํ ปงฺเก ปลิเป พฺยสนฺนา หีนตฺตรูปา น ตรนฺติ ปาร’’นฺติฯ ตตฺถ พฺยสนฺนาติ สนฺนาฯ ‘‘วิสนฺนา’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ หีนตฺตรูปาติ หีนจิตฺตสภาวาฯ น ตรนฺติ ปารนฺติ นิพฺพานปารํ คนฺตุํ น สกฺโกนฺติฯ

อยนฺติ มหาราช, อยํ มมตฺตภาโว ปุพฺเพ อสฺสโคปเกหิ สทฺธิํ วฑฺฒนฺโต มหาชนสฺส วิลุมฺปนวิเหฐนาทิวเสน พหุํ ลุทฺทํ สาหสิกกมฺมํ อกาสิฯ สฺวายํ คหีโตติ โส อยํ ตสฺส กมฺมสฺส วิปาโก มยา คหิโตฯ น หิ โมกฺขิโต เมติ สํสารวฏฺเฏ สติ น หิ โมกฺโข อิโต อกุสลผลโต มม อตฺถิฯ โอรุนฺธิยา นํ ปริรกฺขิสฺสามีติ อิทานิ นํ กายวจีมโนทฺวารานิ ปิทหนฺโต โอรุนฺธิตฺวา ปริรกฺขิสฺสามิฯ กิํการณา? มายํ ปุน ลุทฺทมกาสิ กมฺมํฯ อหญฺหิ อิโต ปฏฺฐาย ปาปํ อกตฺวา กลฺยาณเมว กริสฺสามิฯ

เอวํ อสฺสปาลกุมาโร ทฺวีหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘ติฏฺฐถ ตุมฺเห, ตุมฺเหหิ สทฺธิํ กเถนฺตเมว มํ พฺยาธิชรามรณานิ อุปคจฺฉนฺตี’’ติ โอวาทํ ทตฺวา โยชนิกํ ปริสํ คเหตฺวา นิกฺขมิตฺวา หตฺถิปาลกุมารสฺเสว สนฺติกํ คโตฯ โส ตสฺส อากาเส นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘ภาติก, อยํ สมาคโม มหา ภวิสฺสติ, อิเธว ตาว โหมา’’ติ อาหฯ อิตโรปิ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ ปุนทิวเส ราชา จ ปุโรหิโต จ เตเนวุปาเยน โคปาลกุมารสฺส นิเวสนํ คนฺตฺวา เตนปิ ตเถว ปฏินนฺทิตฺวา อตฺตโน อาคมนการณํ อาจิกฺขิํสุฯ โสปิ อสฺสปาลกุมาโร วิย ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อหํ จิรโต ปฏฺฐาย ปพฺพชิตุกาโม วเน นฏฺฐโคณํ วิย ปพฺพชฺชํ อุปธาเรนฺโต วิจรามิ, เตน เม นฏฺฐโคณสฺส ปทํ วิย ภาติกานํ คตมคฺโค ทิฏฺโฐ, สฺวาหํ เตเนว มคฺเคน คมิสฺสามี’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[347]

‘‘ควํว นฏฺฐํ ปุริโส ยถา วเน, อนฺเวสตี ราช อปสฺสมาโน;

เอวํ นฏฺโฐ เอสุการี มมตฺโถ, โสหํ กถํ น คเวเสยฺยํ ราชา’’ติฯ

ตตฺถ เอสุการีติ ราชานํ อาลปติฯ มมตฺโถติ วเน โคโณ วิย มม ปพฺพชฺชาสงฺขาโต อตฺโถ นฏฺโฐฯ โสหนฺติ โส อหํ อชฺช ปพฺพชิตานํ มคฺคํ ทิสฺวา กถํ ปพฺพชฺชํ น คเวเสยฺยํ, มม ภาติกานํ คตมคฺคเมว คมิสฺสามิ นรินฺทาติฯ

อถ นํ ‘‘ตาต โคปาล, เอกาหํ ทฺวีหํ อาคเมหิ, อมฺเห สมสฺสาเสตฺวา ปจฺฉา ปพฺพชิสฺสสี’’ติ วทิํสุฯ โส ‘‘มหาราช, อชฺช กตฺตพฺพกมฺมํ ‘สฺเว กริสฺสามี’ติ น วตฺตพฺพํ, กลฺยาณกมฺมํ นาม อชฺเชว กตฺตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อิตรํ คาถมาห –

[348]

‘‘หิยฺโยติ หิยฺยติ โปโส, ปเรติ ปริหายติ;

อนาคตํ เนตมตฺถีติ ญตฺวา, อุปฺปนฺนฉนฺทํ โก ปนุเทยฺย ธีโร’’ติฯ

ตตฺถ หิยฺโยติ สฺเวติ อตฺโถฯ ปเรติ ปุนทิวเสฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘โย มหาราช, อชฺช กตฺตพฺพํ กมฺมํ ‘สฺเว’ติ, สฺเว กตฺตพฺพํ กมฺมํ ‘ปเร’ติ วตฺวา น กโรติ, โส ตโต ปริหายติ, น ตํ กมฺมํ กาตุํ สกฺโกตี’’ติฯ เอวํ โคปาโล ภทฺเทกรตฺตสุตฺตํ (ม. นิ. 3.272 อาทโย) นาม กเถสิฯ สฺวายมตฺโถ ภทฺเทกรตฺตสุตฺเตน กเถตพฺโพฯ อนาคตํ เนตมตฺถีติ ยํ อนาคตํ, ตํ ‘‘เนตํ อตฺถี’’ติ ญตฺวา อุปฺปนฺนํ กุสลจฺฉนฺทํ โก ปณฺฑิโต ปนุเทยฺย หเรยฺยฯ

เอวํ โคปาลกุมาโร ทฺวีหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘ติฏฺฐถ ตุมฺเห, ตุมฺเหหิ สทฺธิํ กเถนฺตเมว มํ พฺยาธิชรามรณานิ อุปคจฺฉนฺตี’’ติ โยชนิกํ ปริสํ คเหตฺวา นิกฺขมิตฺวา ทฺวินฺนํ ภาติกานํ สนฺติกํ คโตฯ หตฺถิปาโล ตสฺสปิ ธมฺมํ เทเสสิฯ ปุนทิวเส ราชา จ ปุโรหิโต จ เตเนวุปาเยน อชปาลกุมารสฺส นิเวสนํ คนฺตฺวา เตนปิ ตเถว ปฏินนฺทิตฺวา อตฺตโน อาคมนการณํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘ฉตฺตํ เต อุสฺสาเปสฺสามา’’ติ วทิํสุฯ กุมาโร อาห – ‘‘มยฺหํ ภาติกา กุหิ’’นฺติ? เต ‘‘อมฺหากํ รชฺเชนตฺโถ นตฺถี’’ติ เสตจฺฉตฺตํ ปหาย ติโยชนิกํ ปริสํ คเหตฺวา นิกฺขมิตฺวา คงฺคาตีเร นิสินฺนาติฯ นาหํ มม ภาติเกหิ ฉฑฺฑิตเขฬํ สีเสนาทาย วิจริสฺสามิ, อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามีติฯ

ตาต, ตฺวํ ตาว ทหโร , อมฺหากํ หตฺถภาโร, วยปฺปตฺตกาเล ปพฺพชิสฺสสีติฯ อถ เน กุมาโร ‘‘กิํ ตุมฺเห กเถถ, นนุ อิเม สตฺตา ทหรกาเลปิ มหลฺลกกาเลปิ มรนฺติเยว, ‘อยํ ทหรกาเล มริสฺสติ, อยํ มหลฺลกกาเล’ติ กสฺสจิ หตฺเถ วา ปาเท วา นิมิตฺตํ นตฺถิ, อหํ มม มรณกาลํ น ชานามิ, ตสฺมา อิทาเนว ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[349]

‘‘ปสฺสามิ โวหํ ทหรํ กุมาริํ, มตฺตูปมํ เกตกปุปฺผเนตฺตํ;

อภุตฺตโภเค ปฐเม วยสฺมิํ, อาทาย มจฺจุ วชเต กุมาริํฯ

[350]

‘‘ยุวา สุชาโต สุมุโข สุทสฺสโน, สาโม กุสุมฺภปริกิณฺณมสฺสุ;

หิตฺวาน กาเม ปฏิกจฺจ เคหํ, อนุชาน มํ ปพฺพชิสฺสามิ เทวา’’ติฯ

ตตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ, ปสฺสามิจฺเจวาติ อตฺโถฯ มตฺตูปมนฺติ หาสภาสวิลาเสหิ มตฺตํ วิย จรนฺติํฯ เกตกปุปฺผเนตฺตนฺติ เกตกปุปฺผปตฺตํ วิย ปุถุลายตเนตฺตํฯ อภุตฺตโภเคติ เอวํ อุตฺตมรูปธรํ กุมาริํ ปฐมวเย วตฺตมานํ อภุตฺตโภคเมว มาตาปิตูนํ อุปริ มหนฺตํ โสกํ ปาเตตฺวา มจฺจุ คเหตฺวาว คจฺฉติฯ สุชาโตติ สุสณฺฐิโตฯ สุมุโขติ กญฺจนาทาสปุณฺณจนฺทสทิสมุโขฯ สุทสฺสโนติ อุตฺตมรูปธาริตาย สมฺปนฺนทสฺสโนฯ สาโมติ สุวณฺณสาโมฯ กุสุมฺภปริกิณฺณมสฺสูติ สนฺนิสินฺนฏฺเฐน สุขุมฏฺเฐน จ ตรุณกุสุมฺภเกสรสทิสปริกิณฺณมสฺสุฯ อิมินา เอวรูโปปิ กุมาโร มจฺจุวสํ คจฺฉติฯ ตถาวิธมฺปิ หิ สิเนรุํ อุปฺปาเตนฺโต วิย นิกฺกรุโณ มจฺจุ อาทาย คจฺฉตีติ ทสฺเสติฯ หิตฺวาน กาเม ปฏิกจฺจ เคหํ, อนุชาน มํ ปพฺพชิสฺสามิ เทวาติ เทว, ปุตฺตทารพนฺธนสฺมิญฺหิ อุปฺปนฺเน ตํ พนฺธนํ ทุจฺเฉทนียํ โหติ, เตนาหํ ปุเรตรญฺเญว กาเม จ เคหญฺจ หิตฺวา อิทาเนว ปพฺพชิสฺสามิ, อนุชาน, มนฺติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘ติฏฺฐถ ตุมฺเห, ตุมฺเหหิ สทฺธิํ กเถนฺตเมว มํ พฺยาธิชรามรณานิ อุปคจฺฉนฺตี’’ติ เต อุโภปิ วนฺทิตฺวา โยชนิกํ ปริสํ คเหตฺวา นิกฺขมิตฺวา คงฺคาตีรเมว อคมาสิฯ หตฺถิปาโล ตสฺสปิ อากาเส นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘สมาคโม มหา ภวิสฺสตี’’ติ ตตฺเถว นิสีทิฯ ปุนทิวเส ปุโรหิโต ปลฺลงฺกวรมชฺฌคโต นิสีทิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มม ปุตฺตา ปพฺพชิตา, อิทานาหํ เอกโกว มนุสฺสขาณุโก ชาโตมฺหิ, อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ โส พฺราหฺมณิยา สทฺธิํ มนฺเตนฺโต คาถมาห –

[351]

‘‘สาขาหิ รุกฺโข ลภเต สมญฺญํ, ปหีนสาขํ ปน ขาณุมาหุ;

ปหีนปุตฺตสฺส มมชฺช โภติ, วาเสฏฺฐิ ภิกฺขาจริยาย กาโล’’ติฯ

ตตฺถ ลภเต สมญฺญนฺติ รุกฺโขติ โวหารํ ลภติฯ วาเสฏฺฐีติ พฺราหฺมณิํ อาลปติฯ ภิกฺขาจริยายาติ มยฺหมฺปิ ปพฺพชฺชาย กาโล, ปุตฺตานํ สนฺติกเมว คมิสฺสามีติฯ

โส เอวํ วตฺวา พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปสิ, สฏฺฐิ พฺราหฺมณสหสฺสานิ สนฺนิปติํสุฯ อถ เน อาห – ‘‘ตุมฺเห กิํ กริสฺสถา’’ติ ตุมฺเห ปน อาจริยาติฯ ‘‘อหํ มม ปุตฺตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘น ตุมฺหากเมว นิรโย อุณฺโห, มยมฺปิ ปพฺพชิสฺสามา’’ติฯ โส อสีติโกฏิธนํ พฺราหฺมณิยา นิยฺยาเทตฺวา โยชนิกํ พฺราหฺมณปริสํ อาทาย นิกฺขมิตฺวา ปุตฺตานํ สนฺติกญฺเญว คโตฯ หตฺถิปาโล ตายปิ ปริสาย อากาเส ฐตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ ปุนทิวเส พฺราหฺมณี จินฺเตสิ ‘‘มม จตฺตาโร ปุตฺตา เสตจฺฉตฺตํ ปหาย ‘ปพฺพชิสฺสามา’ติ คตา, พฺราหฺมโณปิ ปุโรหิตฏฺฐาเนน สทฺธิํ อสีติโกฏิธนํ ฉฑฺเฑตฺวา ปุตฺตานญฺเญว สนฺติกํ คโต, อหเมว เอกา กิํ กริสฺสามิ, ปุตฺตานํ คตมคฺเคเนว คมิสฺสามี’’ติฯ สา อตีตํ อุทาหรณํ อาหรนฺตี อุทานคาถมาห –

[352]

‘‘อฆสฺมิ โกญฺจาว ยถา หิมจฺจเย, กตานิ ชาลานิ ปทาลิย หํสา;

คจฺฉนฺติ ปุตฺตา จ ปตี จ มยฺหํ, สาหํ กถํ นานุวเช ปชาน’’นฺติฯ

ตตฺถ อฆสฺมิ โกญฺจาว ยถาติ ยเถว อากาเส โกญฺจสกุณา อสชฺชมานา คจฺฉนฺติฯ หิมจฺจเยติ วสฺสานจฺจเยฯ กตานิ ชาลานิ ปทาลิย หํสาติ อตีเต กิร ฉนฺนวุติสหสฺสา สุวณฺณหํสาวสฺสารตฺตปโหนกํ สาลิํ กญฺจนคุหายํ นิกฺขิปิตฺวา วสฺสภเยน พหิ อนิกฺขมิตฺวา จตุมาสํ ตตฺถ วสนฺติฯ อถ เนสํ อุณฺณนาภิ นาม มกฺกฏโก คุหาทฺวาเร ชาลํ พนฺธติฯ หํสา ทฺวินฺนํ ตรุณหํสานํ ทฺวิคุณํ วฏฺฏํ เทนฺติฯ เต ถามสมฺปนฺนตาย ตํ ชาลํ ฉินฺทิตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺติ, เสสา เตสํ คตมคฺเคน คจฺฉนฺติฯ สา ตมตฺถํ ปกาเสนฺตี เอวมาหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยเถว อากาเส โกญฺจสกุณา อสชฺชมานา คจฺฉนฺติ, ตถา หิมจฺจเย วสฺสานาติกฺกเม ทฺเว ตรุณหํสา กตานิ ชาลานิ ปทาเลตฺวา คจฺฉนฺติ, อถ เนสํ คตมคฺเคน อิตเร หํสาฯ อิทานิ ปน มม ปุตฺตา ตรุณหํสา ชาลํ วิย กามชาลํ ฉินฺทิตฺวา คตา, มยาปิ เตสํ คตมคฺเคน คนฺตพฺพนฺติ อิมินาธิปฺปาเยน ‘‘คจฺฉนฺติ ปุตฺตา จ ปตี จ มยฺหํ, สาหํ กถํ นานุวเช ปชาน’’นฺติ อาหฯ

อิติ สา ‘‘กถํ อหํ เอวํ ปชานนฺตี น ปพฺพชิสฺสามิ, ปพฺพชิสฺสามิ เยวา’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา พฺราหฺมณิโย ปกฺโกสาเปตฺวา เอวมาห ‘‘ตุมฺเห กิํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘ตุมฺเห ปน อยฺเย’’ติฯ ‘‘อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘มยมฺปิ ปพฺพชิสฺสามา’’ติฯ สา ตํ วิภวํ ฉฑฺเฑตฺวา โยชนิกํ ปริสํ คเหตฺวา ปุตฺตานํ สนฺติกเมว คตาฯ หตฺถิปาโล ตายปิ ปริสาย อากาเส นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ ปุนทิวเส ราชา ‘‘กุหิํ ปุโรหิโต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, ปุโรหิโต จ พฺราหฺมณี จ สพฺพํ ธนํ ฉฑฺเฑตฺวา ทฺวิโยชนิกํ ปริสํ คเหตฺวา ปุตฺตานํ สนฺติกํ คตา’’ติฯ ราชา ‘‘อสามิกํ ธนํ อมฺหากํ ปาปุณาตี’’ติ ตสฺส เคหโต ธนํ อาหราเปสิฯ

อถสฺส อคฺคมเหสี ‘‘ราชา กิํ กโรตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปุโรหิตสฺส เคหโต ธนํ อาหราเปตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปุโรหิโต กุหิ’’นฺติ วตฺวา ‘‘สปชาปติโก ปพฺพชฺชตฺถาย นิกฺขนฺโต’’ติ สุตฺวา ‘‘อยํ ราชา พฺราหฺมเณน จ พฺราหฺมณิยา จ จตูหิ ปุตฺเตหิ จ ชหิตํ อุกฺการํ โมเหน มูฬฺโห อตฺตโน ฆรํ อาหราเปติ, อุปมาย นํ โพเธสฺสามี’’ติ สูนโต มํสํ อาหราเปตฺวา ราชงฺคเณ ราสิํ กาเรตฺวา อุชุมคฺคํ วิสฺสชฺเชตฺวา ชาลํ ปริกฺขิปาเปสิฯ คิชฺฌา ทูรโตว ทิสฺวา ตสฺสตฺถาย โอตริํสุฯ ตตฺถ สปฺปญฺญา ชาลํ ปสาริตํ ญตฺวา อติภาริกา หุตฺวา ‘‘อุชุกํ อุปฺปติตุํ น สกฺขิสฺสามา’’ติ อตฺตนา ขาทิตมํสํ ฉฑฺเฑตฺวา วมิตฺวา ชาลํ อนลฺลียิตฺวา อุชุกเมว อุปฺปติตฺวา คมิํสุฯ อนฺธพาลา ปน เตหิ ฉฑฺฑิตํ วมิตํ ขาทิตฺวา ภาริยา หุตฺวา อุชุกํ อุปฺปติตุํ อสกฺโกนฺตา อาคนฺตฺวา ชาเล พชฺฌิํสุฯ อเถกํ คิชฺฌํ อาเนตฺวา เทวิยา ทสฺสยิํสุฯ สา ตํ อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เอถ ตาว, มหาราช, ราชงฺคเณ เอกํ กิริยํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา ‘‘อิเม คิชฺเฌ โอโลเกหิ มหาราชา’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[353]

‘‘เอเต ภุตฺวา วมิตฺวา จ, ปกฺกมนฺติ วิหงฺคมา;

เย จ ภุตฺวา น วมิํสุ, เต เม หตฺถตฺตมาคตาฯ

[354]

‘‘อวมี พฺราหฺมโณ กาเม, โส ตฺวํ ปจฺจาวมิสฺสสิ;

วนฺตาโท ปุริโส ราช, น โส โหติ ปสํสิโย’’ติฯ

ตตฺถ ภุตฺวา วมิตฺวา จาติ มํสํ ขาทิตฺวา วมิตฺวา จฯ ปจฺจาวมิสฺสสีติ ปฏิภุญฺชิสฺสสิฯ วนฺตาโทติ ปรสฺส วมิตขาทโกฯ น ปสํสิโยติ โส ตณฺหาวสิโก พาโล พุทฺธาทีหิ ปณฺฑิเตหิ ปสํสิตพฺโพ น โหติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา วิปฺปฏิสารี อโหสิ, ตโย ภวา อาทิตฺตา วิย อุปฏฺฐหิํสุฯ โส ‘‘อชฺเชว รชฺชํ ปหาย มม ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อุปฺปนฺนสํเวโค เทวิยา ถุติํ กโรนฺโต คาถมาห –

[355]

‘‘ปงฺเก จ โปสํ ปลิเป พฺยสนฺนํ, พลี ยถา ทุพฺพลมุทฺธเรยฺย;

เอวมฺปิ มํ ตฺวํ อุทตาริ โภติ, ปญฺจาลิ คาถาหิ สุภาสิตาหี’’ติฯ

ตตฺถ พฺยสนฺนนฺติ นิมุคฺคํ, ‘‘วิสนฺน’’นฺติปิ ปาโฐฯ อุทฺธเรยฺยาติ เกเสสุ วา หตฺเถสุ วา คเหตฺวา อุกฺขิปิตฺวา ถเล ฐเปยฺยฯ อุทตารีติ กามปงฺกโต อุตฺตารยิฯ ‘‘อุทตาสี’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ ‘‘อุทฺธฏาสี’’ติปิ ปาโฐ, อุทฺธรีติ อตฺโถฯ ปญฺจาลีติ ปญฺจาลราชธีเตฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ตงฺขณญฺเญว ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘ตุมฺเห กิํ กริสฺสถา’’ติ ตุมฺเห ปน, เทวาติ? ‘‘อหํ หตฺถิปาลสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘มยมฺปิ ปพฺพชิสฺสาม, เทวา’’ติฯ ราชา ทฺวาทสโยชนิเก พาราณสินคเร รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘อตฺถิกา เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปนฺตู’’ติ อมจฺจปริวุโต ติโยชนิกํ ปริสํ คเหตฺวา กุมารสฺเสว สนฺติกํ คโตฯ หตฺถิปาโล ตสฺสาปิ ปริสาย อากาเส นิสินฺโน ธมฺมํ เทเสสิฯ สตฺถา รญฺโญ ปพฺพชิตภาวํ ปกาเสนฺโต คาถมาห –

[356]

‘‘อิทํ วตฺวา มหาราชา, เอสุการี ทิสมฺปติ;

รฏฺฐํ หิตฺวาน ปพฺพชิ, นาโค เฉตฺวาว พนฺธน’’นฺติฯ

ปุนทิวเส นคเร โอหีนชโน สนฺนิปติตฺวา ราชทฺวารํ คนฺตฺวา เทวิยา อาโรเจตฺวา นิเวสนํ ปวิสิตฺวา เทวิํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต คาถมาหฯ

[357]

‘‘ราชา จ ปพฺพชฺชมโรจยิตฺถ, รฏฺฐํ ปหาย นรวีรเสฏฺโฐ;

ตุวมฺปิ โน โหหิ ยเถว ราชา, อมฺเหหิ คุตฺตา อนุสาส รชฺช’’นฺติฯ

ตตฺถ อนุสาสาติ อมฺเหหิ คุตฺตา หุตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรหิฯ

สา มหาชนสฺส กถํ สุตฺวา เสสคาถา อภาสิ –

[358]

‘‘ราชา จ ปพฺพชฺชมโรจยิตฺถ, รฏฺฐํ ปหาย นรวีรเสฏฺโฐ;

อหมฺปิ เอกา จริสฺสามิ โลเก, หิตฺวาน กามานิ มโนรมานิฯ

[359]

‘‘ราชา จ ปพฺพชฺชมโรจยิตฺถ, รฏฺฐํ ปหาย นรวีรเสฏฺโฐ;

อหมฺปิ เอกา จริสฺสามิ โลเก, หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิฯ

[360]

‘‘อจฺเจนฺติ กาลา ตรยนฺติ รตฺติโย, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺติ;

อหมฺปิ เอกา จริสฺสามิ โลเก, หิตฺวาน กามานิ มโนรมานิฯ

[361]

‘‘อจฺเจนฺติ กาลา ตรยนฺติ รตฺติโย, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺติ;

อหมฺปิ เอกา จริสฺสามิ โลเก, หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิฯ

[362]

‘‘อจฺเจนฺติ กาลา ตรยนฺติ รตฺติโย, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺติ;

อหมฺปิ เอกา จริสฺสามิ โลเก, สีติภูตา สพฺพมติจฺจ สงฺค’’นฺติฯ

ตตฺถ เอกาติ ปุตฺตธีตุกิเลสสมฺพาเธหิ มุจฺจิตฺวา อิมสฺมิํ โลเก เอกิกาว จริสฺสามิฯ กามานีติ รูปาทโย กามคุเณฯ ยโตธิกานีติ เยน เยน โอธินา ฐิตานิ, เตน เตน ฐิตาเนว ชหิสฺสามิ, น กิญฺจิ อามสิสฺสามีติ อตฺโถฯ อจฺเจนฺติ กาลาติ ปุพฺพณฺหาทโย กาลา อติกฺกมนฺติฯ ตรยนฺตีติ อตุจฺฉา หุตฺวา อายุสงฺขารํ เขปยมานา ขาทยมานา คจฺฉนฺติฯ วโยคุณาติ ปฐมวยาทโย ตโย, มนฺททสกาทโย วา ทส โกฏฺฐาสาฯ อนุปุพฺพํ ชหนฺตีติ อุปรูปริโกฏฺฐาสํ อปฺปตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว นิรุชฺฌนฺติฯ สีติภูตาติ อุณฺหการเก อุณฺหสภาเว กิเลเส ปหาย สีตลา หุตฺวาฯ สพฺพมติจฺจ สงฺคนฺติ ราคสงฺคาทิกํ สพฺพสงฺคํ อติกฺกมิตฺวา เอกา จริสฺสามิ, หตฺถิปาลกุมารสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปพฺพชิสฺสามีติฯ

อิติ สา อิมาหิ คาถาหิ มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา อมจฺจภริยาโย ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘ตุมฺเห กิํ กริสฺสถา’’ติ ตุมฺเห ปน อยฺเยติ? ‘‘อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘มยมฺปิ ปพฺพชิสฺสามา’’ติฯ สา ‘‘สาธู’’ติ ราชนิเวสเน สุวณฺณโกฏฺฐาคาราทีนิ วิวราเปตฺวา ‘‘อสุกฏฺฐาเน จ อสุกฏฺฐาเน จ มหานิธิ นิทหิต’’นฺติ สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขาเปตฺวา ‘‘ทินฺนญฺเญว, อตฺถิกา หรนฺตู’’ติ วตฺวา สุวณฺณปฏฺฏํ มหาตเล ถมฺเภ พนฺธาเปตฺวา นคเร เภริํ จราเปตฺวา มหาสมฺปตฺติํ ฉฑฺเฑตฺวา นครา นิกฺขมิฯ

ตสฺมิํ ขเณ สกลนครํ สงฺขุภิฯ ‘‘ราชา จ กิร เทวี จ รชฺชํ ปหาย ‘ปพฺพชิสฺสามา’ติ นิกฺขมนฺติ, มยํ อิธ กิํ กริสฺสามา’’ติ ตโต ตโต มนุสฺสา ยถาปูริตาเนว เคหานิ ฉฑฺเฑตฺวา ปุตฺเต หตฺเถสุ คเหตฺวา นิกฺขมิํสุฯ สพฺพาปณา ปสาริตนิยาเมเนว ฐิตา, นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต นาม นาโหสิฯ สกลนครํ ตุจฺฉํ อโหสิ, เทวีปิ ติโยชนิกํ ปริสํ คเหตฺวา ตตฺเถว คตาฯ หตฺถิปาโล ตสฺสาปิ ปริสาย อากาเส นิสินฺโน ธมฺมํ เทเสตฺวา ทฺวาทสโยชนิกํ ปริสํ คเหตฺวา หิมวนฺตาภิมุโข ปายาสิฯ ‘‘หตฺถิปาลกุมาโร กิร ทฺวาทสโยชนิกํ พาราณสิํ ตุจฺฉํ กตฺวา ‘ปพฺพชิสฺสามี’ติ มหาชนํ อาทาย หิมวนฺตํ คจฺฉติ, กิมงฺคํ ปน มย’’นฺติ สกลกาสิรฏฺฐํ สงฺขุภิฯ อปรภาเค ปริสา ติํสโยชนิกา อเหสุํ, โส ตาย ปริสาย สทฺธิํ หิมวนฺตํ ปาวิสิฯ

สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ‘‘หตฺถิปาลกุมาโร มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, สมาคโม มหา ภวิสฺสติ, วสนฏฺฐานํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ วิสฺสกมฺมํ อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉ, อายามโต ฉตฺติํสโยชนํ, วิตฺถารโต ปนฺนรสโยชนํ อสฺสมํ มาเปตฺวา ปพฺพชิตปริกฺขาเร สมฺปาเทหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา คงฺคาตีเร รมณีเย ภูมิภาเค วุตฺตปฺปมาณํ อสฺสมปทํ มาเปตฺวา ปณฺณสาลาสุ กฏฺฐตฺถรณปณฺณตฺถรณอาสนาทีนิ ปญฺญเปตฺวา สพฺเพ ปพฺพชิตปริกฺขาเร มาเปสิฯ เอเกกิสฺสา ปณฺณสาลาย ทฺวาเร เอเกโก จงฺกโม รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานปริจฺฉินฺโน กตสุธาปริกมฺโม อาลมฺพนผลโก, เตสุ เตสุ ฐาเนสุ นานาวณฺณสุรภิกุสุมสญฺฉนฺนา ปุปฺผคจฺฉา, เอเกกสฺส จงฺกมสฺส โกฏิยํ เอเกโก อุทกภริโต กูโป, ตสฺส สนฺติเก เอเกโก ผลรุกฺโข, โส เอโกว สพฺพผลานิ ผลติฯ อิทํ สพฺพํ เทวตานุภาเวน อโหสิฯ วิสฺสกมฺโม อสฺสมปทํ มาเปตฺวา ปณฺณสาลาสุ ปพฺพชิตปริกฺขาเร ฐเปตฺวา ‘‘เย เกจิ ปพฺพชิตุกามา อิเม ปริกฺขาเร คณฺหนฺตู’’ติ ชาติหิงฺคุลเกน ภิตฺติยา อกฺขรานิ ลิขิตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน เภรวสทฺเท มิคปกฺขี ทุทฺทสิเก อมนุสฺเส จ ปฏิกฺกมาเปตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ

หตฺถิปาลกุมาโร เอกปทิกมคฺเคน สกฺกทตฺติยํ อสฺสมํ ปวิสิตฺวา อกฺขรานิ ทิสฺวา ‘‘สกฺเกน มม มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺตภาโว ญาโต ภวิสฺสตี’’ติ ทฺวารํ วิวริตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชลิงฺคํ คเหตฺวา นิกฺขมิตฺวา จงฺกมํ โอตริตฺวา กติปเย วาเร อปราปรํ จงฺกมิตฺวา เสสชนกายํ ปพฺพาเชตฺวา อสฺสมปทํ วิจาเรนฺโต ตรุณปุตฺตานํ อิตฺถีนํ มชฺฌฏฺฐาเน ปณฺณสาลํ อทาสิฯ ตโต อนนฺตรํ มหลฺลกิตฺถีนํ, ตโต อนนฺตรํ มชฺฌิมิตฺถีนํ, สมนฺตา ปริกฺขิปิตฺวา ปน ปุริสานํ อทาสิ ฯ อเถโก ราชา ‘‘พาราณสิยํ กิร ราชา นตฺถี’’ติ อาคนฺตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺตํ นครํ โอโลเกตฺวา ราชนิเวสนํ อารุยฺห ตตฺถ ตตฺถ รตนราสิํ ทิสฺวา ‘‘เอวรูปํ นครํ ปหาย ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย ปพฺพชฺชา นาเมสา อุฬารา ภวิสฺสตี’’ติ สุราโสณฺเฑ มคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา หตฺถิปาลสฺส สนฺติกํ ปายาสิฯ หตฺถิปาโล ตสฺส วนนฺตรํ อาคตภาวํ ญตฺวา ปฏิมคฺคํ คนฺตฺวา อากาเส นิสินฺโน ปริสาย ธมฺมํ เทเสตฺวา อสฺสมปทํ เนตฺวา สพฺพปริสํ ปพฺพาเชสิฯ เอเตนุปาเยน อญฺเญปิ ฉ ราชาโน ปพฺพชิํสุฯ สตฺต ราชาโน โภเค ฉฑฺฑยิํสุ, ฉตฺติํสโยชนิโก อสฺสโม นิรนฺตโร ปริปูริฯ โย กามวิตกฺกาทีสุ อญฺญตรํ วิตกฺเกติ, มหาปุริโส ตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา พฺรหฺมวิหารภาวนญฺเจว กสิณภาวนญฺจ อาจิกฺขติฯ เต เยภุยฺเยน ฌานาภิญฺญา นิพฺพตฺเตตฺวา ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ ทฺเว โกฏฺฐาสา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ ตติยโกฏฺฐาสํ ติธา กตฺวา เอโก โกฏฺฐาโส พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ, เอโก ฉสุ กามสคฺเคสุ, เอโก อิสีนํ ปาริจริยํ กตฺวา มนุสฺสโลเก ตีสุ กุลสมฺปตฺตีสุ นิพฺพตฺติฯ เอวํ หตฺถิปาลสฺส สาสนํ อปคตนิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยาสุรกายํ อโหสิฯ

อิมสฺมิํ ตมฺพปณฺณิทีเป ปถวิจาลกธมฺมคุตฺตตฺเถโร, กฏกนฺธการวาสี ผุสฺสเทวตฺเถโร, อุปริมณฺฑลวาสี มหาสงฺฆรกฺขิตตฺเถโร, มลยมหาเทวตฺเถโร, อภยคิริวาสี มหาเทวตฺเถโร, คามนฺตปพฺภารวาสี มหาสิวตฺเถโร, กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร กุทฺทาลสมาคเม มูคปกฺขสมาคเม จูฬสุตโสมสมาคเม อโยฆรปณฺฑิตสมาคเม หตฺถิปาลสมาคเม จ สพฺพปจฺฉา นิกฺขนฺตปุริสา อเหสุํฯ เตเนวาห ภควา –

‘‘อภิตฺถเรถ กลฺยาเณ, ปาปา จิตฺตํ นิวารเย;

ทนฺธญฺหิ กโรโต ปุญฺญํ, ปาปสฺมิํ รมเต มโน’’ติฯ (ธ. ป. 116);

ตสฺมา กลฺยาณํ ตุริตตุริเตเนว กาตพฺพนฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เอสุการี ราชา สุทฺโธทนมหาราชา อโหสิ, เทวี มหามายา, ปุโรหิโต กสฺสโป, พฺราหฺมณี ภทฺทกาปิลานี, อชปาโล อนุรุทฺโธ, โคปาโล โมคฺคลฺลาโน, อสฺสปาโล สาริปุตฺโต, เสสปริสา พุทฺธปริสา, หตฺถิปาโล ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

หตฺถิปาลชาตกวณฺณนา เตรสมาฯ

[510] 14. อโยฆรชาตกวณฺณนา

ยเมกรตฺติํ ปฐมนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาภินิกฺขมนญฺเญว อารพฺภ กเถสิฯ ตทาปิ หิ โส ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พฺรหฺมทตฺตสฺส รญฺโญ อคฺคมเหสี คพฺภํ ปฏิลภิตฺวา ลทฺธคพฺภปริหารา ปริณตคพฺภา ปจฺจูสสมนนฺตเร ปุตฺตํ วิชายิฯ ตสฺสา ปุริมตฺตภาเว เอกา สปตฺติกา ‘‘ตว ชาตํ ชาตํ ปชํ ขาทิตุํ ลภิสฺสามี’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ สา กิร สยํ วญฺฌา หุตฺวา ปุตฺตมาตุโกเธน ตํ ปตฺถนํ กตฺวา ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ อิตรา รญฺโญ อคฺคมเหสี หุตฺวา อิมํ ปุตฺตํ วิชายิฯ สา ยกฺขินี ตทา โอกาสํ ลภิตฺวา เทวิยา ปสฺสนฺติยาว พีภจฺฉรูปา หุตฺวา อาคนฺตฺวา ตํ ทารกํ คเหตฺวา ปลายิฯ เทวี ‘‘ยกฺขินี เม ปุตฺตํ คเหตฺวา ปลายี’’ติ มหาสทฺเทน วิรวิฯ อิตราปิ ทารกํ มูลกนฺทํ วิย มุรุํ มุรุํ กโรนฺตี ขาทิตฺวา เทวิยา หตฺถวิการาทีหิ เภรวํ ปกาเสตฺวา ตชฺเชตฺวา ปกฺกามิฯ ราชา ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘กิํ สกฺกา ยกฺขินิยา กาตุ’’นฺติ ตุณฺหี อโหสิฯ ปุน เทวิยา วิชายนกาเล ทฬฺหํ อารกฺขมกาสิฯ เทวี ปุตฺตํ ปุน วิชายิฯ ยกฺขินี อาคนฺตฺวา ตมฺปิ ขาทิตฺวา คตาฯ

ตติยวาเร ตสฺสา กุจฺฉิยํ มหาสตฺโต ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ราชา มหาชนํ สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘เทวิยา ชาตํ ชาตํ ปชํ เอกา ยกฺขินี ขาทติ , กิํ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ อเถโก ‘‘ยกฺขา นาม ตาลปณฺณสฺส ภายนฺติ, เทวิยา หตฺถปาเทสุ ตาลปณฺณํ พนฺธิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ อเถโก ‘‘อโยฆรสฺส ภายนฺติ, อโยฆรํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ อตฺตโน วิชิเต กมฺมาเร สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘อโยฆรํ กโรถา’’ติ อาณาเปตฺวา อายุตฺตเก อทาสิฯ อนฺโตนคเรเยว รมณีเย ภูมิภาเค เคหํ ปฏฺฐเปสุํ, ถมฺเภ อาทิํ กตฺวา สพฺพเคหสมฺภารา อโยมยาว อเหสุํ, นวหิ มาเสหิ อโยมยํ มหนฺตํ จตุรสฺสสาลํ นิฏฺฐานํ อคมาสิฯ ตํ นิจฺจํ ปชฺชลิตปทีปเมว โหติฯ

ราชา เทวิยา คพฺภปริปากํ ญตฺวา อโยฆรํ อลงฺการาเปตฺวา ตํ อาทาย อโยฆรํ ปาวิสิฯ สา ตตฺถ ธญฺญปุญฺญลกฺขณสมฺปนฺนํ ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘อโยฆรกุมาโร’’ตฺเววสฺส นามํ กริํสุฯ ตํ ธาตีนํ ทตฺวา มหนฺตํ อารกฺขํ สํวิทหิตฺวา ราชา เทวิํ อาทาย นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อลงฺกตปาสาทตลเมว อภิรุหิฯ ยกฺขินีปิ อุทกวารํ คนฺตฺวา เวสฺสวณสฺส อุทกํ วหนฺตี ชีวิตกฺขยํ ปตฺตาฯ มหาสตฺโต อโยฆเรเยว วฑฺฒิตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ตตฺเถว สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิฯ ราชา ‘‘โก เม ปุตฺตสฺส วยปฺปเทโส’’ติ อมจฺเจ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โสฬสวสฺโส, เทว, สูโร ถามสมฺปนฺโน ยกฺขสหสฺสมฺปิ ปฏิพาหิตุํ สมตฺโถ’’ติ สุตฺวา ‘‘รชฺชมสฺส ทสฺสามิ, สกลนครํ อลงฺกริตฺวา อโยฆรโต ตํ นีหริตฺวา อาเนถา’’ติ อาหฯ อมจฺจา ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ทฺวาทสโยชนิกํ พาราณสิํ อลงฺกริตฺวา สพฺพาลงฺการวิภูสิตํ มงฺคลวารณํ อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา กุมารํ อลงฺการาเปตฺวา หตฺถิกฺขนฺเธ นิสีทาเปตฺวา ‘‘เทว, กุลสนฺตกํ อลงฺกตนครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปิตรํ กาสิราชานํ วนฺทถ, อชฺเชว เสตจฺฉตฺตํ ลภิสฺสถา’’ติ อาหํสุฯ

มหาสตฺโต นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต อารามรามเณยฺยกวนโปกฺขรณิภูมิรามเณยฺยกปาสาทรามเณยฺยกาทีนิ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘มม ปิตา มํ เอตฺตกํ กาลํ พนฺธนาคาเร วสาเปสิฯ เอวรูปํ อลงฺกตนครํ ทฏฺฐุํ นาทาสิ, โก นุ โข มยฺหํ โทโส’’ติ อมจฺเจ ปุจฺฉิฯ

‘‘เทว, นตฺถิ ตุมฺหากํ โทโส, ตุมฺหากํ ปน ทฺเวภาติเก เอกา ยกฺขินี ขาทิ, เตน โว ปิตา อโยฆเร วสาเปสิ, อโยฆเรน ชีวิตํ ตุมฺหากํ ลทฺธ’’นฺติฯ โส เตสํ วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อหํ ทส มาเส โลหกุมฺภินิรเย วิย จ คูถนิรเย วิย จ มาตุกุจฺฉิมฺหิ วสิตฺวา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺฐาย โสฬส วสฺสานิ เอตสฺมิํ พนฺธนาคาเร วสิํ, พหิ โอโลเกตุมฺปิ น ลภิํ, อุสฺสทนิรเย ขิตฺโต วิย อโหสิํ, ยกฺขินิยา หตฺถโต มุตฺโตปิ ปนาหํ เนว อชโร, น อมโร โหมิ, กิํ เม รชฺเชน, รชฺเช ฐิตกาลโต ปฏฺฐาย ทุนฺนิกฺขมนํ โหติ, อชฺเชว มม ปิตรํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ โส นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ราชกุลํ ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ

ราชา ตสฺส สรีรโสภํ โอโลเกตฺวา พลวสิเนเหน อมจฺเจ โอโลเกสิฯ เต ‘‘กิํ กโรม, เทวา’’ติ วทิํสุฯ ปุตฺตํ เม รตนราสิมฺหิ ฐเปตฺวา ตีหิ สงฺเขหิ อภิสิญฺจิตฺวา กญฺจนมาลํ เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปถาติฯ มหาสตฺโต ปิตรํ วนฺทิตฺวา ‘‘น มยฺหํ รชฺเชนตฺโถ, อหํ ปพฺพชิสฺสามิ, ปพฺพชฺชํ เม อนุชานาถา’’ติ อาหฯ ตาต รชฺชํ ปฏิกฺขิปิตฺวา กิํการณา ปพฺพชิสฺสสีติฯ ‘‘เทว อหํ มาตุกุจฺฉิมฺหิ ทส มาเส คูถนิรเย วิย วสิตฺวา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต ยกฺขินิภเยน โสฬส วสฺสานิ พนฺธนาคาเร วสนฺโต พหิ โอโลเกตุมฺปิ น อลภิํ, อุสฺสทนิรเย ขิตฺโต วิย อโหสิํ, ยกฺขินิยา หตฺถโต มุตฺโตมฺหีติปิ อชโร อมโร น โหมิฯ มจฺจุ นาเมส น สกฺกา เกนจิ ชินิตุํ, ภเว อุกฺกณฺฐิโตมฺหิ, ยาว เม พฺยาธิชรามรณานิ นาคจฺฉนฺติ, ตาวเทว ปพฺพชิตฺวา ธมฺมํ จริสฺสามิ, อลํ เม รชฺเชน, อนุชานาถ มํ, เทวา’’ติ วตฺวา ปิตุ ธมฺมํ เทเสนฺโต อาห –

[363]

‘‘ยเมกรตฺติํ ปฐมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว;

อพฺภุฏฺฐิโตว โส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตติฯ

[364]

‘‘น ยุชฺฌมานา น พเลนวสฺสิตา, นรา น ชีรนฺติ น จาปิ มียเร;

สพฺพํ หิทํ ชาติชรายุปทฺทุตํ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[365]

‘‘จตุรงฺคินิํ เสนํ สุภิํสรูปํ, ชยนฺติ รฏฺฐาธิปตี ปสยฺห;

น มจฺจุโน ชยิตุมุสฺสหนฺติ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[366]

‘‘หตฺถีหิ อสฺเสหิ รเถหิ ปตฺติภิ, ปริวาริตา มุจฺจเร เอกจฺเจยฺยา;

น มจฺจุโน มุจฺจิตุมุสฺสหนฺติ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[367]

‘‘หตฺถีหิ อสฺเสหิ รเถหิ ปตฺติภิ, สูรา ปภญฺชนฺติ ปธํสยนฺติ;

น มจฺจุโน ภญฺชิตุมุสฺสหนฺติ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[368]

‘‘มตฺตา คชา ภินฺนคฬา ปภินฺนา, นครานิ มทฺทนฺติ ชนํ หนนฺติ;

น มจฺจุโน มทฺทิตุมุสฺสหนฺติ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[369]

‘‘อิสฺสาสิโน กตหตฺถาปิ วีรา, ทูเรปาตี อกฺขณเวธิโนปิ;

น มจฺจุโน วิชฺฌิตุมุสฺสหนฺติ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[370]

‘‘สรานิ ขียนฺติ สเสลกานนา, สพฺพํ หิทํ ขียติ ทีฆมนฺตรํ;

สพฺพํ หิทํ ภญฺชเร กาลปริยายํ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[371]

‘‘สพฺเพสเมวญฺหิ นราน นารินํ, จลาจลํ ปาณภุโนธ ชีวิตํ;

ปโฏว ธุตฺตสฺส, ทุโมว กูลโช, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[372]

‘‘ทุมปฺผลาเนว ปตนฺติ มาณวา, ทหรา จ วุทฺธา จ สรีรเภทา;

นาริโย นรา มชฺฌิมโปริสา จ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[373]

‘‘นายํ วโย ตารกราชสนฺนิโภ, ยทพฺภตีตํ คตเมว ทานิ ตํ;

ชิณฺณสฺส หี นตฺถิ รตี กุโต สุขํ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[374]

‘‘ยกฺขา ปิสาจา อถวาปิ เปตา, กุปิตา เต อสฺสสนฺติ มนุสฺเส;

น มจฺจุโน อสฺสสิตุสฺสหนฺติ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[375]

‘‘ยกฺเข ปิสาเจ อถวาปิ เปเต, กุปิเตปิ เต นิชฺฌปนํ กโรนฺติ;

น มจฺจุโน นิชฺฌปนํ กโรนฺติ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[376]

‘‘อปราธเก ทูสเก เหฐเก จ, ราชาโน ทณฺเฑนฺติ วิทิตฺวาน โทสํ;

น มจฺจุโน ทณฺฑยิตุสฺสหนฺติ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[377]

‘‘อปราธกา ทูสกา เหฐกา จ, ลภนฺติ เต ราชิโน นิชฺฌเปตุํ;

น มจฺจุโน นิชฺฌปนํ กโรนฺติ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[378]

‘‘น ขตฺติโยติ น จ พฺราหฺมโณติ, น อฑฺฒกา พลวา เตชวาปิ;

น มจฺจุราชสฺส อเปกฺขมตฺถิ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[379]

‘‘สีหา จ พฺยคฺฆา จ อโถปิ ทีปิโย, ปสยฺห ขาทนฺติ วิปฺผนฺทมานํ;

น มจฺจุโน ขาทิตุมุสฺสหนฺติ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[380]

‘‘มายาการา รงฺคมชฺเฌ กโรนฺตา, โมเหนฺติ จกฺขูนิ ชนสฺส ตาวเท;

น มจฺจุโน โมหยิตุสฺสหนฺติ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[381]

‘‘อาสีวิสา กุปิตา อุคฺคเตชา, ฑํสนฺติ มาเรนฺติปิ เต มนุสฺเส;

น มจฺจุโน ฑํสิตุมุสฺสหนฺติ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[382]

‘‘อาสีวิสา กุปิตา ยํ ฑํสนฺติ, ติกิจฺฉกา เตส วิสํ หนนฺติ;

น มจฺจุโน ทฏฺฐวิสํ หนนฺติ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[383]

‘‘ธมฺมนฺตรี เวตฺตรณี จ โภโช, วิสานิ หนฺตฺวาน ภุชงฺคมานํ;

สุยฺยนฺติ เต กาลกตา ตเถว, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[384]

‘‘วิชฺชาธรา โฆรมธียมานา, อทสฺสนํ โอสเธหิ วชนฺติ;

น มจฺจุราชสฺส วชนฺตทสฺสนํ, ตํ เม มตี โหติ จรามิ ธมฺมํฯ

[385]

‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริํ, ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ;

เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารีฯ

[386]

‘‘น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;

อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติฯ

ตตฺถ ยเมกรตฺตินฺติ เยภุยฺเยน สตฺตา มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺตา รตฺติยํเยว คณฺหนฺติ, ตสฺมา เอวมาหฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ยํ เอกรตฺติํ วา ทิวา วา ปฐมเมว ปฏิสนฺธิํ คณฺหิตฺวา มาตุกุจฺฉิสงฺขาเต คพฺเภ วสติฯ มาณโวติ สตฺโต กลลภาเวน ปติฏฺฐาติฯ อพฺภุฏฺฐิโตว โส ยาตีติ โส มาณโว ยถา นาม วลาหกสงฺขาโต อพฺโภ อุฏฺฐิโต นิพฺพตฺโต วายุเวคาหโต ปฏิคจฺฉติ, ตเถว –

‘‘ปฐมํ กลลํ โหติ, กลลา โหติ อพฺพุทํ;

อพฺพุทา ชายเต เปสิ, เปสิ นิพฺพตฺตตี ฆโน;

ฆนา ปสาขา ชายนฺติ, เกสา โลมา นขาปิ จฯ

‘‘ยญฺจสฺส ภุญฺชตี มาตา, อนฺนํ ปานญฺจ โภชนํ;

เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, มาตุกุจฺฉิคโต นโรติฯ (สํ. นิ. 1.235);

อิมํ มาตุกุจฺฉิยํ กลลาทิภาวํ, มาตุกุจฺฉิโต จ นิกฺขนฺโต มนฺททสกาทิภาวํ อาปชฺชมาโน สตตํ สมิตํ คจฺฉติฯ ส คจฺฉํ น นิวตฺตตีติ สจายํ เอวํ คจฺฉนฺโต ปุน อพฺพุทโต กลลภาวํ, เปสิอาทิโต วา อพฺพุทาทิภาวํ, ขิฑฺฑาทสกโต มนฺททสกภาวํ, วณฺณทสกาทิโต วา ขิฑฺฑาทสกาทิภาวํ ปาปุณิตุํ น นิวตฺตติฯ ยถา ปน โส วลาหโก วาตเวเคน สํจุณฺณิยมาโน ‘‘อหํ อสุกฏฺฐาเน นาม อุฏฺฐิโต ปุน นิวตฺติตฺวา ตตฺเถว คนฺตฺวา ปกติภาเวน ฐสฺสามี’’ติ น ลภติ, ยํ ทิสํ คตํ, ตํ คตเมว, ยํ อนฺตรหิตํ, ตํ อนฺตรหิตเมว โหติ, ตถา โสปิ กลลาทิภาเวน คจฺฉมาโน คจฺฉเตว, ตสฺมิํ ตสฺมิํ โกฏฺฐาเส สงฺขารา ปุริมานํ ปุริมานํ ปจฺจยา หุตฺวา ปจฺฉโต อนิวตฺติตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ, ชรากาเล สงฺขารา ‘‘อมฺเหหิ เอส ปุพฺเพ ยุวา ถามสมฺปนฺโน กโต, ปุน นํ นิวตฺติตฺวา ตตฺเถว กริสฺสามา’’ติ น ลภนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว อนฺตรธายนฺตีติ ทสฺเสติฯ

ยุชฺฌมานาติ อุภโต พฺยูฬฺเห สงฺคาเม ยุชฺฌนฺตาฯ น พเลนวสฺสิตาติ น กายพเลน วา โยธพเลน วา อุปคตา สมนฺนาคตาฯ น ชีรนฺตีติ ปุริม-น-การํ อาหริตฺวา เอวรูปาปิ นรา น ชีรนฺติ น จาปิ น มียเรติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สพฺพํ หิทนฺติ มหาราช, สพฺพเมว อิทํ ปาณมณฺฑลํ มหายนฺเตน ปีฬิยมานา อุจฺฉุฆฏิกา วิย ชาติยา จ ชราย จ อุปทฺทุตํ นิจฺจํ ปีฬิตํฯ ตํ เม มตี โหตีติ เตน การเณน มม ‘‘ปพฺพชิตฺวา ธมฺมํ จรามี’’ติ มติ โหติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติฯ

จตุรงฺคินินฺติ หตฺถิอาทีหิ จตุรงฺเคหิ สมนฺนาคตํฯ เสนํ สุภิํสรูปนฺติ สุฏฺฐุ ภิํสนกชาติกํ เสนํฯ ชยนฺตีติ กทาจิ เอกจฺเจ ราชาโน อตฺตโน เสนาย ชยนฺติฯ น มจฺจุโนติ เตปิ ราชาโน มหาเสนสฺส มจฺจุโน เสนํ ชยิตุํ น อุสฺสหนฺติ, น พฺยาธิชรามรณานิ มทฺทิตุํ สกฺโกนฺติฯ มุจฺจเร เอกจฺเจยฺยาติ เอเตหิ หตฺถิอาทีหิ ปริวาริตา เอกจฺเจ ปจฺจามิตฺตานํ หตฺถโต มุจฺจนฺติ, มจฺจุโน ปน สนฺติกา มุจฺจิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ปภญฺชนฺตีติ เอเตหิ หตฺถิอาทีหิ ปจฺจตฺถิกราชูนํ นครานิ ปภญฺชนฺติฯ ปธํสยนฺตีติ มหาชนํ ธํเสนฺตา ปธํเสนฺตา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺติฯ น มจฺจุโนติ เตปิ มรณกาเล ปตฺเต มจฺจุโน ภญฺชิตุํ น สกฺโกนฺติฯ

ภินฺนคฬา ปภินฺนาติ ตีสุ ฐาเนสุ ปภินฺนา หุตฺวา มทํ คฬนฺตา, ปคฺฆริตมทาติ อตฺโถฯ น มจฺจุโนติ เตปิ มหามจฺจุํ มทฺทิตุํ น สกฺโกนฺติฯ อิสฺสาสิโนติ อิสฺสาสา ธนุคฺคหาฯ กตหตฺถาติ สุสิกฺขิตาฯ ทูเรปาตีติ สรํ ทูเร ปาเตตุํ สมตฺถาฯ อกฺขณเวธิโนติ อวิรทฺธเวธิโน, วิชฺชุอาโลเกน วิชฺฌนสมตฺถา วาฯ สรานีติ อโนตตฺตาทีนิ มหาสรานิ ขียนฺติเยวฯ สเสลกานนาติ สปพฺพตวนสณฺฑา มหาปถวีปิ ขียติฯ สพฺพํ หิทนฺติ สพฺพมิทํ สงฺขารคตํ ทีฆมนฺตรํ ฐตฺวา ขียเตวฯ กปฺปุฏฺฐานคฺคิํ ปตฺวา มหาสิเนรุปิ อคฺคิมุเข มธุสิตฺถกํ วิย วิลียเตว, อณุมตฺโตปิ สงฺขาโร ฐาตุํ น สกฺโกติฯ กาลปริยายนฺติ กาลปริยายํ นสฺสนกาลวารํ ปตฺวา สพฺพํ ภญฺชเร, สพฺพํ สงฺขารคตํ ภิชฺชเตวฯ ตสฺส ปกาสนตฺถํ สตฺตสูริยสุตฺตํ (อ. นิ. 7.66) อาหริตพฺพํฯ

จลาจลนฺติ จญฺจลํ สกภาเวน ฐาตุํ อสมตฺถํ นานาภาววินาภาวสภาวเมวฯ

ปาณภุโนธ ชีวิตนฺติ อิธ โลเก อิเมสํ ปาณภูตานํ ชีวิตํ ปโฏว ธุตฺตสฺส, ทุโมว กูลโชติ สุรธุตฺโต หิ สุรํ ทิสฺวาว อุทเร พทฺธํ สาฏกํ ทตฺวา ปิวเตว, นทีกูเล ชาตทุโมว กูเล ลุชฺชมาเน ลุชฺชติ, ยถา เอส ปโฏ จ ทุโม จ จญฺจโล, เอวํ สตฺตานํ ชีวิตํ, เทวาติฯ ทุมปฺผลาเนวาติ ยถา ปกฺกานิ ผลานิ วาตาหตานิ ทุมคฺคโต ภูมิยํ ปตนฺติ, ตเถวิเม มาณวา ชราวาตาหตา ชีวิตา คฬิตฺวา มรณปถวิยํ ปตนฺติฯ ทหราติ อนฺตมโส กลลภาเว ฐิตาปิฯ มชฺฌิมโปริสาติ นารีนรานํ มชฺเฌ ฐิตา อุภโตพฺยญฺชนกนปุํสกาฯ

ตารกราชสนฺนิโภติ ยถา ตารกราชา กาฬปกฺเข ขีโณ, ปุน ชุณฺหปกฺเข ปูรติ, น เอวํ สตฺตานํ วโยฯ สตฺตานญฺหิ ยํ อพฺภตีตํ, คตเมว ทานิ ตํ, น ตสฺส ปุนาคมนํ อตฺถิฯ กุโต สุขนฺติ ชราชิณฺณสฺส กามคุเณสุ รติปิ นตฺถิ, เต ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกสุขํ กุโตเยวฯ ยกฺขาติ มหิทฺธิกา ยกฺขาฯ ปิสาจาติ ปํสุปิสาจกาฯ เปตาติ เปตฺติวิสยิกาฯ อสฺสสนฺตีติ อสฺสาสวาเตน อุปหนนฺติ, อาวิสนฺตีติ วา อตฺโถฯ น มจฺจุโนติ มจฺจุํ ปน เตปิ อสฺสาเสน อุปหนิตุํ วา อาวิสิตุํ วา น สกฺโกนฺติฯ นิชฺฌปนํ กโรนฺตีติ พลิกมฺมวเสน ขมาเปนฺติ ปสาเทนฺติฯ อปราธเกติ ราชาปราธการเกฯ ทูสเกติ รชฺชทูสเกฯ เหฐเกติ สนฺธิจฺเฉทาทีหิ โลกวิเหฐเกฯ ราชาโนติ ราชาโนฯ วิทิตฺวาน โทสนฺติ โทสํ ชานิตฺวา ยถานุรูเปน ทณฺเฑน ทณฺเฑนฺตีติ อตฺโถฯ น มจฺจุโนติ เตปิ มจฺจุํ ทณฺฑยิตุํ น สกฺโกนฺติฯ

นิชฺฌเปตุนฺติ สกฺขีหิ อตฺตโน นิรปราธภาวํ ปกาเสตฺวา ปสาเทตุํฯ น อฑฺฒกา พลวา เตชวาปีติ ‘‘อิเม อฑฺฒา, อยํ กายพลญาณพลาทีหิ พลวา, อยํ เตชวา’’ติ เอวมฺปิ น ปจฺจุราชสฺส อเปกฺขํ อตฺถิ, เอกสฺมิมฺปิ สตฺเต อเปกฺขํ เปมํ สิเนโห นตฺถิ, สพฺพเมว อภิมทฺทตีติ ทสฺเสติฯ ปสยฺหาติ พลกฺกาเรน อภิภวิตฺวาฯ น มจฺจุโนติ เตปิ มจฺจุํ ขาทิตุํ น สกฺโกนฺติฯ กโรนฺตาติ มายํ กโรนฺตาฯ โมเหนฺตีติ อภูตํ ภูตํ กตฺวา ทสฺเสนฺตา โมเหนฺติฯ อุคฺคเตชาติ อุคฺคเตน วิสเตเชน สมนฺนาคตาฯ ติกิจฺฉกาติ วิสเวชฺชาฯ ธมฺมนฺตรี เวตฺตรณี จ โภโชติ เอเต เอวํนามกา เวชฺชาฯ โฆรมธียมานาติ โฆรํ นาม วิชฺชํ อธียนฺตาฯ โอสเธหีติ โฆรํ วา คนฺธาริํ วา วิชฺชํ สาเวตฺวา โอสธํ อาทาย เตหิ โอสเธหิ ปจฺจตฺถิกานํ อทสฺสนํ วชนฺติฯ

ธมฺโมติ สุจริตธมฺโมฯ รกฺขตีติ เยน รกฺขิโต, ตํ ปฏิรกฺขติฯ สุขนฺติ ฉสุ กามสคฺเคสุ สุขํ อาวหติฯ ปาเปตีติ ปฏิสนฺธิวเสน อุปเนติฯ

เอวํ มหาสตฺโต จตุวีสติยา คาถาหิ ปิตุ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มหาราช, ตุมฺหากํ รชฺชํ ตุมฺหากเมว โหตุ, น มยฺหํ อิมินา อตฺโถ, ตุมฺเหหิ ปน สทฺธิํ กเถนฺตเมว มํ พฺยาธิชรามรณานิ อุปคจฺฉนฺติ, ติฏฺฐถ, ตุมฺเห’’ติ วตฺวา อยทามํ ฉินฺทิตฺวา มตฺตหตฺถี วิย กญฺจนปญฺชรํ ฉินฺทิตฺวา สีหโปตโก วิย กาเม ปหาย มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา นิกฺขมิฯ อถสฺส ปิตา ‘‘มมปิ รชฺเชนตฺโถ นตฺถี’’ติ รชฺชํ ปหาย เตน สทฺธิญฺเญว นิกฺขมิ, ตสฺมิํ นิกฺขนฺเต เทวีปิ อมจฺจาปิ พฺราหฺมณคหปติกาทโยปีติ สกลนครวาสิโน เคหานิ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมิํสุฯ สมาคโม มหา อโหสิ, ปริสา ทฺวาทสโยชนิกา ชาตาฯ ตํ อาทาย มหาสตฺโต หิมวนฺตํ ปาวิสิฯ สกฺโก ตสฺส นิกฺขนฺตภาวํ ญตฺวา วิสฺสกมฺมํ เปเสตฺวา ทฺวาทสโยชนายามํ สตฺตโยชนวิตฺถารํ อสฺสมปทํ กาเรสิฯ สพฺเพ ปพฺพชิตปริกฺขาเร ปฏิยาทาเปสิฯ อิโต ปรํ มหาสตฺตสฺส ปพฺพชฺชา จ โอวาททานญฺจ พฺรหฺมโลกปรายณตา จ ปริสาย อนปายคมนียตา จ สพฺพา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, เสสปริสา พุทฺธปริสา, อโยฆรปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อโยฆรชาตกวณฺณนา จุทฺทสมาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

มาตงฺโค จิตฺตสมฺภูโต, สิวิ สิรี จ โรหณํ;

หํโส สตฺติคุมฺโพ ภลฺลา, โสมนสฺสํ จมฺเปยฺยกํฯ

ปโลภํ ปญฺจปณฺฑิตํ, หตฺถิปาลํ อโยฆรํ;

วีสติยมฺหิ ชาตกา, จตุทฺทเสว สงฺคิตาฯ

วีสตินิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(จตุตฺโถ ภาโค นิฏฺฐิโต)

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ขุทฺทกนิกาเย

ชาตก-อฏฺฐกถา

(ปญฺจโม ภาโค)

16. ติํสนิปาโต

[151] 1. กิํฉนฺทชาตกวณฺณนา