เมนู

ตตฺถ มิตฺตาภิราธีติ มิตฺเต อาราเธนฺโต โตเสนฺโต เตสุ อทุพฺภมาโนฯ สพฺพาติถีติ สพฺเพ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ อติถี ปาหุนเกเยว กตฺวา ปริหรนฺโต ยาจิตพฺพยุตฺตโก หุตฺวาฯ อนินฺทิโตติ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กรเณน ปมุทิโต เทวโลเกน อภินนฺทิโต หุตฺวา สคฺคฏฺฐานํ อุเปหีติฯ

เอวํ วตฺวา สกฺโก ‘‘อหํ มหาราชํ ตํ ปริคฺคณฺหิตุํ อาคโต, ตฺวํ อตฺตานํ ปริคฺคณฺหิตุํ นาทาสิ, อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ ตํ โอวทิตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ สาริปุตฺโต สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ ชานาติเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปุโรหิโต สาริปุตฺโต, สรภมิโค ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สรภมิคชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

อมฺพ ผนฺทน ชวน, นารท ทูต กลิงฺคา;

อกิตฺติ ตกฺการิยํ รุรุ, สรภํ ทส เตรเสฯ

เตรสกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. ปกิณฺณกนิปาโต

[484] 1. สาลิเกทารชาตกวณฺณนา

สมฺปนฺนํ สาลิเกทารนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มาตุโปสกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ สามชาตเก (ชา. 2.22.296 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ คิหี โปเสสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ เต โหนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘มาตาปิตโร เม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ ภิกฺขุ, โปราณกปณฺฑิตา ติรจฺฉานา หุตฺวา สุวโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวาปิ ชิณฺเณ มาตาปิตโร กุลาวเก นิปชฺชาเปตฺวา มุขตุณฺฑเกน โคจรํ อาหริตฺวา โปเสสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต ราชคเห มคธราชา นาม รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา นครโต ปุพฺพุตฺตรทิสาย สาลิทฺทิโย นาม พฺราหฺมณคาโม อโหสิฯ ตสฺส ปุพฺพุตฺตรทิสาย มคธเขตฺตํ อตฺถิ, ตตฺถ โกสิยโคตฺโต นาม สาลิทฺทิยวาสี พฺราหฺมโณ สหสฺสกรีสมตฺตํ เขตฺตํ คเหตฺวา สาลิํ วปาเปสิฯ อุฏฺฐิเต จ ปน สสฺเส วติํ ถิรํ กาเรตฺวา กสฺสจิ ปณฺณาสกรีสมตฺตํ, กสฺสจิ สฏฺฐิกรีสมตฺตนฺติ เอวํ ปญฺจสตกรีสมตฺตํ เขตฺตํ อตฺตโน ปุริสานํเยว อารกฺขณตฺถาย ทตฺวา เสสํ ปญฺจสตกรีสมตฺตํ เขตฺตํ ภติํ กตฺวา เอกสฺส ภตกสฺส อทาสิฯ โส ตตฺถ กุฏิํ กตฺวา รตฺตินฺทิวํ วสติฯ เขตฺตสฺส ปน ปุพฺพุตฺตรทิสาภาเค เอกสฺมิํ สานุปพฺพเต มหนฺตํ สิมฺพลิวนํ อตฺถิ, ตตฺถ อเนกานิ สุวสตานิ วสนฺติฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺมิํ สุวสงฺเฆ สุวรญฺโญ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โส วยปฺปตฺโต อภิรูโป ถามสมฺปนฺโน สกฏนาภิปมาณสรีโร อโหสิฯ อถสฺส ปิตา มหลฺลกกาเล ‘‘อหํ อิทานิ ทูรํ คนฺตุํ น สกฺโกมิ, ตฺวํ อิมํ คณํ ปริหรา’’ติ คณํ นิยฺยาเทสิฯ

โส ปุนทิวสโต ปฏฺฐาย มาตาปิตูนํ โคจรตฺถาย คนฺตุํ นาทาสิ, สุวคณํ ปริหรนฺโต หิมวนฺตํ คนฺตฺวา สยํชาตสาลิวเน ยาวทตฺถํ สาลิํ ขาทิตฺวา อาคมนกาเล มาตาปิตูนํ ปโหนกํ โคจรํ อาหริตฺวา มาตาปิตโร โปเสสิฯ

อถสฺส เอกทิวสํ สุวา อาโรเจสุํ ‘‘ปุพฺเพ อิมสฺมิํ กาเล มคธเขตฺเต สาลิ ปจฺจติ, อิทานิ กิํ นุ โข ชาต’’นฺติ? ‘‘เตน หิ ชานาถา’’ติ ทฺเว สุเว ปหิณิํสุฯ เต คนฺตฺวา มคธเขตฺเต โอตรนฺตา ตสฺส ภติยา รกฺขณปุริสสฺส เขตฺเต โอตริตฺวา สาลิํ ขาทิตฺวา เอกํ สาลิสีสํ อาทาย สิมฺพลิวนํ คนฺตฺวา สาลิสีสํ มหาสตฺตสฺส ปาทมูเล ฐเปตฺวา ‘‘ตตฺถ เอวรูโป สาลี’’ติ วทิํสุฯ โส ปุนทิวเส สุวคณปริวุโต ตตฺถ คนฺตฺวา ตสฺมิํ ภตกสฺส เขตฺเต โอตริฯ โส ปน ปุริโส สุเว สาลิํ ขาทนฺเต ทิสฺวา อิโต จิโต จ ธาวิตฺวา วาเรนฺโตปิ วาเรตุํ น สกฺโกติฯ เสสา สุวา ยาวทตฺถํ สาลิํ ขาทิตฺวา ตุจฺฉมุขาว คจฺฉนฺติฯ สุวราชา ปน พหูนิ สาลิสีสานิ เอกโต กตฺวา เตหิ ปริวุโต หุตฺวา อาหริตฺวา มาตาปิตูนํ เทติฯ สุวา ปุนทิวสโต ปฏฺฐาย ตตฺเถว สาลิํ ขาทิํสุฯ อถ โส ปุริโส ‘‘สเจ อิเม อญฺญํ กติปาหํ เอวํ ขาทิสฺสนฺติ, กิญฺจิ น ภวิสฺสติ, พฺราหฺมโณ สาลิํ อคฺฆาเปตฺวา มยฺหํ อิณํ กริสฺสติ, คนฺตฺวา ตสฺส อาโรเจสฺสามี’’ติ สาลิมุฏฺฐินา สทฺธิํ ตถารูปํ ปณฺณาการํ คเหตฺวา สาลิทฺทิยคามํ คนฺตฺวา พฺราหฺมณํ ปสฺสิตฺวา วนฺทิตฺวา ปณฺณาการํ ทตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต ‘‘กิํ, โภ ปุริส, สมฺปนฺนํ สาลิเขตฺต’’นฺติ ปุฏฺโฐ ‘‘อาม, พฺราหฺมณ, สมฺปนฺน’’นฺติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[1]

‘‘สมฺปนฺนํ สาลิเกทารํ, สุวา ภุญฺชนฺติ โกสิย;

ปฏิเวเทมิ เต พฺรหฺเม, น เน วาเรตุมุสฺสเหฯ

[2]

‘‘เอโก จ ตตฺถ สกุโณ, โย เนสํ สพฺพสุนฺทโร;

ภุตฺวา สาลิํ ยถากามํ, ตุณฺเฑนาทาย คจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺถ สมฺปนฺนนฺติ ปริปุณฺณํ อเวกลฺลํฯ สาลิเกทารนฺติ สาลิเขตฺตํฯ สพฺพสุนฺทโรติ สพฺเพหิ โกฏฺฐาเสหิ สุนฺทโร รตฺตตุณฺโฑ ชิญฺชุกสนฺนิภอกฺขิ รตฺตปาโท ตีหิ รตฺตราชีหิ ปริกฺขิตฺตคีโว มหามยูรปมาโณ โส ยาวทตฺถํ สาลิํ ขาทิตฺวา อญฺญํ ตุณฺเฑน คเหตฺวา คจฺฉตีติฯ

พฺราหฺมโณ ตสฺส กถํ สุตฺวา สุวราเช สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา เขตฺตปาลํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺโภ ปุริส, ปาสํ โอฑฺเฑตุํ ชานาสี’’ติ? ‘‘อาม, ชานามี’’ติฯ อถ นํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

[3]

‘‘โอฑฺเฑนฺตุ วาลปาสานิ, ยถา พชฺเฌถ โส ทิโช;

ชีวญฺจ นํ คเหตฺวาน, อานเยหิ มมนฺติเก’’ติฯ

ตตฺถ โอฑฺเฑนฺตูติ โอฑฺฑยนฺตุฯ วาลปาสานีติ อสฺสวาลาทิรชฺชุมยปาสานิฯ ชีวญฺจ นนฺติ ชีวนฺตํ เอว นํฯ อานเยหีติ อาเนหิฯ

ตํ สุตฺวา เขตฺตปาโล สาลิํ อคฺฆาเปตฺวา อิณสฺส อกตภาเวน ตุฏฺโฐ คนฺตฺวา อสฺสวาเล วฏฺเฏตฺวา ‘‘อชฺช อิมสฺมิํ ฐาเน โอตริสฺสตี’’ติ สุวรญฺโญ โอตรณฏฺฐานํ สลฺลกฺเขตฺวา ปุนทิวเส ปาโตว จาฏิปมาณํ ปญฺชรํ กตฺวา ปาสญฺจ โอฑฺเฑตฺวา สุวานํ อาคมนํ โอโลเกนฺโต กุฏิยํ นิสีทิฯ สุวราชาปิ สุวคณปริวุโต อาคนฺตฺวา อโลลุปฺปจารตาย หิยฺโย ขาทิตฏฺฐาเน โอฑฺฑิตปาเส ปาทํ ปเวสนฺโตว โอตริฯ โส อตฺตโน พทฺธภาวํ ญตฺวา จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ อิทาเนว พทฺธรวํ รวิสฺสามิ, ญาตกาเม ภยตชฺชิตา โคจรํ อคฺคเหตฺวาว ปลายิสฺสนฺติ, ยาว เอเตสํ โคจรคฺคหณํ, ตาว อธิวาเสสฺสามี’’ติฯ โส เตสํ สุหิตภาวํ ญตฺวา มรณภยตชฺชิโต หุตฺวา ติกฺขตฺตุํ พทฺธรวํ รวิฯ อถ สพฺเพ เต สุวา ปลายิํสุฯ สุวราชา ‘‘เอตฺตเกสุ เม ญาตเกสุ นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต เอโกปิ นตฺถิ, กิํ นุ โข มยา ปาปํ กต’’นฺติ วิลปนฺโต คาถมาห –

[4]

‘‘เอเต ภุตฺวา ปิวิตฺวา จ, ปกฺกมนฺติ วิหงฺคมา;

เอโก พทฺโธสฺมิ ปาเสน, กิํ ปาปํ ปกตํ มยา’’ติฯ

เขตฺตปาโล สุวราชสฺส พทฺธรวํ สุวานญฺจ อากาเส ปกฺขนฺทนสทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิํ นุ โข’’ติ กุฏิยา โอรุยฺห ปาสาฏฺฐานํ คนฺตฺวา สุวราชานํ ทิสฺวา ‘‘ยสฺเสว เม ปาโส โอฑฺฑิโต, สฺเวว พทฺโธ’’ติ ตุฏฺฐมานโส สุวราชานํ ปาสโต โมเจตฺวา ทฺเว ปาเท เอกโต พนฺธิตฺวา ทฬฺหํ อาทาย สาลิทฺทิยคามํ คนฺตฺวา สุวราชํ พฺราหฺมณสฺส อทาสิฯ พฺราหฺมโณ พลวสิเนเหน มหาสตฺตํ อุโภหิ หตฺเถหิ ทฬฺหํ คเหตฺวา องฺเก นิสีทาเปตฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[5]

‘‘อุทรํ นูน อญฺเญสํ, สุว อจฺโจทรํ ตว;

ภุตฺวา สาลิํ ยถากามํ, ตุณฺเฑนาทาย คจฺฉสิฯ

[6]

‘‘โกฏฺฐํ นุ ตตฺถ ปูเรสิ, สุว เวรํ นุ เต มยา;

ปุฏฺโฐ เม สมฺม อกฺขาหิ, กุหิํ สาลิํ นิทาหสี’’ติฯ

ตตฺถ อุทรํ นูนาติ อญฺเญสํ อุทรํ อุทรเมว มญฺเญ, ตว อุทรํ ปน อติอุทรํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ สิมฺพลิวเนฯ ปูเรสีติ วสฺสารตฺตตฺถาย ปูเรสิฯ นิทาหสีติ นิธานํ กตฺวา ฐเปสิ, ‘‘นิธียสี’’ติปิ ปาโฐฯ

ตํ สุตฺวา สุวราชา มธุราย มนุสฺสภาสาย สตฺตมํ คาถมาห –

[7]

‘‘น เม เวรํ ตยา สทฺธิํ, โกฏฺโฐ มยฺหํ น วิชฺชติ;

อิณํ มุญฺจามิณํ ทมฺมิ, สมฺปตฺโต โกฏสิมฺพลิํ;

นิธิมฺปิ ตตฺถ นิทหามิ, เอวํ ชานาหิ โกสิยา’’ติฯ

ตตฺถ อิณํ มุญฺจามิณํ ทมฺมีติ ตว สาลิํ หริตฺวา อิณํ มุญฺจามิ เจว ทมฺมิ จาติ วทติฯ นิธิมฺปีติ เอกํ ตตฺถ สิมฺพลิวเน อนุคามิกนิธิมฺปิ นิทหามิฯ

อถ นํ พฺราหฺมโณ ปุจฺฉิ –

[8]

‘‘กีทิสํ เต อิณทานํ, อิณโมกฺโข จ กีทิโส;

นิธินิธานมกฺขาหิ, อถ ปาสา ปโมกฺขสี’’ติฯ

ตตฺถ อิณทานนฺติ อิณสฺส ทานํฯ นิธินิธานนฺติ นิธิโน นิธานํฯ

เอวํ พฺราหฺมเณน ปุฏฺโฐ สุวราชา ตสฺส พฺยากโรนฺโต จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[9]

‘‘อชาตปกฺขา ตรุณา, ปุตฺตกา มยฺห โกสิย;

เต มํ ภตา ภริสฺสนฺติ, ตสฺมา เตสํ อิณํ ทเทฯ

[10]

‘‘มาตา ปิตา จ เม วุทฺธา, ชิณฺณกา คตโยพฺพนา;

เตสํ ตุณฺเฑน หาตูน, มุญฺเจ ปุพฺพกตํ อิณํฯ

[11]

‘‘อญฺเญปิ ตตฺถ สกุณา, ขีณปกฺขา สุทุพฺพลา;

เตสํ ปุญฺญตฺถิโก ทมฺมิ, ตํ นิธิํ อาหุ ปณฺฑิตาฯ

[12]

‘‘อีทิสํ เม อิณทานํ, อิณโมกฺโข จ อีทิโส;

นิธินิธานมกฺขามิ, เอวํ ชานาหิ โกสิยา’’ติฯ

ตตฺถ หาตูนาติ หริตฺวาฯ ตํ นิธินฺติ ตํ ปุญฺญกมฺมํ ปณฺฑิตา อนุคามิกนิธิํ นาม กเถนฺติฯ นิธินิธานนฺติ นิธิโน นิธานํ, ‘‘นิธานนิธิ’’นฺติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ

พฺราหฺมโณ มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ทฺเว คาถา อภาสิฯ

[13]

‘‘ภทฺทโก วตยํ ปกฺขี, ทิโช ปรมธมฺมิโก;

เอกจฺเจสุ มนุสฺเสสุ, อยํ ธมฺโม น วิชฺชติฯ

[14]

‘‘ภุญฺช สาลิํ ยถากามํ, สห สพฺเพหิ ญาติภิ;

ปุนาปิ สุว ปสฺเสมุ, ปิยํ เม ตว ทสฺสน’’นฺติฯ

ตตฺถ ภุญฺช สาลินฺติ อิโต ปฏฺฐาย นิพฺภโย หุตฺวา ภุญฺชาติ กรีสสหสฺสมฺปิ ตสฺเสว นิยฺยาเทนฺโต เอวมาหฯ ปสฺเสมูติ อตฺตโน รุจิยา อาคตํ อญฺเญสุปิ ทิวเสสุ ตํ ปสฺเสยฺยามาติฯ

เอวํ พฺราหฺมโณ มหาสตฺตํ ยาจิตฺวา ปิยปุตฺตํ วิย มุทุจิตฺเตน โอโลเกนฺโต ปาทโต พนฺธนํ โมเจตฺวา สตปากเตเลน ปาเท มกฺเขตฺวา ภทฺทปีเฐ นิสีทาเปตฺวา กญฺจนตฏฺฏเก มธุลาเช ขาทาเปตฺวา สกฺขโรทกํ ปาเยสิฯ อถสฺส สุวราชา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหิ, พฺราหฺมณา’’ติ วตฺวา โอวาทํ เทนฺโต อาห –

[15]

‘‘ภุตฺตญฺจ ปีตญฺจ ตวสฺสมมฺหิ, รตี จ โน โกสิย เต สกาเส;

นิกฺขิตฺตทณฺเฑสุ ททาหิ ทานํ, ชิณฺเณ จ มาตาปิตโร ภรสฺสู’’ติฯ

ตตฺถ ตวสฺสมมฺหีติ ตว นิเวสเนฯ รตีติ อภิรติฯ

ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ตุฏฺฐมานโส อุทานํ อุทาเนนฺโต คาถมาห –

[16]

‘‘ลกฺขี วต เม อุทปาทิ อชฺช, โย อทฺทสาสิํ ปวรํ ทิชานํ;

สุวสฺส สุตฺวาน สุภาสิตานิ, กาหามิ ปุญฺญานิ อนปฺปกานี’’ติฯ

ตตฺถ ลกฺขีติ สิรีปิ ปุญฺญมฺปิ ปญฺญาปิฯ

มหาสตฺโต พฺราหฺมเณน อตฺตโน ทินฺนํ กรีสสหสฺสมตฺตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อฏฺฐกรีสเมว คณฺหิฯ พฺราหฺมโณ ถมฺเภ นิขนิตฺวา ตสฺส เขตฺตํ นิยฺยาเทตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ขมาเปตฺวา ‘‘คจฺฉ สามิ, อสฺสุมุเข โรทมาเน มาตาปิตโร อสฺสาเสหี’’ติ วตฺวา ตํ อุยฺโยเชสิฯ โส ตุฏฺฐมานโส สาลิสีสํ อาทาย คนฺตฺวา มาตาปิตูนํ ปุรโต นิกฺขิปิตฺวา ‘‘อมฺมตาตา, อุฏฺเฐถา’’ติ อาหฯ เต อสฺสุมุขา โรทมานา อุฏฺฐหิํสุ, ตาวเทว สุวคณา สนฺนิปติตฺวา ‘‘กถํ มุตฺโตสิ, เทวา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โส เตสํ สพฺพํ วิตฺถารโต กเถสิฯ โกสิโยปิ สุวรญฺโญ โอวาทํ สุตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานํ มหาทานํ ปฏฺฐเปสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา โอสานคาถมาห –

[17]

‘‘โส โกสิโย อตฺตมโน อุทคฺโค, อนฺนญฺจ ปานญฺจภิสงฺขริตฺวา;

อนฺเนน ปาเนน ปสนฺนจิตฺโต, สนฺตปฺปยิ สมณพฺราหฺมเณ จา’’ติฯ

ตตฺถ สนฺตปฺปยีติ คหิตคหิตานิ ภาชนานิ ปูเรนฺโต สนฺตปฺเปสีติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ มาตาปิตูนํ โปสนํ นาม ปณฺฑิตานํ วํโส’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา สุวคณา พุทฺธปริสา อเหสุํ, มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ, เขตฺตปาโล ฉนฺโน, พฺราหฺมโณ อานนฺโท, สุวราชา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

สาลิเกทารชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[485] 2. จนฺทกินฺนรีชาตกวณฺณนา

อุปนียติทํ มญฺเญติ อิทํ สตฺถา กปิลวตฺถุปุรํ อุปนิสฺสาย นิคฺโรธาราเม วิหรนฺโต ราชนิเวสเน ราหุลมาตรํ อารพฺภ กเถสิฯ อิทํ ปน ชาตกํ ทูเรนิทานโต ปฏฺฐาย กเถตพฺพํฯ สา ปเนสา นิทานกถา ยาว ลฏฺฐิวเน อุรุเวลกสฺสปสีหนาทา อปณฺณกชาตเก กถิตา, ตโต ปรํ ยาว กปิลวตฺถุคมนา เวสฺสนฺตรชาตเก อาวิ ภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ปิตุ นิเวสเน นิสีทิตฺวา อนฺตรภตฺตสมเย มหาธมฺมปาลชาตกํ (ชา. 1.10.92 อาทโย) กเถตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ ‘‘ราหุลมาตุ นิเวสเน นิสีทิตฺวา ตสฺสา คุณํ วณฺเณนฺโต จนฺทกินฺนรีชาตกํ (ชา. 1.14.18 อาทโย) กเถสฺสามี’’ติ ราชานํ ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ทฺวีหิ อคฺคสาวเกหิ สทฺธิํ ราหุลมาตุ นิเวสนฏฺฐานํ ปายาสิฯ ตทา ตสฺสา สมฺมุขา จตฺตาลีสสหสฺสนาฏกิตฺถิโย วสนฺติ ตาสุ ขตฺติยกญฺญานํเยว นวุติอธิกสหสฺสํฯ สา ตถาคตสฺส อาคมนํ ญตฺวา ‘‘สพฺพา กาสาวาเนว นิวาเสนฺตู’’ติ ตาสํ อาโรจาเปสิฯ ตา ตถา กริํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ อถ ตา สพฺพาปิ เอกปฺปหาเรเนว วิรวิํสุ, มหาปริเทวสทฺโท อโหสิฯ ราหุลมาตาปิ ปริเทวิตฺวา โสกํ วิโนเทตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ราชคเตน พหุมาเนน สคารเวน นิสีทิฯ ราชา ตสฺสา คุณกถํ อารภิ, ‘‘ภนฺเต, มม สุณฺหา ‘ตุมฺเหหิ กาสาวานิ นิวตฺถานี’ติ สุตฺวา กาสาวาเนว นิวาเสสิ, ‘มาลาทีนิ ปริจฺจตฺตานี’ติ สุตฺวา มาลาทีนิ ปริจฺจชิ, ‘ภูมิยํ สยตี’ติ สุตฺวา ภูมิสยนาว ชาตา, ตุมฺหากํ ปพฺพชิตกาเล วิธวา หุตฺวา อญฺเญหิ ราชูหิ เปสิตํ ปณฺณาการํ น คณฺหิ, เอวํ ตุมฺเหสุ อสํหีรจิตฺตา เอสา’’ติ นานปฺปกาเรหิ ตสฺสา คุณกถํ กเถสิฯ สตฺถา ‘‘อนจฺฉริยํ, มหาราช, ยํ เอสา อิทานิ มม ปจฺฉิเม อตฺตภาเว มยิ สสิเนหา อสํหีรจิตฺตา อนญฺญเนยฺยา ภเวยฺยฯ เอสา ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตาปิ มยิ อสํหีรจิตฺตา อนญฺญเนยฺยา อโหสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต มหาสตฺโต หิมวนฺตปเทเส กินฺนรโยนิยํ นิพฺพตฺติ, จนฺทา นามสฺส ภริยาฯ เต อุโภปิ จนฺทนามเก รชตปพฺพเต วสิํสุฯ ตทา พาราณสิราชา อมจฺจานํ รชฺชํ นิยฺยาเทตฺวา ทฺเว กาสายานิ นิวาเสตฺวา สนฺนทฺธปญฺจาวุโธ เอกโกว หิมวนฺตํ ปาวิสิฯ โส มิคมํสํ ขาทนฺโต เอกํ ขุทฺทกนทิํ อนุสญฺจรนฺโต อุทฺธํ อภิรุหิฯ จนฺทปพฺพตวาสิโน กินฺนรา วสฺสารตฺตสมเย อโนตริตฺวา ปพฺพเตเยว วสนฺติ, นิทาฆสมเย โอตรนฺติฯ ตทา จ โส จนฺทกินฺนโร อตฺตโน ภริยาย สทฺธิํ โอตริตฺวา เตสุ เตสุ ฐาเนสุ คนฺเธ วิลิมฺปนฺโต ปุปฺผเรณุํ ขาทนฺโต ปุปฺผปเฏ นิวาเสนฺโต ปารุปนฺโต ลตาโทลาหิ กีฬนฺโต มธุรสฺสเรน คายนฺโต ตํ ขุทฺทกนทิํ ปตฺวา เอกสฺมิํ นิวตฺตนฏฺฐาเน โอตริตฺวา อุทเก ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา อุทกกีฬํ กีฬิตฺวา ปุปฺผปเฏ นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา รชตปฏฺฏวณฺณาย วาลุกาย ปุปฺผาสนํ ปญฺญเปตฺวา เอกํ เวฬุ ทณฺฑกํ คเหตฺวา สยเน นิสีทิ ฯ ตโต จนฺทกินฺนโร เวฬุํ วาเทนฺโต มธุรสทฺเทน คายิฯ จนฺทกินฺนรี มุทุหตฺเถ นาเมตฺวา ตสฺส อวิทูเร ฐิตา นจฺจิ เจว คายิ จฯ โส ราชา เตสํ สทฺทํ สุตฺวา ปทสทฺทํ อสาเวนฺโต สณิกํ คนฺตฺวา ปฏิจฺฉนฺเน ฐตฺวา เต กินฺนเร ทิสฺวา กินฺนริยา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ‘‘ตํ กินฺนรํ วิชฺฌิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อิมาย สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปสฺสามี’’ติ ฐตฺวา จนฺทกินฺนรํ วิชฺฌิฯ โส เวทนาปฺปตฺโต ปริเทวมาโน จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[18]

‘‘อุปนียติทํ มญฺเญ, จนฺเท โลหิตมทฺทเน;

อชฺช ชหามิ ชีวิตํ, ปาณา เม จนฺเท นิรุชฺฌนฺติฯ

[19]

‘‘โอสีทิ เม ทุกฺขํ หทยํ, เม ฑยฺหเต นิตมฺมามิ;

ตว จนฺทิยา โสจนฺติยา, น นํ อญฺเญหิ โสเกหิฯ

[20]

‘‘ติณมิว วนมิว มิลายามิ, นที อปริปุณฺณาว สุสฺสามิ;

ตว จนฺทิยา โสจนฺติยา, น นํ อญฺเญหิ โสเกหิฯ

[21]

‘‘วสฺสมิว สเร ปาเท, อิมานิ อสฺสูนิ วตฺตเร มยฺหํ;

ตว จนฺทิยา โสจนฺติยา, น นํ อญฺเญหิ โสเกหี’’ติฯ

ตตฺถ อุปนียตีติ สนฺตติวิจฺเฉทํ อุปนียติฯ อิทนฺติ ชีวิตํฯ ปาณา เมติ ภทฺเท, จนฺเท มม ชีวิตปาณา นิรุชฺฌนฺติฯ โอสีทิ เมติ ชีวิตํ เม โอสีทติฯ นิตมฺมามีติ อติกิลมามิฯ ตว จนฺทิยาติ อิทํ มม ทุกฺขํ, น นํ อญฺเญหิ โสเกหิ, อถ โข ตว จนฺทิยา โสจนฺติยา โสกเหตุ ยสฺมา ตฺวํ มม วิโยเคน โสจิสฺสสิ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ ติณมิว วนมิว มิลายามีติ ตตฺตปาสาเณ ขิตฺตติณมิว มูลฉินฺนวนมิว มิลายามีติ วทติฯ สเร ปาเทติ ยถา นาม ปพฺพตปาเท ปติตวสฺสํ สริตฺวา อจฺฉินฺนธารํ วตฺตติฯ

มหาสตฺโต อิมาหิ จตูหิ คาถาหิ ปริเทวิตฺวา ปุปฺผสยเน นิปนฺโนว สติํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปริวตฺติฯ ราชา ปติฏฺฐิโตวฯ อิตรา มหาสตฺเต ปริเทวนฺเต อตฺตโน รติยา มตฺตา หุตฺวา ตสฺส วิทฺธภาวํ น ชานาติ, วิสญฺญํ ปน นํ ปริวตฺติตฺวา นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข เม ปิยสามิกสฺส ทุกฺข’’นฺติ อุปธาเรนฺตี ปหารมุขโต ปคฺฆรนฺตํ โลหิตํ ทิสฺวา ปิยสามิเก อุปฺปนฺนํ พลวโสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี มหาสทฺเทน ปริเทวิฯ ราชา ‘‘กินฺนโร มโต ภวิสฺสตี’’ติ นิกฺขมิตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ จนฺทา ตํ ทิสฺวา ‘‘อิมินา เม โจเรน ปิยสามิโก วิทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ กมฺปมานา ปลายิตฺวา ปพฺพตมตฺถเก ฐตฺวา ราชานํ ปริภาสนฺตี ปญฺจ คาถา อภาสิ –

[22]

‘‘ปาโป โขสิ ราชปุตฺต, โย เม อิจฺฉิตํ ปติํ วรากิยา;

วิชฺฌสิ วนมูลสฺมิํ, โสยํ วิทฺโธ ฉมา เสติฯ

[23]

‘‘อิมํ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมุญฺจตุ ราชปุตฺต ตว มาตา;

โย มยฺหํ หทยโสโก, กิมฺปุริสํ อเวกฺขมานายฯ

[24]

‘‘อิมํ มยฺหํ หทยโสกํ, ปฏิมุญฺจตุ ราชปุตฺต ตว ชายา;

โย มยฺหํ หทยโสโก, กิมฺปุริสํ อเวกฺขมานายฯ

[25]

‘‘มา จ ปุตฺตํ มา จ ปติํ, อทฺทกฺขิ ราชปุตฺต ตว มาตา;

โย กิมฺปุริสํ อวธิ, อทูสกํ มยฺห กามา หิฯ

[26]

‘‘มา จ ปุตฺตํ มา จ ปติํ, อทฺทกฺขิ ราชปุตฺต ตว ชายา;

โย กิมฺปุริสํ อวธิ, อทูสกํ มยฺห กามา หี’’ติฯ

ตตฺถ วรากิยาติ กปณายฯ ปฏิมุญฺจตูติ ปฏิลภตุ ผุสตุ ปาปุณาตุฯ มยฺห กามา หีติ มยฺหํ กาเมนฯ

ราชา นํ ปญฺจหิ คาถาหิ ปริภาสิตฺวา ปพฺพตมตฺถเก ฐิตํเยว อสฺสาเสนฺโต คาถมาห –

[27]

‘‘มา ตฺวํ จนฺเท โรทิ มา โสปิ, วนติมิรมตฺตกฺขิ;

มม ตฺวํ เหหิสิ ภริยา, ราชกุเล ปูชิตา นารีภี’’ติฯ

ตตฺถ จนฺเทติ มหาสตฺตสฺส ปริเทวนกาเล นามสฺส สุตตฺตา เอวมาหฯ วนติมิรมตฺตกฺขีติ วนติมิรปุปฺผสมานอกฺขิฯ ปูชิตา นารีภีติ โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺฐิกา อคฺคมเหสี เหสฺสสิฯ

จนฺทา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘ตฺวํ กิํ มํ วเทสี’’ติ สีหนาทํ นทนฺตี อนนฺตรคาถมาห –

[28]

‘‘อปิ นูนหํ มริสฺสํ, นาหํ ราชปุตฺต ตว เหสฺสํ;

โย กิมฺปุริสํ อวธิ, อทูสกํ มยฺห กามา หี’’ติฯ

ตตฺถ อปิ นูนหนฺติ อปิ เอกํเสเนว อหํ มริสฺสํฯ

โส ตสฺสา วจนํ สุตฺวา นิจฺฉนฺทราโค หุตฺวา อิตรํ คาถมาห –

[29]

‘‘อปิ ภีรุเก อปิ ชีวิตุกามิเก, กิมฺปุริสิ คจฺฉ หิมวนฺตํ;

ตาลีสตครโภชนา, อญฺเญ ตํ มิคา รมิสฺสนฺตี’’ติฯ

ตตฺถ อปิ ภีรุเกติ ภีรุชาติเกฯ ตาลีสตครโภชนาติ ตฺวํ ตาลีสปตฺตตครปตฺตโภชนา มิคี, ตสฺมา อญฺเญ ตํ มิคา รมิสฺสนฺติ, น ตฺวํ ราชกุลารหา, คจฺฉาติ นํ อวจ, วตฺวา จ ปน นิรเปกฺโข หุตฺวา ปกฺกามิฯ

สา ตสฺส คตภาวํ ญตฺวา โอรุยฺห มหาสตฺตํ อาลิงฺคิตฺวา ปพฺพตมตฺถกํ อาโรเปตฺวา ปพฺพตตเล นิปชฺชาเปตฺวา สีสมสฺส อตฺตโน อูรูสุ กตฺวา พลวปริเทวํ ปริเทวมานา ทฺวาทส คาถา อภาสิ –

[30]

‘‘เต ปพฺพตา ตา จ กนฺทรา, ตา จ คิริคุหาโย ตเถว ติฏฺฐนฺติ;

ตตฺเถว ตํ อปสฺสนฺตี, กิมฺปุริส กถํ อหํ กสฺสํฯ

[31]

‘‘เต ปณฺณสนฺถตา รมณียา, วาฬมิเคหิ อนุจิณฺณา;

ตตฺเถว ตํ อปสฺสนฺตี, กิมฺปุริส กถํ อหํ กสฺสํฯ

[32]

‘‘เต ปุปฺผสนฺถตา รมณียา, วาฬมิเคหิ อนุจิณฺณา;

ตตฺเถว ตํ อปสฺสนฺตี, กิมฺปุริส กถํ อหํ กสฺสํฯ

[33]

‘‘อจฺฉา สวนฺติ คิริวนนทิโย, กุสุมาภิกิณฺณโสตาโย;

ตตฺเถว ตํ อปสฺสนฺตี, กิมฺปุริส กถํ อหํ กสฺสํฯ

[34]

‘‘นีลานิ หิมวโต ปพฺพตสฺส, กูฏานิ ทสฺสนียานิ;

ตตฺเถว ตํ อปสฺสนฺตี, กิมฺปุริส กถํ อหํ กสฺสํฯ

[35]

‘‘ปีตานิ หิมวโต ปพฺพตสฺส, กูฏานิ ทสฺสนียานิ;

ตตฺเถว ตํ อปสฺสนฺตี, กิมฺปุริส กถํ อหํ กสฺสํฯ

[36]

‘‘ตมฺพานิ หิมวโต ปพฺพตสฺส, กูฏานิ ทสฺสนียานิ;

ตตฺเถว ตํ อปสฺสนฺตี, กิมฺปุริส กถํ อหํ กสฺสํฯ

[37]

‘‘ตุงฺคานิ หิมวโต ปพฺพตสฺส, กูฏานิ ทสฺสนียานิ;

ตตฺเถว ตํ อปสฺสนฺตี, กิมฺปุริส กถํ อหํ กสฺสํฯ

[38]

‘‘เสตานิ หิมวโต ปพฺพตสฺส, กูฏานิ ทสฺสนียานิ;

ตตฺเถว ตํ อปสฺสนฺตี, กิมฺปุริส กถํ อหํ กสฺสํฯ

[39]

‘‘จิตฺรานิ หิมวโต ปพฺพตสฺส, กูฏานิ ทสฺสนียานิ;

ตตฺเถว ตํ อปสฺสนฺตี, กิมฺปุริส กถํ อหํ กสฺสํฯ

[40]

‘‘ยกฺขคณเสวิเต คนฺธมาทเน, โอสเธภิ สญฺฉนฺเน;

ตตฺเถว ตํ อปสฺสนฺตี, กิมฺปุริส กถํ อหํ กสฺสํฯ

[41]

‘‘กิมฺปุริสเสวิเต คนฺธมาทเน, โอสเธภิ สญฺฉนฺเน;

ตตฺเถว ตํ อปสฺสนฺตี, กิมฺปุริส กถํ อหํ กสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ เต ปพฺพตาติ เยสุ มยํ เอกโตว อภิรมิมฺห, อิเม เต ปพฺพตา ตา จ กนฺทรา ตา จ คิริคุหาโย ตเถว ฐิตาฯ เตสุ อหํ อิทานิ ตํ อปสฺสนฺตี กถํ กสฺสํ, กิํ กริสฺสามิ, เตสุ ปุปฺผผลปลฺลวาทิโสภํ ตํ อปสฺสนฺตี กถํ อธิวาเสตุํ สกฺขิสฺสามีติ ปริเทวติฯ ปณฺณสนฺถตาติ ตาลีสปตฺตาทิคนฺธปณฺณสนฺถราฯ อจฺฉาติ วิปฺปสนฺโนทกาฯ นีลานีติ นีลมณิมยานิฯ ปีตานีติ โสวณฺณมยานิฯ ตมฺพานีติ มโนสิลมยานิฯ ตุงฺคานีติ อุจฺจานิ ติขิณคฺคานิฯ เสตานีติ รชตมยานิฯ จิตฺรานีติ สตฺตรตนมิสฺสกานิฯ ยกฺขคณเสวิเตติ ภุมฺมเทวตาหิ เสวิเตฯ

อิติ สา ทฺวาทสหิ คาถาหิ ปริเทวิตฺวา มหาสตฺตสฺส อุเร หตฺถํ ฐเปตฺวา สนฺตาปภาวํ ญตฺวา ‘‘จนฺโท ชีวติเยว, เทวุชฺฌานกมฺมํ กตฺวา ชีวิตมสฺส ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กิํ นุ โข โลกปาลา นาม นตฺถิ, อุทาหุ วิปฺปวุตฺถา, อทุ มตา , เต เม ปิยสามิกํ น รกฺขนฺตี’’ติ เทวุชฺฌานกมฺมํ อกาสิฯ ตสฺสา โสกเวเคน สกฺกสฺส อาสนํ อุณฺหํ อโหสิฯ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ญตฺวา พฺราหฺมณวณฺเณน เวเคเนว อาคนฺตฺวา กุณฺฑิกโต อุทกํ คเหตฺวา มหาสตฺตํ อาสิญฺจิฯ ตาวเทว วิสํ อนฺตรธายิ, วโณ รุหิ, อิมสฺมิํ ฐาเน วิทฺโธติปิ น ปญฺญายิฯ มหาสตฺโต สุขิโต อุฏฺฐาสิฯ จนฺทา ปิยสามิกํ อโรคํ ทิสฺวา โสมนสฺสปฺปตฺตา สกฺกสฺส ปาเท วนฺทนฺตี อนนฺตรคาถมาห –

[42]

‘‘วนฺเท เต อยิรพฺรหฺเม, โย เม อิจฺฉิตํ ปติํ วรากิยา;

อมเตน อภิสิญฺจิ, สมาคตาสฺมิ ปิยตเมนา’’ติฯ

ตตฺถ อมเตนาติ อุทกํ ‘‘อมต’’นฺติ มญฺญมานา เอวมาหฯ ปิยตเมนาติ ปิยตเรน, อยเมว วา ปาโฐฯ

สกฺโก เตสํ โอวาทมทาสิ ‘‘อิโต ปฏฺฐาย จนฺทปพฺพตโต โอรุยฺห มนุสฺสปถํ มา คมิตฺถ, อิเธว วสถา’’ติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา เต โอวทิตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ จนฺทาปิ ‘‘กิํ โน สามิ อิมินา ปริปนฺถฏฺฐาเนน, เอหิ จนฺทปพฺพตเมว คจฺฉามา’’ติ วตฺวา โอสานคาถมาห –

[43]

‘‘วิจราม ทานิ คิริวนนทิโย, กุสุมาภิกิณฺณโสตาโย;

นานาทุมวสนาโย, ปิยํวทา อญฺญมญฺญสฺสา’’ติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น อิทาเนว, ปุพฺเพเปสา มยิ อสํหีรจิตฺตา อนญฺญเนยฺยา เอวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา เทวทตฺโต อโหสิ, สกฺโก อนุรุทฺโธ, จนฺทา ราหุลมาตา, จนฺทกินฺนโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

จนฺทกินฺนรีชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[486] 3. มหาอุกฺกุสชาตกวณฺณนา

อุกฺกา จิลาจา พนฺธนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มิตฺตพนฺธกอุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิยํ ปริชิณฺณสฺส กุลสฺส ปุตฺโต สหายํ เปเสตฺวา อญฺญตรํ กุลธีตรํ วาราเปตฺวา ‘‘อตฺถิ ปนสฺส อุปฺปนฺนกิจฺจํ นิตฺถรณสมตฺโถ มิตฺโต วา สหาโย วา’’ติ วุตฺเต ‘‘นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘เตน หิ มิตฺเต ตาว พนฺธตู’’ติ วุตฺเต ตสฺมิํ โอวาเท ฐตฺวา ปฐมํ ตาว จตูหิ โทวาริเกหิ สทฺธิํ เมตฺติํ อกาสิ, อถานุปุพฺเพน นครคุตฺติกคณกมหามตฺตาทีหิ สทฺธิํ เมตฺติํ กตฺวา เสนาปตินาปิ อุปราเชนาปิ สทฺธิํ เมตฺติํ อกาสิฯ เตหิ ปน สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา รญฺญา สทฺธิํ เมตฺติํ อกาสิฯ ตโต อสีติยา มหาเถเรหิ สทฺธิํ อานนฺทตฺเถเรนปิ สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา ตถาคเตน สทฺธิํ เมตฺติํ อกาสิฯ อถ นํ สตฺถา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปสิ, ราชาปิสฺส อิสฺสริยมทาสิฯ โส มิตฺตพนฺธโกเยวาติ ปากโฏ ชาโตฯ อถสฺส ราชา มหนฺตํ เคหํ ทตฺวา อาวาหมงฺคลํ กาเรสิฯ ราชานํ อาทิํ กตฺวา มหาชโน ปณฺณากาเร ปหิณิฯ อถสฺส ภริยา รญฺญา ปหิตํ ปณฺณาการํ อุปราชสฺส, อุปราเชน ปหิตํ ปณฺณาการํ เสนาปติสฺสาติ เอเตน อุปาเยน สกลนครวาสิโน อาพนฺธิตฺวา คณฺหิฯ

สตฺตเม ทิวเส มหาสกฺการํ กตฺวา ทสพลํ นิมนฺเตตฺวา ปญฺจสตสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน สตฺถารา กถิตํ อนุโมทนํ สุตฺวา อุโภปิ ชยมฺปติกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ

ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, มิตฺตพนฺธกอุปาสโก อตฺตโน ภริยํ นิสฺสาย ตสฺสา วจนํ กตฺวา สพฺเพหิ เมตฺติํ กตฺวา รญฺโญ สนฺติกา มหนฺตํ สกฺการํ ลภิ, ตถาคเตน ปน สทฺธิํ เมตฺติํ กตฺวา อุโภปิ ชยมฺปติกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิตา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โส เอตํ มาตุคามํ นิสฺสาย มหนฺตํ ยสํ สมฺปตฺโต, ปุพฺเพ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ ปเนส เอติสฺสา วจเนน พหูหิ สทฺธิํ เมตฺติํ กตฺวา ปุตฺตโสกโต มุตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอกจฺเจ ปจฺจนฺตวาสิโน ยตฺถ ยตฺถ พหุํ มํสํ ลภนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ คามํ นิวาเสตฺวา อรญฺเญ จริตฺวา มิคาทโย มาเรตฺวา มํสํ อาหริตฺวา ปุตฺตทาเร โปเสนฺติฯ เตสํ คามโต อวิทูเร มหาชาตสฺสโร อตฺถิฯ ตสฺส ทกฺขิณปสฺเส เอโก เสนสกุโณ, ปจฺฉิมปสฺเส เอกา เสนสกุณี, อุตฺตรปสฺเส สีโห มิคราชา, ปาจีนปสฺเส อุกฺกุสสกุณราชา วสติฯ ชาตสฺสรมชฺเฌ ปน อุนฺนตฏฺฐาเน กจฺฉโป วสติฯ ตทา เสโน เสนิํ ‘‘ภริยา เม โหหี’’ติ วทติฯ อถ นํ สา อาห – ‘‘อตฺถิ ปน เต โกจิ มิตฺโต’’ติ? ‘‘นตฺถิ ภทฺเท’’ติฯ อมฺหากํ อุปฺปนฺนํ ภยํ วา ทุกฺขํ วา หรณสมตฺถํ มิตฺตํ วา สหายํ วา ลทฺธุํ วฏฺฏติ, มิตฺเต ตาว คณฺหาหีติฯ ‘‘เกหิ สทฺธิํ เมตฺติํ กโรมิ ภทฺเท’’ติ? ปาจีนปสฺเส วสนฺเตน อุกฺกุสราเชน, อุตฺตรปสฺเส สีเหน, ชาตสฺสรมชฺเฌ กจฺฉเปน สทฺธิํ เมตฺติํ กโรหีติฯ โส ตสฺสา วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกาสิฯ ตทา เต อุโภปิ สํวาสํ กปฺเปตฺวา ตสฺมิํเยว สเร เอกสฺมิํ ทีปเก กทมฺพรุกฺโข อตฺถิ สมนฺตา อุทเกน ปริกฺขิตฺโต, ตสฺมิํ กุลาวกํ กตฺวา ปฏิวสิํสุฯ

เตสํ อปรภาเค ทฺเว สกุณโปตกา ชายิํสุฯ เตสํ ปกฺเขสุ อสญฺชาเตสุเยว เอกทิวสํ เต ชานปทา ทิวสํ อรญฺเญ จริตฺวา กิญฺจิ อลภิตฺวา ‘‘น สกฺกา ตุจฺฉหตฺเถน ฆรํ คนฺตุํ, มจฺเฉ วา กจฺฉเป วา คณฺหิสฺสามา’’ติ สรํ โอตริตฺวา ตํ ทีปกํ คนฺตฺวา ตสฺส กทมฺพสฺส มูเล นิปชฺชิตฺวา มกสาทีหิ ขชฺชมานา เตสํ ปลาปนตฺถาย อรณิํ มนฺเถตฺวา อคฺคิํ นิพฺพตฺเตตฺวา ธูมํ กริํสุฯ ธุโม อุคฺคนฺตฺวา สกุเณ ปหริ, สกุณโปตกา วิรวิํสุฯ ชานปทา ตํ สุตฺวา ‘‘อมฺโภ, สกุณโปตกานํ สูยติ สทฺโท, อุฏฺเฐถ อุกฺกา พนฺธถ, ฉาตา สยิตุํ น สกฺโกม, สกุณมํสํ ขาทิตฺวาว สยิสฺสามา’’ติ วตฺวา อคฺคิํ ชาเลตฺวา อุกฺกา พนฺธิํสุฯ สกุณิกา เตสํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อิเม อมฺหากํ โปตเก ขาทิตุกามา, มยํ เอวรูปสฺส ภยสฺส หรณตฺถาย มิตฺเต คณฺหิมฺห, สามิกํ อุกฺกุสราชสฺส สนฺติกํ เปเสสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘คจฺฉ, สามิ , ปุตฺตานํ โน อุปฺปนฺนภยํ อุกฺกุสราชสฺส อาโรเจหี’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[44]

‘‘อุกฺกา จิลาจา พนฺธนฺติ ทีเป, ปชา มมํ ขาทิตุํ ปตฺถยนฺติ;

มิตฺตํ สหายญฺจ วเทหิ เสนก, อาจิกฺข ญาติพฺยสนํ ทิชาน’’นฺติฯ

ตตฺถ จิลาจาติ ชานปทาฯ ทีเปติ ทีปกมฺหิฯ ปชา มมนฺติ มม ปุตฺตเกฯ เสนกาติ เสนกสกุณํ นาเมนาลปติฯ ญาติพฺยสนนฺติ ปุตฺตานํ พฺยสนํฯ ทิชานนฺติ อมฺหากํ ญาตีนํ ทิชานํ อิทํ พฺยสนํ อุกฺกุสราชสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาจิกฺขาหีติ วทติฯ

โส เวเคน ตสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา วสฺสิตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ ชานาเปตฺวา กโตกาโส อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กิํการณา อาคโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ อาคตการณํ ทสฺเสนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[45]

‘‘ทิโช ทิชานํ ปวโรสิ ปกฺขิม, อุกฺกุสราช สรณํ ตํ อุเปม;

ปชา มมํ ขาทิตุํ ปตฺถยนฺติ, ลุทฺทา จิลาจา ภว เม สุขายา’’ติฯ

ตตฺถ ทิโชติ ตฺวํ ทิโช เจว ทิชานํ ปวโร จฯ

อุกฺกุสราชา ‘‘เสนก มา ภายี’’ติ ตํ อสฺสาเสตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[46]

‘‘มิตฺตํ สหายญฺจ กโรนฺติ ปณฺฑิตา, กาเล อกาเล สุขเมสมานา;

กโรมิ เต เสนก เอตมตฺถํ, อริโย หิ อริยสฺส กโรติ กิจฺจ’’นฺติฯ

ตตฺถ กาเล อกาเลติ ทิวา จ รตฺติญฺจฯ อริโยติ อิธ อาจารอริโย อธิปฺเปโตฯ อาจารสมฺปนฺโน หิ อาจารสมฺปนฺนสฺส กิจฺจํ กโรเตว, กิเมตฺถ กรณียนฺติ วทติฯ

อถ นํ ปุจฺฉิ ‘‘กิํ, สมฺม, รุกฺขํ อภิรุฬฺหา จิลาจา’’ติ? น ตาว อภิรุฬฺหา, อุกฺกาเยว พนฺธนฺตีติฯ เตน หิ ตฺวํ สีฆํ คนฺตฺวา มม สหายิกํ อสฺสาเสตฺวา มมาคมนภาวํ อาจิกฺขาหีติฯ โส ตถา อกาสิฯ อุกฺกุสราชาปิ คนฺตฺวา กทมฺพสฺส อวิทูเร จิลาจานํ อภิรุหนํ โอโลเกนฺโต เอกสฺมิํ รุกฺขคฺเค นิสีทิตฺวา เอกสฺส จิลาจสฺส อภิรุหนกาเล ตสฺมิํ กุลาวกสฺส อวิทูรํ อภิรุฬฺเห สเร นิมุชฺชิตฺวา ปกฺเขหิ จ มุเขน จ อุทกํ อาหริตฺวา อุกฺกาย อุปริ อาสิญฺจิ, สา นิพฺพายิฯ จิลาจา ‘‘อิมญฺจ เสนกสกุณโปตเก จสฺส ขาทิสฺสามี’’ติ โอตริตฺวา ปุน อุกฺกํ ชาลาเปตฺวา อภิรุหิํสุฯ ปุน โส อุกฺกํ วิชฺฌาเปสิฯ เอเตนุปาเยน พทฺธํ พทฺธํ วิชฺฌาเปนฺตสฺเสวสฺส อฑฺฒรตฺโต ชาโตฯ โส อติวิย กิลมิ, เหฏฺฐาอุทเร กิโลมกํ ตนุตํ คตํ, อกฺขีนิ รตฺตานิ ชาตานิฯ ตํ ทิสฺวา สกุณี สามิกํ อาห – ‘‘สามิ, อติวิย กิลนฺโต อุกฺกุสราชา, เอตสฺส โถกํ วิสฺสมนตฺถาย คนฺตฺวา กจฺฉปราชสฺส กเถหี’’ติฯ โส ตสฺสา วจนํ สุตฺวา อุกฺกุสํ อุปสงฺกมิตฺวา คาถาย อชฺฌภาสิ –

[47]

‘‘ยํ โหติ กิจฺจํ อนุกมฺปเกน, อริยสฺส อริเยน กตํ ตยีทํ;

อตฺตานุรกฺขี ภว มา อฑยฺหิ, ลจฺฉาม ปุตฺเต ตยิ ชีวมาเน’’ติฯ

ตตฺถ ตยีทนฺติ ตยา อิทํ, อยเมว วา ปาโฐฯ

โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา สีหนาทํ นทนฺโต ปญฺจมํ คาถมาห –

[48]

‘‘ตเวว รกฺขาวรณํ กโรนฺโต, สรีรเภทาปิ น สนฺตสามิ;

กโรนฺติ เหเก สขินํ สขาโร, ปาณํ จชนฺตา สตเมส ธมฺโม’’ติฯ

ฉฏฺฐํ ปน สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ตสฺส คุณํ วณฺเณนฺโต อาห –

[49]

‘‘สุทุกฺกรํ กมฺมมกาสิ, อณฺฑชายํ วิหงฺคโม;

อตฺถาย กุรโร ปุตฺเต, อฑฺฒรตฺเต อนาคเต’’ติฯ

ตตฺถ กุรโรติ อุกฺกุสราชาฯ ปุตฺเตติ เสนกสฺส ปุตฺเต รกฺขนฺโต เตสํ อตฺถาย อฑฺฒรตฺเต อนาคเต ยาว ทิยฑฺฒยามา วายามํ กโรนฺโต ทุกฺกรํ อกาสิฯ

เสโนปิ อุกฺกุสํ ‘‘โถกํ วิสฺสมาหิ, สมฺมา’’ติ วตฺวา กจฺฉปสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ อุฏฺฐาเปตฺวา ‘‘กิํ, สมฺม, อาคโตสี’’ติ วุตฺโต ‘‘เอวรูปํ นาม ภยํ อุปฺปนฺนํ, อุกฺกุสราชา ปฐมยามโต ปฏฺฐาย วายมนฺโต กิลมิ, เตนมฺหิ ตว สนฺติกํ อาคโต’’ติ วตฺวา สตฺตมํ คาถมาห –

[50]

‘‘จุตาปิ เหเก ขลิตา สกมฺมุนา, มิตฺตานุกมฺปาย ปติฏฺฐหนฺติ;

ปุตฺตา มมฏฺฏา คติมาคโตสฺมิ, อตฺถํ จเรโถ มม วาริจรา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – สามิ, เอกจฺเจ หิ ยสโต วา ธนโต วา จุตาปิ สกมฺมุนา ขลิตาปิ มิตฺตานํ อนุกมฺปาย ปติฏฺฐหนฺติ, มม จ ปุตฺตา อฏฺฏา อาตุรา, เตนาหํ ตํ คติํ ปฏิสรณํ กตฺวา อาคโตสฺมิ, ปุตฺตานํ ชีวิตทานํ ททนฺโต อตฺถํ เม จราหิ วาริจราติฯ

ตํ สุตฺวา กจฺฉโป อิตรํ คาถมาห –

[51]

‘‘ธเนน ธญฺเญน จ อตฺตนา จ, มิตฺตํ สหายญฺจ กโรนฺติ ปณฺฑิตา;

กโรมิ เต เสนก เอตมตฺถํ, อริโย หิ อริยสฺส กโรติ กิจฺจ’’นฺติฯ

อถสฺส ปุตฺโต อวิทูเร นิปนฺโน ปิตุ วจนํ สุตฺวา ‘‘มา เม ปิตา กิลมตุ, อหํ ปิตุ กิจฺจํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นวมํ คาถมาห –

[52]

‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก ตาต ตุวํ นิสีท, ปุตฺโต ปิตุ จรติ อตฺถจริยํ;

อหํ จริสฺสามิ ตเวตมตฺถํ, เสนสฺส ปุตฺเต ปริตายมาโน’’ติฯ

อถ นํ ปิตา คาถาย อชฺฌภาสิ –

[53]

‘‘อทฺธา หิ ตาต สตเมส ธมฺโม, ปุตฺโต ปิตุ ยํ จเร อตฺถจริยํ;

อปฺเปว มํ ทิสฺวาน ปวฑฺฒกายํ, เสนสฺส ปุตฺตา น วิเหฐเยยฺยุ’’นฺติฯ

ตตฺถ สตเมส ธมฺโมติ ปณฺฑิตานํ เอส ธมฺโมฯ ปุตฺตาติ เสนสฺส ปุตฺเต จิลาจา น เหฐเยยฺยุนฺติฯ

เอวํ วตฺวา มหากจฺฉโป ‘‘สมฺม, มา ภายิ, ตฺวํ ปุรโต คจฺฉ, อิทานาหํ อาคมิสฺสามี’’ติ ตํ อุยฺโยเชตฺวา อุทเก ปติตฺวา กลลญฺจ เสวาลญฺจ สํกฑฺฒิตฺวา อาทาย ทีปกํ คนฺตฺวา อคฺคิํ วิชฺฌาเปตฺวา นิปชฺชิฯ จิลาจา ‘‘กิํ โน เสนโปตเกหิ, อิมํ กาฬกจฺฉปํ ปริวตฺเตตฺวา มาเรสฺสาม, อยํ โน สพฺเพสํ ปโหสฺสตี’’ติ วลฺลิโย อุทฺธริตฺวา ชิยา คเหตฺวา นิวตฺถปิโลติกาปิ โมเจตฺวา เตสุ เตสุ ฐาเนสุ พนฺธิตฺวา กจฺฉปํ ปริวตฺเตตุํ น สกฺโกนฺติฯ กจฺฉโป เต อากฑฺฒนฺโต คนฺตฺวา คมฺภีรฏฺฐาเน อุทเก ปติฯ เตปิ กจฺฉปโลเภน สทฺธิํเยว ปติตฺวา อุทกปุณฺณาย กุจฺฉิยา กิลนฺตา นิกฺขมิตฺวา ‘‘โภ เอเกน โน อุกฺกุเสน ยาว อฑฺฒรตฺตา อุกฺกา วิชฺฌาปิตา, อิทานิ อิมินา กจฺฉเปน อุทเก ปาเตตฺวา อุทกํ ปาเยตฺวา มโหทรา กตมฺห, ปุน อคฺคิํ กริตฺวา อรุเณ อุคฺคเตปิ อิเม เสนกโปตเก ขาทิสฺสามา’’ติ อคฺคิํ กาตุํ อารภิํสุฯ สกุณี เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘สามิ, อิเม ยาย กายจิ เวลาย อมฺหากํ ปุตฺตเก ขาทิตฺวา คมิสฺสนฺติ, สหายสฺส โน สีหสฺส สนฺติกํ คจฺฉาหี’’ติ อาหฯ

โส ตงฺขณญฺเญว สีหสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ อเวลาย อาคโตสี’’ติ วุตฺเต อาทิโต ปฏฺฐาย ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา เอกาทสมํ คาถมาห –

[54]

‘‘ปสู มนุสฺสา มิควีรเสฏฺฐ, ภยฏฺฏิตา เสฏฺฐมุปพฺพชนฺติ;

ปุตฺตา มมฏฺฏา คติมาคโตสฺมิ, ตฺวํ โนสิ ราชา ภว เม สุขายา’’ติฯ

ตตฺถ ปสูติ สพฺพติรจฺฉาเน อาหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘สามิ, มิเคสุ วีริเยน เสฏฺฐ, สพฺพโลกสฺมิญฺหิ สพฺเพ ติรจฺฉานาปิ มนุสฺสาปิ ภยฏฺฏิตา หุตฺวา เสฏฺฐํ อุปคจฺฉนฺติ, มม จ ปุตฺตา อฏฺฏา อาตุราฯ ตสฺมาหํ ตํ คติํ กตฺวา อาคโตมฺหิ, ตฺวํ อมฺหากํ ราชา สุขาย เม ภวาหี’’ติฯ

ตํ สุตฺวา สีโห คาถมาห –

[55]

‘‘กโรมิ เต เสนก เอตมตฺถํ, อายามิ เต ตํ ทิสตํ วธาย;

กถญฺหิ วิญฺญู ปหุ สมฺปชาโน, น วายเม อตฺตชนสฺส คุตฺติยา’’ติฯ

ตตฺถ ตํ ทิสตนฺติ ตํ ทิสสมูหํ, ตํ ตว ปจฺจตฺถิกคณนฺติ อตฺโถฯ ปหูติ อมิตฺเต หนฺตุํ สมตฺโถฯ สมฺปชาโนติ มิตฺตสฺส ภยุปฺปตฺติํ ชานนฺโตฯ อตฺตชนสฺสาติ อตฺตสมสฺส องฺคสมานสฺส ชนสฺส, มิตฺตสฺสาติ อตฺโถฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘คจฺฉ ตฺวํ ปุตฺเต สมสฺสาเสหี’’ติ ตํ อุยฺโยเชตฺวา มณิวณฺณํ อุทกํ มทฺทมาโน ปายาสิฯ จิลาจา ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กุรเรน ตาว อมฺหากํ อุกฺกา วิชฺฌาปิตา, ตถา กจฺฉเปน อมฺเห นิวตฺถปิโลติกานมฺปิ อสฺสามิกา กตา, อิทานิ ปน นฏฺฐมฺหา, สีโห โน ชีวิตกฺขยเมว ปาเปสฺสตี’’ติ มรณภยตชฺชิตา เยน วา เตน วา ปลายิํสุฯ สีโห อาคนฺตฺวา รุกฺขมูเล น กิญฺจิ อทฺทสฯ อถ นํ กุรโร จ กจฺฉโป จ เสโน จ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิํสุฯ โส เตสํ มิตฺตานิสํสํ กเถตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย มิตฺตธมฺมํ อภินฺทิตฺวา อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ โอวทิตฺวา ปกฺกามิ, เตปิ สกฐานานิ คตาฯ

เสนสกุณี อตฺตโน ปุตฺเต โอโลเกตฺวา ‘‘มิตฺเต นิสฺสาย อมฺเหหิ ทารกา ลทฺธา’’ติ สุขนิสินฺนสมเย เสเนน สทฺธิํ สลฺลปนฺตี มิตฺตธมฺมํ ปกาสมานา ฉ คาถา อภาสิ –

[56]

‘‘มิตฺตญฺจ กยิราถ สุหทยญฺจ, อยิรญฺจ กยิราถ สุขาคมาย;

นิวตฺถโกโจว สเรภิหนฺตฺวา, โมทาม ปุตฺเตหิ สมงฺคิภูตาฯ

[57]

‘‘สกมิตฺตสฺส กมฺเมน, สหายสฺสาปลายิโน;

กูชนฺตมุปกูชนฺติ, โลมสา หทยงฺคมํฯ

[58]

‘‘มิตฺตํ สหายํ อธิคมฺม ปณฺฑิโต, โส ภุญฺชตี ปุตฺต ปสุํ ธนํ วา;

อหญฺจ ปุตฺตา จ ปตี จ มยฺหํ, มิตฺตานุกมฺปาย สมงฺคิภูตาฯ

[59]

‘‘ราชวตา สูรวตา จ อตฺโถ, สมฺปนฺนสขิสฺส ภวนฺติ เหเต;

โส มิตฺตวา ยสวา อุคฺคตตฺโต, อสฺมิํธโลเก โมทติ กามกามีฯ

[60]

‘‘กรณียานิ มิตฺตานิ, ทลิทฺเทนาปิ เสนก;

ปสฺส มิตฺตานุกมฺปาย, สมคฺคมฺหา สญาตเกฯ

[61]

‘‘สูเรน พลวนฺเตน, โย มิตฺเต กุรุเต ทิโช;

เอวํ โส สุขิโต โหติ, ยถาหํ ตฺวญฺจ เสนกา’’ติฯ

ตตฺถ มิตฺตญฺจาติ ยํกิญฺจิ อตฺตโน มิตฺตญฺจ สุหทยญฺจ สุหทยสหายญฺจ สามิกสงฺขาตํ อยิรญฺจ กโรเถวฯ นิวตฺถโกโจว สเรภิหนฺตฺวาติ เอตฺถ โกโจติ กวโจฯ

ยถา นาม ปฏิมุกฺกกวโจ สเร อภิหนติ นิวาเรติ, เอวํ มยมฺปิ มิตฺตพเลน ปจฺจตฺถิเก อภิหนฺตฺวา ปุตฺเตหิ สทฺธิํ โมทามาติ วทติฯ สกมิตฺตสฺส กมฺเมนาติ สกสฺส มิตฺตสฺส ปรกฺกเมนฯ สหายสฺสาปลายิโนติ สหายสฺส อปลายิโน มิคราชสฺสฯ โลมสาติ ปกฺขิโน อมฺหากํ ปุตฺตกา มญฺจ ตญฺจ กูชนฺตํ หทยงฺคมํ มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา อุปกูชนฺติฯ สมงฺคิภูตาติ เอกฏฺฐาเน ฐิตาฯ

ราชวตา สูรวตา จ อตฺโถติ ยสฺส สีหสทิโส ราชา อุกฺกุสกจฺฉปสทิสา จ สูรา มิตฺตา โหนฺติ, เตน ราชวตา สูรวตา จ อตฺโถ สกฺกา ปาปุณิตุํฯ ภวนฺติ เหเตติ โย จ สมฺปนฺนสโข ปริปุณฺณมิตฺตธมฺโม, ตสฺส เอเต สหายา ภวนฺติฯ อุคฺคตตฺโตติ สิริโสภคฺเคน อุคฺคตสภาโวฯ อสฺมิํธโลเกติ อิธโลกสงฺขาเต อสฺมิํ โลเก โมทติฯ กามกามีติ สามิกํ อาลปติฯ โส หิ กาเม กามนโต กามกามี นามฯ สมคฺคมฺหาติ สมคฺคา ชาตมฺหาฯ สญาตเกติ ญาตเกหิ ปุตฺเตหิ สทฺธิํฯ

เอวํ สา ฉหิ คาถาหิ มิตฺตธมฺมสฺส คุณกถํ กเถสิฯ เต สพฺเพปิ สหายกา มิตฺตธมฺมํ อภินฺทิตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คตาฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โส ภริยํ นิสฺสาย สุขปฺปตฺโต, ปุพฺเพปิ สุขปฺปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เสโน จ เสนี จ ชยมฺปติกา อเหสุํ, ปุตฺตกจฺฉโป ราหุโล, ปิตา มหาโมคฺคลฺลาโน, อุกฺกุโส สาริปุตฺโต, สีโห ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มหาอุกฺกุสชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[487] 4. อุทฺทาลกชาตกวณฺณนา

ขราชินา ชฏิลา ปงฺกทนฺตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวาปิ จตุปจฺจยตฺถาย ติวิธํ กุหกวตฺถุํ ปูเรสิฯ

อถสฺส อคุณํ ปกาเสนฺตา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา กุหนํ นิสฺสาย ชีวิกํ กปฺเปตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส กุหโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิโต อโหสิ ปณฺฑิโต พฺยตฺโตฯ โส เอกทิวสํ อุยฺยานกีฬํ คโต เอกํ อภิรูปํ คณิกํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต ตาย สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปสิฯ สา ตํ ปฏิจฺจ คพฺภํ ปฏิลภิฯ คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา ตํ อาห – ‘‘สามิ, คพฺโภ เม ปติฏฺฐิโต, ชาตกาเล นามํ กโรนฺตี อสฺส กิํ นามํ กโรมี’’ติ? โส ‘‘วณฺณทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตตฺตา น สกฺกา กุลนามํ กาตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, อยํ วาตฆาตรุกฺโข อุทฺทาโล นาม, อิธ ปฏิลทฺธตฺตา ‘อุทฺทาลโก’ติสฺส นามํ กเรยฺยาสี’’ติ วตฺวา องฺคุลิมุทฺทิกํ อทาสิฯ ‘‘สเจ ธีตา โหติ, อิมาย นํ โปเสยฺยาสิ, สเจ ปุตฺโต, อถ นํ วยปฺปตฺตํ มยฺหํ ทสฺเสยฺยาสี’’ติ อาหฯ สา อปรภาเค ปุตฺตํ วิชายิตฺวา ‘‘อุทฺทาลโก’’ติสฺส นามํ อกาสิฯ

โส วยปฺปตฺโต มาตรํ ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺม, โก เม ปิตา’’ติ? ‘‘ปุโรหิโต ตาตา’’ติฯ ‘‘ยทิ เอวํ เวเท อุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ มาตุ หตฺถโต มุทฺทิกญฺจ อาจริยภาคญฺจ คเหตฺวา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ทิสาปาโมกฺขาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺโต เอกํ ตาปสคณํ ทิสฺวา ‘‘อิเมสํ สนฺติเก วรสิปฺปํ ภวิสฺสติ, ตํ อุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ สิปฺปโลเภน ปพฺพชิตฺวา เตสํ วตฺตปฏิวตฺตํ กตฺวา ‘‘อาจริยา มํ ตุมฺหากํ ชานนสิปฺปํ สิกฺขาเปถา’’ติ อาหฯ เต อตฺตโน อตฺตโน ชานนนิยาเมเนว ตํ สิกฺขาเปสุํฯ ปญฺจนฺนํ ตาปสสตานํ เอโกปิ เตน อติเรกปญฺโญ นาโหสิ, สฺเวว เตสํ ปญฺญาย อคฺโคฯ อถสฺส เต สนฺนิปติตฺวา อาจริยฏฺฐานํ อทํสุฯ อถ เน โส อาห – ‘‘มาริสา, ตุมฺเห นิจฺจํ วนมูลผลาหารา อรญฺเญว วสถ, มนุสฺสปถํ กสฺมา น คจฺฉถา’’ติ? ‘‘มาริส, มนุสฺสา นาม มหาทานํ ทตฺวา อนุโมทนํ การาเปนฺติ, ธมฺมิํ กถํ ภณาเปนฺติ, ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, มยํ เตน ภเยน ตตฺถ น คจฺฉามา’’ติฯ

‘‘มาริสา, สเจปิ จกฺกวตฺติราชา ภวิสฺสติ, มนํ คเหตฺวา กถนํ นาม มยฺหํ ภาโร, ตุมฺเห มา ภายถา’’ติ วตฺวา เตหิ สทฺธิํ จาริกํ จรมาโน อนุปุพฺเพน พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส สพฺเพหิ สทฺธิํ ทฺวารคาเม ภิกฺขาย จริ, มนุสฺสา มหาทานํ อทํสุฯ ตาปสา ปุนทิวเส นครํ ปวิสิํสุ มนุสฺสา มหาทานํ อทํสุฯ อุทฺทาลกตาปโส ทานานุโมทนํ กโรติ, มงฺคลํ วทติ, ปญฺหํ วิสฺสชฺเชติ, มนุสฺสา ปสีทิตฺวา พหุปจฺจเย อทํสุฯ สกลนครํ ‘‘ปณฺฑิโต คณสตฺถา ธมฺมิกตาปโส อาคโต’’ติ สงฺขุภิ, ตํ รญฺโญปิ กถยิํสุฯ

ราชา ‘‘กุหิํ วสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อุยฺยาเน’’ติ สุตฺวา ‘‘สาธุ อชฺช เตสํ ทสฺสนาย คมิสฺสามี’’ติ อาหฯ เอโก ปุริโส คนฺตฺวา ‘‘ราชา กิร โว ปสฺสิตุํ อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ อุทฺทาลกสฺส กเถสิฯ โสปิ อิสิคณํ อามนฺเตตฺวา ‘‘มาริสา, ราชา กิร อาคมิสฺสติ, อิสฺสเร นาม เอกทิวสํ อาราเธตฺวา ยาวชีวํ อลํ โหตี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน กาตพฺพํ อาจริยา’’ติ? โส เอวมาห – ‘‘ตุมฺเหสุ เอกจฺเจ วคฺคุลิวตํ จรนฺตุ, เอกจฺเจ อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุญฺชนฺตุ, เอกจฺเจ กณฺฏกาปสฺสยิกา ภวนฺตุ, เอกจฺเจ ปญฺจาตปํ ตปนฺตุ, เอกจฺเจ อุทโกโรหนกมฺมํ กโรนฺตุ, เอกจฺเจ ตตฺถ ตตฺถ มนฺเต สชฺฌายนฺตู’’ติฯ เต ตถา กริํสุฯ สยํ ปน อฏฺฐ วา ทส วา ปณฺฑิตวาทิโน คเหตฺวา มโนรเม อาธารเก รมณียํ โปตฺถกํ ฐเปตฺวา อนฺเตวาสิกปริวุโต สุปญฺญตฺเต สาปสฺสเย อาสเน นิสีทิฯ ตสฺมิํ ขเณ ราชา ปุโรหิตํ อาทาย มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คนฺตฺวา เต มิจฺฉาตปํ จรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อปายภยมฺหา มุตฺตา’’ติ ปสีทิตฺวา อุทฺทาลกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ตุฏฺฐมานโส ปุโรหิเตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[62]

‘‘ขราชินา ชฏิลา ปงฺกทนฺตา, ทุมฺมกฺขรูปา เย มนฺตํ ชปฺปนฺติ;

กจฺจินฺนุ เต มานุสเก ปโยเค, อิทํ วิทู ปริมุตฺตา อปายา’’ติฯ

ตตฺถ ขราชินาติ สขุเรหิ อชินจมฺเมหิ สมนฺนาคตาฯ ปงฺกทนฺตาติ ทนฺตกฏฺฐสฺส อขาทเนน มลคฺคหิตทนฺตาฯ

ทุมฺมกฺขรูปาติ อนญฺชิตกฺขา อมณฺฑิตรูปา ลูขสงฺฆาฏิธราฯ มานุสเก ปโยเคติ มนุสฺเสหิ กตฺตพฺพวีริเยฯ อิทํ วิทูติ อิทํ ตปจรณญฺจ มนฺตสชฺฌายนญฺจ ชานนฺตาฯ อปายาติ กจฺจิ อาจริย, อิเม จตูหิ อปาเยหิ มุตฺตาติ ปุจฺฉติฯ

ตํ สุตฺวา ปุโรหิโต ‘‘อยํ ราชา อฏฺฐาเน ปสนฺโน, ตุณฺหี ภวิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[63]

‘‘ปาปานิ กมฺมานิ กเรถ ราช, พหุสฺสุโต เจ น จเรยฺย ธมฺมํ;

สหสฺสเวโทปิ น ตํ ปฏิจฺจ, ทุกฺขา ปมุจฺเจ จรณํ อปตฺวา’’ติฯ

ตตฺถ พหุสฺสุโต เจติ สเจ มหาราช, ‘‘อหํ พหุสฺสุโตมฺหี’’ติ ปคุณเวโทปิ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมํ น จเรยฺย, ตีหิ ทฺวาเรหิ ปาปาเนว กเรยฺย, ติฏฺฐนฺตุ ตโย เวทา, สหสฺสเวโทปิ สมาโน ตํ พาหุสจฺจํ ปฏิจฺจ อฏฺฐสมาปตฺติสงฺขาตํ จรณํ อปฺปตฺวา อปายทุกฺขโต น มุจฺเจยฺยาติฯ

ตสฺส วจนํ สุตฺวา อุทฺทาลโก จินฺเตสิ ‘‘ราชา ยถา วา ตถา วา อิสิคณสฺส ปสีทิ, อยํ ปน พฺราหฺมโณ จรนฺตํ โคณํ ทณฺเฑน ปหรนฺโต วิย วฑฺฒิตภตฺเต กจวรํ ขิปนฺโต วิย กเถสิ, เตน สทฺธิํ กเถสฺสามี’’ติฯ โส เตน สทฺธิํ กเถนฺโต ตติยํ คาถมาห –

[64]

‘‘สหสฺสเวโทปิ น ตํ ปฏิจฺจ, ทุกฺขา ปมุจฺเจ จรณํ อปตฺวา;

มญฺญามิ เวทา อผลา ภวนฺติ, สสํยมํ จรณญฺเญว สจฺจ’’นฺติฯ

ตตฺถ อผลาติ ตว วาเท เวทา จ เสสสิปฺปานิ จ อผลานิ อาปชฺชนฺติ, ตานิ กสฺมา อุคฺคณฺหนฺติ, สีลสํยเมน สทฺธิํ จรณญฺเญว เอกํ สจฺจํ อาปชฺชตีติฯ

ตโต ปุโรหิโต จตุตฺถํ คาถมาห –

[65]

‘‘น เหว เวทา อผลา ภวนฺติ, สสํยมํ จรณญฺเญว สจฺจํ;

กิตฺติญฺหิ ปปฺโปติ อธิจฺจ เวเท, สนฺติํ ปุณาติ จรเณน ทนฺโต’’ติฯ

ตตฺถ น เหวาติ นาหํ ‘‘เวทา อผลา’’ติ วทามิ, อปิจ โข ปน สสํยมํ จรณํ สจฺจเมว สภาวภูตํ อุตฺตมํฯ เตน หิ สกฺกา ทุกฺขา มุจฺจิตุํฯ สนฺติํ ปุณาตีติ สมาปตฺติสงฺขาเตน จรเณน ทนฺโต ภยสนฺติกรํ นิพฺพานํ ปาปุณาตีติฯ

ตํ สุตฺวา อุทฺทาลโก ‘‘น สกฺกา อิมินา สทฺธิํ ปฏิปกฺขวเสน ฐาตุํ, ‘ปุตฺโต ตวาห’นฺติ วุตฺเต สิเนหํ อกโรนฺโต นาม นตฺถิ, ปุตฺตภาวมสฺส กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปญฺจมํ คาถมาห –

[66]

‘‘ภจฺจา มาตา ปิตา พนฺธู, เยน ชาโต สเยว โส;

อุทฺทาลโก อหํ โภโต, โสตฺติยากุลวํสโก’’ติฯ

ตตฺถ ภจฺจาติ มาตา จ ปิตา จ เสสพนฺธู จ ภริตพฺพา นามฯ เยน ปน ชาโต, โสเยว โส โหติฯ อตฺตาเยว หิ อตฺตโน ชายติ, อหญฺจ ตยาว อุทฺทาลกรุกฺขมูเล ชนิโต, ตยา วุตฺตเมว นามํ กตํ, อุทฺทาลโก อหํ โภติฯ

โส ‘‘เอกํเสน ตฺวํ อุทฺทาลโกสี’’ติ วุตฺเต ‘‘อามา’’ติ วตฺวา ‘‘มยา เต มาตุ สญฺญาณํ ทินฺนํ, ตํ กุหิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อิทํ พฺราหฺมณา’’ติ มุทฺทิกํ ตสฺส หตฺเถ ฐเปสิฯ พฺราหฺมโณ มุทฺทิกํ สญฺชานิตฺวา นิจฺฉเยน ‘‘ตฺวํ พฺราหฺมณธมฺมํ ปชานาสี’’ติ วตฺวา พฺราหฺมณธมฺมํ ปุจฺฉนฺโต ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[67]

‘‘กถํ โภ พฺราหฺมโณ โหติ, กถํ ภวติ เกวลี;

กถญฺจ ปรินิพฺพานํ, ธมฺมฏฺโฐ กินฺติ วุจฺจตี’’ติฯ

อุทฺทาลโกปิ ตสฺส อาจิกฺขนฺโต สตฺตมํ คาถมาห –

[68]

‘‘นิรํกตฺวา อคฺคิมาทาย พฺราหฺมโณ, อาโป สิญฺจํ ยชํ อุสฺเสติ ยูปํ;

เอวํกโร พฺราหฺมโณ โหติ เขมี, ธมฺเม ฐิตํ เตน อมาปยิํสู’’ติฯ

ตตฺถ นิรํกตฺวา อคฺคิมาทายาติ นิรนฺตรํ กตฺวา อคฺคิํ คเหตฺวา ปริจรติฯ อาโป สิญฺจํ ยชํ อุสฺเสติ ยูปนฺติ อภิเสจนกกมฺมํ กโรนฺโต สมฺมาปาสํ วา วาชเปยฺยํ วา นิรคฺคฬํ วา ยชนฺโต สุวณฺณยูปํ อุสฺสาเปติฯ เขมีติ เขมปฺปตฺโตฯ อมาปยิํสูติ เตเนว จ การเณน ธมฺเม ฐิตํ กถยิํสุฯ

ตํ สุตฺวา ปุโรหิโต เตน กถิตํ พฺราหฺมณธมฺมํ ครหนฺโต อฏฺฐมํ คาถมาห –

[69]

‘‘น สุทฺธิ เสจเนนตฺถิ, นาปิ เกวลี พฺราหฺมโณ;

น ขนฺตี นาปิ โสรจฺจํ, นาปิ โส ปรินิพฺพุโต’’ติฯ

ตตฺถ เสจเนนาติ เตน วุตฺเตสุ พฺราหฺมณธมฺเมสุ เอกํ ทสฺเสตฺวา สพฺพํ ปฏิกฺขิปติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อคฺคิปริจรเณน วา อุทกเสจเนน วา ปสุฆาตยญฺเญน วา สุทฺธิ นาม นตฺถิ, นาปิ เอตฺตเกน พฺราหฺมโณ เกวลปริปุณฺโณ โหติ, น อธิวาสนขนฺติ, น สีลโสรจฺจํ, นาปิ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต นาม โหตี’’ติฯ

ตโต นํ อุทฺทาลโก ‘‘ยทิ เอวํ พฺราหฺมโณ น โหติ, อถ กถํ โหตี’’ติ ปุจฺฉนฺโต นวมํ คาถมาห –

[70]

‘‘กถํ โส พฺราหฺมโณ โหติ, กถํ ภวติ เกวลี;

กถญฺจ ปรินิพฺพานํ, ธมฺมฏฺโฐ กินฺติ วุจฺจตี’’ติฯ

ปุโรหิโตปิสฺส กเถนฺโต อิตรํ คาถมาห –

[71]

‘‘อเขตฺตพนฺธู อมโม นิราโส, นิลฺโลภปาโป ภวโลภขีโณ;

เอวํกโร พฺราหฺมโณ โหติ เขมี, ธมฺเม ฐิตํ เตน อมาปยิํสู’’ติฯ

ตตฺถ อเขตฺตพนฺธูติ อกฺเขตฺโต อพนฺธุ, เขตฺตวตฺถุคามนิคมปริคฺคเหน เจว ญาติพนฺธวโคตฺตพนฺธวมิตฺตพนฺธวสหายพนฺธวสิปฺปพนฺธวปริคฺคเหน จ รหิโตฯ อมโมติ สตฺตสงฺขาเรสุ ตณฺหาทิฏฺฐิมมายนรหิโตฯ นิราโสติ ลาภธนปุตฺตชีวิตาสาย รหิโตฯ นิลฺโลภปาโปติ ปาปโลภวิสมโลเภน รหิโตฯ ภวโลภขีโณติ ขีณภวราโคฯ

ตโต อุทฺทาลโก คาถมาห –

[72]

‘‘ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา, สุทฺทา จณฺฑาลปุกฺกุสา;

สพฺเพว โสรตา ทนฺตา, สพฺเพว ปรินิพฺพุตา;

สพฺเพสํ สีติภูตานํ, อตฺถิ เสยฺโยถ ปาปิโย’’ติฯ

ตตฺถ อตฺถิ เสยฺโยถ ปาปิโยติ เอเต ขตฺติยาทโย สพฺเพปิ โสรจฺจาทีหิ สมนฺนาคตา โหนฺติ, เอวํ ภูตานํ ปน เตสํ อยํ เสยฺโย, อยํ ปาปิโยติ เอวํ หีนุกฺกฏฺฐตา อตฺถิ, นตฺถีติ ปุจฺฉติฯ

อถสฺส ‘‘อรหตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย หีนุกฺกฏฺฐตา นาม นตฺถี’’ติ ทสฺเสตุํ พฺราหฺมโณ คาถมาห –

[73]

‘‘ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา, สุทฺทา จณฺฑาลปุกฺกุสา;

สพฺเพว โสรตา ทนฺตา, สพฺเพว ปรินิพฺพุตา;

สพฺเพสํ สีติภูตานํ, นตฺถิ เสยฺโยถ ปาปิโย’’ติฯ

อถ นํ ครหนฺโต อุทฺทาลโก คาถาทฺวยมาห –

[74]

‘‘ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา, สุทฺทา จณฺฑาลปุกฺกุสา;

สพฺเพว โสรตา ทนฺตา, สพฺเพว ปรินิพฺพุตาฯ

[75]

‘‘สพฺเพสํ สีติภูตานํ, นตฺถิ เสยฺโยถ ปาปิโย;

ปนฏฺฐํ จรสิ พฺรหฺมญฺญํ, โสตฺติยากุลวํสต’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยทิ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคตานํ วิเสโส นตฺถิ, เอโก วณฺโณว โหติ, เอวํ สนฺเต ตฺวํ อุภโต สุชาตภาวํ นาเสนฺโต ปนฏฺฐํ จรสิ พฺรหฺมญฺญํ, จณฺฑาลสโม โหสิ, โสตฺติยกุลวํสตํ นาเสสีติฯ

อถ นํ ปุโรหิโต อุปมาย สญฺญาเปนฺโต คาถาทฺวยมาห –

[76]

‘‘นานารตฺเตหิ วตฺเถหิ, วิมานํ ภวติ ฉาทิตํ;

น เตสํ ฉายา วตฺถานํ, โส ราโค อนุปชฺชถฯ

[77]

‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, ยทา สุชฺฌนฺติ มาณวา;

เต สชาติํ ปมุญฺจนฺติ, ธมฺมมญฺญาย สุพฺพตา’’ติฯ

ตตฺถ วิมานนฺติ เคหํ วา มณฺฑปํ วาฯ ฉายาติ เตสํ วตฺถานํ ฉายา โส นานาวิโธ ราโค น อุเปติ, สพฺพา ฉายา เอกวณฺณาว โหนฺติฯ เอวเมวาติ มนุสฺเสสุปิ เอวเมว เอกจฺเจ อญฺญาณพฺราหฺมณา อการเณเนว จาตุวณฺเณ สุทฺธิํ ปญฺญาเปนฺติ, เอสา อตฺถีติ มา คณฺหิฯ ยทา อริยมคฺเคน มาณวา สุชฺฌนฺติ, ตทา เตหิ ปฏิวิทฺธํ นิพฺพานธมฺมํ ชานิตฺวา สุพฺพตา สีลวนฺตา ปณฺฑิตปุริสา เต สชาติํ มุญฺจนฺติฯ นิพฺพานปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย หิ ชาติ นาม นิรตฺถกาติฯ

อุทฺทาลโก ปน ปจฺจาหริตุํ อสกฺโกนฺโต อปฺปฏิภาโนว นิสีทิฯ อถ พฺราหฺมโณ ราชานํ อาห – ‘‘สพฺเพ เอเต, มหาราช, กุหกา สกลชมฺพุทีเป โกหญฺเญเนว นาเสนฺติ, อุทฺทาลกํ อุปฺปพฺพาเชตฺวา อุปปุโรหิตํ กโรถ, เสเส อุปฺปพฺพาเชตฺวา ผลกาวุธานิ ทตฺวา เสวเก กโรถา’’ติฯ ‘‘สาธุ, อาจริยา’’ติ ราชา ตถา กาเรสิฯ เต ราชานํ อุปฏฺฐหนฺตาว ยถากมฺมํ คตาฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส กุหโกเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อุทฺทาลโก กุหกภิกฺขุ อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อุทฺทาลกชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[488] 5. ภิสชาตกวณฺณนา

อสฺสํ ควํ รชตํ ชาตรูปนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปน กุสชาตเก (ชา. 2.20.1 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ ปฏิจฺจา’’ติ วตฺวา ‘‘กิเลสํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา กสฺมา กิเลสํ ปฏิจฺจ อุกฺกณฺฐิโตสิ, โปราณกปณฺฑิตา อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ พาหิรกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วตฺถุกามกิเลสกาเม อารพฺภ อุปฺปชฺชนกสญฺญํ สปถํ กตฺวา วิหริํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภวสฺส พฺราหฺมณมหาสาลกุลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ‘‘มหากญฺจนกุมาโร’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ อถสฺส ปทสา วิจรณกาเล อปโรปิ ปุตฺโต ชายิ, ‘‘อุปกญฺจนกุมาโร’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ เอวํ ปฏิปาฏิยา สตฺต ปุตฺตา อเหสุํฯ สพฺพกนิฏฺฐา ปเนกา ธีตา, ตสฺสา ‘‘กญฺจนเทวี’’ติ นามํ กริํสุฯ มหากญฺจนกุมาโร วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลโต สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคจฺฉิฯ อถ นํ มาตาปิตโร ฆราวาเสน พนฺธิตุกามา ‘‘อตฺตนา สมานชาติยกุลโต เต ทาริกํ อาเนสฺสาม, ฆราวาสํ สณฺฐเปหี’’ติ วทิํสุฯ ‘‘อมฺมตาตา, น มยฺหํ ฆราวาเสนตฺโถ, มยฺหญฺหิ ตโย ภวา อาทิตฺตา วิย สปฺปฏิภยา, พนฺธนาคารํ วิย ปลิพุทฺธา, อุกฺการภูมิ วิย เชคุจฺฉา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, มยา สุปิเนนปิ เมถุนธมฺโม น ทิฏฺฐปุพฺโพ, อญฺเญ โว ปุตฺตา อตฺถิ, เต ฆราวาเสน นิมนฺเตถา’’ติ วตฺวา ปุนปฺปุนํ ยาจิโตปิ สหาเย เปเสตฺวา เตหิ ยาจิโตปิ น อิจฺฉิฯ

อถ นํ สหายา ‘‘สมฺม, กิํ ปน ตฺวํ ปตฺเถนฺโต กาเม ปริภุญฺชิตุํ น อิจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โส เตสํ เนกฺขมฺมชฺฌาสยตํ อาโรเจสิฯ ตํ สุตฺวา มาตาปิตโร เสสปุตฺเต นิมนฺเตสุํ, เตปิ น อิจฺฉิํสุฯ กญฺจนเทวีปิ น อิจฺฉิเยวฯ อปรภาเค มาตาปิตโร กาลมกํสุฯ มหากญฺจนปณฺฑิโต มาตาปิตูนํ กตฺตพฺพกิจฺจํ กตฺวา อสีติโกฏิธเนน กปณทฺธิกานํ มหาทานํ ทตฺวา ฉ ภาตโร ภคินิํ เอกํ ทาสํ เอกํ ทาสิํ เอกํ สหายกญฺจ อาทาย มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตํ ปาวิสิฯ เต ตตฺถ เอกํ ปทุมสรํ นิสฺสาย รมณีเย ภูมิภาเค อสฺสมํ กตฺวา ปพฺพชิตฺวา วนมูลผลาหาเรหิ ยาปยิํสุฯ เต อรญฺญํ คจฺฉนฺตา เอกโตว คนฺตฺวา ยตฺถ เอโก ผลํ วา ปตฺตํ วา ปสฺสติ, ตตฺถ อิตเรปิ ปกฺโกสิตฺวา ทิฏฺฐสุตาทีนิ กเถนฺตา อุจฺจินนฺติ, คามสฺส กมฺมนฺตฏฺฐานํ วิย โหติฯ อถ อาจริโย มหากญฺจนตาปโส จินฺเตสิ ‘‘อมฺหากํ อสีติโกฏิธนํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพชิตานํ เอวํ โลลุปฺปจารวเสน ผลาผลตฺถาย วิจรณํ นาม อปฺปติรูปํ, อิโต ปฏฺฐาย อหเมว ผลาผลํ อาหริสฺสามี’’ติฯ โส อสฺสมํ ปตฺวา สพฺเพปิ เต สายนฺหสมเย สนฺนิปาเตตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘ตุมฺเห อิเธว สมณธมฺมํ กโรนฺตา อจฺฉถ, อหํ ผลาผลํ อาหริสฺสามี’’ติ อาหฯ อถ นํ อุปกญฺจนาทโย ‘‘มยํ อาจริย, ตุมฺเห นิสฺสาย ปพฺพชิตา, ตุมฺเห อิเธว สมณธมฺมํ กโรถ, ภคินีปิ โน อิเธว โหตุ, ทาสีปิ ตสฺสา สนฺติเก อจฺฉตุ, มยํ อฏฺฐ ชนา วาเรน ผลาผลํ อาหริสฺสาม, ตุมฺเห ปน ตโย วารมุตฺตาว โหถา’’ติ วตฺวา ปฏิญฺญํ คณฺหิํสุฯ

ตโต ปฏฺฐาย อฏฺฐสุปิ ชเนสุ เอเกโก วาเรเนว ผลาผลํ อาหรติฯ เสสา อตฺตโน อตฺตโน ปณฺณสาลายเมว โหนฺติ, อการเณน เอกโต ภวิตุํ น ลภนฺติฯ วารปฺปตฺโต ผลาผลํ อาหริตฺวา เอโก มาฬโก อตฺถิ, ตตฺถ ปาสาณผลเก เอกาทส โกฏฺฐาเส กตฺวา ฆณฺฑิสญฺญํ กตฺวา อตฺตโน โกฏฺฐาสํ อาทาย วสนฏฺฐานํ ปวิสติฯ

เสสา ฆณฺฑิสญฺญาย นิกฺขมิตฺวา โลลุปฺปํ อกตฺวา คารวปริหาเรน คนฺตฺวา อตฺตโน ปาปุณนโกฏฺฐาสํ อาทาย วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺติฯ เต อปรภาเค ภิสานิ อาหริตฺวา ขาทนฺตา ตตฺตตปา โฆรตปา ปรมาชิตินฺทฺริยา กสิณปริกมฺมํ กโรนฺตา วิหริํสุฯ อถ เตสํ สีลเตเชน สกฺกสฺส ภวนํ กมฺปิฯ สกฺโกปิ อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘กามาธิมุตฺตา นุ โข อิเม อิสโย , โน’’ติ อาสงฺกํ กโรติเยวฯ โส ‘‘อิเม ตาว อิสโย ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน มหาสตฺตสฺส โกฏฺฐาสํ ตโย ทิวเส อนฺตรธาเปสิฯ โส ปฐมทิวเส โกฏฺฐาสํ อทิสฺวา ‘‘มม โกฏฺฐาสํ ปมุฏฺโฐ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตสิ, ทุติยทิวเส ‘‘มม โทเสน ภวิตพฺพํ, ปณามนวเสน มม โกฏฺฐาสํ น ฐเปสิ มญฺเญ’’ติ จินฺเตสิ, ตติยทิวเส ‘‘เกน นุ โข การเณน มยฺหํ โกฏฺฐาสํ น ฐเปนฺติ, สเจ เม โทโส อตฺถิ, ขมาเปสฺสามี’’ติ สายนฺหสมเย ฆณฺฑิสญฺญํ อทาสิฯ

สพฺเพ สนฺนิปติตฺวา ‘‘เกน ฆณฺฑิสญฺญา ทินฺนา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘มยา ตาตา’’ติฯ ‘‘กิํการณา อาจริยา’’ติ? ‘‘ตาตา ตติยทิวเส เกน ผลาผลํ อาภต’’นฺติ? เตสุ เอโก อุฏฺฐาย ‘‘มยา อาจริยา’’ติ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ โกฏฺฐาเส กโรนฺเตน เต มยฺหํ โกฏฺฐาโส กโตติฯ ‘‘อาม, อาจริย, เชฏฺฐกโกฏฺฐาโส เม กโต’’ติฯ ‘‘หิยฺโย เกนาภต’’นฺติ? ‘‘มยา’’ติ อปโร อุฏฺฐาย วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ โกฏฺฐาสํ กโรนฺโต มํ อนุสฺสรีติฯ ‘‘ตุมฺหากํ เม เชฏฺฐกโกฏฺฐาโส ฐปิโต’’ติฯ ‘‘อชฺช เกนาภต’’นฺติฯ ‘‘มยา’’ติ อปโร อุฏฺฐาย วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ โกฏฺฐาสํ กโรนฺโต มํ อนุสฺสรีติฯ ‘‘ตุมฺหากํ เม เชฏฺฐกโกฏฺฐาโส กโต’’ติฯ ‘‘ตาตา, อชฺช มยฺหํ โกฏฺฐาสํ อลภนฺตสฺส ตติโย ทิวโส, ปฐมทิวเส โกฏฺฐาสํ อทิสฺวา ‘โกฏฺฐาสํ กโรนฺโต มํ ปมุฏฺโฐ ภวิสฺสตี’ติ จินฺเตสิํ, ทุติยทิวเส ‘‘มม โกจิ โทโส ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตสิํ, อชฺช ปน ‘‘สเจ เม โทโส อตฺถิ, ขมาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ฆณฺฑิสญฺญาย ตุมฺเห สนฺนิปาเตสิํฯ

เอเต ภิสโกฏฺฐาเส ตุมฺเห ‘‘กริมฺหา’’ติ วทถ, อหํ น ลภามิ, เอเตสํ เถเนตฺวา ขาทกํ ญาตุํ วฏฺฏติ, กาเม ปหาย ปพฺพชิตานํ ภิสมตฺตํ เถนนํ นาม อปฺปติรูปนฺติฯ เต ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘อโห สาหสิกกมฺม’’นฺติ สพฺเพว อุพฺเพคปฺปตฺตา อเหสุํฯ

ตสฺมิํ อสฺสมปเท วนเชฏฺฐกรุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตาปิ โอตริตฺวา อาคนฺตฺวา เตสํเยว สนฺติเก นิสีทิฯ อาเนญฺชกรณํ การิยมาโน ทุกฺขํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต อาฬานํ ภินฺทิตฺวา ปลายิตฺวา อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ เอโก วารโณ กาเลน กาลํ อิสิคณํ วนฺทติ, โสปิ อาคนฺตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ สปฺปกีฬาปนโก เอโก วานโร อหิตุณฺฑิกสฺส หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปลายิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ตตฺเถว อสฺสเม วสติฯ โสปิ ตํ ทิวสํ อิสิคณํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สกฺโก ‘‘อิสิคณํ ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ เตสํ สนฺติเก อทิสฺสมานกาโย อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณว โพธิสตฺตสฺส กนิฏฺโฐ อุปกญฺจนตาปโส อุฏฺฐายาสนา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา เสสานํ อปจิติํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อาจริย, อหํ อญฺเญ อปฏฺฐเปตฺวา อตฺตานญฺเญว โสเธตุํ ลภามี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ลภสี’’ติฯ โส อิสิคณมชฺเฌ ฐตฺวา ‘‘สเจ เต มยา ภิสานิ ขาทิตานิ, เอวรูโป นาม โหตู’’ติ สปถํ กโรนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[78]

‘‘อสฺสํ ควํ รชตํ ชาตรูปํ, ภริยญฺจ โส อิธ ลภตํ มนาปํ;

ปุตฺเตหิ ทาเรหิ สมงฺคิ โหตุ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสี’’ติฯ

ตตฺถ ‘‘อสฺสํ คว’’นฺติ อิทํ ‘‘โส ‘ยตฺตกานิ ปิยวตฺถูนิ โหนฺติ, เตหิ วิปฺปโยเค ตตฺตกานิ โสกทุกฺขานิ อุปฺปชฺชนฺตี’ติ วตฺถุกาเม ครหนฺโต อภาสี’’ติ เวทิตพฺพํฯ

ตํ สุตฺวา อิสิคโณ ‘‘มาริส, มา เอวํ กเถถ, อติภาริโย เต สปโถ’’ติ กณฺเณ ปิทหิฯ โพธิสตฺโตปิ นํ ‘‘ตาต, อติภาริโย เต สปโถ, น ตฺวํ ขาทสิ, ตว ปตฺตาสเน นิสีทา’’ติ อาหฯ ตสฺมิํ ปฐมํ สปถํ กตฺวา นิสินฺเน ทุติโยปิ ภาตา สหสา อุฏฺฐาย มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา สปเถน อตฺตานํ โสเธนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[79]

‘‘มาลญฺจ โส กาสิกจนฺทนญฺจ, ธาเรตุ ปุตฺตสฺส พหู ภวนฺตุ;

กาเมสุ ติพฺพํ กุรุตํ อเปกฺขํ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสี’’ติฯ

ตตฺถ ติพฺพนฺติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ พหลํ อเปกฺขํ กโรตูติฯ อิทํ โส ‘‘ยสฺเสเตสุ ติพฺพา อเปกฺขา โหนฺติ, โส เตหิ วิปฺปโยเค มหนฺตํ ทุกฺขํ ปาปุณาตี’’ติ ทุกฺขปฏิกฺเขปวเสเนว อาหฯ

ตสฺมิํ นิสินฺเน เสสาปิ อตฺตโน อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูเปน ตํ ตํ คาถํ อภาสิํสุ –

[80]

‘‘ปหูตธญฺโญ กสิมา ยสสฺสี, ปุตฺเต คิหี ธนิมา สพฺพกาเม;

วยํ อปสฺสํ ฆรมาวสาตุ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

[81]

‘‘โส ขตฺติโย โหตุ ปสยฺหการี, ราชาภิราชา พลวา ยสสฺสี;

ส จาตุรนฺตํ มหิมาวสาตุ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

[82]

‘‘โส พฺราหฺมโณ โหตุ อวีตราโค, มุหุตฺตนกฺขตฺตปเถสุ ยุตฺโต;

ปูเชตุ นํ รฏฺฐปตี ยสสฺสี, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

[83]

‘‘อชฺฌายกํ สพฺพสมนฺตเวทํ, ตปสฺสินํ มญฺญตุ สพฺพโลโก;

ปูเชนฺตุ นํ ชานปทา สเมจฺจ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

[84]

‘‘จตุสฺสทํ คามวรํ สมิทฺธํ, ทินฺนญฺหิ โส ภุญฺชตุ วาสเวน;

อวีตราโค มรณํ อุเปตุ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

[85]

‘‘โส คามณี โหตุ สหายมชฺเฌ, นจฺเจหิ คีเตหิ ปโมทมาโน;

โส ราชโต พฺยสน มาลตฺถ กิญฺจิ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

[86]

‘‘ยํ เอกราชา ปถวิํ วิเชตฺวา, อิตฺถีสหสฺสาน ฐเปตุ อคฺคํ;

สีมนฺตินีนํ ปวรา ภวาตุ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ ยา อหาสิฯ

[87]

‘‘อิสีนญฺหิ สา สพฺพสมาคตานํ, ภุญฺเชยฺย สาทุํ อวิกมฺปมานา;

จราตุ ลาเภน วิกตฺถมานา, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ ยา อหาสิฯ

[88]

‘‘อาวาสิโก โหตุ มหาวิหาเร, นวกมฺมิโก โหตุ คชงฺคลายํ;

อาโลกสนฺธิํ ทิวสํ กโรตุ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

[89]

‘‘โส พชฺฌตู ปาสสเตหิ ฉพฺภิ, รมฺมา วนา นิยฺยตุ ราชธานิํ;

ตุตฺเตหิ โส หญฺญตุ ปาจเนหิ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

[90]

‘‘อลกฺกมาลี ติปุกณฺณวิทฺโธ, ลฏฺฐีหโต สปฺปมุขํ อุเปตุ;

สกจฺฉพนฺโธ วิสิขํ จราตุ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสี’’ติฯ

ตตฺถ ตติเยน วุตฺตคาถาย กสิมาติ สมฺปนฺนกสิกมฺโมฯ ปุตฺเต คิหี ธนิมา สพฺพกาเมติ ปุตฺเต ลภตุ, คิหี โหตุ, สตฺตวิเธน รตนธเนน ธนิมา โหตุ, รูปาทิเภเท สพฺพกาเม ลภตุฯ

วยํ อปสฺสนฺติ มหลฺลกกาเล ปพฺพชฺชานุรูปมฺปิ อตฺตโน วยํ อปสฺสนฺโต ปญฺจกามคุณสมิทฺธํ ฆรเมว อาวสตูติฯ อิทํ โส ‘‘ปญฺจกามคุณคิทฺโธ กามคุณวิปฺปโยเคน มหาวินาสํ ปาปุณาตี’’ติ ทสฺเสตุํ กเถสิฯ

จตุตฺเถน วุตฺตคาถาย ราชาภิราชาติ ราชูนํ อนฺตเร อภิราชาติฯ อิทํ โส ‘‘อิสฺสรานํ นาม อิสฺสริเย ปริคลิเต มหนฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชตี’’ติ รชฺเช โทสํ ทสฺเสนฺโต กเถสิฯ ปญฺจเมน วุตฺตคาถาย อวีตราโคติ ปุโรหิตฏฺฐานตณฺหาย สตณฺโหติฯ อิทํ โส ‘‘ปุโรหิตสฺส ปุโรหิตฏฺฐาเน ปริคลิเต มหนฺตํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชตี’’ติ ทสฺเสตุํ กเถสิฯ ฉฏฺเฐน วุตฺตคาถาย ตปสฺสินนฺติ ตปสีลสมฺปนฺโนติ ตํ มญฺญตุฯ อิทํ โส ‘‘ลาภสกฺการาปคเมน มหนฺตํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชตี’’ติ ลาภสกฺการครหวเสน กเถสิฯ

สหายตาปเสน วุตฺตคาถาย จตุสฺสทนฺติ อากิณฺณมนุสฺสตาย มนุสฺเสหิ, ปหูตธญฺญตาย ธญฺเญน, สุลภทารุตาย ทารูหิ, สมฺปนฺโนทกตาย อุทเกนาติ จตูหิ อุสฺสนฺนํ, จตุสฺสทสมนฺนาคตนฺติ อตฺโถฯ วาสเวนาติ วาสเวน ทินฺนํ วิย อจลํ, วาสวโต ลทฺธวรานุภาเวน เอกํ ราชานํ อาราเธตฺวา เตน ทินฺนนฺติปิ อตฺโถฯ อวีตราโคติ กทฺทเม สูกโร วิย กามปงฺเก นิมุคฺโคว หุตฺวาฯ อิติ โสปิ กามานํ อาทีนวํ กเถนฺโต เอวมาหฯ

ทาเสน วุตฺตคาถาย คามณีติ คามเชฏฺฐโกฯ อยมฺปิ กาเม ครหนฺโตเยว เอวมาหฯ กญฺจนเทวิยา วุตฺตคาถาย นฺติ ยํ อิตฺถินฺติ อตฺโถฯ เอกราชาติ อคฺคราชาฯ อิตฺถิสหสฺสานนฺติ วจนมฏฺฐตาย วุตฺตํ, โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปตูติ อตฺโถฯ สีมนฺตินีนนฺติ สีมนฺตธรานํ อิตฺถีนนฺติ อตฺโถฯ อิติ สา อิตฺถิภาเว ฐตฺวาปิ ทุคฺคนฺธคูถราสิํ วิย กาเม ครหนฺตีเยว เอวมาหฯ ทาสิยา วุตฺตคาถาย สพฺพสมาคตานนฺติ สพฺเพสํ สนฺนิปติตานํ มชฺเฌ นิสีทิตฺวา อวิกมฺปมานา อโนสกฺกมานา สาทุรสํ ภุญฺชตูติ อตฺโถฯ ทาสีนํ กิร สามิกสฺส สนฺติเก นิสีทิตฺวา ภุญฺชนํ นาม อปฺปิยํฯ อิติ สา อตฺตโน อปฺปิยตาย เอวมาหฯ จราตูติ จรตุฯ ลาเภน วิกตฺถมานาติ ลาภเหตุ กุหนกมฺมํ กโรนฺตี ลาภสกฺการํ อุปฺปาเทนฺตี จรตูติ อตฺโถฯ อิมินา สา ทาสิภาเว ฐิตาปิ กิเลสกามวตฺถุกาเม ครหติฯ

เทวตาย วุตฺตคาถาย อาวาสิโกติ อาวาสชคฺคนโกฯ คชงฺคลายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ ตตฺถ กิร ทพฺพสมฺภารา สุลภาฯ อาโลกสนฺธิํ ทิวสนฺติ เอกทิวเสเนว วาตปานํ กโรตุฯ โส กิร เทวปุตฺโต กสฺสปพุทฺธกาเล คชงฺคลนครํ นิสฺสาย โยชนิเก ชิณฺณมหาวิหาเร อาวาสิกสงฺฆตฺเถโร หุตฺวา ชิณฺณวิหาเร นวกมฺมํ กโรนฺโตเยว มหาทุกฺขํ อนุภวิฯ ตสฺมา ตเทว ทุกฺขํ อารพฺภ เอวมาหฯ หตฺถินา วุตฺตคาถาย ปาสสเตหีติ พหูหิ ปาเสหิฯ ฉพฺภีติ จตูสุ ปาเทสุ คีวาย กฏิภาเค จาติ ฉสุ ฐาเนสุฯ ตุตฺเตหีติ ทฺวิกณฺฑกาหิ ทีฆลฏฺฐีหิฯ ปาจเนหีติ ทสปาจเนหิ องฺกุเสหิ วาฯ โส กิร อตฺตโน อนุภูตทุกฺขญฺเญว อารพฺภ เอวมาหฯ

วานเรน วุตฺตคาถาย อลกฺกมาลีติ อหิตุณฺฑิเกน กณฺเฐ ปริกฺขิปิตฺวา ฐปิตาย อลกฺกมาลาย สมนฺนาคโตฯ ติปุกณฺณวิทฺโธติ ติปุปิฬนฺธเนน ปิฬนฺธกณฺโณฯ ลฏฺฐีหโตติ สปฺปกีฬํ สิกฺขาปยมาโน ลฏฺฐิยา หโต หุตฺวาฯ เอโสปิ อหิตุณฺฑิกสฺส หตฺเถ อตฺตโน อนุภูตทุกฺขเมว สนฺธาย เอวมาหฯ

เอวํ เตหิ เตรสหิ ชเนหิ สปเถ กเต มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘กทาจิ อิเม ‘อยํ อนฏฺฐเมว นฏฺฐนฺติ กเถตี’ติ มยิ อาสงฺกํ กเรยฺยุํ, อหมฺปิ สปถํ กโรมี’’ติฯ อถ นํ กโรนฺโต จุทฺทสมํ คาถมาห –

[91]

‘‘โย เว อนฏฺฐํว นฏฺฐนฺติ จาห, กาเมว โส ลภตํ ภุญฺชตญฺจ;

อคารมชฺเฌ มรณํ อุเปตุ, โย วา โภนฺโต สงฺกติ กญฺจิเทวา’’ติฯ

ตตฺถ โภนฺโตติ อาลปนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภวนฺโต โย อนฏฺเฐ โกฏฺฐาเส ‘‘นฏฺฐํ เม’’ติ วทติ, โย วา ตุมฺเหสุ กญฺจิ อาสงฺกติ, โส ปญฺจ กามคุเณ ลภตุ เจว ภุญฺชตุ จ, รมณียเมว ปพฺพชฺชํ อลภิตฺวา อคารมชฺเฌเยว มรตูติฯ

เอวํ อิสีหิ สปเถ กเต สกฺโก ภายิตฺวา ‘‘อหํ อิเม วีมํสนฺโต ภิสานิ อนฺตรธาเปสิํฯ อิเม จ ฉฑฺฑิตเขฬปิณฺฑํ วิย กาเม ครหนฺตา สปถํ กโรนฺติ, กาเม ครหการณํ เต ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทิสฺสมานรูโป โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปุจฺฉนฺโต อนนฺตรํ คาถมาห –

[92]

‘‘ยเทสมานา วิจรนฺติ โลเก, อิฏฺฐญฺจ กนฺตญฺจ พหูนเมตํ;

ปิยํ มนุญฺญํ จิธ ชีวโลเก, กสฺมา อิสโย นปฺปสํสนฺติ กาเม’’ติฯ

ตตฺถ ยเทสมานาติ ยํ วตฺถุกามํ กิเลสกามญฺจ กสิโครกฺขาทีหิ สมวิสมกมฺเมหิ ปริเยสมานา สตฺตา โลเก วิจรนฺติ, เอตํ พหูนํ เทวมนุสฺสานํ อิฏฺฐญฺจ กนฺตญฺจ ปิยญฺจ มนุญฺญญฺจ, กสฺมา อิสโย นปฺปสํสนฺติ กาเมติ อตฺโถฯ ‘‘กาเม’’ติ อิมินา ตํ วตฺถุํ สรูปโต ทสฺเสติฯ

อถสฺส ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต มหาสตฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[93]

‘‘กาเมสุ เว หญฺญเร พชฺฌเร จ, กาเมสุ ทุกฺขญฺจ ภยญฺจ ชาตํ;

กาเมสุ ภูตาธิปตี ปมตฺตา, ปาปานิ กมฺมานิ กโรนฺติ โมหาฯ

[94]

‘‘เต ปาปธมฺมา ปสเวตฺว ปาปํ, กายสฺส เภทา นิรยํ วชนฺติ;

อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, ตสฺมา อิสโย นปฺปสํสนฺติ กาเม’’ติฯ

ตตฺถ กาเมสูติ กามเหตุ, กาเม นิสฺสาย กายทุจฺจริตาทีนิ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ หญฺญเรติ ทณฺฑาทีหิ หญฺญนฺติฯ พชฺฌเรติ รชฺชุพนฺธนาทีหิ พชฺฌนฺติฯ ทุกฺขนฺติ กายิกเจตสิกํ อสาตํ ทุกฺขํฯ ภยนฺติ อตฺตานุวาทาทิกํ สพฺพมฺปิ ภยํฯ ภูตาธิปตีติ สกฺกํ อาลปติฯ อาทีนวนฺติ เอวรูปํ โทสํฯ โส ปเนส อาทีนโว ทุกฺขกฺขนฺธาทีหิ สุตฺเตหิ (ม. นิ. 1.163-180) ทีเปตพฺโพฯ

สกฺโก มหาสตฺตสฺส กถํ สุตฺวา สํวิคฺคมานโส อนนฺตรํ คาถมาห –

[95]

‘‘วีมํสมาโน อิสิโน ภิสานิ, ตีเร คเหตฺวาน ถเล นิเธสิํ;

สุทฺธา อปาปา อิสโย วสนฺติ, เอตานิ เต พฺรหฺมจารี ภิสานี’’ติฯ

ตตฺถ วิมํสมาโนติ ภนฺเต, อหํ ‘‘อิเม อิสโย กามาธิมุตฺตา วา, โน วา’’ติ วีมํสนฺโตฯ อิสิโนติ ตว มเหสิโน สนฺตกานิ ภิสานิฯ ตีเร คเหตฺวานาติ ตีเร นิกฺขิตฺตานิ คเหตฺวา ถเล เอกมนฺเต นิเธสิํฯ สุทฺธาติ อิทานิ มยา ตุมฺหากํ สปถกิริยาย ญาตํ ‘‘อิเม อิสโย สุทฺธา อปาปา หุตฺวา วสนฺตี’’ติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต คาถมาห –

[96]

‘‘น เต นฏา โน ปน กีฬเนยฺยา, น พนฺธวา โน ปน เต สหายา;

กิสฺมิํ วุปตฺถมฺภ สหสฺสเนตฺต, อิสีหิ ตฺวํ กีฬสิ เทวราชา’’ติฯ

ตตฺถ น เต นฏา โนติ เทวราช, มยํ ตว นฏา วา กีฬิตพฺพยุตฺตกา วา เกจิ น โหม, นาปิ ตว ญาตกา, น สหายา, อถ ตฺวํ กิํ วา อุปตฺถมฺภํ กตฺวา กิํ นิสฺสาย อิสีหิ สทฺธิํ กีฬสีติ อตฺโถฯ

อถ นํ สกฺโก ขมาเปนฺโต วีสติมํ คาถมาห –

[97]

‘‘อาจริโย เมสิ ปิตา จ มยฺหํ, เอสา ปติฏฺฐา ขลิตสฺส พฺรหฺเม;

เอกาปราธํ ขม ภูริปญฺญ, น ปณฺฑิตา โกธพลา ภวนฺตี’’ติฯ

ตตฺถ เอสา ปติฏฺฐาติ เอสา ตว ปาทจฺฉายา อชฺช มม ขลิตสฺส อปรทฺธสฺส ปติฏฺฐา โหตุฯ โกธพลาติ ปณฺฑิตา นาม ขนฺติพลา ภวนฺติ, น โกธพลาติฯ

อถ มหาสตฺโต สกฺกสฺส เทวรญฺโญ ขมิตฺวา สยํ อิสิคณํ ขมาเปนฺโต อิตรํ คาถมาห –

[98]

‘‘สุวาสิตํ อิสินํ เอกรตฺตํ, ยํ วาสวํ ภูตปติทฺทสาม;

สพฺเพว โภนฺโต สุมนา ภวนฺตุ, ยํ พฺราหฺมโณ ปจฺจุปาที ภิสานี’’ติฯ

ตตฺถ สุวาสิตํ อิสินํ เอกรตฺตนฺติ อายสฺมนฺตานํ อิสีนํ เอกรตฺตมฺปิ อิมสฺมิํ อรญฺเญ วสิตํ สุวสิตเมวฯ กิํการณา? ยํ วาสวํ ภูตปติํ อทฺทสาม, สเจ หิ มยํ นคเร อวสิมฺห, อิมํ น อทฺทสามฯ โภนฺโตติ ภวนฺโต สพฺเพปิ สุมนา ภวนฺตุ, ตุสฺสนฺตุ, สกฺกสฺส เทวรญฺโญ ขมนฺตุฯ กิํการณา? ยํ พฺราหฺมโณ ปจฺจุปาที ภิสานิ, ยสฺมา ตุมฺหากํ อาจริโย ภิสานิ ปฏิลภีติฯ

สกฺโก อิสิคณํ วนฺทิตฺวา เทวโลกเมว คโตฯ อิสิคโณปิ ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ โปราณกปณฺฑิตา สปถํ กตฺวา กิเลเส ปชหิํสู’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ชาตกํ สโมธาเนนฺโต ปุน สตฺถา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[99]

‘‘อหญฺจ สาริปุตฺโต จ, โมคฺคลฺลาโน จ กสฺสโป;

อนุรุทฺโธ ปุณฺโณ อานนฺโท, ตทาสุํ สตฺต ภาตโรฯ

[100]

‘‘ภคินี อุปฺปลวณฺณา จ, ทาสี ขุชฺชุตฺตรา ตทา;

จิตฺโต คหปติ ทาโส, ยกฺโข สาตาคิโร ตทาฯ

[101]

‘‘ปาลิเลยฺโย ตทา นาโค, มธุโท เสฏฺฐวานโร;

กาฬุทายี ตทา สกฺโก, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติฯ

ภิสชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[489] 6. สุรุจิชาตกวณฺณนา

มเหสี สุรุจิโน ภริยาติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถิํ อุปนิสฺสาย มิคารมาตุปาสาเท วิหรนฺโต วิสาขาย มหาอุปาสิกาย ลทฺเธ อฏฺฐ วเร อารพฺภ กเถสิฯ สา หิ เอกทิวสํ เชตวเน ธมฺมกถํ สุตฺวา ภควนฺตํ สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆน สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ปกฺกามิฯ ตสฺสา ปน รตฺติยา อจฺจเยน จาตุทฺทีปิโก มหาเมโฆ ปาวสฺสิ ฯ ภควา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ยถา, ภิกฺขเว, เชตวเน วสฺสติ, เอวํ จตูสุ ทีเปสุ วสฺสติ, โอวสฺสาเปถ, ภิกฺขเว, กายํ, อยํ ปจฺฉิมโก จาตุทฺทีปิโก มหาเมโฆ’’ติ วตฺวา โอวสฺสาปิตกาเยหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ อิทฺธิพเลน เชตวเน อนฺตรหิโต วิสาขาย โกฏฺฐเก ปาตุรโหสิฯ อุปาสิกา ‘‘อจฺฉริยํ วต โภ, อพฺภุตํ วต โภ, ตถาคตสฺส มหิทฺธิกตา มหานุภาวตา, ยตฺร หิ นาม ชาณุกมตฺเตสุปิ โอเฆสุ วตฺตมาเนสุ กฏิมตฺเตสุปิ โอเฆสุ วตฺตมาเนสุ น หิ นาม เอกภิกฺขุสฺสปิ ปาทา วา จีวรานิ วา อลฺลานิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ หฏฺฐา อุทคฺคา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสิตฺวา กตภตฺตกิจฺจํ ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘‘อฏฺฐาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ วรานิ ยาจามี’’ติฯ ‘‘อติกฺกนฺตวรา โข, วิสาเข, ตถาคตา’’ติฯ ‘‘ยานิ จ, ภนฺเต, กปฺปิยานิ ยานิ จ อนวชฺชานี’’ติฯ ‘‘วเทหิ วิสาเข’’ติฯ ‘‘อิจฺฉามหํ, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ยาวชีวํ วสฺสิกสาฏิกํ ทาตุํ, อาคนฺตุกภตฺตํ ทาตุํ, คมิกภตฺตํ ทาตุํ, คิลานภตฺตํ ทาตุํ, คิลานุปฏฺฐากภตฺตํ ทาตุํ, คิลานเภสชฺชํ ทาตุํ, ธุวยาคุํ ทาตุํ, ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส ยาวชีวํ อุทกสาฏิกํ ทาตุ’’นฺติฯ

สตฺถา ‘‘กํ ปน ตฺวํ, วิสาเข, อตฺถวสํ สมฺปสฺสมานา ตถาคตํ อฏฺฐ วรานิ ยาจสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตาย วรานิสํเส กถิเต ‘‘สาธุ สาธุ, วิสาเข, สาธุ โข ตฺวํ, วิสาเข, อิมํ อานิสํสํ สมฺปสฺสมานา ตถาคตํ อฏฺฐ วรานิ ยาจสี’’ติ วตฺวา ‘‘อนุชานามิ เต, วิสาเข, อฏฺฐ วรานี’’ติ อฏฺฐ วเร ทตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ อเถกทิวสํ สตฺถริ ปุพฺพาราเม วิหรนฺเต ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, วิสาขา มหาอุปาสิกา มาตุคามตฺตภาเว ฐตฺวาปิ ทสพลสฺส สนฺติเก อฏฺฐ วเร ลภิ, อโห มหาคุณา’’ติฯ

สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, วิสาขา อิทาเนว มม สนฺติกา วเร ลภติ, ปุพฺเพเปสา ลภิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต มิถิลายํ สุรุจิ นาม ราชา รชฺชํ กาเรนฺโต ปุตฺตํ ปฏิลภิตฺวา ตสฺส ‘‘สุรุจิกุมาโร’’ตฺเวว นามํ อกาสิฯ โส วยปฺปตฺโต ‘‘ตกฺกสิลายํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา นครทฺวาเร สาลายํ นิสีทิฯ พาราณสิรญฺโญปิ ปุตฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมาโร นาม ตเถว คนฺตฺวา สุรุจิกุมารสฺส นิสินฺนผลเกเยว นิสีทิฯ เต อญฺญมญฺญํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสาสิกา หุตฺวา เอกโตว อาจริยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาจริยภาคํ ทตฺวา สิปฺปํ ปฏฺฐเปตฺวา น จิรสฺเสว นิฏฺฐิตสิปฺปา อาจริยํ อาปุจฺฉิตฺวา โถกํ มคฺคํ เอกโตว คนฺตฺวา ทฺเวธาปเถ ฐิตา อญฺญมญฺญํ อาลิงฺคิตฺวา มิตฺตธมฺมานุรกฺขณตฺถํ กติกํ กริํสุ ‘‘สเจ มม ปุตฺโต ชายติ, ตว ธีตา, ตว ปุตฺโต, มม ธีตา, เตสํ อาวาหวิวาหํ กริสฺสามา’’ติฯ เตสุ รชฺชํ กาเรนฺเตสุ สุรุจิมหาราชสฺส ปุตฺโต ชายิ, ‘‘สุรุจิกุมาโร’’ตฺเววสฺส นามํ กริํสุฯ พฺรหฺมทตฺตสฺส ธีตา ชายิ, ‘‘สุเมธา’’ติสฺสา นามํ กริํสุฯ

สุรุจิกุมาโร วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ คนฺตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคจฺฉิฯ อถ นํ ปิตา รชฺเช อภิสิญฺจิตุกาโม หุตฺวา ‘‘สหายสฺส กิร เม พาราณสิรญฺโญ ธีตา อตฺถิ, ตเมวสฺส อคฺคมเหสิํ กริสฺสามี’’ติ ตสฺสา อตฺถาย พหุํ ปณฺณาการํ ทตฺวา อมจฺเจ เปเสสิฯ เตสํ อนาคตกาเลเยว พาราณสิราชา เทวิํ ปุจฺฉิ ‘‘ภทฺเท, มาตุคามสฺส นาม กิํ อติเรกทุกฺข’’นฺติ? ‘‘สปตฺติโรสทุกฺขํ เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภทฺเท, อมฺหากํ เอกํ ธีตรํ สุเมธาเทวิํ ตมฺหา ทุกฺขา โมเจตฺวา โย เอตํ เอกิกเมว คณฺหิสฺสติ, ตสฺส ทสฺสามา’’ติ อาหฯ โส เตหิ อมจฺเจหิ อาคนฺตฺวา ตสฺสา นาเม คหิเต ‘‘ตาตา, กามํ มยา ปุพฺเพ มยฺหํ สหายสฺส ปฏิญฺญา กตา, อิมํ ปน มยํ อิตฺถิฆฏาย อนฺตเร น ขิปิตุกามา, โย เอตํ เอกิกเมว คณฺหาติ, ตสฺส ทาตุกามมฺหา’’ติ อาหฯ เต รญฺโญ สนฺติกํ ปหิณิํสุฯ ราชา ปน ‘‘อมฺหากํ รชฺชํ มหนฺตํ, สตฺตโยชนิกํ มิถิลนครํ, ตีณิ โยชนสตานิ รฏฺฐปริจฺเฉโท, เหฏฺฐิมนฺเตน โสฬส อิตฺถิสหสฺสานิ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา น โรเจสิฯ

สุรุจิกุมาโร ปน สุเมธาย รูปสมฺปทํ สุตฺวา สวนสํสคฺเคน พชฺฌิตฺวา ‘‘อหํ ตํ เอกิกเมว คณฺหิสฺสามิ, น มยฺหํ อิตฺถิฆฏาย อตฺโถ, ตเมว อาเนนฺตู’’ติ มาตาปิตูนํ เปเสสิฯ เต ตสฺส มนํ อภินฺทิตฺวา พหุํ ธนํ เปเสตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ตํ อาเนตฺวา กุมารสฺส อคฺคมเหสิํ กตฺวา เอกโตว อภิสิญฺจิํสุฯ โส สุรุจิมหาราชา นาม หุตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต ตาย สทฺธิํ ปิยสํวาสํ วสิฯ สา ปน ทส วสฺสสหสฺสานิ ตสฺส เคเห วสนฺตี เนว ปุตฺตํ, น ธีตรํ ลภิฯ อถ นาครา สนฺนิปติตฺวา ราชงฺคเณ อุปกฺโกสิตฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘รญฺโญ โทโส นตฺถิ, วํสานุปาลโก ปน โว ปุตฺโต น วิชฺชติ, ตุมฺหากํ เอกาว เทวี, ราชกุเล จ นาม เหฏฺฐิมนฺเตน โสฬสหิ อิตฺถิสหสฺเสหิ ภวิตพฺพํ, อิตฺถิฆฏํ คณฺห, เทว, อทฺธา ตาสุ ปุญฺญวตี ปุตฺตํ ลภิสฺสตี’’ติ วตฺวา ‘‘ตาตา, กิํ กเถถ, ‘อหํ อญฺญํ น คณฺหิสฺสามี’ติ ปฏิญฺญํ ทตฺวา มยา เอสา อานีตา, น สกฺกา มุสาวาทํ กาตุํ, น มยฺหํ อิตฺถิฆฏาย อตฺโถ’’ติ รญฺญา ปฏิกฺขิตฺตา ปกฺกมิํสุฯ

สุเมธา ตํ กถํ สุตฺวา ‘‘ราชา ตาว สจฺจวาทิตาย อญฺญา อิตฺถิโย น อาเนสิ, อหเมว ปนสฺส อาเนสฺสามี’’ติ รญฺโญ มาตุสมภริยฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน รุจิยาว ขตฺติยกญฺญานํ สหสฺสํ, อมจฺจกญฺญานํ สหสฺสํ, คหปติกญฺญานํ สหสฺสํ, สพฺพสมยนาฏกิตฺถีนํ สหสฺสนฺติ จตฺตาริ อิตฺถิสหสฺสานิ อาเนสิฯ ตาปิ ทส วสฺสสหสฺสานิ ราชกุเล วสิตฺวา เนว ปุตฺตํ, น ธีตรํ ลภิํสุฯ เอเตเนวุปาเยน อปรานิปิ ติกฺขตฺตุํ จตฺตาริ จตฺตาริ สหสฺสานิ อาเนสิฯ ตาปิ เนว ปุตฺตํ, น ธีตรํ ลภิํสุฯ เอตฺตาวตา โสฬส อิตฺถิสหสฺสานิ อเหสุํฯ จตฺตาลีส วสฺสสหสฺสานิ อติกฺกมิํสุ, ตานิ ตาย เอกิกาย วุตฺเถหิ ทสหิ สหสฺเสหิ สทฺธิํ ปญฺญาส วสฺสสหสฺสานิ โหนฺติฯ อถ นาครา สนฺนิปติตฺวา ปุน อุปกฺโกสิตฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เทว, ตุมฺหากํ อิตฺถิโย ปุตฺตํ ปตฺเถตุํ อาณาเปถา’’ติ วทิํสุฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘ตุมฺเห ปุตฺตํ ปตฺเถถา’’ติ อาหฯ ตา ตโต ปฏฺฐาย ปุตฺตํ ปตฺถยมานา นานาเทวตา นมสฺสนฺติ, นานาวตานิ จรนฺติ, ปุตฺโต นุปฺปชฺชเตวฯ อถ ราชา สุเมธํ อาห ‘‘ภทฺเท, ตฺวมฺปิ ปุตฺตํ ปตฺเถหี’’ติฯ

สา ‘‘สาธู’’ติ ปนฺนรสอุโปสถทิวเส อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ สมาทาย สิริคพฺเภ สีลานิ อาวชฺชมานา กปฺปิยมญฺจเก นิสีทิ ฯ เสสา อชวตโควตา หุตฺวา ปุตฺตํ อลภิตฺวา อุยฺยานํ อคมํสุฯ

สุเมธาย สีลเตเชน สกฺกสฺส ภวนํ กมฺปิฯ ตทา สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ‘‘สุเมธา ปุตฺตํ ปตฺเถติ, ปุตฺตมสฺสา ทสฺสามิ, น โข ปน สกฺกา ยํ วา ตํ วา ทาตุํ, อนุจฺฉวิกมสฺสา ปุตฺตํ อุปธาเรสฺสามี’’ติ อุปธาเรนฺโต นฬการเทวปุตฺตํ ปสฺสิฯ โส หิ ปุญฺญสมฺปนฺโน สตฺโต ปุริมตฺตภาเว พาราณสิยํ วสนฺโต วปฺปกาเล เขตฺตํ คจฺฉนฺโต เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ทาสกมฺมกเร ‘‘วปถา’’ติ ปหิณิฯ สยํ นิวตฺติตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ เคหํ เนตฺวา โภเชตฺวา ปุน คงฺคาตีรํ อาเนตฺวา ปุตฺเตน สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา อุทุมฺพรภิตฺติปาทํ นฬภิตฺติกํ ปณฺณสาลํ กตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา จงฺกมํ กตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ ตตฺเถว เตมาสํ วสาเปตฺวา วุตฺถวสฺสํ ทฺเว ปิตาปุตฺตา ติจีวเรน อจฺฉาเทตฺวา อุยฺโยเชสุํฯ เอเตเนว นิยาเมน สตฺตฏฺฐ ปจฺเจกพุทฺเธ ตาย ปณฺณสาลาย วสาเปตฺวา ติจีวรานิ อทํสุฯ ‘‘ทฺเว ปิตาปุตฺตา นฬการา หุตฺวา คงฺคาตีเร เวฬุํ อุปธาเรนฺตา ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา เอวมกํสู’’ติปิ วทนฺติเยวฯ

เต กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ฉสุ กามาวจรสคฺเคสุ อนุโลมปฏิโลเมน มหนฺตํ เทวิสฺสริยํ อนุภวนฺตา วิจรนฺติฯ เต ตโต จวิตฺวา อุปริเทวโลเก นิพฺพตฺติตุกามา โหนฺติฯ สกฺโก ตถา คตภาวํ ญตฺวา เตสุ เอกสฺส วิมานทฺวารํ คนฺตฺวา ตํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ฐิตํ อาห – ‘‘มาริส, ตยา มนุสฺสโลกํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘มหาราช, มนุสฺสโลโก นาม เชคุจฺโฉ ปฏิกูโล, ตตฺถ ฐิตา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวโลกํ ปตฺเถนฺติ, ตตฺถ คนฺตฺวา กิํ กริสฺสามี’’ติฯ ‘‘มาริส, เทวโลเก ปริภุญฺชิตพฺพสมฺปตฺติํ มนุสฺสโลเก ปริภุญฺชิสฺสสิ, ปญฺจวีสติโยชนุพฺเพเธ นวโยชนอายาเม อฏฺฐโยชนวิตฺถาเร รตนปาสาเท วสิสฺสสิ, อธิวาเสหี’’ติฯ โส อธิวาเสสิฯ สกฺโก ตสฺส ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อิสิเวเสน ราชุยฺยานํ คนฺตฺวา ตาสํ อิตฺถีนํ อุปริ อากาเส จงฺกมนฺโต อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กสฺสาหํ ปุตฺตวรํ ทมฺมิ, กา ปุตฺตวรํ คณฺหิสฺสตี’’ติ อาหฯ ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ เทหิ, มยฺหํ เทหี’’ติ โสฬส อิตฺถิสหสฺสานิ หตฺเถ อุกฺขิปิํสุฯ

ตโต สกฺโก อาห – ‘‘อหํ สีลวตีนํ ปุตฺตํ ทมฺมิ, ตุมฺหากํ กิํ สีลํ, โก อาจาโร’’ติฯ ตา อุกฺขิตฺตหตฺเถ สมญฺฉิตฺวา ‘‘สเจ สีลวติยา ทาตุกาโม, สุเมธาย สนฺติกํ คจฺฉาหี’’ติ วทิํสุฯ โส อากาเสเนว คนฺตฺวา ตสฺสา วาสาคาเร สีหปญฺชเร อฏฺฐาสิฯ

อถสฺสา ตา อิตฺถิโย อาโรเจสุํ ‘‘เอถ, เทวิ, สกฺโก เทวราชา ‘ตุมฺหากํ ปุตฺตวรํ ทสฺสามี’ติ อากาเสนาคนฺตฺวา สีหปญฺชเร ฐิโต’’ติฯ สา ครุปริหาเรนาคนฺตฺวา สีหปญฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร, ภนฺเต, ตุมฺเห สีลวติยา ปุตฺตวรํ เทถา’’ติ อาหฯ ‘‘อาม เทวี’’ติฯ ‘‘เตน หิ มยฺหํ เทถา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เต สีลํ, กเถหิ, สเจ เม รุจฺจติ, ทสฺสามิ เต ปุตฺตวร’’นฺติฯ สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘เตน หิ สุณาหี’’ติ วตฺวา อตฺตโน สีลคุณํ กเถนฺตี ปนฺนรส คาถา อภาสิ –

[102]

‘‘มเหสี สุรุจิโน ภริยา, อานีตา ปฐมํ อหํ;

ทส วสฺสสหสฺสานิ, ยํ มํ สุรุจิมานยิฯ

[103]

‘‘สาหํ พฺราหฺมณ ราชานํ, เวเทหํ มิถิลคฺคหํ;

นาภิชานามิ กาเยน, วาจาย อุท เจตสา;

สุรุจิํ อติมญฺญิตฺถ, อาวิ วา ยทิ วา รโหฯ

[104]

‘‘เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส;

มุสา เม ภณมานาย, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธาฯ

[105]

‘‘ภตฺตุ มม สสฺสุ มาตา, ปิตา จาปิ จ สสฺสุโร;

เต มํ พฺรหฺเม วิเนตาโร, ยาว อฏฺฐํสุ ชีวิตํฯ

[106]

‘‘สาหํ อหิํสารตินี, กามสา ธมฺมจารินี;

สกฺกจฺจํ เต อุปฏฺฐาสิํ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิตาฯ

[107]

‘‘เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส;

มุสา เม ภณมานาย, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธาฯ

[108]

‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ , สหภริยานิ พฺราหฺมณ;

ตาสุ อิสฺสา วา โกโธ วา, นาหุ มยฺหํ กุทาจนํฯ

[109]

‘‘หิเตน ตาสํ นนฺทามิ, น จ เม กาจิ อปฺปิยา;

อตฺตานํวานุกมฺปามิ, สทา สพฺพา สปตฺติโยฯ

[110]

‘‘เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส;

มุสา เม ภณมานาย, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธาฯ

[111]

‘‘ทาเส กมฺมกเร เปสฺเส, เย จญฺเญ อนุชีวิโน;

เปเสมิ สหธมฺเมน, สทา ปมุทิตินฺทฺริยาฯ

[112]

‘‘เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส;

มุสา เม ภณมานาย, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธาฯ

[113]

‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, อญฺเญ จาปิ วนิพฺพเก;

ตปฺเปมิ อนฺนปาเนน, สทา ปยตปาณินีฯ

[114]

‘‘เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส;

มุสา เม ภณมานาย, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธาฯ

[115]

‘‘จาตุทฺทสิํ ปญฺจทฺทสิํ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺฐมี;

ปาฏิหาริยปกฺขญฺจ, อฏฺฐงฺคสุสมาคตํ;

อุโปสถํ อุปวสามิ, สทา สีเลสุ สํวุตาฯ

[116]

‘‘เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส;

มุสา เม ภณมานาย, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธา’’ติฯ

ตตฺถ มเหสีติ อคฺคมเหสีฯ สุรุจิโนติ สุรุจิรญฺโญฯ ปฐมนฺติ โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ สพฺพปฐมํฯ ยํ มนฺติ ยสฺมิํ กาเล มํ สุรุจิ อานยิ, ตโต ปฏฺฐาย อหํ ทส วสฺสสหสฺสานิ เอกิกาว อิมสฺมิํ เคเห วสิํฯ อติมญฺญิตฺถาติ มุหุตฺตมฺปิ สมฺมุขา วา ปรมฺมุขา วา อติมญฺญินฺติ อิทํ อติกฺกมิตฺวา มญฺญนํ น ชานามิ น สรามิฯ อิเสติ ตํ อาลปติฯ

เต นฺติ สสุโร จ สสฺสุ จาติ เต อุโภปิ มํ วิเนตาโร, เตหิ วินีตา อมฺหิ, เต เม ยาว ชีวิํสุ, ตาว โอวาทมทํสุฯ อหิํสารตินีติ อหิํสาสงฺขาตาย รติยา สมนฺนาคตาฯ มยา หิ กุนฺถกิปิลฺลิโกปิ น หิํสิตปุพฺโพฯ กามสาติ เอกนฺเตเนวฯ ธมฺมจารินีติ ทสกุสลกมฺมปเถสุ ปูเรมิฯ อุปฏฺฐาสินฺติ ปาทปริกมฺมาทีนิ กิจฺจานิ กโรนฺตี อุปฏฺฐหิํฯ

สหภริยานีติ มยา สห เอกสามิกสฺส ภริยภูตานิฯ นาหูติ กิเลสํ นิสฺสาย อิสฺสาธมฺโม วา โกธธมฺโม วา มยฺหํ น ภูตปุพฺโพฯ หิเตนาติ ยํ ตาสํ หิตํ, เตเนว นนฺทามิ, อุเร วุตฺถธีตโร วิย ตา ทิสฺวา ตุสฺสามิฯ กาจีติ ตาสุ เอกาปิ มยฺหํ อปฺปิยา นาม นตฺถิ, สพฺพาปิ ปิยกาเยวฯ อนุกมฺปามีติ มุทุจิตฺเตน สพฺพา โสฬสสหสฺสาปิ ตา อตฺตานํ วิย อนุกมฺปามิฯ

สหธมฺเมนาติ นเยน การเณน โย ยํ กาตุํ สกฺโกติ, ตํ ตสฺมิํ กมฺเม ปโยเชมีติ อตฺโถฯ ปมุทิตินฺทฺริยาติ เปเสนฺตี จ นิจฺจํ ปมุทิตินฺทฺริยาว หุตฺวา เปเสมิ, ‘‘อเร ทุฏฺฐ ทาส อิทํ นาม กโรหี’ติ เอวํ กุชฺฌิตฺวา น เม โกจิ กตฺถจิ เปสิตปุพฺโพฯ ปยตปาณินีติ โธตหตฺถา ปสาริตหตฺถาว หุตฺวาฯ ปาฏิหาริยปกฺขญฺจาติ อฏฺฐมีจาตุทฺทสีปนฺนรสีนํ ปจฺจุคฺคมนานุคฺคมนวเสน จตฺตาโร ทิวสาฯ สทาติ นิจฺจกาลํ ปญฺจสุ สีเลสุ สํวุตา, เตหิ ปิหิตโคปิตตฺตภาวาว โหมีติฯ

เอวํ ตสฺสา คาถาย สเตนปิ สหสฺเสนปิ วณฺณิยมานานํ คุณานํ ปมาณํ นาม นตฺถิ, ตาย ปนฺนรสหิ คาถาหิ อตฺตโน คุณานํ วณฺณิตกาเลเยว สกฺโก อตฺตโน พหุกรณียตาย ตสฺสา กถํ อวิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ปหูตา อพฺภุตาเยว เต คุณา’’ติ ตํ ปสํสนฺโต คาถาทฺวยมาห –

[117]

‘‘สพฺเพว เต ธมฺมคุณา, ราชปุตฺติ ยสสฺสินิ;

สํวิชฺชนฺติ ตยิ ภทฺเท, เย ตฺวํ กิตฺเตสิ อตฺตนิฯ

[118]

‘‘ขตฺติโย ชาติสมฺปนฺโน, อภิชาโต ยสสฺสิมา;

ธมฺมราชา วิเทหานํ, ปุตฺโต อุปฺปชฺชเต ตวา’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺมคุณาติ สภาวคุณา ภูตคุณาฯ สํวิชฺชนฺตีติ เย ตยา วุตฺตา, เต สพฺเพว ตยิ อุปลพฺภนฺติฯ อภิชาโตติ อติชาโต สุทฺธชาโตฯ ยสสฺสิมาติ ยสสมฺปนฺเนน ปริวารสมฺปนฺเนน สมนฺนาคโตฯ อุปฺปชฺชเตติ เอวรูโป ปุตฺโต ตว อุปฺปชฺชิสฺสติ, มา จินฺตยีติฯ

สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา โสมนสฺสชาตา ตํ ปุจฺฉนฺตี ทฺเว คาถา อภาสิ –

[119]

‘‘ทุมฺมี รโชชลฺลธโร, อเฆ เวหายสํ ฐิโต;

มนุญฺญํ ภาสเส วาจํ, ยํ มยฺหํ หทยงฺคมํฯ

[120]

‘‘เทวตานุสิ สคฺคมฺหา, อิสิ วาสิ มหิทฺธิโก;

โก วาสิ ตฺวํ อนุปฺปตฺโต, อตฺตานํ เม ปเวทยา’’ติฯ

ตตฺถ ทุมฺมีติ อนญฺชิตามณฺฑิโต สกฺโก อาคจฺฉนฺโต รมณีเยน ตาปสเวเสน อาคโต, ปพฺพชิตเวเสน อาคตตฺตา ปน สา เอวมาหฯ อเฆติ อปฺปฏิเฆ ฐาเนฯ ยํ มยฺหนฺติ ยํ เอตํ มนุญฺญํ วาจํ มยฺหํ ภาสสิ, ตํ ภาสมาโน ตฺวํ เทวตานุสิ สคฺคมฺหา อิธาคโตฯ อิสิ วาสิ มหิทฺธิโกติ ยกฺขาทีสุ โก วา ตฺวํ อสิ อิธานุปฺปตฺโต, อตฺตานํ เม ปเวทย, ยถาภูตํ กเถหีติ วทติฯ

สกฺโก ตสฺสา กเถนฺโต ฉ คาถา อภาสิ –

[121]

‘‘ยํ เทวสงฺฆา วนฺทนฺติ, สุธมฺมายํ สมาคตา;

โสหํ สกฺโก สหสฺสกฺโข, อาคโตสฺมิ ตวนฺติเกฯ

[122]

‘‘อิตฺถิโย ชีวโลกสฺมิํ, ยา โหติ สมจารินี;

เมธาวินี สีลวตี, สสฺสุเทวา ปติพฺพตาฯ

[123]

‘‘ตาทิสาย สุเมธาย, สุจิกมฺมาย นาริยา;

เทวา ทสฺสนมายนฺติ, มานุสิยา อมานุสาฯ

[124]

‘‘ตฺวญฺจ ภทฺเท สุจิณฺเณน, ปุพฺเพ สุจริเตน จ;

อิธ ราชกุเล ชาตา, สพฺพกามสมิทฺธินีฯ

[125]

‘‘อยญฺจ เต ราชปุตฺติ, อุภยตฺถ กฏคฺคโห;

เทวโลกูปปตฺตี จ, กิตฺตี จ อิธ ชีวิเตฯ

[126]

‘‘จิรํ สุเมเธ สุขินี, ธมฺมมตฺตนิ ปาลย;

เอสาหํ ติทิวํ ยามิ, ปิยํ เม ตว ทสฺสน’’นฺติฯ

ตตฺถ สหสฺสกฺโขติ อตฺถสหสฺสสฺส ตํมุหุตฺตํ ทสฺสนวเสน สหสฺสกฺโขฯ อิตฺถิโยติ อิตฺถีฯ สมจารินีติ ตีหิ ทฺวาเรหิ สมจริยาย สมนฺนาคตาฯ ตาทิสายาติ ตถารูปายฯ สุเมธายาติ สุปญฺญายฯ อุภยตฺถ กฏคฺคโหติ อยํ ตว อิมสฺมิญฺจ อตฺตภาเว อนาคเต จ ชยคฺคาโหฯ เตสุ อนาคเต เทวโลกุปฺปตฺติ จ อิธ ชีวิเต ปวตฺตมาเน กิตฺติ จาติ อยํ อุภยตฺถ กฏคฺคโห นามฯ ธมฺมนฺติ เอวํ สภาวคุณํ จิรํ อตฺตนิ ปาลยฯ เอสาหนฺติ เอโส อหํฯ ปิยํ เมติ มยฺหํ ตว ทสฺสนํ ปิยํฯ

เทวโลเก ปน เม กิจฺจกรณียํ อตฺถิ, ตสฺมา คจฺฉามิ, ตฺวํ อปฺปมตฺตา โหหีติ ตสฺสา โอวาทํ ทตฺวา ปกฺกามิฯ นฬการเทวปุตฺโต ปน ปจฺจูสกาเล จวิตฺวา ตสฺสา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ สา คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ, ราชา คพฺภสฺส ปริหารํ อทาสิฯ สา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘มหาปนาโท’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ อุภยรฏฺฐวาสิโน ‘‘สามิปุตฺตสฺส โน ขีรมูล’’นฺติ เอเกกํ กหาปณํ ราชงฺคเณ ขิปิํสุ, มหาธนราสิ อโหสิฯ รญฺญา ปฏิกฺขิตฺตาปิ ‘‘สามิปุตฺตสฺส โน วฑฺฒิตกาเล ปริพฺพโย ภวิสฺสตี’’ติ อคฺคเหตฺวาว ปกฺกมิํสุฯ กุมาโร ปน มหาปริวาเรน วฑฺฒิตฺวา วยปฺปตฺโต โสฬสวสฺสกาเลเยว สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปาปุณิฯ

ราชา ปุตฺตสฺส วยํ โอโลเกตฺวา เทวิํ อาห – ‘‘ภทฺเท, ปุตฺตสฺส เม รชฺชาภิเสกกาโล, รมณียมสฺส ปาสาทํ กาเรตฺวา อภิเสกํ กริสฺสามี’’ติฯ สา ‘‘สาธุ เทวา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ ราชา วตฺถุวิชฺชาจริเย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาตา, วฑฺฒกิํ คเหตฺวา อมฺหากํ นิเวสนโต อวิทูเร ปุตฺตสฺส เม ปาสาทํ มาเปถ, รชฺเชน นํ อภิสิญฺจิสฺสามา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ภูมิปฺปเทสํ วีมํสนฺติฯ

ตสฺมิํ ขเณ สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ โส ตํ การณํ ญตฺวา วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตาต, มหาปนาทกุมารสฺส อายาเมน นวโยชนิกํ, วิตฺถารโต อฏฺฐโยชนิกํ, อุพฺเพเธน ปญฺจวีสติโยชนิกํ, รตนปาสาทํ มาเปหี’’ติ เปเสสิฯ โส วฑฺฒกีเวเสน วฑฺฒกีนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ตุมฺเห ปาตราสํ ภุญฺชิตฺวา เอถา’’ติ เต เปเสตฺวา ทณฺฑเกน ภูมิํ ปหริ, ตาวเทว วุตฺตปฺปกาโร สตฺตภูมิโก ปาสาโท อุฏฺฐหิฯ มหาปนาทสฺส ปาสาทมงฺคลํ, ฉตฺตมงฺคลํ, อาวาหมงฺคลนฺติ ตีณิ มงฺคลานิ เอกโตว อเหสุํฯ มงฺคลฏฺฐาเน อุภยรฏฺฐวาสิโน สนฺนิปติตฺวา มงฺคลจฺฉเณน สตฺต วสฺสานิ วีตินาเมสุํฯ เนว เน ราชา อุยฺโยเชสิ, เตสํ วตฺถาลงฺการขาทนียโภชนียาทิ สพฺพํ ราชกุลสนฺตกเมว อโหสิฯ เต สตฺตสํวจฺฉรจฺจเยน อุปกฺโกสิตฺวา สุรุจิมหาราเชน ‘‘กิเมต’’นฺติ ปุฏฺฐา ‘‘มหาราช, อมฺหากํ มงฺคลํ ภุญฺชนฺตานํ สตฺต วสฺสานิ คตานิ, กทา มงฺคลสฺส โอสานํ ภวิสฺสตี’’ติ อาหํสุฯ ตโต ราชา ‘‘ตาตา, ปุตฺเตน เม เอตฺตกํ กาลํ น หสิตปุพฺพํ, ยทา โส หสิสฺสติ, ตทา คมิสฺสถา’’ติ อาหฯ อถ มหาชโน เภริํ จราเปตฺวา นเฏ สนฺนิปาเตสิฯ ฉ นฏสหสฺสานิ สนฺนิปติตฺวา สตฺต โกฏฺฐาสา หุตฺวา นจฺจนฺตา ราชานํ หสาเปตุํ นาสกฺขิํสุฯ ตสฺส กิร ทีฆรตฺตํ ทิพฺพนาฏกานํ ทิฏฺฐตฺตา เตสํ นจฺจํ อมนุญฺญํ อโหสิฯ

ตทา ภณฺฑุกณฺโฑ จ ปณฺฑุกณฺโฑ จาติ ทฺเว นาฏกเชฏฺฐกา ‘‘มยํ ราชานํ หสาเปสฺสามา’’ติ ราชงฺคณํ ปวิสิํสุฯ เตสุ ภณฺฑุกณฺโฑ ตาว ราชทฺวาเร มหนฺตํ อตุลํ นาม อมฺพํ มาเปตฺวา สุตฺตคุฬํ ขิปิตฺวา ตสฺส สาขาย ลคฺคาเปตฺวา สุตฺเตน อตุลมฺพํ อภิรุหิฯ

อตุลมฺโพติ กิร เวสฺสวณสฺส อมฺโพฯ อถ ตมฺปิ เวสฺสวณสฺส ทาสา คเหตฺวา องฺคปจฺจงฺคานิ ฉินฺทิตฺวา ปาเตสุํ, เสสนาฏกา ตานิ สโมธาเนตฺวา อุทเกน อภิสิญฺจิํสุฯ โส ปุปฺผปฏํ นิวาเสตฺวา จ ปารุปิตฺวา จ นจฺจนฺโตว อุฏฺฐหิฯ มหาปนาโท ตมฺปิ ทิสฺวา เนว หสิฯ ปณฺฑุกณฺโฑ นโฏ ราชงฺคเณ ทารุจิตกํ กาเรตฺวา อตฺตโน ปริสาย สทฺธิํ อคฺคิํ ปาวิสิฯ ตสฺมิํ นิพฺพุเต จิตกํ อุทเกน อภิสิญฺจิํสุฯ โส สปริโส ปุปฺผปฏํ นิวาเสตฺวา จ ปารุปิตฺวา จ นจฺจนฺโตว อุฏฺฐหิฯ ตมฺปิ ทิสฺวา ราชา เนว หสิฯ อิติ ตํ หสาเปตุํ อสกฺโกนฺตา มนุสฺสา อุปทฺทุตา อเหสุํฯ

สกฺโก ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตาต, มหาปนาทํ หสาเปตฺวา เอหี’’ติ เทวนฏํ เปเสสิฯ โส อาคนฺตฺวา ราชงฺคเณ อากาเส ฐตฺวา อุปฑฺฒองฺคํ นาม ทสฺเสสิ, เอโกว หตฺโถ, เอโกว ปาโท, เอกํ อกฺขิ, เอกา ทาฐา นจฺจติ จลติ ผนฺทติ, เสสํ นิจฺจลมโหสิฯ ตํ ทิสฺวา มหาปนาโท โถกํ หสิตํ อกาสิฯ มหาชโน ปน หสนฺโต หสนฺโต หาสํ สนฺธาเรตุํ สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺโต องฺคานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ราชงฺคเณเยว ปติ, ตสฺมิํ กาเล มงฺคลํ นิฏฺฐิตํฯ เสสเมตฺถ ‘‘ปนาโท นาม โส ราชา, ยสฺส ยูโป สุวณฺณโย’’ติ มหาปนาทชาตเกน วณฺเณตพฺพํฯ ราชา มหาปนาโท ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน เทวโลกเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, วิสาขา ปุพฺเพปิ มม สนฺติกา วรํ ลภิเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มหาปนาโท ภทฺทชิ อโหสิ, สุเมธาเทวี วิสาขา, วิสฺสกมฺโม อานนฺโท, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สุรุจิชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[490] 7. ปญฺจุโปสถชาตกวณฺณนา

อปฺโปสฺสุกฺโก ทานิ ตุวํ กโปตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุโปสถิเก ปญฺจสเต อุปาสเก อารพฺภ กเถสิฯ

ตทา หิ สตฺถา ธมฺมสภายํ จตุปริสมชฺเฌ อลงฺกตพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา มุทุจิตฺเตน ปริสํ โอโลเกตฺวา ‘‘อชฺช อุปาสกานํ กถํ ปฏิจฺจ เทสนา สมุฏฺฐหิสฺสตี’’ติ ญตฺวา อุปาสเก อามนฺเตตฺวา ‘‘อุโปสถิกตฺถ อุปาสกา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม , ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ โว กตํ, อุโปสโถ นาเมส โปราณกปณฺฑิตานํ วํโส, โปราณกปณฺฑิตา หิ ราคาทิกิเลสนิคฺคหตฺถํ อุโปสถวาสํ วสิํสู’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต มคธรฏฺฐาทีนํ ติณฺณํ รฏฺฐานํ อนฺตเร อฏวี อโหสิฯ โพธิสตฺโต มคธรฏฺเฐ พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเม ปหาย นิกฺขมิตฺวา ตํ อฏวิํ ปวิสิตฺวา อสฺสมํ กตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ ตสฺส ปน อสฺสมสฺส อวิทูเร เอกสฺมิํ เวฬุคหเน อตฺตโน ภริยาย สทฺธิํ กโปตสกุโณ วสติ, เอกสฺมิํ วมฺมิเก อหิ, เอกสฺมิํ วนคุมฺเพ สิงฺคาโล, เอกสฺมิํ วนคุมฺเพ อจฺโฉฯ เต จตฺตาโรปิ กาเลน กาลํ อิสิํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺติฯ

อเถกทิวสํ กโปโต ภริยาย สทฺธิํ กุลาวกา นิกฺขมิตฺวา โคจราย ปกฺกามิฯ ตสฺส ปจฺฉโต คจฺฉนฺติํ กโปติํ เอโก เสโน คเหตฺวา ปลายิฯ ตสฺสา วิรวสทฺทํ สุตฺวา กโปโต นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต ตํ เตน หริยมานํ ปสฺสิฯ เสโนปิ นํ วิรวนฺติํเยว มาเรตฺวา ขาทิฯ กโปโต ตาย วิโยเคน ราคปริฬาเหน ปริฑยฺหมาโน จินฺเตสิ ‘‘อยํ ราโค มํ อติวิย กิลเมติ, น อิทานิ อิมํ อนิคฺคเหตฺวา โคจราย ปกฺกมิสฺสามี’’ติฯ โส โคจรปถํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ตาปสสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ราคนิคฺคหาย อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา เอกมนฺตํ นิปชฺชิฯ

สปฺโปปิ ‘‘โคจรํ ปริเยสิสฺสามี’’ติ วสนฏฺฐานา นิกฺขมิตฺวา ปจฺจนฺตคาเม คาวีนํ วิจรณฏฺฐาเน โคจรํ ปริเยสติฯ ตทา คามโภชกสฺส สพฺพเสโต มงฺคลอุสโภ โคจรํ คเหตฺวา เอกสฺมิํ วมฺมิกปาเท ชณฺณุนา ปติฏฺฐาย สิงฺเคหิ มตฺติกํ คณฺหนฺโต กีฬติ, สปฺโป คาวีนํ ปทสทฺเทน ภีโต ตํ วมฺมิกํ ปวิสิตุํ ปกฺกนฺโตฯ อถ นํ อุสโภ ปาเทน อกฺกมิฯ โส ตํ กุชฺฌิตฺวา ฑํสิ, อุสโภ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตฯ คามวาสิโน ‘‘อุสโภ กิร มโต’’ติ สุตฺวา สพฺเพ เอกโต อาคนฺตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ตํ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา อาวาเฏ นิขณิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

สปฺโป เตสํ คตกาเล นิกฺขมิตฺวา ‘‘อหํ โกธํ นิสฺสาย อิมํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา มหาชนสฺส หทเย โสกํ ปเวเสสิํ, น ทานิ อิมํ โกธํ อนิคฺคเหตฺวา โคจราย ปกฺกมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นิวตฺติตฺวา ตํ อสฺสมํ คนฺตฺวา โกธนิคฺคหาย อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา เอกมนฺตํ นิปชฺชิฯ

สิงฺคาโลปิ โคจรํ ปริเยสนฺโต เอกํ มตหตฺถิํ ทิสฺวา ‘‘มหา เม โคจโร ลทฺโธ’’ติ ตุฏฺโฐ คนฺตฺวา โสณฺฑายํ ฑํสิ, ถมฺเภ ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ ตตฺถ อสฺสาทํ อลภิตฺวา ทนฺเต ฑํสิ, ปาสาเณ ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ กุจฺฉิยํ ฑํสิ, กุสุเล ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ นงฺคุฏฺเฐ ฑํสิ, อยสลาเก ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ วจฺจมคฺเค ฑํสิ, ฆตปูเว ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ โส โลภวเสน ขาทนฺโต อนฺโตกุจฺฉิยํ ปาวิสิ, ตตฺถ ฉาตกาเล มํสํ ขาทติ, ปิปาสิตกาเล โลหิตํ ปิวติ, นิปชฺชนกาเล อนฺตานิ จ ปปฺผาสญฺจ อวตฺถริตฺวา นิปชฺชิฯ โส ‘‘อิเธว เม อนฺนปานญฺจ สยนญฺจ นิปฺผนฺนํ, อญฺญตฺถ กิํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺเถว อภิรโต พหิ อนิกฺขมิตฺวา อนฺโตกุจฺฉิยํเยว วสิฯ อปรภาเค วาตาตเปน หตฺถิกุณเป สุกฺขนฺเต กรีสมคฺโค ปิหิโต, สิงฺคาโล อนฺโตกุจฺฉิยํ นิปชฺชมาโน อปฺปมํสโลหิโต ปณฺฑุสรีโร หุตฺวา นิกฺขมนมคฺคํ น ปสฺสิฯ อเถกทิวสํ อกาลเมโฆ วสฺสิ, กรีสมคฺโค เตมิยมาโน มุทุ หุตฺวา วิวรํ ทสฺเสสิฯ สิงฺคาโล ฉิทฺทํ ทิสฺวา ‘‘อติจิรมฺหิ กิลนฺโต, อิมินา ฉิทฺเทน ปลายิสฺสามี’’ติ กรีสมคฺคํ สีเสน ปหริฯ ตสฺส สมฺพาธฏฺฐาเนน เวเคน นิกฺขนฺตสฺส สินฺนสรีรสฺส สพฺพานิ โลมานิ กรีสมคฺเค ลคฺคานิ, ตาลกนฺโท วิย นิลฺโลมสรีโร หุตฺวา นิกฺขมิฯ โส ‘‘โลภํ นิสฺสาย มยา อิทํ ทุกฺขํ อนุภูตํ, น ทานิ อิมํ อนิคฺคเหตฺวา โคจรํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ อสฺสมํ คนฺตฺวา โลภนิคฺคหตฺถาย อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา เอกมนฺตํ นิปชฺชิฯ

อจฺโฉปิ อรญฺญา นิกฺขมิตฺวา อตฺริจฺฉาภิภูโต มลฺลรฏฺเฐ ปจฺจนฺตคามํ คโตฯ คามวาสิโน ‘‘อจฺโฉ กิร อาคโต’’ติ ธนุทณฺฑาทิหตฺถา นิกฺขมิตฺวา เตน ปวิฏฺฐํ คุมฺพํ ปริวาเรสุํฯ โส มหาชเนน ปริวาริตภาวํ ญตฺวา นิกฺขมิตฺวา ปลายิ, ปลายนฺตเมว ตํ ธนูหิ เจว ทณฺฑาทีหิ จ โปเถสุํฯ

โส ภินฺเนน สีเสน โลหิเตน คลนฺเตน อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ‘‘อิทํ ทุกฺขํ มม อตฺริจฺฉาโลภวเสน อุปฺปนฺนํ, น ทานิ อิมํ อนิคฺคเหตฺวา โคจรํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ อสฺสมํ คนฺตฺวา อตฺริจฺฉานิคฺคหาย อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา เอกมนฺตํ นิปชฺชิฯ

ตาปโสปิ อตฺตโน ชาติํ นิสฺสาย มานวสิโก หุตฺวา ฌานํ อุปฺปาเทตุํ น สกฺโกติฯ อเถโก ปจฺเจกพุทฺโธ ตสฺส มานนิสฺสิตภาวํ ญตฺวา ‘‘อยํ น ลามกสตฺโต, พุทฺธงฺกุโร เอส, อิมสฺมิํเยว ภทฺทกปฺเป สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิสฺสติ, อิมสฺส มานนิคฺคหํ กตฺวา สมาปตฺตินิพฺพตฺตนาการํ กริสฺสามี’’ติ ตสฺมิํ ปณฺณสาลาย นิสินฺเนเยว อุตฺตรหิมวนฺตโต อาคนฺตฺวา ตสฺส ปาสาณผลเก นิสีทิฯ โส นิกฺขมิตฺวา ตํ อตฺตโน อาสเน นิสินฺนํ ทิสฺวา มานนิสฺสิตภาเวน อนตฺตมโน หุตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา อจฺฉรํ ปหริตฺวา ‘‘นสฺส, วสล, กาฬกณฺณิ, มุณฺฑก, สมณก, กิมตฺถํ มม นิสินฺนผลเก นิสินฺโนสี’’ติ อาหฯ อถ นํ โส ‘‘สปฺปุริส, กสฺมา มานนิสฺสิโตสิ, อหํ ปฏิวิทฺธปจฺเจกโพธิญาโณ, ตฺวํ อิมสฺมิํเยว ภทฺทกปฺเป สพฺพญฺญุพุทฺโธ ภวิสฺสสิ, พุทฺธงฺกุโรสิ, ปารมิโย ปูเรตฺวา อาคโต อญฺญํ เอตฺตกํ นาม กาลํ อติกฺกมิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, พุทฺธตฺตภาเว ฐิโต สิทฺธตฺโถ นาม ภวิสฺสสี’’ติ นามญฺจ โคตฺตญฺจ กุลญฺจ อคฺคสาวกาทโย จ สพฺเพ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘กิมตฺถํ ตฺวํ มานนิสฺสิโต หุตฺวา ผรุโส โหสิ, นยิทํ ตว อนุจฺฉวิก’’นฺติ โอวาทมทาสิฯ โส เตน เอวํ วุตฺโตปิ เนว นํ วนฺทิ, น จ ‘‘กทาหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติอาทีนิ ปุจฺฉิฯ อถ นํ ปจฺเจกพุทฺโธ ‘‘ตว ชาติยา มม คุณานํ มหนฺตภาวํ ชาน, สเจ สกฺโกสิ, อหํ วิย อากาเส วิจราหี’’ติ วตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา อตฺตโน ปาทปํสุํ ตสฺส ชฏามณฺฑเล วิกิรนฺโต อุตฺตรหิมวนฺตเมว คโตฯ

ตาปโส ตสฺส คตกาเล สํเวคปฺปตฺโต หุตฺวา ‘‘อยํ สมโณ เอวํ ครุสรีโร วาตมุเข ขิตฺตตูลปิจุ วิย อากาเส ปกฺขนฺโท, อหํ ชาติมาเนน เอวรูปสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส เนว ปาเท วนฺทิํ, น จ ‘‘กทาหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามี’ติ ปุจฺฉิํ, ชาติ นาเมสา กิํ กริสฺสติ, อิมสฺมิํ โลเก สีลจรณเมว มหนฺตํ, อยํ โข ปน เม มาโน วฑฺฒนฺโต นิรยํ อุปเนสฺสติ, น อิทานิ อิมํ มานํ อนิคฺคเหตฺวา ผลาผลตฺถาย คมิสฺสามี’’ติ ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา มานนิคฺคหาย อุโปสถํ สมาทาย กฏฺฐตฺถริกาย นิสินฺโน มหาญาโณ กุลปุตฺโต มานํ นิคฺคเหตฺวา กสิณํ วฑฺเฒตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา นิกฺขมิตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ ปาสาณผลเก นิสีทิฯ อถ นํ กโปตาทโย อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ มหาสตฺโต กโปตํ ปุจฺฉิ ‘‘ตฺวํ อญฺเญสุ ทิวเสสุ น อิมาย เวลาย อาคจฺฉสิ, โคจรํ ปริเยสสิ, กิํ นุ โข อชฺช อุโปสถิโก ชาโตสี’’ติ? ‘‘อาม ภนฺเต’’ติฯ อถ นํ ‘‘เกน การเณนา’’ติ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[127]

‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก ทานิ ตุวํ กโปต, วิหงฺคม น ตว โภชนตฺโถ;

ขุทํ ปิปาสํ อธิวาสยนฺโต, กสฺมา ภวํโปสถิโก กโปตา’’ติฯ

ตตฺถ อปฺโปสฺสุกฺโกติ นิราลโยฯ น ตว โภชนตฺโถติ กิํ อชฺช ตว โภชเนน อตฺโถ นตฺถิฯ

ตํ สุตฺวา กโปโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[128]

‘‘อหํ ปุเร คิทฺธิคโต กโปติยา, อสฺมิํ ปเทสสฺมิมุโภ รมาม;

อถคฺคหี สากุณิโก กโปติํ, อกามโก ตาย วินา อโหสิํฯ

[129]

‘‘นานาภวา วิปฺปโยเคน ตสฺสา, มโนมยํ เวทน เวทยามิ;

ตสฺมา อหํโปสถํ ปาลยามิ, ราโค มมํ มา ปุนราคมาสี’’ติฯ

ตตฺถ รมามาติ อิมสฺมิํ ภูมิภาเค กามรติยา รมามฯ สากุณิโกติ เสนสกุโณฯ

กโปเตน อตฺตโน อุโปสถกมฺเม วณฺณิเต มหาสตฺโต สปฺปาทีสุ เอเกกํ ปุจฺฉิฯ เตปิ ยถาภูตํ พฺยากริํสุ –

[130]

‘‘อนุชฺชุคามี อุรคา ทุชิวฺห, ทาฐาวุโธ โฆรวิโสสิ สปฺป;

ขุทํ ปิปาสํ อธิวาสยนฺโต, กสฺมา ภวํโปสถิโก นุ ทีฆฯ

[131]

‘‘อุสโภ อหู พลวา คามิกสฺส, จลกฺกกู วณฺณพลูปปนฺโน;

โส มํ อกฺกมิ ตํ กุปิโต อฑํสิํ, ทุกฺขาภิตุณฺโณ มรณํ อุปาคาฯ

[132]

‘‘ตโต ชนา นิกฺขมิตฺวาน คามา, กนฺทิตฺวา โรทิตฺวา อปกฺกมิํสุ;

ตสฺมา อหํโปสถํ ปาลยามิ, โกโธ มมํ มา ปุนราคมาสิฯ

[133]

‘‘มตาน มํสานิ พหู สุสาเน, มนุญฺญรูปํ ตว โภชเน ตํ;

ขุทํ ปิปาสํ อธิวาสยนฺโต, กสฺมา ภวํโปสถิโก สิงฺคาลฯ

[134]

‘‘ปวิสิ กุจฺฉิํ มหโต คชสฺส, กุณเป รโต หตฺถิมํเสสุ คิทฺโธ;

อุณฺโห จ วาโต ติขิณา จ รสฺมิโย, เต โสสยุํ ตสฺส กรีสมคฺคํฯ

[135]

‘‘กิโส จ ปณฺฑู จ อหํ ภทนฺเต, น เม อหู นิกฺขมนาย มคฺโค;

มหา จ เมโฆ สหสา ปวสฺสิ, โส เตมยี ตสฺส กรีสมคฺคํฯ

[136]

‘‘ตโต อหํ นิกฺขมิสํ ภทนฺเต, จนฺโท ยถา ราหุมุขา ปมุตฺโต;

ตสฺมา อหํโปสถํ ปาลยามิ, โลโภ มมํ มา ปุนราคมาสิฯ

[137]

‘‘วมฺมีกถูปสฺมิํ กิปิลฺลิกานิ, นิปฺโปถยนฺโต ตุวํ ปุเร จราสิ;

ขุทํ ปิปาสํ อธิวาสยนฺโต, กสฺมา ภวํโปสถิโก นุ อจฺฉฯ

[138]

‘‘สกํ นิเกตํ อติหีฬยาโน, อตฺริจฺฉตา มลฺลคามํ อคจฺฉิํ;

ตโต ชนา นิกฺขมิตฺวาน คามา, โกทณฺฑเกน ปริโปถยิํสุ มํฯ

[139]

‘‘โส ภินฺนสีโส รุหิรมกฺขิตงฺโค, ปจฺจาคมาสิํ สกํ นิเกตํ;

ตสฺมา อหํโปสถํ ปาลยามิ, อตฺริจฺฉตา มา ปุนราคมาสี’’ติฯ

ตตฺถ อนุชฺชุคามีติอาทีหิ ตํ อาลปติฯ จลกฺกกูติ จลมานกกุโธฯ ทุกฺขาภิตุณฺโณติ โส อุสโภ ทุกฺเขน อภิตุณฺโณ อาตุโร หุตฺวาฯ พหูติ พหูนิฯ ปวิสีติ ปาวิสิํฯ รสฺมิโยติ สูริยรสฺมิโยฯ นิกฺขมิสนฺติ นิกฺขมิํฯ กิปิลฺลิกานีติ อุปจิกาโยฯ นิปฺโปถยนฺโตติ ขาทมาโนฯ อติหีฬยาโนติ อติมญฺญนฺโต นินฺทนฺโต ครหนฺโตฯ โกทณฺฑเกนาติ ธนุทณฺฑเกหิ เจว มุคฺคเรหิ จฯ

เอวํ เต จตฺตาโรปิ อตฺตโน อุโปสถกมฺมํ วณฺเณตฺวา อุฏฺฐาย มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห อญฺเญสุ ทิวเสสุ อิมาย เวลาย ผลาผลตฺถาย คจฺฉถ, อชฺช อคนฺตฺวา กสฺมา อุโปสถิกตฺถา’’ติ ปุจฺฉนฺตา คาถมาหํสุ –

[140]

‘‘ยํ โน อปุจฺฉิตฺถ ตุวํ ภทนฺเต, สพฺเพว พฺยากริมฺห ยถาปชานํ;

มยมฺปิ ปุจฺฉาม ตุวํ ภทนฺเต, กสฺมา ภวํโปสถิโก นุ พฺรหฺเม’’ติฯ

โสปิ เนสํ พฺยากาสิ –

[141]

‘‘อนูปลิตฺโต มม อสฺสมมฺหิ, ปจฺเจกพุทฺโธ มุหุตฺตํ นิสีทิ;

โส มํ อเวที คติมาคติญฺจ, นามญฺจ โคตฺตํ จรณญฺจ สพฺพํฯ

[142]

‘‘เอวมฺปหํ น วนฺทิ ตสฺส ปาเท, น จาปิ นํ มานคเตน ปุจฺฉิํ;

ตสฺมา อหํโปสถํ ปาลยามิ, มาโน มมํ มา ปุนราคมาสี’’ติฯ

ตตฺถ ยํ โนติ ยํ อตฺถํ ตฺวํ อมฺเห อปุจฺฉิฯ ยถาปชานนฺติ อตฺตโน ปชานนนิยาเมน ตํ มยํ พฺยากริมฺหฯ อนูปลิตฺโตติ สพฺพกิเลเสหิ อลิตฺโตฯ โส มํ อเวทีติ โส มม อิทานิ คนฺตพฺพฏฺฐานญฺจ คตฏฺฐานญฺจ ‘‘อนาคเต ตฺวํ เอวํนาโม พุทฺโธ ภวิสฺสสิ เอวํโคตฺโต, เอวรูปํ เต สีลจรณํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ นามญฺจ โคตฺตญฺจ จรณญฺจ สพฺพํ มํ อเวทิ ชานาเปสิ, กเถสีติ อตฺโถฯ เอวมฺปหํ น วนฺทีติ เอวํ กเถนฺตสฺสปิ ตสฺส อหํ อตฺตโน มานํ นิสฺสาย ปาเท น วนฺทินฺติฯ

เอวํ มหาสตฺโต อตฺตโน อุโปสถการณํ กเถตฺวา เต โอวทิตฺวา อุยฺโยเชตฺวา ปณฺณสาลํ ปาวิสิ, อิตเรปิ ยถาฏฺฐานานิ อคมํสุฯ มหาสตฺโต อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ, อิตเร จ ตสฺโสวาเท ฐตฺวา สคฺคปรายณา อเหสุํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ อุปาสกา, อุโปสโถ นาเมส โปราณกปณฺฑิตานํ วํโส, อุปวสิตพฺโพ อุโปสถวาโส’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กโปโต อนุรุทฺโธ อโหสิ, อจฺโฉ กสฺสโป, สิงฺคาโล โมคฺคลฺลาโน, สปฺโป สาริปุตฺโต, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ปญฺจุโปสถชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[491] 8. มหาโมรชาตกวณฺณนา

สเจ หิ ตฺยาหํ ธนเหตุ คาหิโตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ อยํ นนฺทีราโค ตาทิสํ กิํ นาม นาโลเลสฺสติ, น หิ สิเนรุอุพฺพาหนกวาโต สามนฺเต ปุราณปณฺณสฺส ลชฺชติ, ปุพฺเพ สตฺต วสฺสสตานิ อนฺโตกิเลสสมุทาจารํ วาเรตฺวา วิหรนฺเต วิสุทฺธสตฺเตเปส อาโลเลสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปจฺจนฺตปเทเส โมรสกุณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ คพฺเภ ปริปากคเต มาตา โคจรภูมิยํ อณฺฑํ ปาเตตฺวา ปกฺกามิฯ อณฺฑญฺจ นาม มาตุ อโรคภาเว สติ อญฺญสฺมิํ ทีฆชาติกาทิปริปนฺเถ จ อวิชฺชมาเน น นสฺสติฯ ตสฺมา ตํ อณฺฑํ กณิการมกุลํ วิย สุวณฺณวณฺณํ หุตฺวา ปริณตกาเล อตฺตโน ธมฺมตาย ภิชฺชิ, สุวณฺณวณฺโณ โมรจฺฉาโป นิกฺขมิฯ ตสฺส ทฺเว อกฺขีนิ ชิญฺชุกาผลสทิสานิ, ตุณฺฑํ ปวาฬวณฺณํ, ติสฺโส รตฺตราชิโย คีวํ ปริกฺขิปิตฺวา ปิฏฺฐิมชฺเฌน อคมํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ภณฺฑสกฏมตฺตสรีโร อภิรูโป อโหสิฯ ตํ สพฺเพ นีลโมรา สนฺนิปติตฺวา ราชานํ กตฺวา ปริวารยิํสุฯ

โส เอกทิวสํ อุทกโสณฺฑิยํ ปานียํ ปิวนฺโต อตฺตโน รูปสมฺปตฺติํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อหํ สพฺพโมเรหิ อติเรกรูปโสโภ, สจาหํ อิเมหิ สทฺธิํ มนุสฺสปเถ วสิสฺสามิ, ปริปนฺโถ เม อุปฺปชฺชิสฺสติ, หิมวนฺตํ คนฺตฺวา เอกโกว ผาสุกฏฺฐาเน วสิสฺสามี’’ติฯ โส รตฺติภาเค โมเรสุ ปฏิสลฺลีเนสุ กญฺจิ อชานาเปตฺวา อุปฺปติตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ติสฺโส ปพฺพตราชิโย อติกฺกมฺม จตุตฺถาย ปพฺพตราชิยา เอกสฺมิํ อรญฺเญ ปทุมสญฺฉนฺโน ชาตสฺสโร อตฺถิ, ตสฺส อวิทูเร เอกํ ปพฺพตํ นิสฺสาย ฐิโต มหานิคฺโรธรุกฺโข อตฺถิ, ตสฺส สาขาย นิลียิฯ ตสฺส ปน ปพฺพตสฺส เวมชฺเฌ มนาปา คุหา อตฺถิฯ โส ตตฺถ วสิตุกาโม หุตฺวา ตสฺสา ปมุเข ปพฺพตตเล นิลียิฯ

ตํ ปน ฐานํ เนว เหฏฺฐาภาเคน อภิรุหิตุํ, น อุปริภาเคน โอตริตุํ สกฺกา, พิฬาลทีฆชาติกมนุสฺสภเยหิ วิมุตฺตํฯ โส ‘‘อิทํ เม ผาสุกฏฺฐาน’’นฺติ ตํ ทิวสํ ตตฺเถว วสิตฺวา ปุนทิวเส ปพฺพตคุหาโต อุฏฺฐาย ปพฺพตมตฺถเก ปุรตฺถาภิมุโข นิสินฺโน อุเทนฺตํ สูริยมณฺฑลํ ทิสฺวา อตฺตโน ทิวารกฺขาวรณตฺถาย ‘‘อุเทตยํ จกฺขุมา เอกราชา’’ติ ปริตฺตํ กตฺวา โคจรภูมิยํ โอตริตฺวา โคจรํ คเหตฺวา สายํ อาคนฺตฺวา ปพฺพตมตฺถเก ปจฺฉาภิมุโข นิสินฺโน อตฺถงฺคตํ สูริยมณฺฑลํ ทิสฺวา อตฺตโน รตฺติรกฺขาวรณตฺถาย ‘‘อเปตยํ จกฺขุมา เอกราชา’’ติ ปริตฺตํ กตฺวา เอเตนุปาเยน วสติฯ

อถ นํ เอกทิวสํ เอโก ลุทฺทปุตฺโต อรญฺเญ วิจรนฺโต ปพฺพตมตฺถเก นิสินฺนํ โมรํ ทิสฺวา อตฺตโน นิเวสนํ อาคนฺตฺวา มรณาสนฺนกาเล ปุตฺตํ อาห – ‘‘ตาต, จตุตฺถาย ปพฺพตราชิยา อรญฺเญ สุวณฺณวณฺโณ โมโร อตฺถิ, สเจ ราชา ปุจฺฉติ, อาจิกฺเขยฺยาสี’’ติฯ อเถกสฺมิํ ทิวเส พาราณสิรญฺโญ เขมา นาม อคฺคมเหสี ปจฺจูสกาเล สุปินํ ปสฺสิฯ เอวรูโป สุปิโน อโหสิ – ‘‘สุวณฺณวณฺโณ โมโร ธมฺมํ เทเสติ, สา สาธุการํ ทตฺวา ธมฺมํ สุณาติ, โมโร ธมฺมํ เทเสตฺวา อุฏฺฐาย ปกฺกามิ’’ฯ สา ‘‘โมรราชา คจฺฉติ, คณฺหถ น’’นฺติ วทนฺตีเยว ปพุชฺฌิ, ปพุชฺฌิตฺวา จ ปน สุปินภาวํ ญตฺวา ‘‘สุปิโนติ วุตฺเต ราชา น อาทรํ กริสฺสติ, ‘โทหโฬ เม’ติ วุตฺเต กริสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา โทหฬินี วิย หุตฺวา นิปชฺชิฯ อถ นํ ราชา อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘ภทฺเท, กิํ เต อผาสุก’’นฺติฯ ‘‘โทหโฬ เม อุปฺปนฺโน’’ติฯ ‘‘กิํ อิจฺฉสิ ภทฺเท’’ติ? ‘‘สุวณฺณวณฺณสฺส โมรสฺส ธมฺมํ โสตุํ เทวา’’ติฯ ‘‘ภทฺเท, กุโต เอวรูปํ โมรํ ลจฺฉามี’’ติ? ‘‘เทว, สเจ น ลภามิ, ชีวิตํ เม นตฺถี’’ติฯ ‘‘ภทฺเท, มา จินฺตยิ, สเจ กตฺถจิ อตฺถิ, ลภิสฺสสี’’ติ ราชา นํ อสฺสาเสตฺวา คนฺตฺวา ราชาสเน นิสินฺโน อมจฺเจ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺโภ, เทวี สุวณฺณวณฺณสฺส โมรสฺส ธมฺมํ โสตุกามา, โมรา นาม สุวณฺณวณฺณา โหนฺตี’’ติ? ‘‘พฺราหฺมณา ชานิสฺสนฺติ เทวา’’ติฯ

ราชา พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิฯ พฺราหฺมณา เอวมาหํสุ ‘‘มหาราช ชลเชสุ มจฺฉกจฺฉปกกฺกฏกา, ถลเชสุ มิคา หํสา โมรา ติตฺติรา เอเต ติรจฺฉานคตา จ มนุสฺสา จ สุวณฺณวณฺณา โหนฺตีติ อมฺหากํ ลกฺขณมนฺเตสุ อาคต’’นฺติฯ ราชา อตฺตโน วิชิเต ลุทฺทปุตฺเต สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘สุวณฺณวณฺโณ โมโร โว ทิฏฺฐปุพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิฯ

เสสา ‘‘น ทิฏฺฐปุพฺโพ’’ติ อาหํสุฯ ยสฺส ปน ปิตรา อาจิกฺขิตํ, โส อาห – ‘‘มยาปิ น ทิฏฺฐปุพฺโพ, ปิตา ปน เม ‘อสุกฏฺฐาเน นาม สุวณฺณวณฺโณ โมโร อตฺถี’ติ กเถสี’’ติฯ อถ นํ ราชา ‘‘สมฺม, มยฺหญฺจ เทวิยา จ ชีวิตํ ทินฺนํ ภวิสฺสติ, คนฺตฺวา ตํ พนฺธิตฺวา อาเนหี’’ติ พหุํ ธนํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิฯ โส ปุตฺตทารสฺส ธนํ ทตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา มหาสตฺตํ ทิสฺวา ปาเส โอฑฺเฑตฺวา ‘‘อชฺช พชฺฌิสฺสติ, อชฺช พชฺฌิสฺสตี’’ติ อพชฺฌิตฺวาว มโต, เทวีปิ ปตฺถนํ อลภนฺตี มตาฯ ราชา ‘‘ตํ โมรํ นิสฺสาย ปิยภริยา เม มตา’’ติ กุชฺฌิตฺวา โกธวสิโก หุตฺวา ‘‘หิมวนฺเต จตุตฺถาย ปพฺพตราชิยา สุวณฺณวณฺโณ โมโร จรติ, ตสฺส มํสํ ขาทิตฺวา อชรา อมรา โหนฺตี’’ติ สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขาเปตฺวา ตํ ปฏฺฏํ สารมญฺชูสายํ ฐเปตฺวา กาลมกาสิฯ

อถ อญฺโญ ราชา อโหสิฯ โส สุวณฺณปฏฺเฏ อกฺขรานิ ทิสฺวา ‘‘อชโร อมโร ภวิสฺสามี’’ติ ตสฺส คหณตฺถาย เอกํ ลุทฺทปุตฺตํ เปเสสิฯ โสปิ ตตฺเถว มโตฯ เอวํ ฉ ราชปริวฏฺฏา คตา, ฉ ลุทฺทปุตฺตา หิมวนฺเตเยว มตาฯ สตฺตเมน ปน รญฺญา เปสิโต สตฺตโม ลุทฺโท ‘‘อชฺช อชฺเชวา’’ติ สตฺต สํวจฺฉรานิ พชฺฌิตุํ อสกฺโกนฺโต จินฺเตสิ ‘‘กิํ นุ โข อิมสฺส โมรราชสฺส ปาเท ปาสสฺส อสญฺจรณการณ’’นฺติ? อถ นํ ปริคฺคณฺหนฺโต สายํปาตํ ปริตฺตํ กโรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน อญฺโญ โมโร นตฺถิ, อิมินา พฺรหฺมจารินา ภวิตพฺพํ, พฺรหฺมจริยานุภาเวน เจว ปริตฺตานุภาเวน จสฺส ปาโท ปาเส น พชฺฌตี’’ติ นยโต ปริคฺคเหตฺวา ปจฺจนฺตชนปทํ คนฺตฺวา เอกํ โมริํ พนฺธิตฺวา ยถา สา อจฺฉราย ปหฏาย วสฺสติ, ปาณิมฺหิ ปหเฏ นจฺจติ, เอวํ สิกฺขาเปตฺวา อาทาย คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปริตฺตกรณโต ปุเรตรเมว ปาสํ โอฑฺเฑตฺวา อจฺฉรํ ปหริตฺวา โมริํ วสฺสาเปสิฯ โมโร ตสฺสา สทฺทํ สุณิ, ตาวเทวสฺส สตฺต วสฺสสตานิ สนฺนิสินฺนกิเลโส ผณํ กริตฺวา ทณฺเฑน ปหฏาสีวิโส วิย อุฏฺฐหิฯ โส กิเลสาตุโร หุตฺวา ปริตฺตํ กาตุํ อสกฺกุณิตฺวาว เวเคน ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา ปาเส ปาทํ ปเวเสนฺโตเยว อากาสา โอตริฯ สตฺต วสฺสสตานิ อสญฺจรณกปาโส ตงฺขณญฺเญว สญฺจริตฺวา ปาทํ พนฺธิฯ

อถ นํ ลุทฺทปุตฺโต ยฏฺฐิอคฺเค โอลมฺพนฺตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิมํ โมรราชํ ฉ ลุทฺทปุตฺตา พนฺธิตุํ นาสกฺขิํสุ, อหมฺปิ สตฺต วสฺสานิ นาสกฺขิํ, อชฺช ปเนส อิมํ โมริํ นิสฺสาย กิเลสาตุโร หุตฺวา ปริตฺตํ กาตุํ อสกฺกุณิตฺวา อาคมฺม ปาเส พทฺโธ เหฏฺฐาสีสโก โอลมฺพติ, เอวรูโป เม สีลวา กิลมิโต, เอวรูปํ รญฺโญ ปณฺณาการตฺถาย เนตุํ อยุตฺตํ, กิํ เม รญฺญา ทินฺเนน สกฺกาเรน, วิสฺสชฺเชสฺสามิ น’’นฺติฯ ปุน จินฺเตสิ ‘‘อยํ นาคพโล ถามสมฺปนฺโน มยิ อุปสงฺกมนฺเต ‘เอส มํ มาเรตุํ อาคจฺฉตี’ติ มรณภยตชฺชิโต ผนฺทมาโน ปาทํ วา ปกฺขํ วา ภินฺเทยฺย, อนุปคนฺตฺวา ปน ปฏิจฺฉนฺเน ฐตฺวา ขุรปฺเปนสฺส ปาสํ ฉินฺทิสฺสามิ, ตโต สยเมว ยถารุจิยา คมิสฺสตี’’ติฯ โส ปฏิจฺฉนฺเน ฐตฺวา ธนุํ อาโรเปตฺวา ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิตฺวา อากฑฺฒิฯ โมโรปิ ‘‘อยํ ลุทฺทโก มํ กิเลสาตุรํ กตฺวา พทฺธภาวํ ญตฺวา นิราสงฺโก อาคจฺฉิสฺสติ, กหํ นุ โข โส’’ติ จินฺเตตฺวา อิโต จิโต จ วิโลเกตฺวา ธนุํ อาโรเปตฺวา ฐิตํ ทิสฺวา ‘‘มาเรตฺวา มํ อาทาย คนฺตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ มญฺญมาโน มรณภยตชฺชิโต หุตฺวา ชีวิตํ ยาจนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[143]

‘‘สเจ หิ ตฺยาหํ ธนเหตุ คาหิโต, มา มํ วธี ชีวคาหํ คเหตฺวา;

รญฺโญ จ มํ สมฺม อุปนฺติกํ เนหิ, มญฺเญ ธนํ ลจฺฉสินปฺปรูป’’นฺติฯ

ตตฺถ สเจ หิ ตฺยาหนฺติ สเจ หิ เต อหํฯ อุปนฺติกํ เนหีติ อุปสนฺติกํ เนหิฯ ลจฺฉสินปฺปรูปนฺติ ลจฺฉสิ อนปฺปกรูปํฯ

ตํ สุตฺวา ลุทฺทปุตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘โมรราชา, ‘อยํ มํ วิชฺฌิตุกามตาย ขุรปฺปํ สนฺนยฺหี’ติ มญฺญติ, อสฺสาเสสฺสามิ น’’นฺติฯ โส อสฺสาเสนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[144]

‘‘น เม อยํ ตุยฺห วธาย อชฺช, สมาหิโต จาปธุเร ขุรปฺโป;

ปาสญฺจ ตฺยาหํ อธิปาตยิสฺสํ, ยถาสุขํ คจฺฉตุ โมรราชา’’ติฯ

ตตฺถ อธิปาตยิสฺสนฺติ ฉินฺทยิสฺสํฯ

ตโต โมรราชา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[145]

‘‘ยํ สตฺต วสฺสานิ มมานุพนฺธิ, รตฺตินฺทิวํ ขุปฺปิปาสํ สหนฺโต;

อถ กิสฺส มํ ปาสวสูปนีตํ, ปมุตฺตเว อิจฺฉสิ พนฺธนสฺมาฯ

[146]

‘‘ปาณาติปาตา วิรโต นุสชฺช, อภยํ นุ เต สพฺพภูเตสุ ทินฺนํ;

ยํ มํ ตุวํ ปาสวสูปนีตํ, ปมุตฺตเว อิจฺฉสิ พนฺธนสฺมา’’ติฯ

ตตฺถ นฺติ ยสฺมา มํ เอตฺตกํ กาลํ ตฺวํ อนุพนฺธิ, ตสฺมา ตํ ปุจฺฉามิ, อถ กิสฺส มํ ปาสวสํ อุปนีตํ พนฺธนสฺมา ปโมเจตุํ อิจฺฉสีติ อตฺโถฯ วิรโต นุสชฺชาติ วิรโต นุสิ อชฺชฯ สพฺพภูเตสูติ สพฺพสตฺตานํฯ

อิโต ปรํ –

[147]

‘‘ปาณาติปาตา วิรตสฺส พฺรูหิ, อภยญฺจ โย สพฺพภูเตสุ เทติ;

ปุจฺฉามิ ตํ โมรราเชตมตฺถํ, อิโต จุโต กิํ ลภเต สุขํ โสฯ

[148]

‘‘ปาณาติปาตา วิรตสฺส พฺรูมิ, อภยญฺจ โย สพฺพภูเตสุ เทติ;

ทิฏฺเฐว ธมฺเม ลภเต ปสํสํ, สคฺคญฺจ โส ยาติ สรีรเภทาฯ

[149]

‘‘น สนฺติ เทวา อิติ อาหุ เอเก, อิเธว ชีโว วิภวํ อุเปติ;

ตถา ผลํ สุกตทุกฺกฏานํ, ทตฺตุปญฺญตฺตญฺจ วทนฺติ ทานํ;

เตสํ วโจ อรหตํ สทฺทหาโน, ตสฺมา อหํ สกุเณ พาธยามี’’ติฯ –

อิมา อุตฺตานสมฺพนฺธคาถา ปาฬินเยน เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ อิติ อาหุ เอเกติ เอกจฺเจ สมณพฺราหฺมณา เอวํ กเถนฺติฯ เตสํ วโจ อรหตํ สทฺทหาโนติ ตสฺส กิร กุลูปกา อุจฺเฉทวาทิโน นคฺคสมณกาฯ เต ตํ ปจฺเจกโพธิญาณสฺส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนมฺปิ สตฺตํ อุจฺเฉทวาทํ คณฺหาเปสุํฯ โส เตหิ สํสคฺเคน ‘‘กุสลากุสลํ นตฺถี’’ติ คเหตฺวา สกุเณ มาเรติฯ เอวํ มหาสาวชฺชา เอสา อสปฺปุริสเสวนา นามฯ เตเยว อยํ ‘‘อรหนฺโต’’ติ มญฺญมาโน เอวมาหฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘ตสฺเสว ปรโลกสฺส อตฺถิภาวํ กเถสฺสามี’’ติ ปาสยฏฺฐิยํ อโธสิโร โอลมฺพมาโนว อิมํ คาถมาห –

[150]

‘‘จนฺโท จ สุริโย จ อุโภ สุทสฺสนา, คจฺฉนฺติ โอภาสยมนฺตลิกฺเข;

อิมสฺส โลกสฺส ปรสฺส วา เต, กถํ นุ เต อาหุ มนุสฺสโลเก’’ติฯ

ตตฺถ อิมสฺสาติ กิํ นุ เต อิมสฺส โลกสฺส สนฺติ, อุทาหุ ปรโลกสฺสาติฯ ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ สามิวจนํฯ กถํ นุ เตติ เอเตสุ วิมาเนสุ จนฺทิมสูริยเทวปุตฺเต กถํ นุ กเถนฺติ, กิํ อตฺถีติ กเถนฺติ, อุทาหุ นตฺถีติ, กิํ วา เทวา, อุทาหุ มนุสฺสาติ?

ลุทฺทปุตฺโต คาถมาห –

[151]

‘‘จนฺโท จ สุริโย จ อุโภ สุทสฺสนา, คจฺฉนฺติ โอภาสยมนฺตลิกฺเข;

ปรสฺส โลกสฺส น เต อิมสฺส, เทวาติ เต อาหุ มนุสฺสโลเก’’ติฯ

อถ นํ มหาสตฺโต อาห –

[152]

‘‘เอตฺเถว เต นีหตา หีนวาทา, อเหตุกา เย น วทนฺติ กมฺมํ;

ตถา ผลํ สุกตทุกฺกฏานํ, ทตฺตุปญฺญตฺตํ เย จ วทนฺติ ทาน’’นฺติฯ

ตตฺถ เอตฺเถว เต นิหตา หีนวาทาติ สเจ จนฺทิมสูริยา เทวโลเก ฐิตา, น มนุสฺสโลเก, สเจ จ เต เทวา, น มนุสฺสา, เอตฺเถว เอตฺตเก พฺยากรเณ เต ตว กุลูปกา หีนวาทา นีหตา โหนฺติฯ อเหตุกา ‘‘วิสุทฺธิยา วา สํกิเลสสฺส วา เหตุภูตํ กมฺมํ นตฺถี’’ติ เอวํวาทาฯ ทตฺตุปญฺญตฺตนฺติ เย จ ทานํ ‘‘พาลเกหิ ปญฺญตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ

โส มหาสตฺเต กเถนฺเต สลฺลกฺเขตฺวา คาถาทฺวยมาห –

[153]

‘‘อทฺธา หิ สจฺจํ วจนํ ตเวทํ, กถญฺหิ ทานํ อผลํ ภเวยฺย;

ตถา ผลํ สุกตทุกฺกฏานํ, ทตฺตุปญฺญตฺตญฺจ กถํ ภเวยฺยฯ

[154]

‘‘กถํกโร กินฺติกโร กิมาจรํ, กิํ เสวมาโน เกน ตโปคุเณน;

อกฺขาหิ เม โมรราเชตมตฺถํ, ยถา อหํ โน นิรยํ ปเตยฺย’’นฺติฯ

ตตฺถ ทตฺตุปญฺญตฺตญฺจาติ ทานญฺจ ทตฺตุปญฺญตฺตํ นาม กถํ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ กถํกโรติ กตรกมฺมํ กโรนฺโตฯ กินฺติกโรติ เกน การเณน กโรนฺโต อหํ นิรยํ น คจฺเฉยฺยํฯ อิตรานิ ตสฺเสว เววจนานิฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘สจาหํ อิมํ ปญฺหํ น กเถสฺสามิ, มนุสฺสโลโก ตุจฺโฉ วิย กโต ภวิสฺสติ, ตเถวสฺส ธมฺมิกานํ สมณพฺราหฺมณานํ อตฺถิภาวํ กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[155]

‘‘เย เกจิ อตฺถิ สมณา ปถพฺยา, กาสายวตฺถา อนคาริยา เต;

ปาโตว ปิณฺฑาย จรนฺติ กาเล, วิกาลจริยา วิรตา หิ สนฺโตฯ

[156]

‘‘เต ตตฺถ กาเลนุปสงฺกมิตฺวา, ปุจฺฉาหิ ยํ เต มนโส ปิยํ สิยา;

เต เต ปวกฺขนฺติ ยถาปชานํ, อิมสฺส โลกสฺส ปรสฺส จตฺถ’’นฺติฯ

ตตฺถ สนฺโตติ สนฺตปาปา ปณฺฑิตา ปจฺเจกพุทฺธาฯ ยถาปชานนฺติ เต ตุยฺหํ อตฺตโน ปชานนนิยาเมน วกฺขนฺติ, กงฺขํ เต ฉินฺทิตฺวา กเถสฺสนฺติฯ อิมสฺส โลกสฺส ปรสฺส จตฺถนฺติ อิมินา นาม กมฺเมน มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, อิมินา เทวโลเก, อิมินา นิรยาทีสูติ เอวํ อิมสฺส จ ปรสฺส จ โลกสฺส อตฺถํ อาจิกฺขิสฺสนฺติ, เต ปุจฺฉาติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา นิรยภเยน ตชฺเชสิฯ โส ปน ปูริตปารมี ปจฺเจกโพธิสตฺโต สูริยรสฺมิสมฺผสฺสํ โอโลเกตฺวา ฐิตํ ปริณตปทุมํ วิย ปริปากคตญาโณ วิจรติฯ โส ตสฺส ธมฺมกถํ สุณนฺโต ฐิตปเทเนว ฐิโต สงฺขาเร ปริคฺคณฺหิตฺวา ติลกฺขณํ สมฺมสนฺโต ปจฺเจกโพธิญาณํ ปฏิวิชฺฌิฯ ตสฺส ปฏิเวโธ จ มหาสตฺตสฺส ปาสโต โมกฺโข จ เอกกฺขเณเยว อโหสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ สพฺพกิเลเส ปทาเลตฺวา ภวปริยนฺเต ฐิโตว อุทานํ อุทานนฺโต คาถมาห –

[157]

‘‘ตจํว ชิณฺณํ อุรโค ปุราณํ, ปณฺฑูปลาสํ หริโต ทุโมว;

เอสปฺปหีโน มม ลุทฺทภาโว, ชหามหํ ลุทฺทกภาวมชฺชา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยถา ชิณฺณํ ปุราณํ ตจํ อุรโค ชหติ, ยถา จ หริโต สมฺปชฺชมานนีลปตฺโต ทุโม กตฺถจิ ฐิตํ ปณฺฑุปลาสํ ชหติ, เอวํ อหมฺปิ อชฺช ลุทฺทภาวํ ทารุณภาวํ ชหิตฺวา ฐิโต, โส ทานิ เอส ปหีโน มม ลุทฺทภาโว, สาธุ วต ชหามหํ ลุทฺทกภาวมชฺชาติฯ ชหามหนฺติ ปชหิํ อหนฺติ อตฺโถฯ

โส อิมํ อุทานํ อุทาเนตฺวา ‘‘อหํ ตาว สพฺพกิเลสพนฺธเนหิ มุตฺโต, นิเวสเน ปน เม พนฺธิตฺวา ฐปิตา พหู สกุณา อตฺถิ, เต กถํ โมเจสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มหาสตฺตํ ปุจฺฉิ – ‘‘โมรราช, นิเวสเน เม พหู สกุณา พทฺธา อตฺถิ, เต กถํ โมเจสฺสามี’’ติ? ปจฺเจกพุทฺธโตปิ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานญฺเญว อุปายปริคฺคหญาณํ มหนฺตตรํ โหติ, เตน นํ อาห ‘‘ยํ โว มคฺเคน กิเลเส ขณฺเฑตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ ปฏิวิทฺธํ, ตํ อารพฺภ สจฺจกิริยํ กโรถ, สกลชมฺพุทีเป พนฺธนคโต สตฺโต นาม น ภวิสฺสตี’’ติฯ โส โพธิสตฺเตน ทินฺนนยทฺวาเร ฐตฺวา สจฺจกิริยํ กโรนฺโต คาถมาห –

[158]

‘‘เย จาปิ เม สกุณา อตฺถิ พทฺธา, สตานิเนกานิ นิเวสนสฺมิํ;

เตสมฺปหํ ชีวิตมชฺช ทมฺมิ, โมกฺขญฺจ เต ปตฺตา สกํ นิเกต’’นฺติฯ

ตตฺถ โมกฺขญฺจ เต ปตฺตาติ สฺวาหํ โมกฺขํ ปตฺโต ปจฺเจกโพธิญาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิโต, เต สตฺเต ชีวิตทาเนน อนุกมฺปามิ, เอเตน สจฺเจนฯ สกํ นิเกตนฺติ สพฺเพปิ เต สตฺตา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คจฺฉนฺตูติ วทติฯ

อถสฺส สจฺจกิริยาสมกาลเมว สพฺเพ พนฺธนา มุจฺจิตฺวา ตุฏฺฐิรวํ รวนฺตา สกฏฺฐานเมว อคมิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ เตสํ เตสํ เคเหสุ พิฬาเล อาทิํ กตฺวา สกลชมฺพุทีเป พนฺธนคโต สตฺโต นาม นาโหสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา สีสํ ปรามสิฯ ตาวเทว คิหิลิงฺคํ อนฺตรธายิ, ปพฺพชิตลิงฺคํ ปาตุรโหสิฯ โส สฏฺฐิวสฺสิกตฺเถโร วิย อากปฺปสมฺปนฺโน อฏฺฐปริกฺขารธโร หุตฺวา ‘‘ตฺวเมว มม ปติฏฺฐา อโหสี’’ติ โมรราชสฺส อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ปทกฺขิณํ กตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิฯ โมรราชาปิ ยฏฺฐิอคฺคโต อุปฺปติตฺวา โคจรํ คเหตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คโตฯ อิทานิ ลุทฺทสฺส สตฺต วสฺสานิ ปาสหตฺถสฺส จริตฺวาปิ โมรราชานํ นิสฺสาย ทุกฺขา มุตฺตภาวํ ปกาเสนฺโต สตฺถา โอสานคาถมาห –

[159]

‘‘ลุทฺโท จรี ปาสหตฺโถ อรญฺเญ, พาเธตุ โมราธิปติํ ยสสฺสิํ;

พนฺธิตฺวา โมราธิปติํ ยสสฺสิํ, ทุกฺขา ส ปมุจฺจิ ยถาหํ ปมุตฺโต’’ติฯ

ตตฺถ พาเธตูติ มาเรตุํ, อยเมว วา ปาโฐฯ พนฺธิตฺวาติ พนฺธิตฺวา ฐิตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสํเวโค หุตฺวาติ อตฺโถฯ ยถาหนฺติ ยถา อหํ สยมฺภุญาเณน มุตฺโต, เอวเมว โสปิ มุตฺโตติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตทา โมรราชา อหเมว อโหสินฺติฯ

มหาโมรชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[492] 9. ตจฺฉสูกรชาตกวณฺณนา

ยเทสมานา วิจริมฺหาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว มหลฺลกตฺเถเร อารพฺภ กเถสิฯ มหาโกสโล กิร รญฺโญ พิมฺพิสารสฺส ธีตรํ เทนฺโต ธีตุ นฺหานียมูลตฺถาย กาสิคามํ อทาสิฯ ปเสนทิ ราชา อชาตสตฺตุนา ปิตริ มาริเต ตํ คามํ อจฺฉินฺทิฯ เตสุ ตสฺสตฺถาย ยุชฺฌนฺเตสุ ปฐมํ อชาตสตฺตุสฺส ชโย อโหสิฯ โกสลราชา ปราชยปฺปตฺโต อมจฺเจ ปุจฺฉิ ‘‘เกน นุ โข อุปาเยน อชาตสตฺตุํ คณฺเหยฺยามา’’ติฯ มหาราช, ภิกฺขู นาม มนฺตกุสลา โหนฺติ, จรปุริเส เปเสตฺวา วิหาเร ภิกฺขูนํ กถํ ปริคฺคณฺหิตุํ วฏฺฏตีติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ‘‘เอถ, ตุมฺเห วิหารํ คนฺตฺวา ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา ภทนฺตานํ กถํ ปริคฺคณฺหถา’’ติ จรปุริเส ปโยเชสิฯ เชตวเนปิ พหู ราชปุริสา ปพฺพชิตา โหนฺติฯ เตสุ ทฺเว มหลฺลกตฺเถรา วิหารปจฺจนฺเต ปณฺณสาลายํ วสนฺติ, เอโก ธนุคฺคหติสฺสตฺเถโร นาม, เอโก มนฺติทตฺตตฺเถโร นามฯ เต สพฺพรตฺติํ สุปิตฺวา ปจฺจูสกาเล ปพุชฺฌิํสุฯ

เตสุ ธนุคฺคหติสฺสตฺเถโร อคฺคิํ ชาเลตฺวา อาห ‘‘ภนฺเต, มนฺติทตฺตตฺเถรา’’ติฯ ‘‘กิํ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘นิทฺทายถ ตุมฺเห’’ติฯ ‘‘น นิทฺทายามิ, กิํ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ภนฺเต, ลาลโก วตายํ โกสลราชา จาฏิมตฺตโภชนเมว ภุญฺชิตุํ ชานาตี’’ติฯ ‘‘อถ กิํ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อตฺตโน กุจฺฉิมฺหิ ปาณกมตฺเตน อชาตสตฺตุนา ปราชิโต ราชา’’ติฯ ‘‘กินฺติ ปน ภนฺเต กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘ภนฺเต, มนฺติทตฺตตฺเถร ยุทฺธํ นาม สกฏพฺยูหจกฺกพฺยูหปทุมพฺยูหวเสน ติวิธํฯ เตสุ ภาคิเนยฺยํ อชาตสตฺตุํ คณฺหนฺเตน สกฏพฺยูหํ กตฺวา คณฺหิตุํ วฏฺฏติ, อสุกสฺมิํ นาม ปพฺพตกณฺเณ ทฺวีสุ ปสฺเสสุ สูรปุริเส ฐเปตฺวา ปุรโต พลํ ทสฺเสตฺวา อนฺโต ปวิฏฺฐภาวํ ญตฺวา นทิตฺวา วคฺคิตฺวา กุมิเน ปวิฏฺฐมจฺฉํ วิย อนฺโตมุฏฺฐิยํ กตฺวาว นํ คเหตุํ สกฺกา’’ติฯ

ปโยชิตปุริสา ตํ กถํ สุตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา มหติยา เสนาย คนฺตฺวา ตถา กตฺวา อชาตสตฺตุํ คเหตฺวา สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธิตฺวา กติปาหํ นิมฺมทํ กตฺวา ‘‘ปุน เอวรูปํ มา กรี’’ติ อสฺสาเสตฺวา โมเจตฺวา ธีตรํ วชิรกุมาริํ นาม ตสฺส ทตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน วิสฺสชฺเชสิฯ ‘‘โกสลรญฺญา ธนุคฺคหติสฺสตฺเถรสฺส สํวิธาเนน อชาตสตฺตุ คหิโต’’ติ ภิกฺขูนํ อนฺตเร กถา สมุฏฺฐหิ, ธมฺมสภายมฺปิ ตเมว กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ธนุคฺคหติสฺโส ยุทฺธสํวิธาเน เฉโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสินครสฺส ทฺวารคามวาสี เอโก วฑฺฒกี ทารุอตฺถาย อรญฺญํ คนฺตฺวา อาวาเฏ ปติตํ เอกํ สูกรโปตกํ ทิสฺวา อาเนตฺวา ‘‘ตจฺฉสูกโร’’ติสฺส นามํ กตฺวา โปเสสิฯ โส ตสฺส อุปการโก อโหสิฯ ตุณฺเฑน รุกฺเข ปริวตฺเตตฺวา เทติ, ทาฐาย เวเฐตฺวา กาฬสุตฺตํ กฑฺฒติ, มุเขน ฑํสิตฺวา วาสินิขาทนมุคฺคเร อาหรติฯ โส วุฑฺฒิปฺปตฺโต มหาพโล มหาสรีโร อโหสิฯ อถ วฑฺฒกี ตสฺมิํ ปุตฺตเปมํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา ‘‘อิมํ อิธ วสนฺตํ โกจิเทว หิํเสยฺยา’’ติ อรญฺเญ วิสฺสชฺเชสิฯ

โส จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมสฺมิํ อรญฺเญ เอกโกว วสิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ญาตเก ปริเยสิตฺวา เตหิ ปริวุโต วสิสฺสามี’’ติฯ โส วนฆฏาย สูกเร ปริเยสนฺโต พหู สูกเร ทิสฺวา ตุสฺสิตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[160]

‘‘ยเทสมานา วิจริมฺห, ปพฺพตานิ วนานิ จ;

อนฺเวสํ วิจริํ ญาตี, เตเม อธิคตา มยาฯ

[161]

‘‘พหุญฺจิทํ มูลผลํ, ภกฺโข จายํ อนปฺปโก;

รมฺมา จิมา คิรีนชฺโช, ผาสุวาโส ภวิสฺสติฯ

[162]

‘‘อิเธวาหํ วสิสฺสามิ, สห สพฺเพหิ ญาติภิ;

อปฺโปสฺสุกฺโก นิราสงฺกี, อโสโก อกุโตภโย’’ติฯ

ตตฺถ ยเทสมานาติ ยํ ญาติคณํ ปริเยสนฺตา มยํ วิจริมฺหฯ อนฺเวสนฺติ จิรํ วต อนฺเวสนฺโต วิจริํฯ เตเมติ เต อิเมฯ ภกฺโขติ สฺเวว วนมูลผลสงฺขาโต ภกฺโขฯ อปฺโปสฺสุกฺโกติ อนุสฺสุกฺโก หุตฺวาฯ

สูกรา ตสฺส วจนํ สุตฺวา จตุตฺถํ คาถมาหํสุ –

[163]

‘‘อญฺญมฺปิ เลณํ ปริเยส, สตฺตุ โน อิธ วิชฺชติ;

โส ตจฺฉ สูกเร หนฺติ, อิธาคนฺตฺวา วรํ วร’’นฺติฯ

ตตฺถ ตจฺฉาติ ตํ นาเมนาลปนฺติฯ วรํ วรนฺติ สูกเร หนนฺโต ถูลมํสํ วรํ วรญฺเญว หนติฯ

อิโต ปรํ อุตฺตานสมฺพนฺธคาถา ปาฬินเยน เวทิตพฺพา –

[164]

‘‘โก นุมฺหากํ อิธ สตฺตุ, โก ญาตี สุสมาคเต;

ทุปฺปธํเส ปธํเสติ, ตํ เม อกฺขาถ ปุจฺฉิตาฯ

[165]

‘‘อุทฺธคฺคราชี มิคราชา, พลี ทาฐาวุโธ มิโค;

โส ตจฺฉ สูกเร หนฺติ, อิธาคนฺตฺวา วรํ วรํฯ

[166]

‘‘น โน ทาฐา น วิชฺชนฺติ, พลํ กาเย สโมหิตํ;

สพฺเพ สมคฺคา หุตฺวาน, วสํ กาหาม เอกกํฯ

[167]

‘‘หทยงฺคมํ กณฺณสุขํ, วาจํ ภาสสิ ตจฺฉก;

โยปิ ยุทฺเธ ปลาเยยฺย, ตมฺปิ ปจฺฉา หนามเส’’ติฯ

ตตฺถ โก นุมฺหากนฺติ อหํ ตุมฺเห ทิสฺวาว ‘‘อิเม สูกรา อปฺปมํสโลหิตา, ภเยน เนสํ ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตสิํ, ตสฺมา เม อาจิกฺขถ, โก นุ อมฺหากํ อิธ สตฺตุฯ อุทฺธคฺคราชีติ อุทฺธคฺคาหิ สรีรราชีหิ สมนฺนาคโตฯ พฺยคฺฆํ สนฺธาเยวมาหํสุฯ โยปีติ โย อมฺหากํ อนฺตเร เอโกปิ ปลายิสฺสติ, ตมฺปิ มยํ ปจฺฉา หนิสฺสามาติฯ

ตจฺฉสูกโร สพฺเพ สูกเร เอกจิตฺเต กตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘กาย เวลาย พฺยคฺโฆ อาคมิสฺสตี’’ติฯ อชฺช ปาโตว เอกํ คเหตฺวา คโต, สฺเว ปาโตว อาคมิสฺสตีติฯ โส ยุทฺธกุสโล ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน ฐิเตน สกฺกา เชตุ’’นฺติ ภูมิสีสํ ปชานาติ, ตสฺมา เอกํ ปเทสํ สลฺลกฺเขตฺวา รตฺติเมว สูกเร โคจรํ คาหาเปตฺวา พลวปจฺจูสโต ปฏฺฐาย ‘‘ยุทฺธํ นาม สกฏพฺยูหาทิวเสน ติวิธํ โหตี’’ติ วตฺวา ปทุมพฺยูหํ สํวิทหติฯ มชฺเฌ ฐาเน ขีรปิวเก สูกรโปตเก ฐเปสิฯ เต ปริวาเรตฺวา เตสํ มาตโร, ตา ปริวาเรตฺวา วญฺฌา สูกริโย, ตาสํ อนนฺตรา สูกรโปตเก, เตสํ อนนฺตรา มกุลทาเฐ ตรุณสูกเร, เตสํ อนนฺตรา มหาทาเฐ, เตสํ อนนฺตรา ชิณฺณสูกเร, ตโต ตตฺถ ตตฺถ ทสวคฺคํ วีสติวคฺคํ ติํสวคฺคญฺจ กตฺวา พลคุมฺพํ ฐเปสิฯ อตฺตโน อตฺถาย เอกํ อาวาฏํ, พฺยคฺฆสฺส ปตนตฺถาย เอกํ สุปฺปสณฺฐานํ ปพฺภารํ กตฺวา ขณาเปสิฯ ทฺวินฺนํ อาวาฏานํ อนฺตเร อตฺตโน วสนตฺถาย ปีฐกํ กาเรสิฯ โส ถามสมฺปนฺเน โยธสูกเร คเหตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน สูกเร อสฺสาเสนฺโต วิจริฯ ตสฺเสวํ กโรนฺตสฺเสว สูริโย อุคฺคจฺฉติฯ

อถ พฺยคฺฆราชา กูฏชฏิลสฺส อสฺสมปทา นิกฺขมิตฺวา ปพฺพตตเล อฏฺฐาสิฯ ตํ ทิสฺวา สูกรา ‘‘อาคโต โน ภนฺเต เวรี’’ติ วทิํสุฯ มา ภายถ, ยํ ยํ เอส กโรติ, ตํ สพฺพํ สริกฺขา หุตฺวา กโรถาติฯ พฺยคฺโฆ สรีรํ วิธุนิตฺวา โอสกฺกนฺโต วิย ปสฺสาวมกาสิ, สูกราปิ ตเถว กริํสุฯ พฺยคฺโฆ สูกเร โอโลเกตฺวา มหานทํ นทิ, เตปิ ตเถว กริํสุฯ

โส เตสํ กิริยํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘น อิเม ปุพฺพสทิสา, อชฺช มยฺหํ ปฏิสตฺตุโน หุตฺวา วคฺควคฺคา ฐิตา, สํวิทหโก เนสํ เสนานายโกปิ อตฺถิ, อชฺช มยา เอเตสํ สนฺติกํ คนฺตุํ น วฏฺฏตี’’ติ มรณภยตชฺชิโต นิวตฺติตฺวา กูฏชฏิลสฺส สนฺติกํ คโตฯ อถ นํ โส ตุจฺฉหตฺถํ ทิสฺวา นวมํ คาถมาห –

[168]

‘‘ปาณาติปาตา วิรโต นุ อชฺช, อภยํ นุ เต สพฺพภูเตสุ ทินฺนํ;

ทาฐา นุ เต มิควธาย น สนฺติ, โย สงฺฆปตฺโต กปโณว ฌายสี’’ติฯ

ตตฺถ สงฺฆปตฺโตติ โย ตฺวํ สูกรสงฺฆปตฺโต หุตฺวา กิญฺจิ โคจรํ อลภิตฺวา กปโณ วิย ฌายสีติฯ

อถ พฺยคฺโฆ ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[169]

‘‘น เม ทาฐา น วิชฺชนฺติ, พลํ กาเย สโมหิตํ;

ญาตี จ ทิสฺวาน สามคฺคี เอกโต, ตสฺมา จ ฌายามิ วนมฺหิ เอกโกฯ

[170]

‘‘อิมสฺสุทํ ยนฺติ ทิโสทิสํ ปุเร, ภยฏฺฏิตา เลณคเวสิโน ปุถุ;

เต ทานิ สงฺคมฺม วสนฺติ เอกโต, ยตฺถฏฺฐิตา ทุปฺปสหชฺช เต มยาฯ

[171]

‘‘ปริณายกสมฺปนฺนา , สหิตา เอกวาทิโน;

เต มํ สมคฺคา หิํเสยฺยุํ, ตสฺมา เนสํ น ปตฺถเย’’ติฯ

ตตฺถ สามคฺคี เอกโตติ สหิตา หุตฺวา เอกโต ฐิเตฯ อิมสฺสุทนฺติ อิเม สุทํ มยา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลกิตมตฺตาว ปุพฺเพ ทิโสทิสํ คจฺฉนฺติฯ ปุถูติ วิสุํ วิสุํฯ ยตฺถฏฺฐิตาติ ยสฺมิํ ภูมิภาเค ฐิตาฯ ปริณายกสมฺปนฺนาติ เสนานายเกน สมฺปนฺนาฯ ตสฺมา เนสํ น ปตฺถเยติ เตน การเณน เอเตสํ น ปตฺเถมิฯ

ตํ สุตฺวา กูฏชฏิโล ตสฺส อุสฺสาหํ ชนยนฺโต คาถมาห –

[172]

‘‘เอโกว อินฺโท อสุเร ชินาติ, เอโกว เสโน หนฺติ ทิเช ปสยฺห;

เอโกว พฺยคฺโฆ มิคสงฺฆปตฺโต, วรํ วรํ หนฺติ พลญฺหิ ตาทิส’’นฺติฯ

ตตฺถ มิคสงฺฆปตฺโตติ มิคคณปตฺโต หุตฺวา วรํ วรํ มิคํ หนฺติฯ พลญฺหิ ตาทิสนฺติ ตาทิสญฺหิ ตสฺส พลํฯ

อถ พฺยคฺโฆ คาถมาห –

[173]

‘‘น เหว อินฺโท น เสโน, นปิ พฺยคฺโฆ มิคาธิโป;

สมคฺเค สหิเต ญาตี, น พฺยคฺเฆ กุรุเต วเส’’ติฯ

ตตฺถ พฺยคฺเฆติ พฺยคฺฆสทิเส หุตฺวา สรีรวิธูนนาทีนิ กตฺวา ฐิเต วเส น กุรุเต, อตฺตโน วเส วตฺตาเปตุํ น สกฺโกตีติ อตฺโถฯ

ปุน ชฏิโล ตํ อุสฺสาเหนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[174]

‘‘กุมฺภีลกา สกุณกา, สงฺฆิโน คณจาริโน;

สมฺโมทมานา เอกชฺฌํ, อุปฺปตนฺติ ฑยนฺติ จฯ

[175]

‘‘เตสญฺจ ฑยมานานํ, เอเกตฺถ อปสกฺกติ;

ตญฺจ เสโน นิตาเฬติ, เวยฺยคฺฆิเยว สา คตี’’ติฯ

ตตฺถ กุมฺภีลกาติ เอวํนามกา ขุทฺทกสกุณาฯ อุปฺปตนฺตีติ โคจรํ จรนฺตา อุปฺปตนฺติฯ ฑยนฺติ จาติ โคจรํ คเหตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺติฯ เอเกตฺถ อปสกฺกตีติ เอโก เอเตสุ โอสกฺกิตฺวา วา เอกปสฺเสน วา วิสุํ คจฺฉติฯ นิตาเฬตีติ ปหริตฺวา คณฺหาติฯ เวยฺยคฺฆิเยว สา คตีติ พฺยคฺฆานํ เอสาติ เวยฺยคฺฆิ, สมคฺคานํ คจฺฉนฺตานมฺปิ เอสา เอวรูปา คติ พฺยคฺฆานํ คติเยว นาม โหติฯ น หิ สกฺกา สพฺเพหิ เอกโตว คนฺตุํ, ตสฺมา โย เอวํ ตตฺถ เอโก คจฺฉติ, ตํ คณฺหาติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘พฺยคฺฆราช ตฺวํ อตฺตโน พลํ น ชานาสิ, มา ภายิ, เกวลํ ตฺวํ นทิตฺวา ปกฺขนฺท, ทฺเว เอกโต คจฺฉนฺตา นาม น ภวิสฺสนฺตี’’ติ อุสฺสาเหสิ ฯ โส ตถา อกาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[176]

‘‘อุสฺสาหิโต ชฏิเลน, ลุทฺเทนามิสจกฺขุนา;

ทาฐี ทาฐีสุ ปกฺขนฺติ, มญฺญมาโน ยถา ปุเร’’ติฯ

ตตฺถ ทาฐีติ สยํ ทาฐาวุโธ อิตเรสุ ทาฐาวุเธสุ ปกฺขนฺทิฯ ยถา ปุเรติ ยถา ปุพฺเพ มญฺญติ, ตเถว มญฺญมาโนฯ

โส กิร คนฺตฺวา ปพฺพตตเล ตาว อฏฺฐาสิฯ สูกรา ‘‘ปุนาคโต สามิ, โจโร’’ติ ตจฺฉสฺส อาโรเจสุํฯ โส ‘‘มา ภายถา’’ติ เต อสฺสาเสตฺวา อุฏฺฐาย ทฺวินฺนํ อาวาฏานํ อนฺตเร ปีฐกาย อฏฺฐาสิฯ พฺยคฺโฆ เวคํ ชเนตฺวา ตจฺฉสูกรํ สนฺธาย ปกฺขนฺทิฯ ตจฺฉสูกโร ปริวตฺติตฺวา ปจฺฉามุโข ปุริมอาวาเฏ ปติฯ พฺยคฺโฆ จ เวคํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต คนฺตฺวา สุปฺปปพฺภาเร อาวาเฏ ปติตฺวา ปุญฺชกิโตว อฏฺฐาสิฯ ตจฺฉสูกโร เวเคน อุฏฺฐาย ตสฺส อนฺตรสตฺถิมฺหิ ทาฐํ โอตาเรตฺวา ยาว หทยา ผาเลตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา มุเขน ฑํสิตฺวา พหิอาวาเฏ ปาเตตฺวา ‘‘คณฺหถิมํ ทาส’’นฺติ อาหฯ ปฐมาคตา เอกวารเมว ตุณฺโฑตารณมตฺตํ ลภิํสุ, ปจฺฉา อาคตา อลภิตฺวา ‘‘พฺยคฺฆมํสํ นาม กีทิส’’นฺติ วทิํสุฯ ตจฺฉสูกโร อาวาฏา อุตฺตริตฺวา สูกเร โอโลเกตฺวา ‘‘กิํ นุ โข น ตุสฺสถา’’ติ อาหฯ ‘‘สามิ, เอโก ตาว พฺยคฺโฆ คหิโต, อญฺโญ ปเนโก ทสพฺยคฺฆคฺฆนโก อตฺถี’’ติ? ‘‘โก นาเมโส’’ติ? ‘‘พฺยคฺเฆน อาภตาภตมํสํ ขาทโก กูฏชฏิโล’’ติฯ ‘‘เตน หิ เอถ, คณฺหิสฺสาม น’’นฺติ เตหิ สทฺธิํ เวเคน ปกฺขนฺทิฯ

ชฏิโล ‘‘พฺยคฺโฆ จิรายตี’’ติ ตสฺส อาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺโต พหู สูกเร อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘อิเม พฺยคฺฆํ มาเรตฺวา มม มารณตฺถาย อาคจฺฉนฺติ มญฺเญ’’ติ ปลายิตฺวา เอกํ อุทุมฺพรรุกฺขํ อภิรุหิฯ สูกรา ‘‘เอส รุกฺขํ อารุฬฺโห’’ติ วทิํสุฯ ‘‘กิํ รุกฺข’’นฺติฯ ‘‘อุทุมฺพรรุกฺข’’นฺติฯ

‘‘เตน หิ มา จินฺตยิตฺถ, อิทานิ นํ คณฺหิสฺสามา’’ติ ตรุณสูกเร ปกฺโกสิตฺวา รุกฺขมูลตา ปํสุํ อปพฺยูหาเปสิ, สูกรีหิ มุขปูรํ อุทกํ อาหราเปสิ, มหาทาฐสูกเรหิ สมนฺตา มูลานิ ฉินฺทาเปสิฯ เอกํ อุชุกํ โอติณฺณมูลเมว อฏฺฐาสิฯ ตโต เสสสูกเร ‘‘ตุมฺเห อเปถา’’ติ อุสฺสาเรตฺวา ชณฺณุเกหิ ปติฏฺฐหิตฺวา ทาฐาย มูลํ ปหริ, ผรสุนา ปหฏํ วิย ฉิชฺชิตฺวา คตํฯ รุกฺโข ปริวตฺติตฺวา ปติฯ ตํ กูฏชฏิลํ ปตนฺตเมว สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มํสํ ภกฺเขสุํฯ ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา รุกฺขเทวตา คาถมาห –

[177]

‘‘สาธุ สมฺพหุลา ญาตี, อปิ รุกฺขา อรญฺญชา;

สูกเรหิ สมคฺเคหิ, พฺยคฺโฆ เอกายเน หโต’’ติฯ

ตตฺถ เอกายเน หโตติ เอกคมนสฺมิํเยว หโตฯ

อุภินฺนํ ปน เนสํ หตภาวํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อิตรํ คาถมาห –

[178]

‘‘พฺราหฺมณญฺเจว พฺยคฺฆญฺจ, อุโภ หนฺตฺวาน สูกรา;

อานนฺทิโน ปมุทิตา, มหานาทํ ปนาทิสุ’’นฺติฯ

ปุน ตจฺฉสูกโร เต ปุจฺฉิ ‘‘อญฺเญปิ โว อมิตฺตา อตฺถี’’ติ? สูกรา ‘‘นตฺถิ, สามี’’ติ วตฺวา ‘‘ตํ อภิสิญฺจิตฺวา ราชานํ กริสฺสามา’’ติ อุทกํ ปริเยสนฺตา ชฏิลสฺส ปานียสงฺขํ ทิสฺวา ตํ ทกฺขิณาวฏฺฏํ สงฺขรตนํ ปูเรตฺวา อุทกํ อภิหริตฺวา ตจฺฉสูกรํ อุทุมฺพรรุกฺขมูเลเยว อภิสิญฺจิํสุฯ อภิเสกอุทกํ อาสิตฺตํ, สูกริเมวสฺส อคฺคมเหสิํ กริํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย อุทุมฺพรภทฺทปีเฐ นิสีทาเปตฺวา ทกฺขิณาวฏฺฏสงฺเขน อภิเสกกรณํ ปวตฺตํฯ ตมฺปิ อตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา โอสานคาถมาห –

[179]

‘‘เต สุ อุทุมฺพรมูลสฺมิํ, สูกรา สุสมาคตา;

ตจฺฉกํ อภิสิญฺจิํสุ, ตฺวํ โน ราชาสิ อิสฺสโร’’ติฯ

ตตฺถ เต สูติ เต สูกรา, สุ-กาโร นิปาตมตฺตํฯ อุทุมฺพรมูลสฺมินฺติ อุทุมฺพรสฺส มูเลฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ธนุคฺคหติสฺสตฺเถโร ยุทฺธสํวิทหเน เฉโกเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏชฏิโล เทวทตฺโต อโหสิ, ตจฺฉสูกโร ธนุคฺคหติสฺโส, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ตจฺฉสูกรชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[493] 10. มหาวาณิชชาตกวณฺณนา

วาณิชา สมิติํ กตฺวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาวตฺถิวาสิโน วาณิเช อารพฺภ กเถสิฯ เต กิร โวหารตฺถาย คจฺฉนฺตา สตฺถุ มหาทานํ ทตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาย ‘‘ภนฺเต, สเจ อโรคา อาคมิสฺสาม, ปุน ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทิสฺสามา’’ติ วตฺวา ปญฺจมตฺเตหิ สกฏสเตหิ นิกฺขมิตฺวา กนฺตารํ ปตฺวา มคฺคํ อสลฺลกฺเขตฺวา มคฺคมูฬฺหา นิรุทเก นิราหาเร อรญฺเญ วิจรนฺตา เอกํ นาคปริคฺคหิตํ นิคฺโรธรุกฺขํ ทิสฺวา สกฏานิ โมเจตฺวา รุกฺขมูเล นิสีทิํสุฯ เต ตสฺส อุทกตินฺตานิ วิย นีลานิ สินิทฺธานิ ปตฺตานิ อุทกปุณฺณา วิย จ สาขา ทิสฺวา จินฺตยิํสุ ‘‘อิมสฺมิํ รุกฺเข อุทกํ สญฺจรนฺตํ วิย ปญฺญายติ, อิมสฺส ปุริมสาขํ ฉินฺทาม, ปานียํ โน ทสฺสตี’’ติฯ อเถโก รุกฺขํ อภิรุหิตฺวา สาขํ ฉินฺทิ, ตโต ตาลกฺขนฺธปฺปมาณา อุทกธารา ปวตฺติฯ เต ตตฺถ นฺหตฺวา ปิวิตฺวา จ ทกฺขิณสาขํ ฉินฺทิํสุ, ตโต นานคฺครสโภชนํ นิกฺขมิฯ ตํ ภุญฺชิตฺวา ปจฺฉิมสาขํ ฉินฺทิํสุ, ตโต อลงฺกตอิตฺถิโย นิกฺขมิํสุฯ ตาหิ สทฺธิํ อภิรมิตฺวา อุตฺตรสาขํ ฉินฺทิํสุ, ตโต สตฺต รตนานิ นิกฺขมิํสุฯ ตานิ คเหตฺวา ปญฺจ สกฏสตานิ ปูเรตฺวา สาวตฺถิํ ปจฺจาคนฺตฺวา ธนํ โคเปตฺวา คนฺธมาลาทิหตฺถา เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ธมฺมกถํ สุตฺวา นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส มหาทานํ ทตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิํ ทาเน อมฺหากํ ธนทายิกาย รุกฺขเทวตาย ปตฺติํ เทมา’’ติ ปตฺติํ อทํสุฯ สตฺถา นิฏฺฐิตภตฺตกิจฺโจ ‘‘กตรรุกฺขเทวตาย ปตฺติํ เทถา’’ติ ปุจฺฉิฯ วาณิชา นิคฺโรธรุกฺเข ธนสฺส ลทฺธาการํ ตถาคตสฺสาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘ตุมฺเห ตาว มตฺตญฺญุตาย ตณฺหาวสิกา อหุตฺวา ธนํ ลภิตฺถ, ปุพฺเพ ปน อมตฺตญฺญุตาย ตณฺหาวสิกา ธนญฺจ ชีวิตญฺจ วิชหิํสู’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสินคเร ตเทว ปน กนฺตารํ สฺเวว นิคฺโรโธฯ วาณิชา มคฺคมูฬฺหา หุตฺวา ตเมว นิคฺโรธํ ปสฺสิํสุฯ ตมตฺถํ สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา กเถนฺโต อิมา คาถา อาห –

[180]

‘‘วาณิชา สมิติํ กตฺวา, นานารฏฺฐโต อาคตา;

ธนาหรา ปกฺกมิํสุ, เอกํ กตฺวาน คามณิํฯ

[181]

‘‘เต ตํ กนฺตารมาคมฺม, อปฺปภกฺขํ อโนทกํ;

มหานิคฺโรธมทฺทกฺขุํ, สีตจฺฉายํ มโนรมํฯ

[182]

‘‘เต จ ตตฺถ นิสีทิตฺวา, ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายยา;

วาณิชา สมจินฺเตสุํ, พาลา โมเหน ปารุตาฯ

[183]

‘‘อลฺลายเต อยํ รุกฺโข, อปิ วารีว สนฺทติ;

อิงฺฆสฺส ปุริมํ สาขํ, มยํ ฉินฺทาม วาณิชาฯ

[184]

‘‘สา จ ฉินฺนาว ปคฺฆริ, อจฺฉํ วาริํ อนาวิลํ;

เต ตตฺถ นฺหตฺวา ปิวิตฺวา, ยาวติจฺฉิํสุ วาณิชาฯ

[185]

‘‘ทุติยํ สมจินฺเตสุํ, พาลา โมเหน ปารุตา;

อิงฺฆสฺส ทกฺขิณํ สาขํ, มยํ ฉินฺทาม วาณิชาฯ

[186]

‘‘สา จ ฉินฺนาว ปคฺฆริ, สาลิมํโสทนํ พหุํ;

อปฺโปทวณฺเณ กุมฺมาเส, สิงฺคิํ วิทลสูปิโยฯ

[187]

‘‘เต ตตฺถ ภุตฺวา ขาทิตฺวา, ยาวติจฺฉิํสุ วาณิชา;

ตติยํ สมจินฺเตสุํ, พาลา โมเหน ปารุตา;

อิงฺฆสฺส ปจฺฉิมํ สาขํ, มยํ ฉินฺทาม วาณิชาฯ

[188]

‘‘สา จ ฉินฺนาว ปคฺฆริ, นาริโย สมลงฺกตา;

วิจิตฺรวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลาฯ

[189]

‘‘อปิ สุ วาณิชา เอกา, นาริโย ปณฺณวีสติ;

สมนฺตา ปริวาริํสุ, ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายยา;

เต ตาหิ ปริจาเรตฺวา, ยาวติจฺฉิํสุ วาณิชาฯ

[190]

‘‘จตุตฺถํ สมจินฺเตสุํ, พาลา โมเหน ปารุตา;

อิงฺฆสฺส อุตฺตรํ สาขํ, มยํ ฉินฺทาม วาณิชาฯ

[191]

‘‘สา จ ฉินฺนาว ปคฺฆริ, มุตฺตา เวฬุริยา พหู;

รชตํ ชาตรูปญฺจ, กุตฺติโย ปฏิยานิ จฯ

[192]

‘‘กาสิกานิ จ วตฺถานิ, อุทฺทิยานิ จ กมฺพลา;

เต ตตฺถ ภาเร พนฺธิตฺวา, ยาวติจฺฉิํสุ วาณิชาฯ

[193]

‘‘ปญฺจมํ สมจินฺเตสุํ, พาลา โมเหน ปารุตา;

อิงฺฆสฺส มูลํ ฉินฺทาม, อปิ ภิยฺโย ลภามเสฯ

[194]

‘‘อถุฏฺฐหิ สตฺถวาโห, ยาจมาโน กตญฺชลี;

นิคฺโรโธ กิํ ปรชฺฌติ, วาณิชา ภทฺทมตฺถุ เตฯ

[195]

‘‘วาริทา ปุริมา สาขา, อนฺนปานญฺจ ทกฺขิณา;

นาริทา ปจฺฉิมา สาขา, สพฺพกาเม จ อุตฺตรา;

นิคฺโรโธ กิํ ปรชฺฌติ, วาณิชา ภทฺทมตฺถุ เตฯ

[196]

‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;

น ตสฺส สาขํ ภญฺเชยฺย, มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโกฯ

[197]

‘‘เต จ ตสฺสานาทิยิตฺวา, เอกสฺส วจนํ พหู;

นิสิตาหิ กุฐารีหิ, มูลโต นํ อุปกฺกมุ’’นฺติฯ

ตตฺถ สมิติํ กตฺวาติ พาราณสิยํ สมาคมํ กตฺวา, พหู เอกโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ ปกฺกมิํสูติ ปญฺจหิ สกฏสเตหิ พาราณเสยฺยกํ ภณฺฑํ อาทาย ปกฺกมิํสุฯ คามณินฺติ เอกํ ปญฺญวนฺตตรํ สตฺถวาหํ กตฺวา ฉายยาติ ฉายายฯ อลฺลายเตติ อุทกภริโต วิย อลฺโล หุตฺวา ปญฺญายติฯ ฉินฺนาว ปคฺฆรีติ เอโก รุกฺขาโรหนกุสโล อภิรุหิตฺวา ตํ ฉินฺทิ, สา ฉินฺนมตฺตาว ปคฺฆรีติ ทสฺเสติฯ ปรโตปิ เอเสว นโยฯ

อปฺโปทวณฺเณ กุมฺมาเสติ อปฺโปทกปายาสสทิเส กุมฺมาเสฯ สิงฺคินฺติ สิงฺคิเวราทิกํ อุตฺตริภงฺคํฯ วิทลสูปิโยติ มุคฺคสูปาทโยฯ วาณิชา เอกาติ เอเกกสฺส วาณิชสฺส ยตฺตกา วาณิชา , เตสุ เอเกกสฺส เอเกกาว, สตฺถวาหสฺส ปน สนฺติเก ปญฺจวีสตีติ อตฺโถฯ ปริวาริํสูติ ปริวาเรสุํฯ ตาหิ ปน สทฺธิํเยว นาคานุภาเวน สาณิวิตานสยนาทีนิ ปคฺฆริํสุฯ

กุตฺติโยติ หตฺถตฺถราทโยฯ ปฏิยานิจาติ อุณฺณามยปจฺจตฺถรณานิฯ ‘‘เสตกมฺพลานี’’ติปิ วทนฺติเยวฯ อุทฺทิยานิ จ กมฺพลาติ อุทฺทิยานิ นาม กมฺพลา อตฺถิฯ เต ตตฺถ ภาเร พนฺธิตฺวาติ ยาวตกํ อิจฺฉิํสุ, ตาวตกํ คเหตฺวา ปญฺจ สกฏสตานิ ปูเรตฺวาติ อตฺโถฯ วาณิชา ภทฺทมตฺถุ เตติ เอเกกํ วาณิชํ อาลปนฺโต ‘‘ภทฺทํ เต อตฺถู’’ติ อาหฯ อนฺนปานญฺจาติ อนฺนญฺจ ปานญฺจ อทาสิฯ สพฺพกาเม จาติ สพฺพกาเม จ อทาสิฯ มิตฺตทุพฺโภ หีติ มิตฺตานํ ทุพฺภนปุริโส หิ ปาปโก ลามโก นามฯ อนาทิยิตฺวาติ ตสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวาฯ อุปกฺกมุนฺติ โมหาว ฉินฺทิตุํ อารภิํสุฯ

อถ เน ฉินฺทนตฺถาย รุกฺขํ อุปคเต ทิสฺวา นาคราชา จินฺเตสิ ‘‘อหํ เอเตสํ ปิปาสิตานํ ปานียํ ทาเปสิํ, ตโต ทิพฺพโภชนํ, ตโต สยนาทีนิ เจว ปริจาริกา จ นาริโย, ตโต ปญฺจสตสกฏปูรํ รตนํ, อิทานิ ปนิเม ‘‘รุกฺขํ มูลโต ฉินฺทิสฺสามา’ติ วทนฺติ, อติวิย ลุทฺธา อิเม, ฐเปตฺวา สตฺถวาหํ อวเสเส มาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส ‘‘เอตฺตกา สนฺนทฺธโยธา นิกฺขมนฺตุ, เอตฺตกา ธนุคฺคหา, เอตฺตกา วมฺมิโน’’ติ เสนํ วิจาเรสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา คาถมาห –

[198]

‘‘ตโต นาคา นิกฺขมิํสุ, สนฺนทฺธา ปณฺณวีสติ;

ธนุคฺคหานํ ติสตา, ฉสหสฺสา จ วมฺมิโน’’ติฯ

ตตฺถ สนฺนทฺธาติ สุวณฺณรชตาทิวมฺมกวจิกาฯ ธนุคฺคหานํ ติสตาติ เมณฺฑวิสาณธนุคฺคหานํ ตีณิ สตานิฯ วมฺมิโนติ เขฏกผลกหตฺถา ฉสหสฺสาฯ

[199]

‘‘เอเต หนถ พนฺธถ, มา โว มุญฺจิตฺถ ชีวิตํ;

ฐเปตฺวา สตฺถวาหํว, สพฺเพ ภสฺมํ กโรถ เน’’ติฯ – อยํ นาคราเชน วุตฺตคาถา;

ตตฺถ มา โว มุญฺจิตฺถ ชีวิตนฺติ กสฺสจิ เอกสฺสปิ ชีวิตํ มา มุญฺจิตฺถฯ

นาคา ตถา กตฺวา อตฺถรณาทีนิ ปญฺจสุ สกฏสเตสุ อาโรเปตฺวา สตฺถวาหํ คเหตฺวา สยํ ตานิ สกฏานิ ปาเชนฺตา พาราณสิํ คนฺตฺวา สพฺพํ ธนํ ตสฺส เคเห ปฏิสาเมตฺวา ตํ อาปุจฺฉิตฺวา อตฺตโน นาคภวนเมว คตาฯ ตมตฺถํ วิทิตฺวา สตฺถา โอวาทวเสน คาถาทฺวยมาห –

[200]

‘‘ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน;

โลภสฺส น วสํ คจฺเฉ, หเนยฺยาริสกํ มนํฯ

[201]

‘‘เอวมาทีนวํ ญตฺวา, ตณฺหา ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;

วีตตณฺโห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ

ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา โลภวสิกา มหาวินาสํ ปตฺตา, สตฺถวาโห อุตฺตมสมฺปตฺติํ, ตสฺมาฯ หเนยฺยาริสกํ มนนฺติ อนฺโต อุปฺปชฺชมานานํ นานาวิธานํ โลภสตฺตูนํ สนฺตกํ มนํ, โลภสมฺปยุตฺตจิตฺตํ หเนยฺยาติ อตฺโถฯ เอวมาทีนวนฺติ เอวํ โลเภ อาทีนวํ ชานิตฺวาฯ ตณฺหา ทุกฺขสฺส สมฺภวนฺติ ชาติอาทิทุกฺขสฺส ตณฺหา สมฺภโว, ตโต เอตํ ทุกฺขํ นิพฺพตฺตติ, เอวํ ตณฺหาว ทุกฺขสฺส สมฺภวํ ญตฺวา วีตตณฺโห ตณฺหาอาทาเนน อนาทาโน มคฺเคน อาคตาย สติยา สโต หุตฺวา ภิกฺขุ ปริพฺพเช อิริเยถ วตฺเตถาติ อรหตฺเตน เทสนาย กูฏํ คณฺหิฯ

อิมญฺจ ปน ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ อุปาสกา ปุพฺเพ โลภวสิกา วาณิชา มหาวินาสํ ปตฺตา, ตสฺมา โลภวสิเกน น ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน เต วาณิชา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิตาฯ ตทา นาคราชา สาริปุตฺโต อโหสิ, สตฺถวาโห ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

มหาวาณิชชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

[494] 11. สาธินชาตกวณฺณนา

อพฺภุโต วต โลกสฺมินฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุโปสถิเก อุปาสเก อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘อุปาสกา โปราณกปณฺฑิตา อตฺตโน อุโปสถกมฺมํ นิสฺสาย มนุสฺสสรีเรเนว เทวโลกํ คนฺตฺวา จิรํ วสิํสู’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต มิถิลายํ สาธิโน นาม ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ โส จตูสุ นครทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ นิเวสนทฺวาเร จาติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตสิ, เทวสิกํ ฉ สตสหสฺสานิ วยกรณํ คจฺฉนฺติ, ปญฺจ สีลานิ รกฺขติ, อุโปสถํ อุปวสติฯ รฏฺฐวาสิโนปิ ตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา มตมตา เทวนคเรเยว นิพฺพตฺติํสุฯ สุธมฺมเทวสภํ ปูเรตฺวา นิสินฺนา เทวา รญฺโญ สีลาทิคุณเมว วณฺณยนฺติฯ ตํ สุตฺวา เสสเทวาปิ ราชานํ ทฏฺฐุกามา อเหสุํฯ สกฺโก เทวราชา เตสํ มนํ วิทิตฺวา อาห – ‘‘สาธินราชานํ ทฏฺฐุกามตฺถา’’ติฯ ‘‘อาม เทวา’’ติฯ โส มาตลิํ อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉ ตฺวํ เวชยนฺตรถํ โยเชตฺวา สาธินราชานํ อาเนหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รถํ โยเชตฺวา วิเทหรฏฺฐํ อคมาสิ, ตทา ปุณฺณมทิวโส โหติฯ มาตลิ มนุสฺสานํ สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา ฆรทฺวาเรสุ สุขกถาย นิสินฺนกาเล จนฺทมณฺฑเลน สทฺธิํ รถํ เปเสสิฯ มนุสฺสา ‘‘ทฺเว จนฺทา อุฏฺฐิตา’’ติ วทนฺตา ปุน จนฺทมณฺฑลํ โอหาย รถํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘นายํ จนฺโท, รโถ เอโส, เทวปุตฺโต ปญฺญายติ, กสฺเสส เอตํ มโนมยสินฺธวยุตฺตํ ทิพฺพรถํ อาเนติ, น อญฺญสฺส, อมฺหากํ รญฺโญ ภวิสฺสติ, ราชา หิ โน ธมฺมิโก ธมฺมราชา’’ติ โสมนสฺสชาตา หุตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ฐิตา ปฐมํ คาถมาหํสุ –

[202]

‘‘อพฺภุโต วต โลกสฺมิํ, อุปฺปชฺชิ โลมหํสโน;

ทิพฺโพ รโถ ปาตุรหุ, เวเทหสฺส ยสสฺสิโน’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อพฺภุโต วเตส อมฺหากํ ราชา, โลกสฺมิํ โลมหํสโน อุปฺปชฺชิ, ยสฺส ทิพฺโพ รโถ ปาตุรโหสิ เวเทหสฺส ยสสฺสิโนติฯ

มาตลิปิเอ ตํ รถํ อาเนตฺวา มนุสฺเสสุ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชนฺเตสุ ติกฺขตฺตุํ นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา รญฺโญ นิเวสนทฺวารํ คนฺตฺวา รถํ นิวตฺเตตฺวา ปจฺฉาภาเคน สีหปญฺชรอุมฺมาเร ฐเปตฺวา อาโรหณสชฺชํ กตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตํ ทิวสํ ราชาปิ ทานสาลาโย โอโลเกตฺวา ‘‘อิมินา นิยาเมน ทานํ เทถา’’ติ อาณาเปตฺวา อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา ทิวสํ วีตินาเมตฺวา อมจฺจคณปริวุโต อลงฺกตมหาตเล ปาจีนสีหปญฺชราภิมุโข ธมฺมยุตฺตํ กเถนฺโต นิสินฺโน โหติฯ อถ นํ มาตลิ รถาภิรุหนตฺถํ นิมนฺเตตฺวา อาทาย อคมาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อิมา คาถา อภาสิ –

[203]

‘‘เทวปุตฺโต มหิทฺธิโก, มาตลิ เทวสารถิ;

นิมนฺตยิตฺถ ราชานํ, เวเทหํ มิถิลคฺคหํฯ

[204]

‘‘เอหิมํ รถมารุยฺห, ราชเสฏฺฐ ทิสมฺปติ;

เทวา ทสฺสนกามา เต, ตาวติํสา สอินฺทกา;

สรมานา หิ เต เทวา, สุธมฺมายํ สมจฺฉเรฯ

[205]

‘‘ตโต จ ราชา สาธิโน, เวเทโห มิถิลคฺคโห;

สหสฺสยุตฺตมารุยฺห, อคา เทวาน สนฺติเก;

ตํ เทวา ปฏินนฺทิํสุ, ทิสฺวา ราชานมาคตํฯ

[206]

‘‘สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;

นิสีท ทานิ ราชีสิ, เทวราชสฺส สนฺติเกฯ

[207]

‘‘สกฺโกปิ ปฏินนฺทิตฺถ, เวเทหํ มิถิลคฺคหํ;

นิมนฺตยิตฺถ กาเมหิ, อาสเนน จ วาสโวฯ

[208]

‘‘สาธุ โขสิ อนุปฺปตฺโต, อาวาสํ วสวตฺตินํ;

วส เทเวสุ ราชีสิ, สพฺพกามสมิทฺธิสุ;

ตาวติํเสสุ เทเวสุ, ภุญฺช กาเม อมานุเส’’ติฯ

ตตฺถ สมจฺฉเรติ อจฺฉนฺติฯ อคา เทวาน สนฺติเกติ เทวานํ สนฺติกํ อคมาสิฯ ตสฺมิญฺหิ รถํ อภิรุหิตฺวา ฐิเต รโถ อากาสํ ปกฺขนฺทิ, โส มหาชนสฺส โอโลเกนฺตสฺเสว อนฺตรธายิฯ มาตลิ ราชานํ เทวโลกํ เนสิ

ตํ ทิสฺวา เทวตา จ สกฺโก จ หฏฺฐตุฏฺฐา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ปฏิสนฺถารํ กริํสุฯ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ เทวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปฏินนฺทิํสูติ ปุนปฺปุนํ นนฺทิํสุฯ อาสเนน จาติ ราชานํ อาลิงฺคิตฺวา ‘‘อิธ นิสีทา’’ติ อตฺตโน ปณฺฑุกมฺพลสิลาสเนน จ กาเมหิ จ นิมนฺเตสิ, อุปฑฺฒรชฺชํ ทตฺวา เอกาสเน นิสีทาเปสีติ อตฺโถฯ

ตตฺถ สกฺเกน เทวรญฺญา ทสโยชนสหสฺสํ เทวนครํ อฑฺฒติยา จ อจฺฉราโกฏิโย เวชยนฺตปาสาทญฺจ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทินฺนํ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺตสฺส มนุสฺสคณนาย สตฺต วสฺสสตานิ อติกฺกนฺตานิฯ เตนตฺตภาเวน เทวโลเก วสนกํ ปุญฺญํ ขีณํ, อนภิรติ อุปฺปนฺนา, ตสฺมา สกฺเกน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต คาถมาห –

[209]

‘‘อหํ ปุเร สคฺคคโต รมามิ, นจฺเจหิ คีเตหิ จ วาทิเตหิ;

โส ทานิ อชฺช น รมามิ สคฺเค, อายุํ นุ ขีโณ มรณํ นุ สนฺติเก;

อุทาหุ มูฬฺโหสฺมิ ชนินฺทเสฏฺฐา’’ติฯ

ตตฺถ อายุํ นุ ขีโณติ กิํ นุ มม สรเสน ชีวิตินฺทฺริยํ ขีณํ, อุทาหุ อุปจฺเฉทกกมฺมวเสน มรณํ สนฺติเก ชาตนฺติ ปุจฺฉติฯ ชนินฺทเสฏฺฐาติ ชนินฺทานํ เทวานํ เสฏฺฐฯ

อถ นํ สกฺโก อาห –

[210]

‘‘น ตายุ ขีณํ มรณญฺจ ทูเร, น จาปิ มูฬฺโห นรวีรเสฏฺฐ;

ตุยฺหญฺจ ปุญฺญานิ ปริตฺตกานิ, เยสํ วิปากํ อิธ เวทยิตฺโถฯ

[211]

‘‘วส เทวานุภาเวน, ราชเสฏฺฐ ทิสมฺปติ;

ตาวติํเสสุ เทเวสุ, ภุญฺช กาเม อมานุเส’’ติฯ

ตตฺถ ‘‘ปริตฺตกานี’’ติ อิทํ เตน อตฺตภาเวน เทวโลเก วิปากทายกานิ ปุญฺญานิ สนฺธาย วุตฺตํ, อิตรานิ ปนสฺส ปุญฺญานิ ปถวิยํ ปํสุ วิย อปฺปมาณานิฯ

วส เทวานุภาเวนาติ อหํ เต อตฺตโน ปุญฺญานิ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทสฺสามิ, มมานุภาเวน วสาติ ตํ สมสฺสาเสนฺโต อาหฯ

อถ นํ ปฏิกฺขิปนฺโต มหาสตฺโต อาห –

[212]

‘‘ยถา ยาจิตกํ ยานํ, ยถา ยาจิตกํ ธนํ;

เอวํสมฺปทเมเวตํ, ยํ ปรโต ทานปจฺจยาฯ

[213]

‘‘น จาหเมตมิจฺฉามิ, ยํ ปรโต ทานปจฺจยา;

สยํกตานิ ปุญฺญานิ, ตํ เม อาเวณิกํ ธนํฯ

[214]

‘‘โสหํ คนฺตฺวา มนุสฺเสสุ, กาหามิ กุสลํ พหุํ;

ทาเนน สมจริยาย, สํยเมน ทเมน จ;

ยํ กตฺวา สุขิโต โหติ, น จ ปจฺฉานุตปฺปตี’’ติฯ

ตตฺถ ยํ ปรโต ทานปจฺจยาติ ยํ ปเรน ทินฺนตฺตา ลพฺภติ, ตํ ยาจิตกสทิสเมว โหติฯ ยาจิตกญฺหิ ตุฏฺฐกาเล เทนฺติ, อตุฏฺฐกาเล อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺตีติ วทติฯ สมจริยายาติ กายาทีหิ ปาปสฺส อกรเณนฯ สํยเมนาติ สีลสํยเมนฯ ทเมนาติ อินฺทฺริยทมเนนฯ ยํ กตฺวาติ ยํ กริตฺวา สุขิโต เจว โหติ น จ ปจฺฉานุตปฺปติ, ตถารูปเมว กมฺมํ กริสฺสามีติฯ

อถสฺส วจนํ สุตฺวา สกฺโก มาตลิํ อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉ, ตาต, สาธินราชานํ มิถิลํ เนตฺวา อุยฺยาเน โอตาเรหี’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ ราชา อุยฺยาเน จงฺกมติฯ อถ นํ อุยฺยานปาโล ทิสฺวา ปุจฺฉิตฺวา คนฺตฺวา นารทรญฺโญ อาโรเจสิฯ โส รญฺโญ อาคตภาวํ สุตฺวา ‘‘ตฺวํ ปุรโต คนฺตฺวา อุยฺยานํ สชฺเชตฺวา ตสฺส จ มยฺหญฺจ ทฺเว อาสนานิ ปญฺญาเปหี’’ติ อุยฺยานปาลํ อุยฺโยเชสิฯ โส ตถา อกาสิฯ อถ นํ ราชา ปุจฺฉิ ‘‘กสฺส ทฺเว อาสนานิ ปญฺญาเปสี’’ติ? ‘‘เอกํ ตุมฺหากํ, เอกํ อมฺหากํ รญฺโญ’’ติฯ อถ นํ ราชา ‘‘โก อญฺโญ สตฺโต มม สนฺติเก อาสเน นิสีทิสฺสตี’’ติ วตฺวา เอกสฺมิํ นิสีทิตฺวา เอกสฺมิํ ปาเท ฐเปสิฯ นารทราชา อาคนฺตฺวา ตสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ โส กิรสฺส สตฺตโม ปนตฺตาฯ ตทา กิร วสฺสสตายุกกาโลว โหติฯ มหาสตฺโต ปน อตฺตโน ปุญฺญพเลน เอตฺตกํ กาลํ วีตินาเมสิฯ โส นารทํ หตฺเถ คเหตฺวา อุยฺยาเน วิจรนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[215]

‘‘อิมานิ ตานิ เขตฺตานิ, อิมํ นิกฺขํ สุกุณฺฑลํ;

อิมา ตา หริตานูปา, อิมา นชฺโช สวนฺติโยฯ

[216]

‘‘อิมา ตา โปกฺขรณี รมฺมา, จกฺกวากปกูชิตา;

มนฺทาลเกหิ สญฺฉนฺนา, ปทุมุปฺปลเกหิ จ;

ยสฺสิมานิ มมายิํสุ, กิํ นุ เต ทิสตํ คตาฯ

[217]

‘‘ตานีธ เขตฺตานิ โส ภูมิภาโค, เตเยว อารามวนูปจารา;

ตเมว มยฺหํ ชนตํ อปสฺสโต, สุญฺญํว เม นารท ขายเต ทิสา’’ติฯ

ตตฺถ เขตฺตานีติ ภูมิภาเค สนฺธายาหฯ อิมํ นิกฺขนฺติ อิมํ ตาทิสเมว อุทกนิทฺธมนํฯ สุกุณฺฑลนฺติ โสภเนน มุสลปเวสนกุณฺฑเลน สมนฺนาคตํฯ หริตานูปาติ อุทกนิทฺธมนสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ หริตติณสญฺฉนฺนา อนูปภูมิโยฯ ยสฺสิมานิ มมายิํสูติ ตาต นารท, เย มม อุปฏฺฐากา จ โอโรธา จ อิมสฺมิํ อุยฺยาเน มหนฺเตน ยเสน มยา สทฺธิํ วิจรนฺตา อิมานิ ฐานานิ มมายิํสุ ปิยายิํสุ, กตรํ นุ เต ทิสตํ คตา, กตฺถ เต เปสิตาฯ ตานีธ เขตฺตานีติ อิมสฺมิํ อุยฺยาเน ตาเนว เอตานิ อุปโรปนกวิรุหนฏฺฐานานิฯ เตเยว อารามวนูปจาราติ อิเม เตเยว อารามวนูปจารา, วิหารภูมิโยติ อตฺโถฯ

อถ นํ นารโท อาห – ‘‘เทว, ตุมฺหากํ เทวโลกคตานํ อิทานิ สตฺต วสฺสสตานิ, อหํ โว สตฺตโม ปนตฺตา, ตุมฺหากํ อุปฏฺฐากา จ โอโรธา จ มรณมุขํ ปตฺตา, อิทํ โว อตฺตโน สนฺตกํ รชฺชํ, อนุภวถ น’’นฺติฯ ราชา ‘‘ตาต นารท, นาหํ อิธาคจฺฉนฺโต รชฺชตฺถาย อาคโต, ปุญฺญกรณตฺถายมฺหิ อาคโต, อหํ ปุญฺญเมว กริสฺสามี’’ติ วตฺวา คาถา อาห –

[218]

‘‘ทิฏฺฐา มยา วิมานานิ, โอภาเสนฺตา จตุทฺทิสา;

สมฺมุขา เทวราชสฺส, ติทสานญฺจ สมฺมุขาฯ

[219]

‘‘วุตฺถํ เม ภวนํ ทิพฺยํ, ภุตฺตา กามา อมานุสา;

ตาวติํเสสุ เทเวสุ, สพฺพกามสมิทฺธิสุฯ

[220]

‘‘โสหํ เอตาทิสํ หิตฺวา, ปุญฺญายมฺหิ อิธาคโต;

ธมฺมเมว จริสฺสามิ, นาหํ รชฺเชน อตฺถิโกฯ

[221]

‘‘อทณฺฑาวจรํ มคฺคํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;

ตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิสฺสํ, เยน คจฺฉนฺติ สุพฺพตา’’ติฯ

ตตฺถ วุตฺถํ เม ภวนํ ทิพฺยนฺติ เวชยนฺตํ สนฺธาย อาหฯ โสหํ เอตาทิสนฺติ ตาต นารท, โสหํ พุทฺธญาเณน อปริจฺฉินฺทนียํ เอวรูปํ กามคุณสมฺปตฺติํ ปหาย ปุญฺญกรณตฺถาย อิธาคโตฯ อทณฺฑาวจรนฺติ อทณฺเฑหิ นิกฺขิตฺตทณฺฑหตฺเถหิ อวจริตพฺพํ สมฺมาทิฏฺฐิปุเรกฺขารํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํฯ สุพฺพตาติ เยน มคฺเคน สุพฺพตา สพฺพญฺญุพุทฺธา คจฺฉนฺติ, อหมฺปิ อคตปุพฺพํ ทิสํ คนฺตุํ โพธิตเล นิสีทิตฺวา ตเมว มคฺคํ ปฏิปชฺชิสฺสามีติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต อิมา คาถาโย สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สงฺขิปิตฺวา กเถสิฯ นารโท ปุนปิ อาห – ‘‘รชฺชํ, เทว, อนุสาสา’’ติฯ ‘‘ตาต, น เม รชฺเชนตฺโถ, สตฺต วสฺสสตานิ วิคตํ ทานํ สตฺตาเหเนว ทาตุกามมฺหี’’ติฯ นารโท ‘‘สาธู’’ติ ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มหาทานํ ปฏิยาเทสิฯ ราชา สตฺตาหํ ทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเนเยว นิพฺพตฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ วสิตพฺพยุตฺตกํ อุโปสถกมฺมํ นามา’’ติ ทสฺเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุโปสถิเกสุ อุปาสเกสุ เกจิ โสตาปตฺติผเล, เกจิ สกทาคามิผเล, เกจิ อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ ตทา นารทราชา สาริปุตฺโต อโหสิ, มาตลิ อานนฺโท, สกฺโก อนุรุทฺโธ, สาธินราชา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

สาธินชาตกวณฺณนา เอกาทสมาฯ

[495] 12. ทสพฺราหฺมณชาตกวณฺณนา

ราชา อโวจ วิธุรนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อสทิสทานํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ อฏฺฐกนิปาเต อาทิตฺตชาตเก (ชา. 1.8.69 อาทโย) วิตฺถาริตเมวฯ ราชา กิร ตํ ทานํ ททนฺโต สตฺถารํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ วิจินิตฺวา คณฺหิตฺวา มหาขีณาสวานํเยว อทาสิฯ อถสฺส คุณกถํ กเถนฺตา ‘‘อาวุโส, ราชา อสทิสทานํ ททนฺโต วิจินิตฺวา มหปฺผลฏฺฐาเน อทาสี’’ติ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, ยํ โกสลราชา มาทิสสฺส พุทฺธสฺส อุปฏฺฐาโก หุตฺวา วิเจยฺยทานํ เทติ, โปราณกปณฺฑิตา อนุปฺปนฺเน พุทฺเธปิ วิเจยฺยทานํ อทํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต กุรุรฏฺเฐ อินฺทปตฺถนคเร ยุธิฏฺฐิลโคตฺโต โกรพฺโย นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส วิธุโร นาม อมจฺโจ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ อนุสาสติฯ ราชา สกลชมฺพุทีปํ โขเภตฺวา มหาทานํ เทติฯ ตํ คเหตฺวา ภุญฺชนฺเตสุ เอโกปิ ปญฺจสีลมตฺตํ รกฺขนฺโต นาม นตฺถิ, สพฺเพ ทุสฺสีลาว, ทานํ ราชานํ น โตเสติฯ ราชา ‘‘วิเจยฺยทานํ มหปฺผล’’นฺติ สีลวนฺตานํ ทาตุกาโม หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘วิธุรปณฺฑิเตน สทฺธิํ มนฺตยิสฺสามี’’ติฯ โส ตํ อุปฏฺฐานํ อาคตํ อาสเน นิสีทาเปตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อุปฑฺฒคาถมาห –

[222]

‘‘ราชา อโวจ วิธุรํ, ธมฺมกาโม ยุธิฏฺฐิโล’’ติ;

ปรโต รญฺโญ จ วิธุรสฺส จ วจนปฏิวจนํ โหติ –

‘‘พฺราหฺมเณ วิธุร ปริเยส, สีลวนฺเต พหุสฺสุเตฯ

[223]

‘‘วิรเต เมถุนา ธมฺมา, เย เม ภุญฺเชยฺยุ โภชนํ;

ทกฺขิณํ สมฺม ทสฺสาม, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํฯ

[224]

‘‘ทุลฺลภา พฺราหฺมณา เทว, สีลวนฺโต พหุสฺสุตา;

วิรตา เมถุนา ธมฺมา, เย เต ภุญฺเชยฺยุ โภชนํฯ

[225]

‘‘ทส ขลุ มหาราช, ยา ตา พฺราหฺมณชาติโย;

เตสํ วิภงฺคํ วิจยํ, วิตฺถาเรน สุโณหิ เมฯ

[226]

‘‘ปสิพฺพเก คเหตฺวาน, ปุณฺเณ มูลสฺส สํวุเต;

โอสธิกาโย คนฺเถนฺติ, นฺหาปยนฺติ ชปนฺติ จฯ

[227]

‘‘ติกิจฺฉกสมา ราช, เตปิ วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อกฺขาตา เต มหาราช, ตาทิเส นิปตามเสฯ

[228]

‘‘อเปตา เต จ พฺรหฺมญฺญา, (อิติ ราชา โกรพฺโย)

น เต วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อญฺเญ วิธุร ปริเยส, สีลวนฺเต พหุสฺสุเตฯ

[229]

‘‘วิรเต เมถุนา ธมฺมา, เย เม ภุญฺเชยฺยุ โภชนํ;

ทกฺขิณํ สมฺม ทสฺสาม, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํฯ

[230]

‘‘กิงฺกิณิกาโย คเหตฺวา, โฆเสนฺติ ปุรโตปิ เต;

เปสนานิปิ คจฺฉนฺติ, รถจริยาสุ สิกฺขเรฯ

[231]

‘‘ปริจารกสมา ราช, เตปิ วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อกฺขาตา เต มหาราช, ตาทิเส นิปตามเสฯ

[232]

‘‘อเปตา เต จ พฺรหฺมญฺญา, (อิติ ราชา โกรพฺโย)

น เต วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อญฺเญ วิธุร ปริเยส, สีลวนฺเต พหุสฺสุเตฯ

[233]

‘‘วิรเต เมถุนา ธมฺมา, เย เม ภุญฺเชยฺยุ โภชนํ;

ทกฺขิณํ สมฺม ทสฺสาม, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํฯ

[234]

‘‘กมณฺฑลุํ คเหตฺวาน, วงฺกทณฺฑญฺจ พฺราหฺมณา;

ปจฺจุเปสฺสนฺติ ราชาโน, คาเมสุ นิคเมสุ จ;

นาทินฺเน วุฏฺฐหิสฺสาม, คามมฺหิ วา วนมฺหิ วาฯ

[235]

‘‘นิคฺคาหกสมา ราช, เตปิ วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อกฺขาตา เต มหาราช, ตาทิเส นิปตามเสฯ

[236]

‘‘อเปตา เต จ พฺรหฺมญฺญา, (อิติ ราชา โกรพฺโย)

น เต วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อญฺเญ วิธุร ปริเยส, สีลวนฺเต พหุสฺสุเตฯ

[237]

‘‘วิรเต เมถุนา ธมฺมา, เย เม ภุญฺเชยฺยุ โภชนํ;

ทกฺขิณํ สมฺม ทสฺสาม, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํฯ

[238]

‘‘ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา, ปงฺกทนฺตา รชสฺสิรา;

โอกิณฺณา รชเรณูหิ, ยาจกา วิจรนฺติ เตฯ

[239]

‘‘ขาณุฆาตสมา ราช, เตปิ วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อกฺขาตา เต มหาราช, ตาทิเส นิปตามเสฯ

[240]

‘‘อเปตา เต จ พฺรหฺมญฺญา, (อิติ ราชา โกรพฺโย)

น เต วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อญฺเญ วิธุร ปริเยส, สีลวนฺเต พหุสฺสุเตฯ

[241]

‘‘วิรเต เมถุนา ธมฺมา, เย เม ภุญฺเชยฺยุ โภชนํ;

ทกฺขิณํ สมฺม ทสฺสาม, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํฯ

[242]

‘‘หรีตกํ อามลกํ, อมฺพํ ชมฺพุํ วิภีตกํ;

ลพุชํ ทนฺตโปณานิ, เพลุวา พทรานิ จฯ

[243]

‘‘ราชายตนํ อุจฺฉุปุฏํ, ธูมเนตฺตํ มธุอญฺชนํ;

อุจฺจาวจานิ ปณิยานิ, วิปเณนฺติ ชนาธิปฯ

[244]

‘‘วาณิชกสมา ราช, เตปิ วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อกฺขาตา เต มหาราช, ตาทิเส นิปตามเสฯ

[245]

‘‘อเปตา เต จ พฺรหฺมญฺญา, (อิติ ราชา โกรพฺโย)

น เต วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อญฺเญ วิธุร ปริเยส, สีลวนฺเต พหุสฺสุเตฯ

[246]

‘‘วิรเต เมถุนา ธมฺมา, เย เม ภุญฺเชยฺยุ โภชนํ;

ทกฺขิณํ สมฺม ทสฺสาม, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํฯ

[247]

‘‘กสิวาณิชฺชํ กาเรนฺติ, โปสยนฺติ อเชฬเก;

กุมาริโย ปเวจฺฉนฺติ, วิวาหนฺตาวหนฺติ จฯ

[248]

‘‘สมา อมฺพฏฺฐเวสฺเสหิ, เตปิ วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อกฺขาตา เต มหาราช, ตาทิเส นิปตามเสฯ

[249]

‘‘อเปตา เต จ พฺรหฺมญฺญา, (อิติ ราชา โกรพฺโย)

น เต วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อญฺเญ วิธุร ปริเยส, สีลวนฺเต พหุสฺสุเตฯ

[250]

‘‘วิรเต เมถุนา ธมฺมา, เย เม ภุญฺเชยฺยุ โภชนํ;

ทกฺขิณํ สมฺม ทสฺสาม, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํฯ

[251]

‘‘นิกฺขิตฺตภิกฺขํ ภุญฺชนฺติ, คาเมสฺเวเก ปุโรหิตา;

พหู เต ปริปุจฺฉนฺติ, อณฺฑจฺเฉทา นิลญฺฉกาฯ

[252]

‘‘ปสูปิ ตตฺถ หญฺญนฺติ, มหิํสา สูกรา อชา;

โคฆาตกสมา ราช, เตปิ วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อกฺขาตา เต มหาราช, ตาทิเส นิปตามเสฯ

[253]

‘‘อเปตา เต จ พฺรหฺมญฺญา, (อิติ ราชา โกรพฺโย)

น เต วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อญฺเญ วิธุร ปริเยส, สีลวนฺเต พหุสฺสุเตฯ

[254]

‘‘วิรเต เมถุนา ธมฺมา, เย เม ภุญฺเชยฺยุ โภชนํ;

ทกฺขิณํ สมฺม ทสฺสาม, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํฯ

[255]

‘‘อสิจมฺมํ คเหตฺวาน, ขคฺคํ ปคฺคยฺห พฺราหฺมณา;

เวสฺสปเถสุ ติฏฺฐนฺติ, สตฺถํ อพฺพาหยนฺติปิฯ

[256]

‘‘สมา โคปนิสาเทหิ, เตปิ วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อกฺขาตา เต มหาราช, ตาทิเส นิปตามเสฯ

[257]

‘‘อเปตา เต จ พฺรหฺมญฺญา, (อิติ ราชา โกรพฺโย)

น เต วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อญฺเญ วิธุร ปริเยส, สีลวนฺเต พหุสฺสุเตฯ

[258]

‘‘วิรเต เมถุนา ธมฺมา, เย เม ภุญฺเชยฺยุ โภชนํ;

ทกฺขิณํ สมฺม ทสฺสาม, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํฯ

[259]

‘‘อรญฺเญ กุฏิกํ กตฺวา, กุฏานิ การยนฺติ เต;

สสพิฬาเร พาเธนฺติ, อาโคธา มจฺฉกจฺฉปํฯ

[260]

‘‘เต ลุทฺทกสมา ราช, เตปิ วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อกฺขาตา เต มหาราช, ตาทิเส นิปตามเสฯ

[261]

‘‘อเปตา เต จ พฺรหฺมญฺญา, (อิติ ราชา โกรพฺโย)

น เต วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อญฺเญ วิธุร ปริเยส, สีลวนฺเต พหุสฺสุเตฯ

[262]

‘‘วิรเต เมถุนา ธมฺมา, เย เม ภุญฺเชยฺยุ โภชนํ;

ทกฺขิณํ สมฺม ทสฺสาม, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํฯ

[263]

‘‘อญฺเญ ธนสฺส กามา หิ, เหฏฺฐามญฺเจ ปสกฺกิตา;

ราชาโน อุปริ นฺหายนฺติ, โสมยาเค อุปฏฺฐิเตฯ

[264]

‘‘มลมชฺชกสมา ราช, เตปิ วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อกฺขาตา เต มหาราช, ตาทิเส นิปตามเสฯ

[265]

‘‘อเปตา เต จ พฺรหฺมญฺญา, (อิติ ราชา โกรพฺโย)

น เต วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณา;

อญฺเญ วิธุร ปริเยส, สีลวนฺเต พหุสฺสุเตฯ

[266]

‘‘วิรเต เมถุนา ธมฺมา, เย เม ภุญฺเชยฺยุ โภชนํ;

ทกฺขิณํ สมฺม ทสฺสาม, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติฯ

ตตฺถ สีลวนฺเตติ มคฺเคนาคตสีเลฯ พหุสฺสุเตติ ปฏิเวธพหุสฺสุเตฯ ทกฺขิณนฺติ ทานํฯ

เย เตติ เย ธมฺมิกา สมณพฺราหฺมณา ตว ทานํ ภุญฺเชยฺยุํ, เต ทุลฺลภาฯ พฺราหฺมณชาติโยติ พฺราหฺมณกุลานิฯ เตสํ วิภงฺคํ วิจยนฺติ เตสํ พฺราหฺมณานํ วิภงฺคํ มม ปญฺญาย วิจิตภาวํ วิตฺถาเรน สุโณหิฯ สํวุเตติ พทฺธมุเขฯ โอสธิกาโย คนฺเถนฺตีติ ‘‘อิทํ อิมสฺส โรคสฺส เภสชฺชํ, อิทํ อิมสฺส โรคสฺส เภสชฺช’’นฺติ เอวํ สิโลเก พนฺธิตฺวา มนุสฺสานํ เทนฺติฯ นฺหาปยนฺตีติ นหาปนํ นาม กโรนฺติฯ ชปนฺติ จาติ ภูตวิชฺชํ ปริวตฺเตนฺติฯ ติกิจฺฉกสมาติ เวชฺชสทิสาฯ เตปิ วุจฺจนฺตีติ เตปิ ‘‘พฺราหฺมณา วา มยํ, อพฺราหฺมณา วา’’ติ อชานิตฺวา เวชฺชกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปนฺตา โวหาเรน ‘‘พฺราหฺมณา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อกฺขาตา เตติ อิเม เต มยา เวชฺชพฺราหฺมณา นาม อกฺขาตาฯ นิปตามเสติ วเทหิ ทานิ, กิํ ตาทิเส พฺราหฺมเณ นิปตาม, นิมนฺตนตฺถาย อุปสงฺกมาม, อตฺถิ เต เอเตหิ อตฺโถติ ปุจฺฉติฯ พฺรหฺมญฺญาติ พฺราหฺมณธมฺมโตฯ น เต วุจฺจนฺตีติ เต พาหิตปาปตาย พฺราหฺมณา นาม น วุจฺจนฺติฯ

กิงฺกิณิกาโยติ มหาราช, อปเรปิ พฺราหฺมณา อตฺตโน พฺราหฺมณธมฺมํ ฉฑฺเฑตฺวา ชีวิกตฺถาย ราชราชมหามตฺตานํ ปุรโต กํสตาเฬ คเหตฺวา วาเทนฺตา คายนฺตา คจฺฉนฺติฯ เปสนานิปีติ ทาสกมฺมกรา วิย เปสนานิปิ คจฺฉนฺติฯ รถจริยาสูติ รถสิปฺปํ สิกฺขนฺติฯ ปริจารกสมาติ ทาสกมฺมกรสทิสาฯ วงฺกทณฺฑนฺติ วงฺกทณฺฑกฏฺฐํฯ ปจฺจุเปสฺสนฺติ ราชาโนติ ราชราชมหามตฺเต ปฏิจฺจ อาคมฺม สนฺธาย อุปเสวนฺติฯ คาเมสุ นิคเมสุ จาติ เตสํ นิเวสนทฺวาเร นิสีทนฺติฯ นิคฺคาหกสมาติ นิคฺคหการเกหิ พลิสาธกราชปุริเสหิ สมาฯ ยถา เต ปุริสา ‘‘อคฺคเหตฺวา น คมิสฺสามา’’ติ นิคฺคหํ กตฺวา คณฺหนฺติเยว, ตถา ‘‘คาเม วา วเน วา อลทฺธา มรนฺตาปิ น วุฏฺฐหิสฺสามา’’ติ อุปวสนฺติฯ เตปีติ เตปิ พลิสาธกสทิสา ปาปธมฺมาฯ

รชเรณูหีติ รเชหิ จ ปํสูหิ จ โอกิณฺณาฯ ยาจกาติ ธนยาจกาฯ ขาณุฆาตสมาติ มลีนสรีรตาย ฌามเขตฺเต ขาณุฆาตเกหิ ภูมิํ ขณิตฺวา ฌามขาณุกอุทฺธรณกมนุสฺเสหิ สมานา, ‘‘อคฺคเหตฺวา น คมิสฺสามา’’ติ นิจฺจลภาเวน ฐิตตฺตา นิขณิตฺวา ฐปิตวติขาณุกา วิยาติปิ อตฺโถฯ เตปีติ เตปิ ตถา ลทฺธํ ธนํ วฑฺฒิยา ปโยเชตฺวา ปุน ตเถว ฐิตตฺตา ทุสฺสีลา พฺราหฺมณาฯ

อุจฺฉุปุฏนฺติ อุจฺฉุญฺเจว ผาณิตปุฏญฺจฯ มธุอญฺชนนฺติ มธุญฺเจว อญฺชนญฺจฯ อุจฺจาวจานีติ มหคฺฆอปฺปคฺฆานิฯ ปณิยานีติ ภณฺฑานิฯ วิปเณนฺตีติ วิกฺกิณนฺติฯ เตปีติ เตปิ อิมานิ เอตฺตกานิ วิกฺกิณิตฺวา ชีวิกกปฺปกา วาณิชกพฺราหฺมณาฯ โปสยนฺตีติ โครสวิกฺกเยน ชีวิกกปฺปนตฺถํ โปเสนฺติฯ ปเวจฺฉนฺตีติ อตฺตโน ธีตโร หิรญฺญสุวณฺณํ คเหตฺวา ปเรสํ เทนฺติฯ เต เอวํ ปเรสํ ททมานา วิวาหนฺติ นาม, อตฺตโน ปุตฺตานํ อตฺถาย คณฺหมานา อาวาหนฺติ นามฯ อมฺพฏฺฐเวสฺเสหีติ กุฏุมฺพิเกหิ เจว คหปตีหิ จ สมา, เตปิ โวหารวเสน ‘‘พฺราหฺมณา’’ติ วุจฺจนฺติฯ

นิกฺขิตฺตภิกฺขนฺติ คามปุโรหิตา หุตฺวา อตฺตโน อตฺถาย นิพทฺธภิกฺขํฯ พหู เตติ พหู ชนา เอเต คามปุโรหิเต นกฺขตฺตมุหุตฺตมงฺคลานิ ปุจฺฉนฺติฯ อณฺฑจฺเฉทา นิลญฺฉกาติ ภติํ คเหตฺวา พลิพทฺทานํ อณฺฑจฺเฉทกา เจว ติสูลาทิองฺกกรเณน ลญฺฉกา จ, ลกฺขณการกาติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ เตสํ คามปุโรหิตานํ เคเหสุ มํสวิกฺกิณนตฺถํ เอเต ปสุอาทโยปิ หญฺญนฺติฯ เตปีติ เตปิ โคฆาตกสมา พฺราหฺมณาติ วุจฺจนฺติฯ

อสิจมฺมนฺติ อสิลฏฺฐิญฺเจว กณฺฑวารณญฺจฯ เวสฺสปเถสูติ วาณิชานํ คมนมคฺเคสุฯ สตฺถํ อพฺพาหยนฺตีติ สตฺถวาหานํ หตฺถโต สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ คเหตฺวา สตฺเถ โจราฏวิํ อติพาเหนฺติฯ โคปนิสาเทหีติ โคปาลเกหิ เจว นิสาเทหิ จ คามฆาตกโจเรหิ สมาติ วุตฺตํฯ เตปีติ เตปิ เอวรูปา พฺราหฺมณาติ วุจฺจนฺติฯ กุฏานิ การยนฺติ เตติ กูฏปาสาทีนิ โรเปนฺติฯ สสพิฬาเรติ สเส เจว พิฬาเร จฯ เอเตน ถลจเร มิเค ทสฺเสติฯ อาโคธา มจฺฉกจฺฉปนฺติ ถลเชสุ ตาว อาโคธโต มหนฺเต จ ขุทฺทเก จ ปาณโย พาเธนฺติ มาเรนฺติ, ชลเชสุ มจฺฉกจฺฉเปฯ เตปีติ เตปิ ลุทฺทกสมา พฺราหฺมณาติ วุจฺจนฺติฯ

อญฺเญ ธนสฺส กามา หีติ อปเร พฺราหฺมณา ธนํ ปตฺเถนฺตาฯ เหฏฺฐามญฺเจ ปสกฺกิตาติ ‘‘กลิปวาหกมฺมํ กาเรสฺสามา’’ติ รตนมยํ มญฺจํ กาเรตฺวา ตสฺส เหฏฺฐา นิปนฺนา อจฺฉนฺติฯ

อถ เนสํ โสมยาเค อุปฏฺฐิเต ราชาโน อุปริ นหายนฺติ, เต กิร โสมยาเค นิฏฺฐิเต อาคนฺตฺวา ตสฺมิํ มญฺเจ นิสีทนฺติฯ อถ เน อญฺเญ พฺราหฺมณา ‘‘กลิํ ปวาเหสฺสามา’’ติ นหาเปนฺติฯ รตนมญฺโจ เจว รญฺโญ ราชาลงฺกาโร จ สพฺโพ เหฏฺฐามญฺเจ นิปนฺนสฺเสว โหติฯ เตปีติ เตปิ มลมชฺชเกหิ นหาปิเตหิ สทิสา พฺราหฺมณาติ วุจฺจนฺติฯ

เอวญฺจิเม โวหารมตฺตพฺราหฺมเณ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปรมตฺถพฺราหฺมเณ ทสฺเสนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[267]

‘‘อตฺถิ โข พฺราหฺมณา เทว, สีลวนฺโต พหุสฺสุตา;

วิรตา เมถุนา ธมฺมา, เย เต ภุญฺเชยฺยุ โภชนํฯ

[268]

‘‘เอกญฺจ ภตฺตํ ภุญฺชนฺติ, น จ มชฺชํ ปิวนฺติ เต;

อกฺขาตา เต มหาราช, ตาทิเส นิปตามเส’’ติฯ

ตตฺถ สีลวนฺโตติ อริยสีเลน สมนฺนาคตาฯ พหุสฺสุตาติ ปฏิเวธพาหุสจฺเจน สมนฺนาคตาฯ ตาทิเสติ เอวรูเป พาหิตปาเป ปจฺเจกพุทฺธพฺราหฺมเณ นิมนฺตนตฺถาย อุปสงฺกมามาติฯ

ราชา ตสฺส กถํ สุตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘สมฺม วิธุร, เอวรูปา อคฺคทกฺขิเณยฺยา พฺราหฺมณา กหํ วสนฺตี’’ติ? อุตฺตรหิมวนฺเต นนฺทมูลกปพฺภาเร, มหาราชาติฯ ‘‘เตน หิ, ปณฺฑิต, ตว พเลน มยฺหํ เต พฺราหฺมเณ ปริเยสา’’ติ ตุฏฺฐมานโส คาถมาห –

[269]

‘‘เอเต โข พฺราหฺมณา วิธุร, สีสวนฺโต พหุสฺสุตา;

เอเต วิธุร ปริเยส, ขิปฺปญฺจ เน นิมนฺตยา’’ติฯ

มหาสตฺโต ‘‘สาธู’’ติ ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘เตน หิ, มหาราช, นครํ อลงฺการาเปตฺวา สพฺเพ นครวาสิโน ทานํ ทตฺวา อุโปสถํ อธิฏฺฐาย สมาทินฺนสีลา โหนฺตู’’ติ เภริํ จราเปตฺวา ‘‘ตุมฺเหปิ สทฺธิํ ปริชเนน อุโปสถํ สมาทิยถา’’ติ วตฺวา สยํ ปาโตว ภุญฺชิตฺวา อุโปสถํ สมาทาย สายนฺหสมเย ชาติปุปฺผปุณฺณํ สุวณฺณสมุคฺคํ อาหราเปตฺวา รญฺญา สทฺธิํ ปญฺจปติฏฺฐิตํ ปติฏฺฐหิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธานํ คุเณ อนุสฺสริตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อุตฺตรหิมวนฺเต นนฺทมูลกปพฺภารวาสิโน ปญฺจสตา ปจฺเจกพุทฺธา สฺเว อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตู’’ติ นิมนฺเตตฺวา อากาเส อฏฺฐ ปุปฺผมุฏฺฐิโย วิสฺสชฺเชสิฯ ตทา ตตฺถ ปญฺจสตา ปจฺเจกพุทฺธา วสนฺติ, ปุปฺผานิ คนฺตฺวา เตสํ อุปริ ปติํสุฯ

เต อาวชฺเชนฺตา ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘มาริสา, วิธุรปณฺฑิเตน นิมนฺติตมฺห, น โข ปเนส อิตฺตรสตฺโต, พุทฺธงฺกุโร เอส, อิมสฺมิํเยว กปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสติ, กริสฺสามสฺส สงฺคห’’นฺติ นิมนฺตนํ อธิวาสยิํสุฯ มหาสตฺโต ปุปฺผานํ อนาคมนสญฺญาย อธิวาสิตภาวํ ญตฺวา ‘‘มหาราช, สฺเว ปจฺเจกพุทฺธา อาคมิสฺสนฺติ, สกฺการสมฺมานํ กโรหี’’ติ อาหฯ ราชา ปุนทิวเส มหาสกฺการํ กตฺวา มหาตเล มหารหานิ อาสนานิ ปญฺญเปสิฯ ปจฺเจกพุทฺธา อโนตตฺตทเห กตสรีรปฏิชคฺคนา เวลํ สลฺลกฺเขตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา ราชงฺคเณ โอตริํสุฯ ราชา จ โพธิสตฺโต จ ปสนฺนมานสา เตสํ หตฺถโต ปตฺตานิ คเหตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา นิสีทาเปตฺวา ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิํสุฯ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน จ ปุนทิวสตฺถายาติ เอวํ สตฺต ทิวเส นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส สพฺพปริกฺขาเร อทํสุฯ เต อนุโมทนํ กตฺวา อากาเสน ตตฺเถว คตา, ปริกฺขาราปิ เตหิ สทฺธิํเยว คตาฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, โกสลรญฺโญ มม อุปฏฺฐากสฺส สโต วิเจยฺยทานํ ทาตุํ, โปราณกปณฺฑิตา อนุปฺปนฺเนปิ พุทฺเธ ทานํ อทํสุเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, วิธุรปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทสพฺราหฺมณชาตกวณฺณนา ทฺวาทสมาฯ

[496] 13. ภิกฺขาปรมฺปรชาตกวณฺณนา

สุขุมาลรูปํ ทิสฺวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สทฺโธ อโหสิ ปสนฺโน, ตถาคตสฺส เจว สงฺฆสฺส จ นิพทฺธํ มหาสกฺการํ กโรติฯ

อเถกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘อหํ พุทฺธรตนสฺส เจว สงฺฆรตนสฺส จ ปณีตานิ ขาทนียโภชนียานิ เจว สุขุมวตฺถานิ จ เทนฺโต นิจฺจํ มหาสกฺการํ กโรมิ, อิทานิ ธมฺมรตนสฺสปิ กริสฺสามิ, กถํ นุ โข ตสฺส สกฺการํ กโรนฺเตน กตฺตพฺพ’’นฺติฯ โส พหูนิ คนฺธมาลาทีนิ อาทาย เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, ธมฺมรตนสฺส สกฺการํ กตฺตุกาโมมฺหิ, กถํ นุ โข ตสฺส สกฺการํ กโรนฺเตน กตฺตพฺพ’’นฺติฯ อถ นํ สตฺถา อาห – ‘‘สเจ ธมฺมรตนสฺส สกฺการํ กตฺตุกาโม, ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส อานนฺทสฺส สกฺการํ กโรหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เถรํ นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส มหนฺเตน สกฺกาเรน อตฺตโน เคหํ เนตฺวา มหารเห อาสเน นิสีทาเปตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา นานคฺครสโภชนํ ทตฺวา มหคฺเฆ ติจีวรปฺปโหนเก สาฏเก อทาสิฯ เถโรปิ ‘‘อยํ สกฺกาโร ธมฺมรตนสฺส กโต, น มยฺหํ อนุจฺฉวิโก, อคฺคสาวกสฺส ธมฺมเสนาปติสฺส อนุจฺฉวิโก’’ติ จินฺเตตฺวา ปิณฺฑปาตญฺจ วตฺถานิ จ วิหารํ หริตฺวา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อทาสิฯ โสปิ ‘‘อยํ สกฺกาโร ธมฺมรตนสฺส กโต, เอกนฺเตน ธมฺมสฺสามิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺเสว อนุจฺฉวิโก’’ติ จินฺเตตฺวา ทสพลสฺส อทาสิฯ สตฺถา อตฺตโน อุตฺตริตรํ อทิสฺวา ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิ, จีวรสาฏเก อคฺคเหสิฯ

ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม กุฏุมฺพิโก ‘ธมฺมรตนสฺส สกฺการํ กโรมี’ติ ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส อานนฺทตฺเถรสฺส อทาสิฯ เถโร ‘นายํ มยฺหํ อนุจฺฉวิโก’ติ ธมฺมเสนาปติโน อทาสิ, โสปิ ‘นายํ มยฺหํ อนุจฺฉวิโก’ติ ตถาคตสฺส อทาสิฯ ตถาคโต อญฺญํ อุตฺตริตรํ อปสฺสนฺโต อตฺตโน ธมฺมสฺสามิตาย ‘มยฺหเมเวโส อนุจฺฉวิโก’ติ ตํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิ, จีวรสาฏเกปิ คณฺหิ, เอวํ โส ปิณฺฑปาโต ยถานุจฺฉวิกตาย ธมฺมสฺสามิโนว ปาทมูลํ คโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว ปิณฺฑปาโต ปรมฺปรา ยถานุจฺฉวิกํ คจฺฉติ, ปุพฺเพปิ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ อคมาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต อคติคมนํ ปหาย ทส ราชธมฺเม อโกเปนฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ เอวํ สนฺเตปิสฺส วินิจฺฉโย สุญฺโญ วิย อโหสิฯ

ราชา อตฺตโน อคุณคเวสโก หุตฺวา อนฺโตนิเวสนาทีนิ ปริคฺคณฺหนฺโต อนฺเตปุเร จ อนฺโตนคเร จ ทฺวารคาเมสุ จ อตฺตโน อคุณํ กเถนฺตํ อทิสฺวา ‘‘ชนปเท คเวสิสฺสามี’’ติ อมจฺจานํ รชฺชํ นิยฺยาเทตฺวา ปุโรหิเตน สทฺธิํ อญฺญาตกเวเสเนว กาสิรฏฺเฐ จรนฺโต กญฺจิ อคุณํ กเถนฺตํ อทิสฺวา ปจฺจนฺเต เอกํ นิคมํ ปตฺวา พหิทฺวารสาลายํ นิสีทิฯ ตสฺมิํ ขเณ นิคมวาสี อสีติโกฏิวิภโว กุฏุมฺพิโก มหนฺเตน ปริวาเรน นฺหานติตฺถํ คจฺฉนฺโต สาลายํ นิสินฺนํ สุวณฺณวณฺณํ สุขุมาลสรีรํ ราชานํ ทิสฺวา อุปฺปนฺนสิเนโห สาลํ ปวิสิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘อิเธว โหถา’’ติ วตฺวา เคหํ คนฺตฺวา นานคฺครสโภชนํ สมฺปาเทตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ภตฺตภาชนานิ คาหาเปตฺวา อคมาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ หิมวนฺตวาสี ปญฺจาภิญฺโญ ตาปโส อาคนฺตฺวา ตตฺเถว นิสีทิฯ นนฺทมูลกปพฺภารโต ปจฺเจกพุทฺโธปิ อาคนฺตฺวา ตตฺเถว นิสีทิฯ

กุฏุมฺพิโก รญฺโญ หตฺถโธวนอุทกํ ทตฺวา นานคฺครเสหิ สูปพฺยญฺชเนหิ ภตฺตปาติํ สชฺเชตฺวา รญฺโญ อุปเนสิฯ ราชา นํ คเหตฺวา ปุโรหิตสฺส พฺราหฺมณสฺส อทาสิฯ พฺราหฺมโณ คเหตฺวา ตาปสสฺส อทาสิฯ ตาปโส ปจฺเจกพุทฺธสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วามหตฺเถน ภตฺตปาติํ, ทกฺขิณหตฺเถน กมณฺฑลุํ คเหตฺวา ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ปตฺเต ภตฺตํ ปกฺขิปิฯ โส กญฺจิ อนิมนฺเตตฺวา อนาปุจฺฉิตฺวา ปริภุญฺชิฯ ตสฺส ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน กุฏุมฺพิโก จินฺเตสิ ‘‘มยา รญฺโญ ภตฺตํ ทินฺนํ, รญฺญา พฺราหฺมณสฺส, พฺราหฺมเณน ตาปสสฺส, ตาปเสน ปจฺเจกพุทฺธสฺส, ปจฺเจกพุทฺโธ กญฺจิ อนาปุจฺฉิตฺวา ปริภุญฺชิ, กิํ นุ โข อิเมสํ เอตฺตกํ ทานการณํ, กิํ อิมสฺส กญฺจิ อนาปุจฺฉิตฺวาว ภุญฺชนการณํ, อนุปุพฺเพน เต ปุจฺฉิสฺสามี’’ติฯ โส เอเกกํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิฯ เตปิสฺส กเถสุํ –

[270]

‘‘สุขุมาลรูปํ ทิสฺวา, รฏฺฐา วิวนมาคตํ;

กุฏาคารวรูเปตํ, มหาสยนมุปาสิตํฯ

[271]

‘‘ตสฺส เต เปมเกนาหํ, อทาสิํ วฑฺฒโมทนํ;

สาลีนํ วิจิตํ ภตฺตํ, สุจิํ มํสูปเสจนํฯ

[272]

‘‘ตํ ตฺวํ ภตฺตํ ปฏิคฺคยฺห, พฺราหฺมณสฺส อทาสยิ;

อตฺตานํ อนสิตฺวาน, โกยํ ธมฺโม นมตฺถุ เตฯ

[273]

‘‘อาจริโย พฺราหฺมโณ มยฺหํ, กิจฺจากิจฺเจสุ พฺยาวโฏ;

ครุ จ อามนฺตนีโย จ, ทาตุมรหามิ โภชนํฯ

[274]

‘‘พฺราหฺมณํ ทานิ ปุจฺฉามิ, โคตมํ ราชปูชิตํ;

ราชา เต ภตฺตํ ปาทาสิ, สุจิํ มํสูปเสจนํฯ

[275]

‘‘ตํ ตฺวํ ภตฺตํ ปฏิคฺคยฺห, อิสิสฺส โภชนํ อทา;

อเขตฺตญฺญูสิ ทานสฺส, โกยํ ธมฺโม นมตฺถุ เตฯ

[276]

‘‘ภรามิ ปุตฺตทาเร จ, ฆเรสุ คธิโต อหํ;

ภุญฺเช มานุสเก กาเม, อนุสาสามิ ราชิโนฯ

[277]

‘‘อารญฺญิกสฺส อิสิโน, จิรรตฺตํ ตปสฺสิโน;

วุฑฺฒสฺส ภาวิตตฺตสฺส, ทาตุมรหามิ โภชนํฯ

[278]

‘‘อิสิญฺจ ทานิ ปุจฺฉามิ, กิสํ ธมนิสนฺถตํ;

ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมํ, ปงฺกทนฺตํ รชสฺสิรํฯ

[279]

‘‘เอโก อรญฺเญ วิหรสิ, นาวกงฺขสิ ชีวิตํ;

ภิกฺขุ เกน ตยา เสยฺโย, ยสฺส ตฺวํ โภชนํ อทาฯ

[280]

‘‘ขณนฺตาลุกลมฺพานิ, พิลาลิตกฺกลานิ จ;

ธุนํ สามากนีวารํ, สงฺฆาริยํ ปสาริยํฯ

[281]

‘‘สากํ ภิสํ มธุํ มํสํ, พทรามลกานิ จ;

ตานิ อาหริตฺวา ภุญฺชามิ, อตฺถิ เม โส ปริคฺคโหฯ

[282]

‘‘ปจนฺโต อปจนฺตสฺส, อมมสฺส สกิญฺจโน;

อนาทานสฺส สาทาโน, ทาตุมรหามิ โภชนํฯ

[283]

‘‘ภิกฺขุญฺจ ทานิ ปุจฺฉามิ, ตุณฺหีมาสีน สุพฺพตํ;

อิสิ เต ภตฺตํ ปาทาสิ, สุจิํ มํสูปเสจนํฯ

[284]

‘‘ตํ ตฺวํ ภตฺตํ ปฏิคฺคยฺห, ตุณฺหี ภุญฺชสิ เอกโก;

นาญฺญํ กญฺจิ นิมนฺเตสิ, โกยํ ธมฺโม นมตฺถุ เตฯ

[285]

‘‘น ปจามิ น ปาเจมิ, น ฉินฺทามิ น เฉทเย;

ตํ มํ อกิญฺจนํ ญตฺวา, สพฺพปาเปหิ อารตํฯ

[286]

‘‘วาเมน ภิกฺขมาทาย, ทกฺขิเณน กมณฺฑลุํ;

อิสิ เม ภตฺตํ ปาทาสิ, สุจิํ มํสูปเสจนํฯ

[287]

‘‘เอเต หิ ทาตุมรหนฺติ, สมมา สปริคฺคหา;

ปจฺจนีกมหํ มญฺเญ, โย ทาตารํ นิมนฺตเย’’ติฯ

ตตฺถ วิวนนฺติ นิรุทการญฺญสทิสํ อิมํ ปจฺจนฺตํ อาคตํฯ กูฏาคารวรูเปตนฺติ กูฏาคารวเรน อุปคตํ, เอกํ วรกูฏาคารวาสินนฺติ อตฺโถฯ มหาสยนมุปาสิตนฺติ ตตฺเถว สุปญฺญตฺตํ สิริสยนํ อุปาสิตํฯ ตสฺส เตติ เอวรูปํ ตํ ทิสฺวา อหํ เปมมกาสิํ, ตสฺส เต เปมเกนฯ วฑฺฒโมทนนฺติ อุตฺตโมทนํฯ วิจิตนฺติ อปคตขณฺฑกาฬเกหิ วิจิตตณฺฑุเลหิ กตํฯ อทาสยีติ อทาสิฯ อตฺตานนฺติ อตฺตนา, อยเมว วา ปาโฐฯ อนสิตฺวานาติ อภุญฺชิตฺวาฯ โกยํ ธมฺโมติ มหาราช, โก เอส ตุมฺหากํ สภาโวฯ นมตฺถุ เตติ นโม ตว อตฺถุ, โย ตฺวํ อตฺตนา อภุญฺชิตฺวา ปรสฺส อทาสิฯ

อาจริโยติ กุฏุมฺพิก เอส มยฺหํ อาจารสิกฺขาปโก อาจริโยฯ พฺยาวโฏติ อุสฺสุโกฯ อามนฺตนีโยติ อามนฺเตตพฺพยุตฺตโก มยา ทินฺนํ ภตฺตํ คเหตุํ อนุรูโปฯ ทาตุมรหามีติ ‘‘อหํ เอวรูปสฺส อาจริยสฺส โภชนํ ทาตุํ อรหามี’’ติ ราชา พฺราหฺมณสฺส คุณํ วณฺเณสิฯ อเขตฺตญฺญูสีติ นาหํ ทานสฺส เขตฺตํ, มยิ ทินฺนํ มหปฺผลํ น โหตีติ เอวํ อตฺตานํ ทานสฺส อเขตฺตํ ชานาสิ มญฺเญติฯ อนุสาสามีติ อตฺตโน อตฺถํ ปหาย รญฺโญ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ อนุสาสามิฯ

เอวํ อตฺตโน อคุณํ กเถตฺวา อารญฺญิกสฺสาติ อิสิโน คุณํ กเถสิฯ อิสิโนติ สีลาทิคุณปริเยสกสฺสฯ ตปสฺสิโนติ ตปนิสฺสิตสฺสฯ วุฑฺฒสฺสาติ ปณฺฑิตสฺส คุณวุฑฺฒสฺสฯ นาวกงฺขสีติ สยํ ทุลฺลภโภชโน หุตฺวา เอวรูปํ โภชนํ อญฺญสฺส เทสิ, กิํ อตฺตโน ชีวิตํ น กงฺขสิฯ ภิกฺขุ เกนาติ อยํ ภิกฺขุ กตเรน คุเณน ตยา เสฏฺฐตโรฯ

ขณนฺตาลุกลมฺพานีติ ขณนฺโต อาลูนิ เจว ตาลกนฺทานิ จฯ พิลาลิตกฺกลานิ จาติ พิลาลิกนฺทตกฺกลกนฺทานิ จฯ ธุนํ สามากนีวารนฺติ สามากญฺจ นีวารญฺจ ธุนิตฺวาฯ สงฺฆาริยํ ปสาริยนฺติ เอเต สามากนีวาเร ธุนนฺโต สงฺฆาเรตฺวา ปุน สุกฺขาปิเต ปสาเรตฺวา สุปฺเปน ปปฺโผเฏตฺวา โกฏฺเฏตฺวา ตณฺฑุเล อาทาย ปจิตฺวา ภุญฺชามีติ วทติฯ สากนฺติ ยํ กิญฺจิ สูเปยฺยปณฺณํฯ มํสนฺติ สีหพฺยคฺฆวิฆาสาทิมํสํฯ ตานิ อาหริตฺวาติ ตานิ สากาทีนิ อาหริตฺวาฯ อมมสฺสาติ ตณฺหาทิฏฺฐิมมตฺตรหิตสฺสฯ สกิญฺจโนติ สปลิโพโธฯ อนาทานสฺสาติ นิคฺคหณสฺสฯ ทาตุมรหามีติ เอวรูปสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส อตฺตนา ลทฺธโภชนํ ทาตุํ อรหามิฯ

ตุณฺหีมาสีนนฺติ กิญฺจิ อวตฺวา นิสินฺนํฯ อกิญฺจนนฺติ ราคกิญฺจนาทีหิ รหิตํฯ อารตนฺติ วิรตํ สพฺพปาปานิ ปหาย ฐิตํฯ กมณฺฑลุนฺติ กุณฺฑิกํฯ เอเต หีติ เอเต ราชาทโย ตโย ชนาติ หตฺถํ ปสาเรตฺวา เต นิทฺทิสนฺโต เอวมาหฯ ทาตุมรหนฺตีติ มาทิสสฺส ทาตุํ อรหนฺติฯ ปจฺจนีกนฺติ ปจฺจนีกปฏิปทํฯ ทายกสฺส หิ นิมนฺตนํ เอกวีสติยา อเนสนาสุ อญฺญตราย ปิณฺฑปาตปริเยสนาย ชีวิกกปฺปนสงฺขาตา มิจฺฉาชีวปฏิปตฺติ นาม โหติฯ

ตสฺส วจนํ สุตฺวา กุฏุมฺพิโก อตฺตมโน ทฺเว โอสานคาถา อภาสิ –

[288]

‘‘อตฺถาย วต เม อชฺช, อิธาคจฺฉิ รเถสโภ;

โสหํ อชฺช ปชานามิ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํฯ

[289]

‘‘รฏฺเฐสุ คิทฺธา ราชาโน, กิจฺจากิจฺเจสุ พฺราหฺมณา;

อิสี มูลผเล คิทฺธา, วิปฺปมุตฺตา จ ภิกฺขโว’’ติฯ

ตตฺถ รเถสโภติ ราชานํ สนฺธายาหฯ กิจฺจากิจฺเจสูติ รญฺโญ กิจฺจกรณีเยสุฯ ภิกฺขโวติ ปจฺเจกพุทฺธา ภิกฺขโว ปน สพฺพภเวหิ วิปฺปมุตฺตาฯ

ปจฺเจกพุทฺโธ ตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา สกฏฺฐานเมว คโต, ตถา ตาปโสฯ ราชา ปน กติปาหํ ตสฺส สนฺติเก วสิตฺวา พาราณสิเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว ปิณฺฑปาโต ยถานุจฺฉวิกํ คจฺฉติ , ปุพฺเพปิ คโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กุฏุมฺพิโก ธมฺมรตนสฺส สกฺการการโก กุฏุมฺพิโก อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ปุโรหิโต สาริปุตฺโต, หิมวนฺตตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ภิกฺขาปรมฺปรชาตกวณฺณนา เตรสมาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

เกทารํ จนฺทกินฺนรี, อุกฺกุสุทฺทาลภิสกํ;

สุรุจิ ปญฺจุโปสถํ, มหาโมรญฺจ ตจฺฉกํฯ

มหาวาณิช สาธินํ, ทสพฺราหฺมณชาตกํ;

ภิกฺขาปรมฺปราปิ จ, เตรสานิ ปกิณฺณเกฯ

ปกิณฺณกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. วีสตินิปาโต

[497] 1. มาตงฺคชาตกวณฺณนา