เมนู

ปวุตฺถนฺติ วิเทสคตํ เกลายิโตติ เกลายติ มมายติ ปตฺเถติ ปิเหติ อิจฺฉตีติ อตฺโถฯ วาจายาติ มธุรวจเนน ตํ สมุทาจรนฺโต ปฏินนฺทติ ตุสฺสติฯ เสสํ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพํฯ ราชา มหาสตฺตสฺส กถาย อตฺตมโน หุตฺวา ตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, มหาราช, ปุพฺเพเปส ปญฺโห สมุฏฺฐหิ, ปณฺฑิตาว นํ กถยิํสุ, อิเมหิ ทฺวตฺติํสาย อากาเรหิ มิตฺตามิตฺโต ชานิตพฺโพ’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มิตฺตามิตฺตชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

กุณาลํ ภทฺทสาลญฺจ, สมุทฺทวาณิช ปณฺฑิตํ;

ชนสนฺธํ มหากณฺหํ, โกสิยํ สิริมนฺตกํฯ

ปทุมํ มิตฺตามิตฺตญฺจ, อิจฺเจเต ทส ชาตเก;

สงฺคายิํสุ มหาเถรา, ทฺวาทสมฺหิ นิปาตเกฯ

ทฺวาทสกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. เตรสกนิปาโต

[474] 1. อมฺพชาตกวณฺณนา

อหาสิ เม อมฺพผลานิ ปุพฺเพติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺโต หิ ‘‘อหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, มยฺหํ สมโณ โคตโม เนว อาจริโย น อุปชฺฌาโย’’ติ อาจริยํ ปจฺจกฺขาย ฌานปริหีโน สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ อาคจฺฉนฺโต พหิเชตวเน ปถวิยา วิวเร ทินฺเน อวีจิํ ปาวิสิฯ ตทา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต อาจริยํ ปจฺจกฺขาย มหาวินาสํ ปตฺโต, อวีจิมหานิรเย นิพฺพตฺโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต อาจริยํ ปจฺจกฺขาย มหาวินาสํ ปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส ปุโรหิตกุลํ อหิวาตโรเคน วินสฺสิฯ เอโกว ปุตฺโต ภิตฺติํ ภินฺทิตฺวา ปลาโตฯ โส ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ทิสาปาโมกฺขสฺสาจริยสฺส สนฺติเก ตโย เวเท จ อวเสสสิปฺปานิ จ อุคฺคเหตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา นิกฺขนฺโต ‘‘เทสจาริตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ จรนฺโต เอกํ ปจฺจนฺตนครํ ปาปุณิฯ ตํ นิสฺสาย มหาจณฺฑาลคามโก อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺมิํ คาเม ปฏิวสติ, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต อกาเล ผลํ คณฺหาปนมนฺตํ ชานาติฯ โส ปาโตว วุฏฺฐาย กาชํ อาทาย ตโต คามา นิกฺขิมิตฺวา อรญฺเญ เอกํ อมฺพรุกฺขํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺตปทมตฺถเก ฐิโต ตํ มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา อมฺพรุกฺขํ เอเกน อุทกปสเตน ปหรติฯ รุกฺขโต ตงฺขณญฺเญว ปุราณปณฺณานิ ปตนฺติ, นวานิ อุฏฺฐหนฺติ, ปุปฺผานิ ปุปฺผิตฺวา ปตนฺติ, อมฺพผลานิ อุฏฺฐาย มุหุตฺเตเนว ปจฺจิตฺวา มธุรานิ โอชวนฺตานิ ทิพฺพรสสทิสานิ หุตฺวา รุกฺขโต ปตนฺติฯ มหาสตฺโต ตานิ อุจฺจินิตฺวา ยาวทตฺถํ ขาทิตฺวา กาชํ ปูราเปตฺวา เคหํ คนฺตฺวา ตานิ วิกฺกิณิตฺวา ปุตฺตทารํ โปเสสิฯ

โส พฺราหฺมณกุมาโร มหาสตฺตํ อกาเล อมฺพปกฺกานิ อาหริตฺวา วิกฺกิณนฺตํ ทิสฺวา ‘‘นิสฺสํสเยน เตหิ มนฺตพเลน อุปฺปนฺเนหิ ภวิตพฺพํ, อิมํ ปุริสํ นิสฺสาย อิทํ อนคฺฆมนฺตํ ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มหาสตฺตสฺส อมฺพานิ อาหรณนิยามํ ปริคฺคณฺหนฺโต ตถโต ญตฺวา ตสฺมิํ อรญฺญโต อนาคเตเยว ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา อชานนฺโต วิย หุตฺวา ตสฺส ภริยํ ‘‘กุหิํ อยฺโย, อาจริโย’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อรญฺญํ คโต’’ติ วุตฺเต ตํ อาคตํ อาคมยมาโนว ฐตฺวา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา หตฺถโต ปจฺฉิํ คเหตฺวา อาหริตฺวา เคเห ฐเปสิฯ มหาสตฺโต ตํ โอโลเกตฺวา ภริยํ อาห – ‘‘ภทฺเท, อยํ มาณโว มนฺตตฺถาย อาคโต, ตสฺส หตฺเถ มนฺโต นสฺสติ, อสปฺปุริโส เอโส’’ติฯ มาณโวปิ ‘‘อหํ อิมํ มนฺตํ อาจริยสฺส อุปการโก หุตฺวา ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ตสฺส เคเห สพฺพกิจฺจานิ กโรติฯ ทารูนิ อาหรติ, วีหิํ โกฏฺเฏติ, ภตฺตํ ปจติ, ทนฺตกฏฺฐมุขโธวนาทีนิ เทติ, ปาทํ โธวติฯ

เอกทิวสํ มหาสตฺเตน ‘‘ตาต มาณว, มญฺจปาทานํ เม อุปธานํ เทหี’’ติ วุตฺเต อญฺญํ อปสฺสิตฺวา สพฺพรตฺติํ อูรุมฺหิ ฐเปตฺวา นิสีทิฯ อปรภาเค มหาสตฺตสฺส ภริยา ปุตฺตํ วิชายิฯ ตสฺสา ปสูติกาเล ปริกมฺมํ สพฺพมกาสิฯ สา เอกทิวสํ มหาสตฺตํ อาห ‘‘สามิ, อยํ มาณโว ชาติสมฺปนฺโน หุตฺวา มนฺตตฺถาย อมฺหากํ เวยฺยาวจฺจํ กโรติ, เอตสฺส หตฺเถ มนฺโต ติฏฺฐตุ วา มา วา, เทถ ตสฺส มนฺต’’นฺติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตสฺส มนฺตํ ทตฺวา เอวมาห – ‘‘ตาต, อนคฺโฆยํ มนฺโต, ตว อิมํ นิสฺสาย มหาลาภสกฺกาโร ภวิสฺสติ, รญฺญา วา ราชมหามตฺเตน วา ‘โก เต อาจริโย’ติ ปุฏฺฐกาเล มา มํ นิคูหิตฺโถ, สเจ หิ ‘จณฺฑาลสฺส เม สนฺติกา มนฺโต คหิโต’ติ ลชฺชนฺโต ‘พฺราหฺมณมหาสาโล เม อาจริโย’ติ กเถสฺสสิ, อิมสฺส มนฺตสฺส ผลํ น ลภิสฺสสี’’ติฯ โส ‘‘กิํ การณา ตํ นิคูหิสฺสามิ, เกนจิ ปุฏฺฐกาเล ตุมฺเหเยว กเถสฺสามี’’ติ วตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา จณฺฑาลคามโต นิกฺขมิตฺวา มนฺตํ วีมํสิตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสิํ ปตฺวา อมฺพานิ วิกฺกิณิตฺวา พหุํ ธนํ ลภิฯ

อเถกทิวสํ อุยฺยานปาโล ตสฺส หตฺถโต อมฺพํ กิณิตฺวา รญฺโญ อทาสิฯ

ราชา ตํ ปริภุญฺชิตฺวา ‘‘กุโต สมฺม, ตยา เอวรูปํ อมฺพํ ลทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ เทว, เอโก มาณโว อกาลอมฺพผลานิ อาเนตฺวา วิกฺกิณาติ, ตโต เม คหิตนฺติฯ เตน หิ ‘‘อิโต ปฏฺฐาย อิเธว อมฺพานิ อาหรตู’’ติ นํ วเทหีติฯ โส ตถา อกาสิฯ มาณโวปิ ตโต ปฏฺฐาย อมฺพานิ ราชกุลํ หรติฯ อถ รญฺญา ‘‘อุปฏฺฐห ม’’นฺติ วุตฺเต ราชานํ อุปฏฺฐหนฺโต พหุํ ธนํ ลภิตฺวา อนุกฺกเมน วิสฺสาสิโก ชาโตฯ อถ นํ เอกทิวสํ ราชา ปุจฺฉิ ‘‘มาณว, กุโต อกาเล เอวํ วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนานิ อมฺพานิ ลภสิ, กิํ เต นาโค วา สุปณฺโณ วา เทโว วา โกจิ เทติ, อุทาหุ มนฺตพลํ เอต’’นฺติ? ‘‘น เม มหาราช, โกจิ เทติ, อนคฺโฆ ปน เม มนฺโต อตฺถิ, ตสฺเสว พล’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ มยมฺปิ เต เอกทิวสํ มนฺตพลํ ทฏฺฐุกามา’’ติฯ ‘‘สาธุ, เทว, ทสฺเสสฺสามี’’ติฯ ราชา ปุนทิวเส เตน สทฺธิํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา ‘‘ทสฺเสหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ อมฺพรุกฺขํ อุปคนฺตฺวา สตฺตปทมตฺถเก ฐิโต มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา รุกฺขํ อุทเกน ปหริฯ ตงฺขณญฺเญว อมฺพรุกฺโข เหฏฺฐา วุตฺตนิยาเมเนว ผลํ คเหตฺวา มหาเมโฆ วิย อมฺพวสฺสํ วสฺสิฯ มหาชโน สาธุการํ อทาสิ, เจลุกฺเขปา ปวตฺติํสุฯ

ราชา อมฺพผลานิ ขาทิตฺวา ตสฺส พหุํ ธนํ ทตฺวา ‘‘มาณวก, เอวรูโป เต อจฺฉริยมนฺโต กสฺส สนฺติเก คหิโต’’ติ ปุจฺฉิฯ มาณโว ‘‘สจาหํ ‘จณฺฑาลสฺส สนฺติเก’ติ วกฺขามิ, ลชฺชิตพฺพกํ ภวิสฺสติ, มญฺจ ครหิสฺสนฺติ, มนฺโต โข ปน เม ปคุโณ, อิทานิ น นสฺสิสฺสติ, ทิสาปาโมกฺขํ อาจริยํ อปทิสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มุสาวาทํ กตฺวา ‘‘ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขาจริยสฺส สนฺติเก คหิโต เม’’ติ วทนฺโต อาจริยํ ปจฺจกฺขาสิฯ ตงฺขณญฺเญว มนฺโต อนฺตรธายิฯ ราชา โสมนสฺสชาโต ตํ อาทาย นครํ ปวิสิตฺวา ปุนทิวเส ‘‘อมฺพานิ ขาทิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิตฺวา มาณว, อมฺพานิ อาหราติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ อมฺพํ อุปคนฺตฺวา สตฺตปทมตฺถเก ฐิโต ‘‘มนฺตํ ปริวตฺเตสฺสามี’’ติ มนฺเต อนุปฏฺฐหนฺเต อนฺตรหิตภาวํ ญตฺวา ลชฺชิโต อฏฺฐาสิฯ ราชา ‘‘อยํ ปุพฺเพ ปริสมชฺเฌเยว อมฺพานิ อาหริตฺวา อมฺหากํ เทติ, ฆนเมฆวสฺสํ วิย อมฺพวสฺสํ วสฺสาเปติ, อิทานิ ถทฺโธ วิย ฐิโต, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[1]

‘‘อหาสิ เม อมฺพผลานิ ปุพฺเพ, อณูนิ ถูลานิ จ พฺรหฺมจาริ;

เตเหว มนฺเตหิ น ทานิ ตุยฺหํ, ทุมปฺผลา ปาตุภวนฺติ พฺรหฺเม’’ติฯ

ตตฺถ อหาสีติ อาหริฯ ทุมปฺผลาติ รุกฺขผลานิฯ

ตํ สุตฺวา มาณโว ‘‘สเจ ‘อชฺช อมฺพผลํ น คณฺหามี’ติ วกฺขามิ, ราชา เม กุชฺฌิสฺสติ, มุสาวาเทน นํ วญฺเจสฺสามี’’ติ ทุติยํ คาถมาห –

[2]

‘‘นกฺขตฺตโยคํ ปฏิมานยามิ, ขณํ มุหุตฺตญฺจ มนฺเต น ปสฺสํ;

นกฺขตฺตโยคญฺจ ขณญฺจ ลทฺธา, อทฺธา หริสฺสมฺพผลํ ปหูต’’นฺติฯ

ตตฺถ อทฺธาหริสฺสมฺพผลนฺติ อทฺธา อมฺพผลํ อาหริสฺสามิฯ

ราชา ‘‘อยํ อญฺญทา นกฺขตฺตโยคํ น วทติ, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ ปุจฺฉนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[3]

‘‘นกฺขตฺตโยคํ น ปุเร อภาณิ, ขณํ มุหุตฺตํ น ปุเร อสํสิ;

สยํ หรี อมฺพผลํ ปหูตํ, วณฺเณน คนฺเธน รเสนุเปตํฯ

[4]

‘‘มนฺตาภิชปฺเปน ปุเร หิ ตุยฺหํ, ทุมปฺผลา ปาตุภวนฺติ พฺรหฺเม;

สฺวาชฺช น ปาเรสิ ชปฺปมฺปิ มนฺตํ, อยํ โส โก นาม ตวชฺช ธมฺโม’’ติฯ

ตตฺถ น ปาเรสีติ น สกฺโกสิฯ ชปฺปมฺปีติ ชปฺปนฺโตปิ ปริวตฺเตนฺโตปิฯ อยํ โสติ อยเมว โส ตว สภาโว อชฺช โก นาม ชาโตติฯ

ตํ สุตฺวา มาณโว ‘‘น สกฺกา ราชานํ มุสาวาเทน วญฺเจตุํ, สเจปิ เม สภาเว กถิเต อาณํ กเรยฺย, กโรตุ, สภาวเมว กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[5]

‘‘จณฺฑาลปุตฺโต มม สมฺปทาสิ, ธมฺเมน มนฺเต ปกติญฺจ สํสิ;

มา จสฺสุ เม ปุจฺฉิโต นามโคตฺตํ, คุยฺหิตฺโถ อตฺถํ วิชเหยฺย มนฺโตฯ

[6]

‘‘โสหํ ชนินฺเทน ชนมฺหิ ปุฏฺโฐ, มกฺขาภิภูโต อลิกํ อภาณิํ;

‘มนฺตา อิเม พฺราหฺมณสฺสา’ติ มิจฺฉา, ปหีนมนฺโต กปโณ รุทามี’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺเมนาติ สเมน การเณน อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวาว อทาสิฯ ปกติญฺจ สํสีติ ‘‘มา เม ปุจฺฉิโต นามโคตฺตํ คุยฺหิตฺโถ, สเจ คูหสิ , มนฺตา เต นสฺสิสฺสนฺตี’’ติ เตสํ นสฺสนปกติญฺจ มยฺหํ สํสิฯ พฺราหฺมณสฺสาติ มิจฺฉาติ ‘‘พฺราหฺมณสฺส สนฺติเก มยา อิเม มนฺตา คหิตา’’ติ มิจฺฉาย อภณิํ, เตน เม เต มนฺตา นฏฺฐา, สฺวาหํ ปหีนมนฺโต อิทานิ กปโณ รุทามีติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘อยํ ปาปธมฺโม เอวรูปํ รตนมนฺตํ น โอโลเกสิ, เอวรูปสฺมิญฺหิ อุตฺตมรตนมนฺเต ลทฺเธ ชาติ กิํ กริสฺสตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา ตสฺส ครหนฺโต –

[7]

‘‘เอรณฺฑา ปุจิมนฺทา วา, อถ วา ปาลิภทฺทกา;

มธุํ มธุตฺถิโก วินฺเท, โส หิ ตสฺส ทุมุตฺตโมฯ

[8]

‘‘ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา, สุทฺทา จณฺฑาลปุกฺกุสา;

ยมฺหา ธมฺมํ วิชาเนยฺย, โส หิ ตสฺส นรุตฺตโมฯ

[9]

‘‘อิมสฺส ทณฺฑญฺจ วธญฺจ ทตฺวา, คเล คเหตฺวา ขลยาถ ชมฺมํ;

โย อุตฺตมตฺถํ กสิเรน ลทฺธํ, มานาติมาเนน วินาสยิตฺถา’’ติฯ –

อิมา คาถา อาหฯ

ตตฺถ มธุตฺถิโกติ มธุอตฺถิโก ปุริโส อรญฺเญ มธุํ โอโลเกนฺโต เอเตสํ รุกฺขานํ ยโต มธุํ ลภติ, โสว ทุโม ตสฺส ทุมุตฺตโม นามฯ ตเถว ขตฺติยาทีสุ ยมฺหา ปุริสา ธมฺมํ การณํ ยุตฺตํ อตฺถํ วิชาเนยฺย, โสว ตสฺส อุตฺตโม นโร นามฯ อิมสฺส ทณฺฑญฺจาติ อิมสฺส ปาปธมฺมสฺส สพฺพสฺสหรณทณฺฑญฺจ เวฬุเปสิกาทีหิ ปิฏฺฐิจมฺมํ อุปฺปาเฏตฺวา วธญฺจ ทตฺวา อิมํ ชมฺมํ คเล คเหตฺวา ขลยาถ, ขลิการตฺตํ ปาเปตฺวา นิทฺธมถ นิกฺกฑฺฒถ, กิํ อิมินา อิธ วสนฺเตนาติฯ

ราชปุริสา ตถา กตฺวา ‘‘ตวาจริยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ อาราเธตฺวาว สเจ ปุน มนฺเต ลภิสฺสสิ, อิธ อาคจฺเฉยฺยาสิ, โน เจ, อิมํ ทิสํ มา โอโลเกยฺยาสี’’ติ ตํ นิพฺพิสยมกํสุฯ โส อนาโถ หุตฺวา ‘‘ฐเปตฺวา อาจริยํ น เม อญฺญํ ปฏิสรณํ อตฺถิ, ตสฺเสว สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ อาราเธตฺวา ปุน มนฺตํ ยาจิสฺสามี’’ติ โรทนฺโต ตํ คามํ อคมาสิฯ อถ นํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา มหาสตฺโต ภริยํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, ปสฺส ตํ ปาปธมฺมํ ปริหีนมนฺตํ ปุน อาคจฺฉนฺต’’นฺติ อาหฯ โส มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ‘‘กิํการณา อาคโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘อาจริย, มุสาวาทํ กตฺวา อาจริยํ ปจฺจกฺขิตฺวา มหาวินาสํ ปตฺโตมฺหี’’ติ วตฺวา อจฺจยํ ทสฺเสตฺวา ปุน มนฺเต ยาจนฺโต –

[10]

‘‘ยถา สมํ มญฺญมาโน ปเตยฺย, โสพฺภํ คุหํ นรกํ ปูติปาทํ;

รชฺชูติ วา อกฺกเม กณฺหสปฺปํ, อนฺโธ ยถา โชติมธิฏฺฐเหยฺย;

เอวมฺปิ มํ ตํ ขลิตํ สปญฺญ, ปหีนมนฺตสฺส ปุนปฺปทาหี’’ติฯ – คาถมาห;

ตตฺถ ยถา สมนฺติ ยถา ปุริโส อิทํ สมํ ฐานนฺติ มญฺญมาโน โสพฺภํ วา คุหํ วา ภูมิยา ผลิตฏฺฐานสงฺขาตํ นรกํ วา ปูติปาทํ วา ปเตยฺยฯ

ปูติปาโทติ หิมวนฺตปเทเส มหารุกฺเข สุสฺสิตฺวา มเต ตสฺส มูเลสุ ปูติเกสุ ชาเตสุ ตสฺมิํ ฐาเน มหาอาวาโฏ โหติ, ตสฺส นามํฯ โชติมธิฏฺฐเหยฺยาติ อคฺคิํ อกฺกเมยฺยฯ เอวมฺปีติ เอวํ อหมฺปิ ปญฺญาจกฺขุโน อภาวา อนฺโธ ตุมฺหากํ วิเสสํ อชานนฺโต ตุมฺเหสุ ขลิโต, ตํ มํ ขลิตํ วิทิตฺวา สปญฺญ ญาณสมฺปนฺน ปหีนมนฺตสฺส มม ปุนปิ เทถาติฯ

อถ นํ อาจริโย ‘‘ตาต, กิํ กเถสิ, อนฺโธ หิ สญฺญาย ทินฺนาย โสพฺภาทีนิ ปริหรติ, มยา ปฐมเมว ตว กถิตํ, อิทานิ กิมตฺถํ มม สนฺติกํ อาคโตสี’’ติ วตฺวา –

[11]

‘‘ธมฺเมน มนฺตํ ตว สมฺปทาสิํ, ตุวมฺปิ ธมฺเมน ปฏิคฺคเหสิ;

ปกติมฺปิ เต อตฺตมโน อสํสิํ, ธมฺเม ฐิตํ ตํ น ชเหยฺย มนฺโตฯ

[12]

‘‘โย พาล-มนฺตํ กสิเรน ลทฺธํ, ยํ ทุลฺลภํ อชฺช มนุสฺสโลเก;

กิญฺจาปิ ลทฺธา ชีวิตุํ อปฺปปญฺโญ, วินาสยี อลิกํ ภาสมาโนฯ

[13]

‘‘พาลสฺส มูฬฺหสฺส อกตญฺญุโน จ, มุสา ภณนฺตสฺส อสญฺญตสฺส;

มนฺเต มยํ ตาทิสเก น เทม, กุโต มนฺตา คจฺฉ น มยฺหํ รุจฺจสี’’ติฯ –

อิมา คาถา อาหฯ

ตตฺถ ธมฺเมนาติ อหมฺปิ ตว อาจริยภาคํ หิรญฺญํ วา สุวณฺณํ วา อคฺคเหตฺวา ธมฺเมเนว มนฺตํ สมฺปทาสิํ, ตฺวมฺปิ กิญฺจิ อทตฺวา ธมฺเมน สเมเนว ปฏิคฺคเหสิฯ ธมฺเม ฐิตนฺติ อาจริยปูชกธมฺเม ฐิตํฯ ตาทิสเกติ ตถารูเป อกาลผลคณฺหาปเก มนฺเต น เทม, คจฺฉ น เม รุจฺจสีติฯ

โส เอวํ อาจริเยน อุยฺโยชิโต ‘‘กิํ มยฺหํ ชีวิเตนา’’ติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อนาถมรณํ มริฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต อาจริยํ ปจฺจกฺขาย มหาวินาสํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อกตญฺญู มาณโว เทวทตฺโต อโหสิ, ราชา อานนฺโท, จณฺฑาลปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อมฺพชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[475] 2. ผนฺทนชาตกวณฺณนา

กุฐาริหตฺโถ ปุริโสติ อิทํ สตฺถา โรหิณีนทีตีเร วิหรนฺโต ญาตกานํ กลหํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปน กุณาลชาตเก (ชา. 2.21.กุณาลชาตก) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน สตฺถา ญาตเก อามนฺเตตฺวา – มหาราชา, อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พหินคเร วฑฺฒกิคาโม อโหสิฯ ตตฺเรโก พฺราหฺมณวฑฺฒกี อรญฺญโต ทารูนิ อาหริตฺวา รถํ กตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสิฯ ตทา หิมวนฺตปเทเส มหาผนฺทนรุกฺโข อโหสิ ฯ เอโก กาฬสีโห โคจรํ ปริเยสิตฺวา อาคนฺตฺวา ตสฺส มูเล นิปชฺชิฯ อถสฺส เอกทิวสํ วาเต ปหรนฺเต เอโก สุกฺขทณฺฑโก ปติตฺวา ขนฺเธ อวตฺถาสิฯ โส โถกํ ขนฺเธน รุชนฺเตน ภีตตสิโต อุฏฺฐาย ปกฺขนฺทิตฺวา ปุน นิวตฺโต อาคตมคฺคํ โอโลเกนฺโต กิญฺจิ อทิสฺวา ‘‘อญฺโญ มํ สีโห วา พฺยคฺโฆ วา อนุพนฺธนฺโต นตฺถิ, อิมสฺมิํ ปน รุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตา มํ เอตฺถ นิปชฺชนฺตํ น สหติ มญฺเญ, โหตุ ชานิสฺสามี’’ติ อฏฺฐาเน โกปํ พนฺธิตฺวา รุกฺขํ ปหริตฺวา ‘‘เนว ตว รุกฺขสฺส ปตฺตํ ขาทามิ, น สาขํ ภญฺชามิ, อิธ อญฺเญ มิเค วสนฺเต สหสิ, มํ น สหสิ, โก มยฺหํ โทโส อตฺถิ, กติปาหํ อาคเมหิ, สมูลํ เต รุกฺขํ อุปฺปาเฏตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ เฉทาเปสฺสามี’’ติ รุกฺขเทวตํ ตชฺเชตฺวา เอกํ ปุริสํ อุปธาเรนฺโต วิจริฯ ตทา โส พฺราหฺมณวฑฺฒกี ทฺเว ตโย มนุสฺเส อาทาย รถทารูนํ อตฺถาย ยานเกน ตํ ปเทสํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน ยานกํ ฐเปตฺวา วาสิผรสุหตฺโถ รุกฺเข อุปธาเรนฺโต ผนฺทนสมีปํ อคมาสิฯ กาฬสีโห ตํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช, มยา ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺฐิํ ทฏฺฐุํ วฏฺฏตี’’ติ คนฺตฺวา รุกฺขมูเล อฏฺฐาสิ

วฑฺฒกี จ อิโต จิโต โอโลเกตฺวา ผนฺทนสมีเปน ปายาสิฯ โส ‘‘ยาว เอโส นาติกฺกมติ, ตาวเทวสฺส กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[14]

‘‘กุฐาริหตฺโถ ปุริโส, วนโมคยฺห ติฏฺฐสิ;

ปุฏฺโฐ เม สมฺม อกฺขาหิ, กิํ ทารุํ เฉตุมิจฺฉสี’’ติฯ

ตตฺถ ปุริโสติ ตฺวํ กุฐาริหตฺโถ เอโก ปุริโส อิมํ วนํ โอคยฺห ติฏฺฐสีติฯ

โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อจฺฉริยํ วต โภ, น วต เม อิโต ปุพฺเพ มิโค มนุสฺสวาจํ ภาสนฺโต ทิฏฺฐปุพฺโพ, เอส รถานุจฺฉวิกํ ทารุํ ชานิสฺสติ, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[15]

‘‘อิสฺโส วนานิ จรสิ, สมานิ วิสมานิ จ;

ปุฏฺโฐ เม สมฺม อกฺขาหิ, กิํ ทารุํ เนมิยา ทฬฺห’’นฺติฯ

ตตฺถ อิสฺโสติ ตฺวมฺปิ เอโก กาฬสีโห วนานิ จรสิ, ตฺวํ รถานุจฺฉวิกํ ทารุํ ชานิสฺสสีติฯ

ตํ สุตฺวา กาฬสีโห ‘‘อิทานิ เม มโนรโถ มตฺถกํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[16]

‘‘เนว สาโล น ขทิโร, นาสฺสกณฺโณ กุโต ธโว;

รุกฺโข จ ผนฺทโน นาม, ตํ ทารุํ เนมิยา ทฬฺห’’นฺติฯ

โส ตํ สุตฺวา โสมนสฺสชาโต ‘‘สุทิวเสน วตมฺหิ อชฺช อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ, ติรจฺฉานคโต เม รถานุจฺฉวิกํ ทารุํ อาจิกฺขติ, อโห สาธู’’ติ ปุจฺฉนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –

[17]

‘‘กีทิสานิสฺส ปตฺตานิ, ขนฺโธ วา ปน กีทิโส;

ปุฏฺโฐ เม สมฺม อกฺขาหิ, ยถา ชาเนมุ ผนฺทน’’นฺติฯ

อถสฺส โส อาจิกฺขนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[18]

‘‘ยสฺส สาขา ปลมฺพนฺติ, นมนฺติ น จ ภญฺชเร;

โส รุกฺโข ผนฺทโน นาม, ยสฺส มูเล อหํ ฐิโตฯ

[19]

‘‘อรานํ จกฺกนาภีนํ, อีสาเนมิรถสฺส จ;

สพฺพสฺส เต กมฺมนิโย, อยํ เหสฺสติ ผนฺทโน’’ติฯ

ตตฺถ ‘‘อราน’’นฺติ อิทํ โส ‘‘กทาเจส อิมํ รุกฺขํ น คณฺเหยฺย, คุณมฺปิสฺส กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอวมาหฯ ตตฺถ อีสาเนมิรถสฺส จาติ อีสาย จ เนมิยา จ เสสสฺส จ รถสฺส สพฺพสฺส เต เอส กมฺมนิโย กมฺมกฺขโม ภวิสฺสตีติฯ

โส เอวํ อาจิกฺขิตฺวา ตุฏฺฐมานโส เอกมนฺเต วิจริ, วฑฺฒกีปิ รุกฺขํ ฉินฺทิตุํ อารภิฯ รุกฺขเทวตา จินฺเตสิ ‘‘มยา เอตสฺส อุปริ น กิญฺจิ ปาติตํ, อยํ อฏฺฐาเน อาฆาตํ พนฺธิตฺวา มม วิมานํ นาเสติ, อหญฺจ วินสฺสิสฺสามิ, เอเกนุปาเยน อิมญฺจ อิสฺสํ วินาเสสฺสามี’’ติฯ สา วนกมฺมิกปุริโส วิย หุตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘โภ ปุริส มนาโป เต รุกฺโข ลทฺโธ, อิมํ ฉินฺทิตฺวา กิํ กริสฺสสี’’ติ? ‘‘รถเนมิํ กริสฺสามี’’ติฯ ‘‘อิมินา รุกฺเขน รโถ ภวิสฺสตี’’ติ เกน เต อกฺขาตนฺติฯ ‘‘เอเกน กาฬสีเหนา’’ติฯ ‘‘สาธุ สุฏฺฐุ เตน อกฺขาตํ, อิมินา รุกฺเขน รโถ สุนฺทโร ภวิสฺสติ, กาฬสีหสฺส คลจมฺมํ อุปฺปาเฏตฺวา จตุรงฺคุลมตฺเต ฐาเน อยปฏฺเฏน วิย เนมิมณฺฑเล ปริกฺขิตฺเต เนมิ จ ถิรา ภวิสฺสติ, พหุญฺจ ธนํ ลภิสฺสสี’’ติฯ ‘‘กาฬสีหจมฺมํ กุโต ลจฺฉามี’’ติ? ‘‘ตฺวํ พาลโกสิ, อยํ ตว รุกฺโข วเน ฐิโต น ปลายติ, ตฺวํ เยน เต รุกฺโข อกฺขาโต, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘สามิ ตยา ทสฺสิตรุกฺขํ กตรฏฺฐาเน ฉินฺทามี’ติ วญฺเจตฺวา อาเนหิ, อถ นํ นิราสงฺกํ ‘อิธ จ เอตฺถ จ ฉินฺทา’ติ มุขตุณฺฑํ ปสาเรตฺวา อาจิกฺขนฺตํ ติขิเณน มหาผรสุนา โกฏฺเฏตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา จมฺมํ อาทาย วรมํสํ ขาทิตฺวา รุกฺขํ ฉินฺทา’’ติ เวรํ อปฺเปสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อิมา คาถา อาห –

[20]

‘‘อิติ ผนฺทนรุกฺโขปิ, ตาวเท อชฺฌภาสถ;

มยฺหมฺปิ วจนํ อตฺถิ, ภารทฺวาช สุโณหิ เมฯ

[21]

‘‘อิสฺสสฺส อุปกฺขนฺธมฺหา, อุกฺกจฺจ จตุรงฺคุลํ;

เตน เนมิํ ปสาเรสิ, เอวํ ทฬฺหตรํ สิยาฯ

[22]

‘‘อิติ ผนฺทนรุกฺโขปิ, เวรํ อปฺเปสิ ตาวเท;

ชาตานญฺจ อชาตานํ, อิสฺสานํ ทุกฺขมาวหี’’ติฯ

ตตฺถ ภารทฺวาชาติ ตํ โคตฺเตน อาลปติฯ อุปกฺขนฺธมฺหาติ ขนฺธโตฯ อุกฺกจฺจาติ อุกฺกนฺติตฺวาฯ

วฑฺฒกี รุกฺขเทวตาย วจนํ สุตฺวา ‘‘อโห อชฺช มยฺหํ มงฺคลทิวโส’’ติ กาฬสีหํ ฆาเตตฺวา รุกฺขํ เฉตฺวา ปกฺกามิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[23]

‘‘อิจฺเจวํ ผนฺทโน อิสฺสํ, อิสฺโส จ ปน ผนฺทนํ;

อญฺญมญฺญํ วิวาเทน, อญฺญมญฺญมฆาตยุํฯ

[24]

‘‘เอวเมว มนุสฺสานํ, วิวาโท ยตฺถ ชายติ;

มยูรนจฺจํ นจฺจนฺติ, ยถา เต อิสฺสผนฺทนาฯ

[25]

‘‘ตํ โว วทามิ ภทฺทํ โว, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;

สมฺโมทถ มา วิวทถ, มา โหถ อิสฺสผนฺทนาฯ

[26]

‘‘สามคฺคิเมว สิกฺเขถ, พุทฺเธเหตํ ปสํสิตํ;

สามคฺคิรโต ธมฺมฏฺโฐ, โยคกฺเขมา น ธํสตี’’ติฯ

ตตฺถ อฆาตยุนฺติ ฆาตาเปสุํฯ มยูรนจฺจํ นจฺจนฺตีติ มหาราชา ยตฺถ หิ มนุสฺสานํ วิวาโท โหติ, ตตฺถ ยถา นาม มยูรา นจฺจนฺตา ปฏิจฺฉาเทตพฺพํ รหสฺสงฺคํ ปากฏํ กโรนฺติ, เอวํ มนุสฺสา อญฺญมญฺญสฺส รนฺธํ ปกาเสนฺตา มยูรนจฺจํ นจฺจนฺติ นามฯ ยถา เต อิสฺสผนฺทนา อญฺญมญฺญสฺส รนฺธํ ปกาเสนฺตา นจฺจิํสุ นามฯ ตํ โวติ เตน การเณน ตุมฺเห วทามิฯ ภทฺทํ โวติ ภทฺทํ ตุมฺหากํ โหตุฯ ยาวนฺเตตฺถาติ ยาวนฺโต เอตฺถ อิสฺสผนฺทนสทิสา มา อหุวตฺถฯ สามคฺคิเมว สิกฺเขถาติ สมคฺคภาวเมว ตุมฺเห สิกฺขถ, อิทํ ปญฺญาวุทฺเธหิ ปณฺฑิเตหิ ปสํสิตํ ธมฺมฏฺโฐติ สุจริตธมฺเม ฐิโตฯ โยคกฺเขมา น ธํสตีติ โยเคหิ เขมา นิพฺพานา น ปริหายตีติ นิพฺพาเนน เทสนากูฏํ คณฺหิฯ สกฺยราชาโน ธมฺมกถํ สุตฺวา สมคฺคา ชาตาฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ตํ การณํ วิทิตฺวา ตสฺมิํ วนสณฺเฑ นิวุตฺถเทวตา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ผนฺทนชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[476] 3. ชวนหํสชาตกวณฺณนา

อิเธว หํส นิปตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฬฺหธมฺมธนุคฺคหสุตฺตนฺตเทสนํ (สํ. นิ. 2.228) อารพฺภ กเถสิฯ ภควตา หิ –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ทฬฺหธมฺมา ธนุคฺคหา สุสิกฺขิตา กตหตฺถา กตูปาสนา จตุทฺทิสา ฐิตา อสฺสุ, อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ‘อหํ อิเมสํ จตุนฺนํ ทฬฺหธมฺมานํ ธนุคฺคหานํ สุสิกฺขิตานํ กตหตฺถานํ กตูปาสนานํ จตุทฺทิสา กณฺเฑ ขิตฺเต อปติฏฺฐิเต ปถวิยํ คเหตฺวา อาหริสฺสามี’ติฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, ‘ชวโน ปุริโส ปรเมน ชเวน สมนฺนาคโต’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘เอวํ ภนฺเต’’ติฯ ยถา จ, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส ชโว, ยถา จ จนฺทิมสูริยานํ ชโว, ตโต สีฆตโรฯ ยถา จ, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส ชโว, ยถา จ จนฺทิมสูริยานํ ชโว, ยถา จ ยา เทวตา จนฺทิมสูริยานํ ปุรโต ธาวนฺติ, ตาสํ เทวตานํ ชโว, ตโต สีฆตรํ อายุสงฺขารา ขียนฺติ, ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘อปฺปมตฺตา วิหริสฺสามา’ติฯ เอวญฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ –

อิมสฺส สุตฺตสฺส กถิตทิวสโต ทุติยทิวเส ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สตฺถา อตฺตโน พุทฺธวิสเย ฐตฺวา อิเมสํ สตฺตานํ อายุสงฺขาเร อิตฺตเร ทุพฺพเล กตฺวา ปริทีเปนฺโต ปุถุชฺชนภิกฺขู อติวิย สนฺตาสํ ปาเปสิ, อโห พุทฺธพลํ นามา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, สฺวาหํ อิทานิ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต อายุสงฺขารานํ อิตฺตรภาวํ ทสฺเสตฺวา ภิกฺขู สํเวเชตฺวา ธมฺมํ เทเสมิ, มยา หิ ปุพฺเพ อเหตุกหํสโยนิยํ นิพฺพตฺเตนปิ อายุสงฺขารานํ อิตฺตรภาวํ ทสฺเสตฺวา พาราณสิราชานํ อาทิํ กตฺวา สกลราชปริสํ สํเวเชตฺวา ธมฺโม เทสิโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ชวนหํสโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา นวุติหํสสหสฺสปริวุโต จิตฺตกูเฏ ปฏิวสติฯ โส เอกทิวสํ ชมฺพุทีปตเล เอกสฺมิํ สเร สปริวาโร สยํชาตสาลิํ ขาทิตฺวา อากาเส สุวณฺณกิลญฺชํ ปตฺถรนฺโต วิย มหนฺเตน ปริวาเรน พาราณสินครสฺส มตฺถเกน มนฺทมนฺทาย วิลาสคติยา จิตฺตกูฏํ คจฺฉติฯ อถ นํ พาราณสิราชา ทิสฺวา ‘‘อิมินาปิ มาทิเสน รญฺญา ภวิตพฺพ’’นฺติ อมจฺจานํ วตฺวา ตสฺมิํ สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา มาลาคนฺธวิเลปนํ คเหตฺวา มหาสตฺตํ โอโลเกตฺวา สพฺพตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสิฯ มหาสตฺโต อตฺตโน สกฺการํ กโรนฺตํ ทิสฺวา หํเส ปุจฺฉิ ‘‘ราชา , มม เอวรูปํ สกฺการํ กโรนฺโต กิํ ปจฺจาสีสตี’’ติ? ‘‘ตุมฺเหหิ สทฺธิํ มิตฺตภาวํ เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ รญฺโญ อมฺเหหิ สทฺธิํ มิตฺตภาโว โหตู’’ติ รญฺญา สทฺธิํ มิตฺตภาวํ กตฺวา ปกฺกามิฯ อเถกทิวสํ รญฺโญ อุยฺยานํ คตกาเล อโนตตฺตทหํ คนฺตฺวา เอเกน ปกฺเขน อุทกํ, เอเกน จนฺทนจุณฺณํ อาทาย อาคนฺตฺวา ราชานํ เตน อุทเกน นฺหาเปตฺวา จนฺทนจุณฺเณน โอกิริตฺวา มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว สปริวาโร จิตฺตกูฏํ อคมาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ราชา มหาสตฺตํ ทฏฺฐุกาโม หุตฺวา ‘‘สหาโย เม อชฺช อาคมิสฺสติ, สหาโย เม อชฺช อาคมิสฺสตี’’ติ อาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺโต อจฺฉติฯ

ตทา มหาสตฺตสฺส กนิฏฺฐา ทฺเว หํสโปตกา ‘‘สูริเยน สทฺธิํ ชวิสฺสามา’’ติ มนฺเตตฺวา มหาสตฺตสฺส อาโรเจสุํ ‘‘มยํ สูริเยน สทฺธิํ ชวิสฺสามา’’ติฯ ‘‘ตาตา, สูริยชโว นาม สีโฆ, สูริเยน สทฺธิํ ชวิตุํ น สกฺขิสฺสถ, อนฺตราว วินสฺสิสฺสถ, มา คมิตฺถา’’ติฯ เต ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ยาจิํสุ, โพธิสตฺโตปิ เต ยาวตติยํ วาเรสิเยวฯ เต มานถทฺธา อตฺตโน พลํ อชานนฺตา มหาสตฺตสฺส อนาจิกฺขิตฺวาว ‘‘สูริเยน สทฺธิํ ชวิสฺสามา’’ติ สูริเย อนุคฺคเตเยว คนฺตฺวา ยุคนฺธรมตฺถเก นิสีทิํสุฯ มหาสตฺโต เต อทิสฺวา ‘‘กหํ นุ โข คตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘เต สูริเยน สทฺธิํ ชวิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, อนฺตราว วินสฺสิสฺสนฺติ, ชีวิตํ เตสํ ทสฺสามี’’ติฯ โสปิ คนฺตฺวา ยุคนฺธรมตฺถเกเยว นิสีทิฯ อถ อุคฺคเต สูริยมณฺฑเล หํสโปตกา อุปฺปติตฺวา สูริเยน สทฺธิํ ปกฺขนฺทิํสุ, มหาสตฺโตปิ เตหิ สทฺธิํ ปกฺขนฺทิฯ

กนิฏฺฐภาติโก ยาว ปุพฺพณฺหสมยา ชวิตฺวา กิลมิ, ปกฺขสนฺธีสุ อคฺคิอุฏฺฐานกาโล วิย อโหสิฯ โส โพธิสตฺตสฺส สญฺญํ อทาสิ ‘‘ภาติก, น สกฺโกมี’’ติฯ อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘มา ภายิ, ชีวิตํ เต ทสฺสามี’’ติ ปกฺขปญฺชเรน ปริกฺขิปิตฺวา อสฺสาเสตฺวา จิตฺตกูฏปพฺพตํ เนตฺวา หํสานํ มชฺเฌ ฐเปตฺวา ปุน ปกฺขนฺทิตฺวา สูริยํ ปตฺวา อิตเรน สทฺธิํ ปายาสิฯ โสปิ ยาว อุปกฏฺฐมชฺฌนฺหิกา สูริเยน สทฺธิํ ชวิตฺวา กิลมิ, ปกฺขสนฺธีสุ อคฺคิอุฏฺฐานกาโล วิย อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺตสฺส สญฺญํ อทาสิ ‘‘ภาติก, น สกฺโกมี’’ติฯ ตมฺปิ มหาสตฺโต ตเถว สมสฺสาเสตฺวา ปกฺขปญฺชเรนาทาย จิตฺตกูฏเมว อคมาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ สูริโย นภมชฺฌํ ปาปุณิฯ

อถ มหาสตฺโต ‘‘มม อชฺช สรีรพลํ วีมํสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกเวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ยุคนฺธรมตฺถเก นิสีทิตฺวา ตโต อุปฺปติตฺวา เอกเวเคน สูริยํ ปาปุณิตฺวา กาเลน ปุรโต, กาเลน ปจฺฉโต ชวิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ สูริเยน สทฺธิํ ชวนํ นาม นิรตฺถกํ อโยนิโสมนสิการสมฺภูตํ, กิํ เม อิมินา, พาราณสิํ คนฺตฺวา มม สหายกสฺส รญฺโญ อตฺถยุตฺตํ ธมฺมยุตฺตํ กถํ กเถสฺสามี’’ติฯ โส นิวตฺติตฺวา สูริเย นภมชฺฌํ อนติกฺกนฺเตเยว สกลจกฺกวาฬคพฺภํ อนฺตนฺเตน อนุสํยายิตฺวา เวคํ ปริหาเปนฺโต สกลชมฺพุทีปํ อนฺตนฺเตน อนุสํยายิตฺวา พาราณสิํ ปาปุณิฯ ทฺวาทสโยชนิกํ สกลนครํ หํสจฺฉนฺนํ วิย อโหสิ, ฉิทฺทํ นาม น ปญฺญายิ, อนุกฺกเมน เวเค ปริหายนฺเต อากาเส ฉิทฺทานิ ปญฺญายิํสุฯ มหาสตฺโต เวคํ ปริหาเปตฺวา อากาสโต โอตริตฺวา สีหปญฺชรสฺส อภิมุขฏฺฐาเน อฏฺฐาสิฯ ราชา ‘‘อาคโต เม สหาโย’’ติ โสมนสฺสปฺปตฺโต ตสฺส นิสีทนตฺถาย กญฺจนปีฐํ ปญฺญเปตฺวา ‘‘สมฺม, ปวิส, อิธ นิสีทา’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[27]

‘‘อิเธว หํส นิปต, ปิยํ เม ตว ทสฺสนํ;

อิสฺสโรสิ อนุปฺปตฺโต, ยมิธตฺถิ ปเวทยา’’ติฯ

ตตฺถ ‘‘อิธา’’ติ กญฺจนปีฐํ สนฺธายาหฯ นิปตาติ นิสีทฯ อิสฺสโรสีติ ตฺวํ อิมสฺส ฐานสฺส อิสฺสโร สามิ หุตฺวา อาคโตสีติ วทติฯ

ยมิธตฺถิ ปเวทยาติ ยํ อิมสฺมิํ นิเวสเน อตฺถิ, ตํ อปริสงฺกนฺโต อมฺหากํ กเถหีติฯ

มหาสตฺโต กญฺจนปีเฐ นิสีทิฯ ราชา สตปากสหสฺสปาเกหิ เตเลหิ ตสฺส ปกฺขนฺตรานิ มกฺเขตฺวา กญฺจนตฏฺฏเก มธุลาเช จ มธุโรทกญฺจ สกฺขโรทกญฺจ ทาเปตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ เอกโกว อาคโตสิ, กุหิํ อคมิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ตํ ปวตฺติํ วิตฺถาเรน กเถสิฯ อถ นํ ราชา อาห ‘‘สมฺม, มมปิ สูริเยน สทฺธิํ ชวิตเวคํ ทสฺเสหี’’ติฯ มหาราช, น สกฺกา โส เวโค ทสฺเสตุนฺติฯ เตน หิ เม สริกฺขกมตฺตํ ทสฺเสหีติฯ สาธุ, มหาราช, สริกฺขกมตฺตํ ทสฺเสสฺสามิ, อกฺขณเวธี ธนุคฺคเห สนฺนิปาเตหีติฯ ราชา สนฺนิปาเตสิฯ มหาสตฺโต จตฺตาโร ธนุคฺคเห คเหตฺวา นิเวสนา โอรุยฺห ราชงฺคเณ สิลาถมฺภํ นิขณาเปตฺวา อตฺตโน คีวายํ ฆณฺฏํ พนฺธาเปตฺวา สิลาถมฺภมตฺถเก นิสีทิตฺวา จตฺตาโร ธนุคฺคเห ถมฺภํ นิสฺสาย จตุทฺทิสาภิมุเข ฐเปตฺวา ‘‘มหาราช, อิเม จตฺตาโร ชนา เอกปฺปหาเรเนว จตุทฺทิสาภิมุขา จตฺตาริ กณฺฑานิ ขิปนฺตุ, ตานิ อหํ ปถวิํ อปฺปตฺตาเนว อาหริตฺวา เอเตสํ ปาทมูเล ปาเตสฺสามิฯ มม กณฺฑคหณตฺถาย คตภาวํ ฆณฺฏสทฺทสญฺญาย ชาเนยฺยาสิ, มํ ปน น ปสฺสิสฺสสี’’ติ วตฺวา เตหิ เอกปฺปหาเรเนว ขิตฺตกณฺฑานิ อาหริตฺวา เตสํ ปาทมูเล ปาเตตฺวา สิลาถมฺภมตฺถเก นิสินฺนเมว อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ทิฏฺโฐ เต, มหาราช, มยฺหํ เวโค’’ติ วตฺวา ‘‘มหาราช, อยํ เวโค มยฺหํ เนว อุตฺตโม, มชฺฌิโม, ปริตฺโต ลามกเวโค เอส, เอวํ สีโฆ, มหาราช, อมฺหากํ เวโค’’ติ อาหฯ

อถ นํ ราชา ปุจฺฉิ ‘‘สมฺม, อตฺถิ ปน ตุมฺหากํ เวคโต อญฺโญ สีฆตโร เวโค’’ติ? ‘‘อาม, มหาราช, อมฺหากํ อุตฺตมเวคโตปิ สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน อิเมสํ สตฺตานํ อายุสงฺขารา สีฆตรํ ขียนฺติ ภิชฺชนฺติ, ขยํ คจฺฉนฺตี’’ติ ขณิกนิโรธวเสน รูปธมฺมานํ นิโรธํ ทสฺเสติ, ตโต นามธมฺมานํฯ ราชา มหาสตฺตสฺส กถํ สุตฺวา มรณภยภีโต สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ภูมิยํ ปติ, มหาชโน อุตฺราสํ ปตฺโต อโหสิฯ

รญฺโญ มุขํ อุทเกน สิญฺจิตฺวา สติํ ลภาเปสิฯ อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘มหาราช, มา ภายิ, มรณสฺสติํ ภาเวหิ, ธมฺมํ จราหิ, ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรหิ, อปฺปมตฺโต โหหิ, เทวา’’ติ โอวทิฯ อถ ราชา ‘‘สามิ, มยํ ตุมฺหาทิเสน ญาณพลสมฺปนฺเนน อาจริเยน วินา วสิตุํ น สกฺขิสฺสาม, จิตฺตกูฏํ อคนฺตฺวา มยฺหํ ธมฺมํ เทเสนฺโต มยฺหํ โอวาทาจริโย หุตฺวา อิเธว วสาหี’’ติ ยาจนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[28]

‘‘สวเนน เอกสฺส ปิยา ภวนฺติ, ทิสฺวา ปเนกสฺส วิเยติ ฉนฺโท;

ทิสฺวา จ สุตฺวา จ ปิยา ภวนฺติ, กจฺจินฺนุ เม ปียสิ ทสฺสเนนฯ

[29]

‘‘สวเนน ปิโย เมสิ, ภิยฺโย จาคมฺม ทสฺสนํ;

เอวํ ปิยทสฺสโน เม, วส หํส มมนฺติเก’’ติฯ

ตาสํ อตฺโถ – สมฺม หํสราช สวเนน เอกสฺส เอกจฺเจ ปิยา โหนฺติ, ‘‘เอวํ คุโณ นามา’’ติ สุตฺวา สวเนน ปิยายติ, เอกสฺส ปน เอกจฺเจ ทิสฺวาว ฉนฺโท วิคจฺฉติ, เปมํ อนฺตรธายติ , ขาทิตุํ อาคตา ยกฺขา วิย อุปฏฺฐหนฺติ, เอกสฺส เอกจฺเจ ทิสฺวา จ สุตฺวา จาติ อุภยถาปิ ปิยา โหนฺติ, เตน ตํ ปุจฺฉามิฯ กจฺจินฺนุ เม ปียสิ ทสฺสเนนาติ กจฺจิ นุ ตฺวํ มํ ปิยายสิ, มยฺหํ ปน ตฺวํ สวเนน ปิโยว, ทสฺสนํ ปนาคมฺม อติปิโยวฯ เอวํ มม ปิยทสฺสโน สมาโน จิตฺตกูฏํ อคนฺตฺวา อิธ มม สนฺติเก วสาติฯ

โพธิสตฺโต อาห –

[30]

‘‘วเสยฺยาม ตวาคาเร, นิจฺจํ สกฺกตปูชิตา;

มตฺโต จ เอกทา วชฺเช, หํสราชํ ปจนฺตุ เม’’ติฯ

ตตฺถ มตฺโต จ เอกทาติ มหาราช, มยํ ตว ฆเร นิจฺจํ ปูชิตา วเสยฺยาม, ตฺวํ ปน กทาจิ สุรามทมตฺโต มํสขาทนตฺถํ ‘‘หํสราชํ ปจนฺตุ เม’’ติ วเทยฺยาสิ, อถ เอวํ ตว อนุชีวิโน มํ มาเรตฺวา ปเจยฺยุํ, ตทาหํ กิํ กริสฺสามีติฯ

อถสฺส ราชา ‘‘เตน หิ มชฺชเมว น ปิวิสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญํ ทาตุํ อิมํ คาถมาห –

[31]

‘‘ธิรตฺถุ ตํ มชฺชปานํ, ยํ เม ปิยตรํ ตยา;

น จาปิ มชฺชํ ปิสฺสามิ, ยาว เม วจฺฉสี ฆเร’’ติฯ

ตโต ปรํ โพธิสตฺโต ฉ คาถา อาห –

[32]

‘‘สุวิชานํ สิงฺคาลานํ, สกุณานญฺจ วสฺสิตํ;

มนุสฺสวสฺสิตํ ราช, ทุพฺพิชานตรํ ตโตฯ

[33]

‘‘อปิ เจ มญฺญตี โปโส, ญาติ มิตฺโต สขาติ วา;

โย ปุพฺเพ สุมโน หุตฺวา, ปจฺฉา สมฺปชฺชเต ทิโสฯ

[34]

‘‘ยสฺมิํ มโน นิวิสติ, อวิทูเร สหาปิ โส;

สนฺติเกปิ หิ โส ทูเร, ยสฺมิํ นาวิสเต มโนฯ

[35]

‘‘อนฺโตปิ โส โหติ ปสนฺนจิตฺโต, ปารํ สมุทฺทสฺส ปสนฺนจิตฺโต;

อนฺโตปิ โส โหติ ปทุฏฺฐจิตฺโต, ปารํ สมุทฺทสฺส ปทุฏฺฐจิตฺโตฯ

[36]

‘‘สํวสนฺตา วิวสนฺติ, เย ทิสา เต รเถสภ;

อารา สนฺโต สํวสนฺติ, มนสา รฏฺฐวฑฺฒนฯ

[37]

‘‘อติจิรํ นิวาเสน, ปิโย ภวติ อปฺปิโย;

อามนฺต โข ตํ คจฺฉาม, ปุรา เต โหม อปฺปิยา’’ติฯ

ตตฺถ วสฺสิตนฺติ มหาราช, ติรจฺฉานคตา อุชุหทยา, เตน เตสํ วสฺสิตํ สุวิชานํ, มนุสฺสา ปน กกฺขฬา, ตสฺมา เตสํ วจนํ ทุพฺพิชานตรนฺติ อตฺโถฯ โย ปุพฺเพติ โย ปุคฺคโล ปฐมเมว อตฺตมโน หุตฺวา ‘‘ตฺวํ มยฺหํ ญาตโก มิตฺโต ปาณสโม สขา’’ติ อปิ เอวํ มญฺญติ, สฺเวว ปจฺฉา ทิโส เวรี สมฺปชฺชติ, เอวํ ทุพฺพิชานํ นาม มนุสฺสหทยนฺติฯ

นิวิสตีติ มหาราช, ยสฺมิํ ปุคฺคเล เปมวเสน มโน นิวิสติ, โส ทูเร วสนฺโตปิ อวิทูเร สหาปิ วสติเยว นามฯ ยสฺมิํ ปน ปุคฺคเล มโน น นิวิสติ อเปติ, โส สนฺติเก วสนฺโตปิ ทูเรเยวฯ

อนฺโตปิ โส โหตีติ มหาราช, โย สหาโย ปสนฺนจิตฺโต, โส จิตฺเตน อลฺลีนตฺตา ปารํ สมุทฺทสฺส วสนฺโตปิ อนฺโตเยว โหติฯ โย ปน ปทุฏฺฐจิตฺโต, โส จิตฺเตน อนลฺลีนตฺตา อนฺโต วสนฺโตปิ ปารํ สมุทฺทสฺส นามฯ เย ทิสา เตติ เย เวริโน ปจฺจตฺถิกา, เต เอกโต วสนฺตาปิ ทูเร วสนฺติเยว นามฯ สนฺโต ปน ปณฺฑิตา อารา ฐิตาปิ เมตฺตาภาวิเตน มนสา อาวชฺเชนฺตา สํวสนฺติเยวฯ ปุรา เต โหมาติ ยาว ตว อปฺปิยา น โหม, ตาวเทว ตํ อามนฺเตตฺวา คจฺฉามาติ วทติฯ

อถ นํ ราชา อาห –

[38]

‘‘เอวํ เจ ยาจมานานํ, อญฺชลิํ นาวพุชฺฌสิ;

ปริจารกานํ สตํ, วจนํ น กโรสิ โน;

เอวํ ตํ อภิยาจาม, ปุน กยิราสิ ปริยาย’’นฺติฯ

ตตฺถ เอวํ เจติ สเจ หํสราช, เอวํ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ยาจมานานํ อมฺหากํ อิมํ อญฺชลิํ นาวพุชฺฌสิ, ตว ปริจารกานํ สมานานํ วจนํ น กโรสิ, อถ นํ เอวํ ยาจามฯ ปุน กยิราสิ ปริยายนฺติ กาเลน กาลํ อิธ อาคมนาย วารํ กเรยฺยาสีติ อตฺโถฯ

ตโต โพธิสตฺโต อาห –

[39]

‘‘เอวํ เจ โน วิหรตํ, อนฺตราโย น เหสฺสติ;

ตุยฺหํ จาปิ มหาราช, มยฺหญฺจ รฏฺฐวฑฺฒน;

อปฺเปว นาม ปสฺเสมุ, อโหรตฺตานมจฺจเย’’ติฯ

ตตฺถ เอวํ เจ โนติ มหาราช, มา จินฺตยิตฺถ, สเจ อมฺหากมฺปิ เอวํ วิหรนฺตานํ ชีวิตนฺตราโย น ภวิสฺสติ, อปฺเปว นาม อุโภ อญฺญมญฺญํ ปสฺสิสฺสาม, อปิจ ตฺวํ มยา ทินฺนํ โอวาทเมว มม ฐาเน ฐเปตฺวา เอวํ อิตฺตรชีวิเต โลกสนฺนิวาเส อปฺปมตฺโต หุตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺโต ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรหิ, เอวญฺหิ เม โอวาทํ กโรนฺโต มํ ปสฺสิสฺสติเยวาติฯ เอวํ มหาสตฺโต ราชานํ โอวทิตฺวา จิตฺตกูฏปพฺพตเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺเตนปิ มยา อายุสงฺขารานํ ทุพฺพลภาวํ ทสฺเสตฺวา ธมฺโม เทสิโต’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, กนิฏฺโฐ โมคฺคลฺลาโน, มชฺฌิโม สาริปุตฺโต, เสสหํสคณา พุทฺธปริสา, ชวนหํโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ชวนหํสชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[477] 4. จูฬนารทชาตกวณฺณนา

เต กฏฺฐานิ ภินฺนานีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิวาสิโน กิเรกสฺส กุลสฺส ปนฺนรสโสฬสวสฺสุทฺเทสิกา ธีตา อโหสิ โสภคฺคปฺปตฺตา, น จ นํ โกจิ วาเรสิฯ อถสฺสา มาตา จินฺเตสิ ‘‘มม ธีตา วยปฺปตฺตา, น จ นํ โกจิ วาเรติ, อามิเสน มจฺฉํ วิย เอตาย เอกํ สากิยภิกฺขุํ ปโลเภตฺวา อุปฺปพฺพาเชตฺวา ตํ นิสฺสาย ชีวิสฺสามี’’ติฯ ตทา จ สาวตฺถิวาสี เอโก กุลปุตฺโต สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย สิกฺขากามตํ ปหาย อาลสิโย สรีรมณฺฑนมนุยุตฺโต วิหาสิฯ

มหาอุปาสิกา เคเห ยาคุขาทนียโภชนียานิ สมฺปาเทตฺวา ทฺวาเร ฐตฺวา อนฺตรวีถิยา คจฺฉนฺเตสุ ภิกฺขูสุ เอกํ ภิกฺขุํ รสตณฺหาย พนฺธิตฺวา คเหตุํ สกฺกุเณยฺยรูปํ อุปธาเรนฺตี เตปิฏกอาภิธมฺมิกวินยธรานํ มหนฺเตน ปริวาเรน คจฺฉนฺตานํ อนฺตเร กญฺจิ คยฺหุปคํ อทิสฺวา เตสํ ปจฺฉโต คจฺฉนฺตานํ มธุรธมฺมกถิกานํ อจฺฉินฺนวลาหกสทิสานํ ปิณฺฑปาติกานมฺปิ อนฺตเร กญฺจิ อทิสฺวาว เอกํ ยาว พหิ อปงฺคา อกฺขีนิ อญฺเชตฺวา เกเส โอสณฺเหตฺวา ทุกูลนฺตรวาสกํ นิวาเสตฺวา ฆฏิตมฏฺฐํ จีวรํ ปารุปิตฺวา มณิวณฺณปตฺตํ อาทาย มโนรมํ ฉตฺตํ ธารยมานํ วิสฺสฏฺฐินฺทฺริยํ กายทฬฺหิพหุลํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ สกฺกา คณฺหิตุ’’นฺติ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา ‘‘เอถ , ภนฺเต’’ติ ฆรํ อาเนตฺวา นิสีทาเปตฺวา ยาคุอาทีหิ ปริวิสิตฺวา กตภตฺตกิจฺจํ ตํ ภิกฺขุํ ‘‘ภนฺเต, อิโต ปฏฺฐาย อิเธวาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ อาหฯ โสปิ ตโต ปฏฺฐาย ตตฺเถว คนฺตฺวา อปรภาเค วิสฺสาสิโก อโหสิฯ

อเถกทิวสํ มหาอุปาสิกา ตสฺส สวนปเถ ฐตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ เคเห อุปโภคปริโภคมตฺตา อตฺถิ, ตถารูโป ปน เม ปุตฺโต วา ชามาตา วา เคหํ วิจาริตุํ สมตฺโถ นตฺถี’’ติ อาหฯ โส ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘กิมตฺถํ นุ โข กเถตี’’ติ โถกํ หทเย วิทฺโธ วิย อโหสิฯ สา ธีตรํ อาห ‘‘อิมํ ปโลเภตฺวา ตว วเส วตฺตาเปหี’’ติฯ สา ตโต ปฏฺฐาย มณฺฑิตปสาธิตา อิตฺถิกุตฺตวิลาเสหิ ตํ ปโลเภสิฯ ถุลฺลกุมาริกาติ น จ ถูลสรีรา ทฏฺฐพฺพา, ถูลา วา โหตุ กิสา วา, ปญฺจกามคุณิกราเคน ปน ถูลตาย ‘‘ถุลฺลกุมาริกา’’ติ วุจฺจติฯ โส ทหโร กิเลสวสิโก หุตฺวา ‘‘น ทานาหํ พุทฺธสาสเน ปติฏฺฐาตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘วิหารํ คนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ นิยฺยาเทตฺวา อสุกฏฺฐานํ นาม คมิสฺสามิ, ตตฺร เม วตฺถานิ เปเสถา’’ติ วตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ นิยฺยาเทตฺวา ‘‘อุกฺกณฺฐิโตสฺมี’’ติ อาจริยุปชฺฌาเย อาหฯ เต ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘อยํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโต’’ติ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน อุกฺกณฺฐาปิโตสี’’ติ วตฺวา ‘‘ถุลฺลกุมาริกาย, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ ปุพฺเพเปสา ตว อรญฺเญ วสนฺตสฺส พฺรหฺมจริยนฺตรายํ กตฺวา มหนฺตํ อนตฺถมกาสิ, ปุน ตฺวํ เอตเมว นิสฺสาย กสฺมา อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ วตฺวา ภิกฺขูหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ มหาโภเค พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุคฺคหิตสิปฺโป กุฏุมฺพํ สณฺฐเปสิ, อถสฺส ภริยา เอกํ ปุตฺตํ วิชายิตฺวา กาลมกาสิฯ โส ‘‘ยเถว เม ปิยภริยาย, เอวํ มยิปิ มรณํ อาคมิสฺสติ, กิํ เม ฆราวาเสน, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา กาเม ปหาย ปุตฺตํ อาทาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา เตน สทฺธิํ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญา นิพฺพตฺเตตฺวา วนมูลผลาหาโร อรญฺเญ วิหาสิฯ

ตทา ปจฺจนฺตวาสิโน โจรา ชนปทํ ปวิสิตฺวา คามํ ปหริตฺวา กรมเร คเหตฺวา ภณฺฑิกํ อุกฺขิปาเปตฺวา ปุน ปจฺจนฺตํ ปาปยิํสุฯ เตสํ อนฺตเร เอกา อภิรูปา กุมาริกา เกราฏิกปญฺญาย สมนฺนาคตา จินฺเตสิ ‘‘อิเม อมฺเห คเหตฺวา ทาสิโภเคน ปริภุญฺชิสฺสนฺติ, เอเกน อุปาเยน ปลายิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ สา ‘‘สามิ, สรีรกิจฺจํ กาตุกามามฺหิ, โถกํ ปฏิกฺกมิตฺวา ติฏฺฐถา’’ติ วตฺวา โจเร วญฺเจตฺวา ปลายิตฺวา อรญฺญํ ปวิสนฺตี โพธิสตฺตสฺส ปุตฺตํ อสฺสเม ฐเปตฺวา ผลาผลตฺถาย คตกาเล ปุพฺพณฺหสมเย ตํ อสฺสมํ ปาปุณิตฺวา ตํ ตาปสกุมารํ กามรติยา ปโลเภตฺวา สีลมสฺส ภินฺทิตฺวา อตฺตโน วเส วตฺเตตฺวา ‘‘กิํ เต อรญฺญวาเสน, เอหิ คามํ คนฺตฺวา วสิสฺสาม, ตตฺร หิ รูปาทโย กามคุณา สุลภา’’ติ อาหฯ โสปิ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘ปิตา ตาว เม อรญฺญโต ผลาผลํ อาหริตุํ คโต, ตํ ทิสฺวา อุโภปิ เอกโตว คมิสฺสามา’’ติ อาหฯ

สา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ตรุณทารโก น กิญฺจิ ชานาติ, ปิตรา ปนสฺส มหลฺลกกาเล ปพฺพชิเตน ภวิตพฺพํ, โส อาคนฺตฺวา ‘อิธ กิํ กโรสี’ติ มํ โปเถตฺวา ปาเท คเหตฺวา กฑฺเฒตฺวา อรญฺเญ ขิปิสฺสติ, ตสฺมิํ อนาคเตเยว ปลายิสฺสามี’’ติฯ อถ นํ ‘‘อหํ ปุรโต คจฺฉามิ, ตฺวํ ปจฺฉา อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ วตฺวา มคฺคสญฺญํ อาจิกฺขิตฺวา ปกฺกามิฯ โส ตสฺสา คตกาลโต ปฏฺฐาย อุปฺปนฺนโทมนสฺโส ยถา ปุเร กิญฺจิ วตฺตํ อกตฺวา สสีสํ ปารุปิตฺวา อนฺโตปณฺณสาลาย ปชฺฌายนฺโต นิปชฺชิฯ มหาสตฺโต ผลาผลํ อาทาย อาคนฺตฺวา ตสฺสา ปทวลญฺชํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มาตุคามสฺส ปทวลญฺโช, ‘‘ปุตฺตสฺส มม สีลํ ภินฺนํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตนฺโต ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา ผลาผลํ โอตาเรตฺวา ปุตฺตํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[40]

‘‘น เต กฏฺฐานิ ภินฺนานิ, น เต อุทกมาภตํ;

อคฺคีปิ เต น หาปิโต, กิํ นุ มนฺโทว ฌายสี’’ติฯ

ตตฺถ อคฺคีปิ เต น หาปิโตติ อคฺคิปิ เต น ชาลิโตฯ มนฺโทวาติ นิปฺปญฺโญ อนฺธพาโล วิยฯ

โส ปิตุ กถํ สุตฺวา อุฏฺฐาย ปิตรํ วนฺทิตฺวา คารเวเนว อรญฺญวาเส อนุสฺสาหํ ปเวเทนฺโต คาถาทฺวยมาห –

[41]

‘‘น อุสฺสเห วเน วตฺถุํ, กสฺสปามนฺตยามิ ตํ;

ทุกฺโข วาโส อรญฺญมฺหิ, รฏฺฐํ อิจฺฉามิ คนฺตเวฯ

[42]

‘‘ยถา อหํ อิโต คนฺตฺวา, ยสฺมิํ ชนปเท วสํ;

อาจารํ พฺรหฺเม สิกฺเขยฺยํ, ตํ ธมฺมํ อนุสาส ม’’นฺติฯ

ตตฺถ กสฺสปามนฺตยามิ ตนฺติ กสฺสป อามนฺตยามิ ตํฯ คนฺตเวติ คนฺตุํฯ อาจารนฺติ ยสฺมิํ ชนปเท วสามิ, ตตฺถ วสนฺโต ยถา อาจารํ ชนปทจาริตฺตํ สิกฺเขยฺยํ ชาเนยฺยํ, ตํ ธมฺมํ อนุสาส โอวทาหีติ วทติฯ

มหาสตฺโต ‘‘สาธุ, ตาต, เทสจาริตฺตํ เต กเถสฺสามี’’ติ วตฺวา คาถาทฺวยมาห –

[43]

‘‘สเจ อรญฺญํ หิตฺวาน, วนมูลผลานิ จ;

รฏฺเฐ โรจยเส วาสํ, ตํ ธมฺมํ นิสาเมหิ เมฯ

[44]

‘‘วิสํ มา ปฏิเสวิตฺโถ, ปปาตํ ปริวชฺชย;

ปงฺเก จ มา วิสีทิตฺโถ, ยตฺโต จาสีวิเส จเร’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺมนฺติ สเจ รฏฺฐวาสํ โรเจสิ, เตน หิ ตฺวํ ชนปทจาริตฺตํ ธมฺมํ นิสาเมหิฯ ยตฺโต จาสีวิเสติ อาสีวิสสฺส สนฺติเก ยตฺโต ปฏิยตฺโต จเรยฺยาสิ, สกฺโกนฺโต อาสีวิสํ ปริวชฺเชยฺยาสีติ อตฺโถฯ

ตาปสกุมาโร สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส อตฺถํ อชานนฺโต ปุจฺฉิ –

[45]

‘‘กิํ นุ วิสํ ปปาโต วา, ปงฺโก วา พฺรหฺมจารินํ;

กํ ตฺวํ อาสีวิสํ พฺรูสิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

อิตโรปิสฺส พฺยากาสิ –

[46]

‘‘อาสโว ตาต โลกสฺมิํ, สุรา นาม ปวุจฺจติ;

มนุญฺโญ สุรภี วคฺคุ, สาทุ ขุทฺทรสูปโม;

วิสํ ตทาหุ อริยา เส, พฺรหฺมจริยสฺส นารทฯ

[47]

‘‘อิตฺถิโย ตาต โลกสฺมิํ, ปมตฺตํ ปมเถนฺติ ตา;

หรนฺติ ยุวิโน จิตฺตํ, ตูลํ ภฏฺฐํว มาลุโต;

ปปาโต เอโส อกฺขาโต, พฺรหฺมจริยสฺส นารทฯ

[48]

‘‘ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร, ปูชา ปรกุเลสุ จ;

ปงฺโก เอโส จ อกฺขาโต, พฺรหฺมจริยสฺส นารทฯ

[49]

‘‘สสตฺถา ตาต ราชาโน, อาวสนฺติ มหิํ อิมํ;

เต ตาทิเส มนุสฺสินฺเท, มหนฺเต ตาต นารทฯ

[50]

‘‘อิสฺสรานํ อธิปตีนํ, น เตสํ ปาทโต จเร;

อาสีวิโสติ อกฺขาโต, พฺรหฺมจริยสฺส นารทฯ

[51]

‘‘ภตฺตตฺโถ ภตฺตกาเล จ, ยํ เคหมุปสงฺกเม;

ยเทตฺถ กุสลํ ชญฺญา, ตตฺถ ฆาเสสนํ จเรฯ

[52]

‘‘ปวิสิตฺวา ปรกุลํ, ปานตฺถํ โภชนาย วา;

มิตํ ขาเท มิตํ ภุญฺเช, น จ รูเป มนํ กเรฯ

[53]

‘‘โคฏฺฐํ มชฺชํ กิราฏญฺจ, สภา นิกิรณานิ จ;

อารกา ปริวชฺเชหิ, ยานีว วิสมํ ปถ’’นฺติฯ

ตตฺถ อาสโวติ ปุปฺผาสวาทิฯ วิสํ ตทาหูติ ตํ อาสวสงฺขาตํ สุรํ อริยา ‘‘พฺรหฺมจริยสฺส วิส’’นฺติ วทนฺติฯ ปมตฺตนฺติ มุฏฺฐสฺสติํฯ ตูลํ ภฏฺฐํวาติ รุกฺขา ภสฺสิตฺวา ปติตตูลํ วิยฯ อกฺขาโตติ พุทฺธาทีหิ กถิโตฯ สิโลโกติ กิตฺติวณฺโณฯ สกฺกาโรติ อญฺชลิกมฺมาทิฯ ปูชาติ คนฺธมาลาทีหิ ปูชาฯ ปงฺโกติ เอส โอสีทาปนฏฺเฐน ‘‘ปงฺโก’’ติ อกฺขาโตฯ มหนฺเตติ มหนฺตภาวปฺปตฺเตฯ น เตสํ ปาทโต จเรติ เตสํ สนฺติเก น จเร, ราชกุลูปโก น ภเวยฺยาสีติ อตฺโถฯ ราชาโน หิ อาสีวิสา วิย มุหุตฺเตเนว กุชฺฌิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปนฺติฯ อปิจ อนฺเตปุรปฺปเวสเน วุตฺตาทีนววเสนเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ภตฺตตฺโถติ ภตฺเตน อตฺถิโก หุตฺวาฯ ยเทตฺถ กุสลนฺติ ยํ เตสุ อุปสงฺกมิตพฺเพสุ เคเหสุ กุสลํ อนวชฺชํ ปญฺจอโคจรรหิตํ ชาเนยฺยาสิ, ตตฺถ ฆาเสสนํ จเรยฺยาสีติ อตฺโถฯ น จ รูเป มนํ กเรติ ปรกุเล มตฺตญฺญู หุตฺวา โภชนํ ภุญฺชนฺโตปิ ตตฺถ อิตฺถิรูเป มนํ มา กเรยฺยาสิ, มา จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา อิตฺถิรูเป นิมิตฺตํ คณฺเหยฺยาสีติ วทติฯ โคฏฺฐํ มชฺชํ กิราฏนฺติ อยํ โปตฺถเกสุ ปาโฐ, อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘โคฏฺฐํ มชฺชํ กิราสญฺจา’’ติ วตฺวา ‘‘โคฏฺฐนฺติ คุนฺนํ ฐิตฏฺฐานํฯ มชฺชนฺติ ปานาคารํฯ กิราสนฺติ ธุตฺตเกราฏิกชน’’นฺติ วุตฺตํฯ สภา นิกิรณานิ จาติ สภาโย จ หิรญฺญสุวณฺณานํ นิกิรณฏฺฐานานิ จฯ อารกาติ เอตานิ สพฺพานิ ทูรโต ปริวชฺเชยฺยาสิฯ ยานีวาติ สปฺปิเตลยาเนน คจฺฉนฺโต วิสมํ มคฺคํ วิยฯ

มาณโว ปิตุ กเถนฺตสฺเสว สติํ ปฏิลภิตฺวา ‘‘ตาต, อลํ เม มนุสฺสปเถนา’’ติ อาหฯ อถสฺส ปิตา เมตฺตาทิภาวนํ อาจิกฺขิฯ โส ตสฺโสวาเท ฐตฺวา น จิรสฺเสว ฌานาภิญฺญา นิพฺพตฺเตสิฯ อุโภปิ ปิตาปุตฺตา อปริหีนชฺฌานา กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สา กุมาริกา อยํ กุมาริกา อโหสิ, ตาปสกุมาโร อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ, ปิตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

จูฬนารทชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[478] 5. ทูตชาตกวณฺณนา

ทูเต เต พฺรหฺเม ปาเหสินฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อตฺตโน ปญฺญาปสํสนํ อารพฺภ กเถสิฯ

ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘ปสฺสถ, อาวุโส, ทสพลสฺส อุปายโกสลฺลํ, นนฺทสฺส สกฺยปุตฺตสฺส อจฺฉราคณํ ทสฺเสตฺวา อรหตฺตํ อทาสิ, จูฬปนฺถกสฺส ปิโลติกํ ทตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อทาสิ, กมฺมารปุตฺตสฺส ปทุมํ ทสฺเสตฺวา อรหตฺตํ อทาสิ, เอวํ นานาอุปาเยหิ สตฺเต วิเนตี’’ติ ฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว ‘อิมินา อิทํ โหตี’ติ อุปายกุสโล, ปุพฺเพปิ อุปายกุสโลเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ชนปโท อหิรญฺโญ อโหสิฯ โส หิ ชนปทํ ปีเฬตฺวา ธนเมว สํกฑฺฒิฯ ตทา โพธิสตฺโต กาสิคาเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ‘‘ปจฺฉา ธมฺเมน ภิกฺขํ จริตฺวา อาจริยธนํ อาหริสฺสามี’’ติ วตฺวา สิปฺปํ ปฏฺฐเปตฺวา นิฏฺฐิตสิปฺโป อนุโยคํ ทตฺวา ‘‘อาจริย, ตุมฺหากํ ธนํ อาหริสฺสามี’’ติ อาปุจฺฉิตฺวา นิกฺขมฺม ชนปเท จรนฺโต ธมฺเมน สเมน ปริเยสิตฺวา สตฺต นิกฺเข ลภิตฺวา ‘‘อาจริยสฺส ทสฺสามี’’ติ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค คงฺคํ โอตริตุํ นาวํ อภิรุหิฯ ตสฺส ตตฺถ นาวาย วิปริวตฺตมานาย ตํ สุวณฺณํ อุทเก ปติฯ โส จินฺเตสิ ‘‘ทุลฺลภํ หิรญฺญํ, ชนปเท ปุน อาจริยธเน ปริเยสิยมาเน ปปญฺโจ ภวิสฺสติ, ยํนูนาหํ คงฺคาตีเรเยว นิราหาโร นิสีเทยฺยํ, ตสฺส เม นิสินฺนภาวํ อนุปุพฺเพน ราชา ชานิสฺสติ, ตโต อมจฺเจ เปเสสฺสติ, อหํ เตหิ สทฺธิํ น มนฺเตสฺสามิ, ตโต ราชา สยํ อาคมิสฺสติ, อิมินา อุปาเยน ตสฺส สนฺติเก อาจริยธนํ ลภิสฺสามี’’ติฯ โส คงฺคาตีเร อุตฺตริสาฏกํ ปารุปิตฺวา ยญฺญสุตฺตํ พหิ ฐเปตฺวา รชตปฏฺฏวณฺเณ วาลุกตเล สุวณฺณปฏิมา วิย นิสีทิฯ ตํ นิราหารํ นิสินฺนํ ทิสฺวา มหาชโน ‘‘กสฺมา นิสินฺโนสี’’ติ ปุจฺฉิ, กสฺสจิ น กเถสิฯ ปุนทิวเส ทฺวารคามวาสิโน ตสฺส ตตฺถ นิสินฺนภาวํ สุตฺวา อาคนฺตฺวา ปุจฺฉิํสุ, เตสมฺปิ น กเถสิฯ เต ตสฺส กิลมถํ ทิสฺวา ปริเทวนฺตา ปกฺกมิํสุฯ ตติยทิวเส นครวาสิโน อาคมิํสุ, จตุตฺถทิวเส นครโต อิสฺสรชนา, ปญฺจมทิวเส ราชปุริสาฯ ฉฏฺฐทิวเส ราชา อมจฺเจ เปเสสิ, เตหิปิ สทฺธิํ น กเถสิฯ สตฺตมทิวเส ราชา ภยฏฺฏิโต หุตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[54]

‘‘ทูเต เต พฺรหฺเม ปาเหสิํ, คงฺคาตีรสฺมิ ฌายโต;

เตสํ ปุฏฺโฐ น พฺยากาสิ, ทุกฺขํ คุยฺหมตํ นุ เต’’ติฯ

ตตฺถ ทุกฺขํ คุยฺหมตํ นุ เตติ กิํ นุ โข, พฺราหฺมณ, ยํ ตว ทุกฺขํ อุปฺปนฺนํ, ตํ เต คุยฺหเมว มตํ, น อญฺญสฺส อาจิกฺขิตพฺพนฺติฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘มหาราช, ทุกฺขํ นาม หริตุํ สมตฺถสฺเสว อาจิกฺขิตพฺพํ, น อญฺญสฺสา’’ติ วตฺวา สตฺต คาถา อภาสิ –

[55]

‘‘สเจ เต ทุกฺขมุปฺปชฺเช, กาสีนํ รฏฺฐวฑฺฒน;

มา โข นํ ตสฺส อกฺขาหิ, โย ตํ ทุกฺขา น โมจเยฯ

[56]

‘‘โย ตสฺส ทุกฺขชาตสฺส, เอกงฺคมปิ ภาคโส;

วิปฺปโมเจยฺย ธมฺเมน, กามํ ตสฺส ปเวทยฯ

[57]

‘‘สุวิชานํ สิงฺคาลานํ, สกุณานญฺจ วสฺสิตํ;

มนุสฺสวสฺสิตํ ราช, ทุพฺพิชานตรํ ตโตฯ

[58]

‘‘อปิ เจ มญฺญตี โปโส, ญาติ มิตฺโต สขาติ วา;

โย ปุพฺเพ สุมโน หุตฺวา, ปจฺฉา สมฺปชฺชเต ทิโสฯ

[59]

‘‘โย อตฺตโน ทุกฺขมนานุปุฏฺโฐ, ปเวทเย ชนฺตุ อกาลรูเป;

อานนฺทิโน ตสฺส ภวนฺติ มิตฺตา, หิเตสิโน ตสฺส ทุขี ภวนฺติฯ

[60]

‘‘กาลญฺจ ญตฺวาน ตถาวิธสฺส, เมธาวินํ เอกมนํ วิทิตฺวา;

อกฺเขยฺย ติพฺพานิ ปรสฺส ธีโร, สณฺหํ คิรํ อตฺถวติํ ปมุญฺเจฯ

[61]

‘‘สเจ จ ชญฺญา อวิสยฺหมตฺตโน, น เต หิ มยฺหํ สุขาคมาย;

เอโกว ติพฺพานิ สเหยฺย ธีโร, สจฺจํ หิโรตฺตปฺปมเปกฺขมาโน’’ติฯ

ตตฺถ อุปฺปชฺเชติ สเจ ตว อุปฺปชฺเชยฺยฯ มา อกฺขาหีติ มา กเถหิฯ ทุพฺพิชานตรํ ตโตติ ตโต ติรจฺฉานคตวสฺสิตโตปิ ทุพฺพิชานตรํ, ตสฺมา ตถโต อชานิตฺวา หริตุํ อสมตฺถสฺส อตฺตโน ทุกฺขํ น กเถตพฺพเมวาติฯ อปิ เจติ คาถา วุตฺตตฺถาวฯ อนานุปุฏฺโฐติ ปุนปฺปุนํ ปุฏฺโฐฯ ปเวทเยติ กเถติฯ อกาลรูเปติ อกาเลฯ กาลนฺติ อตฺตโน คุยฺหสฺส กถนกาลํฯ ตถาวิธสฺสาติ ปณฺฑิตปุริสํ อตฺตนา สทฺธิํ เอกมนํ วิทิตฺวา ตถาวิธสฺส อาจิกฺเขยฺยฯ ติพฺพานีติ ทุกฺขานิฯ

สเจติ ยทิ อตฺตโน ทุกฺขํ อวิสยฺหํ อตฺตโน วา ปเรสํ วา ปุริสกาเรน อเตกิจฺฉํ ชาเนยฺยฯ เต หีติ เต เอว โลกปเวณิกา, อฏฺฐโลกธมฺมาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อถ อยํ โลกปเวณี น มยฺหํ เอว สุขาคมาย อุปฺปนฺนา, อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ ปริมุตฺโต นาม นตฺถิ, เอวํ สนฺเต สุขเมว ปตฺเถนฺเตน ปรสฺส ทุกฺขาโรปนํ นาม น ยุตฺตํ, เนตํ หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺเนน กตฺตพฺพํ, อตฺถิ จ เม หิรี โอตฺตปฺปนฺติ สจฺจํ สํวิชฺชมานํ อตฺตนิ หิโรตฺตปฺปํ อเปกฺขมาโนว อญฺญสฺส อนาโรเจตฺวา เอโกว ติพฺพานิ สเหยฺย ธีโรติฯ

เอวํ มหาสตฺโต สตฺตหิ คาถาหิ รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา อตฺตโน อาจริยธนสฺส ปริเยสิตภาวํ ทสฺเสนฺโต จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[62]

‘‘อหํ รฏฺเฐ วิจรนฺโต, นิคเม ราชธานิโย;

ภิกฺขมาโน มหาราช, อาจริยสฺส ธนตฺถิโกฯ

[63]

‘‘คหปตี ราชปุริเส, มหาสาเล จ พฺราหฺมเณ;

อลตฺถํ สตฺต นิกฺขานิ, สุวณฺณสฺส ชนาธิป;

เต เม นฏฺฐา มหาราช, ตสฺมา โสจามหํ ภุสํฯ

[64]

‘‘ปุริสา เต มหาราช, มนสานุวิจินฺติตา;

นาลํ ทุกฺขา ปโมเจตุํ, ตสฺมา เตสํ น พฺยาหริํฯ

[65]

‘‘ตฺวญฺจ โข เม มหาราช, มนสานุวิจินฺติโต;

อลํ ทุกฺขา ปโมเจตุํ, ตสฺมา ตุยฺหํ ปเวทยิ’’นฺติฯ

ตตฺถ ภิกฺขมาโนติ เอเต คหปติอาทโย ยาจมาโนฯ เต เมติ เต สตฺต นิกฺขา มม คงฺคํ ตรนฺตสฺส นฏฺฐา, คงฺคายํ ปติตาฯ ปุริสา เตติ มหาราช, ตว ทูตปุริสาฯ อนุวิจินฺติตาติ ‘‘นาลํ อิเม มํ ทุกฺขา โมเจตุ’’นฺติ มยา ญาตาฯ ตสฺมาติ เตน การเณน เตสํ อตฺตโน ทุกฺขํ นาจิกฺขิํฯ ปเวทยินฺติ กเถสิํฯ

ราชา ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ‘‘มา จินฺตยิ, พฺราหฺมณ, อหํ เต อาจริยธนํ ทสฺสามี’’ติ ทฺวิคุณธนมทาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา โอสานคาถมาห –

[66]

‘‘ตสฺสาทาสิ ปสนฺนตฺโต, กาสีนํ รฏฺฐวฑฺฒโน;

ชาตรูปมเย นิกฺเข, สุวณฺณสฺส จตุทฺทสา’’ติฯ

ตตฺถ ชาตรูปมเยติ เต สุวณฺณสฺส จตุทฺทส นิกฺเข ชาตรูปมเยเยว อทาสิ, น ยสฺส วา ตสฺส วา สุวณฺณสฺสาติ อตฺโถฯ

มหาสตฺโต รญฺโญ โอวาทํ ทตฺวา อาจริยสฺส ธนํ ทตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ราชาปิ ตสฺโสวาเท ฐิโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา อุโภปิ ยถากมฺมํ คตาฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต อุปายกุสโลเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, อาจริโย สาริปุตฺโต, พฺราหฺมณมาณโว ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทูตชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[479] 6. กาลิงฺคโพธิชาตกวณฺณนา

ราชา กาลิงฺโค จกฺกวตฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อานนฺทตฺเถเรน กตํ มหาโพธิปูชํ อารพฺภ กเถสิฯ

เวเนยฺยสงฺคหตฺถาย หิ ตถาคเต ชนปทจาริกํ ปกฺกนฺเต สาวตฺถิวาสิโน คนฺธมาลาทิหตฺถา เชตวนํ คนฺตฺวา อญฺญํ ปูชนียฏฺฐานํ อลภิตฺวา คนฺธกุฏิทฺวาเร ปาเตตฺวา คจฺฉนฺติ, เต อุฬารปาโมชฺชา น โหนฺติฯ ตํ การณํ ญตฺวา อนาถปิณฺฑิโก ตถาคตสฺส เชตวนํ อาคตกาเล อานนฺทตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, อยํ วิหาโร ตถาคเต จาริกํ ปกฺกนฺเต นิปจฺจโย โหติ, มนุสฺสานํ คนฺธมาลาทีหิ ปูชนียฏฺฐานํ น โหติ, สาธุ, ภนฺเต, ตถาคตสฺส อิมมตฺถํ อาโรเจตฺวา เอกสฺส ปูชนียฏฺฐานสฺส สกฺกุเณยฺยภาวํ ชานาถา’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถาคตํ ปุจฺฉิ ‘‘กติ นุ โข, ภนฺเต, เจติยานี’’ติ? ‘‘ตีณิ อานนฺทา’’ติฯ ‘‘กตมานิ, ภนฺเต, ตีณี’’ติ? ‘‘สารีริกํ ปาริโภคิกํ อุทฺทิสฺสก’’นฺติฯ ‘‘สกฺกา ปน, ภนฺเต, ตุมฺเหสุ ธรนฺเตสุเยว เจติยํ กาตุ’’นฺติฯ ‘‘อานนฺท, สารีริกํ น สกฺกา กาตุํฯ ตญฺหิ พุทฺธานํ ปรินิพฺพานกาเล โหติ, อุทฺทิสฺสกํ อวตฺถุกํ มมายนมตฺตเมว โหติ, พุทฺเธหิ ปริภุตฺโต มหาโพธิรุกฺโข พุทฺเธสุ ธรนฺเตสุปิ เจติยเมวา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเหสุ ปกฺกนฺเตสุ เชตวนวิหาโร อปฺปฏิสรโณ โหติ, มหาชโน ปูชนียฏฺฐานํ น ลภติ, มหาโพธิโต พีชํ อาหริตฺวา เชตวนทฺวาเร โรเปสฺสามิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘สาธุ, อานนฺท, โรเปหิ, เอวํ สนฺเต เชตวเน มม นิพทฺธวาโส วิย ภวิสฺสตี’’ติฯ

เถโร โกสลนรินฺทสฺส อนาถปิณฺฑิกสฺส วิสาขาทีนญฺจ อาโรเจตฺวา เชตวนทฺวาเร โพธิโรปนฏฺฐาเน อาวาฏํ ขณาเปตฺวา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อาห – ‘‘ภนฺเต, อหํ เชตวนทฺวาเร โพธิํ โรเปสฺสามิ, มหาโพธิโต เม โพธิปกฺกํ อาหรถา’’ติฯ เถโร ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อากาเสน โพธิมณฺฑํ คนฺตฺวา วณฺฏา ปริคลนฺตํ ปกฺกํ ภูมิํ อสมฺปตฺตเมว จีวเรน สมฺปฏิจฺฉิตฺวา คเหตฺวา อานนฺทตฺเถรสฺส อทาสิฯ อานนฺทตฺเถโร ‘‘อชฺช โพธิํ โรเปสฺสามี’’ติ โกสลราชาทีนํ อาโรเจสิฯ ราชา สายนฺหสมเย มหนฺเตน ปริวาเรน สพฺพูปกรณานิ คาหาเปตฺวา อาคมิ, ตถา อนาถปิณฺฑิโก วิสาขา จ อญฺโญ จ สทฺโธ ชโนฯ เถโร มหาโพธิโรปนฏฺฐาเน มหนฺตํ สุวณฺณกฏาหํ ฐเปตฺวา เหฏฺฐา ฉิทฺทํ กาเรตฺวา คนฺธกลลสฺส ปูเรตฺวา ‘‘อิทํ โพธิปกฺกํ โรเปหิ, มหาราชา’’ติ รญฺโญ อทาสิฯ

โส จินฺเตสิ ‘‘รชฺชํ นาม น สพฺพกาลํ อมฺหากํ หตฺเถ ติฏฺฐติ, อิทํ มยา อนาถปิณฺฑิเกน โรปาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ ฯ โส ตํ โพธิปกฺกํ มหาเสฏฺฐิสฺส หตฺเถ ฐเปสิฯ อนาถปิณฺฑิโก คนฺธกลลํ วิยูหิตฺวา ตตฺถ ปาเตสิฯ ตสฺมิํ ตสฺส หตฺถโต มุตฺตมตฺเตเยว สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานญฺเญว นงฺคลสีสปฺปมาโณ โพธิขนฺโธ ปณฺณาสหตฺถุพฺเพโธ อุฏฺฐหิ, จตูสุ ทิสาสุ อุทฺธญฺจาติ ปญฺจ มหาสาขา ปณฺณาสหตฺถาว นิกฺขมิํสุฯ อิติ โส ตงฺขณญฺเญว วนปฺปติเชฏฺฐโก หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ ราชา อฏฺฐารสมตฺเต สุวณฺณรชตฆเฏ คนฺโธทเกน ปูเรตฺวา นีลุปฺปลหตฺถกาทิปฏิมณฺฑิเต มหาโพธิํ ปริกฺขิปิตฺวา ปุณฺณฆเฏ ปฏิปาฏิยา ฐเปสิ, สตฺตรตนมยํ เวทิกํ กาเรสิ, สุวณฺณมิสฺสกํ วาลุกํ โอกิริ, ปาการปริกฺเขปํ กาเรสิ, สตฺตรตนมยํ ทฺวารโกฏฺฐกํ กาเรสิ, สกฺกาโร มหา อโหสิฯ

เถโร ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเหหิ มหาโพธิมูเล สมาปนฺนสมาปตฺติํ มยา โรปิตโพธิมูเล นิสีทิตฺวา มหาชนสฺส หิตตฺถาย สมาปชฺชถา’’ติ อาหฯ ‘‘อานนฺท, กิํ กเถสิ, มยิ มหาโพธิมูเล สมาปนฺนสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺเน อญฺโญ ปเทโส ธาเรตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, มหาชนสฺส หิตตฺถาย อิมสฺส ภูมิปฺปเทสสฺส ธุวนิยาเมน สมาปตฺติสุเขน ตํ โพธิมูลํ ปริภุญฺชถา’’ติฯ สตฺถา เอกรตฺติํ สมาปตฺติสุเขน ปริภุญฺชิฯ เถโร โกสลราชาทีนํ กเถตฺวา โพธิมหํ นาม กาเรสิฯ โสปิ โข โพธิรุกฺโข อานนฺทตฺเถเรน โรปิตตฺตา อานนฺทโพธิเยวาติ ปญฺญายิตฺถฯ ตทา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส อายสฺมา อานนฺโท ธรนฺเตเยว ตถาคเต โพธิํ โรเปตฺวา มหาปูชํ กาเรสิ , อโห มหาคุโณ เถโร’’ติ ฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อานนฺโท สปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ มนุสฺเส คเหตฺวา พหุคนฺธมาลาทีนิ อาหริตฺวา มหาโพธิมณฺเฑ โพธิมหํ กาเรสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต กลิงฺครฏฺเฐ ทนฺตปุรนคเร กาลิงฺโค นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส มหากาลิงฺโค, จูฬกาลิงฺโคติ ทฺเว ปุตฺตา อเหสุํฯ

เนมิตฺตกา ‘‘เชฏฺฐปุตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ กาเรสฺสติ, กนิฏฺโฐ ปน อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ภิกฺขาย จริสฺสติ, ปุตฺโต ปนสฺส จกฺกวตฺตี ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริํสุฯ อปรภาเค เชฏฺฐปุตฺโต ปิตุ อจฺจเยน ราชา อโหสิ, กนิฏฺโฐ ปน อุปราชาฯ โส ‘‘ปุตฺโต กิร เม จกฺกวตฺตี ภวิสฺสตี’’ติ ปุตฺตํ นิสฺสาย มานํ อกาสิฯ ราชา อสหนฺโต ‘‘จูฬกาลิงฺคํ คณฺหา’’ติ เอกํ อตฺถจรกํ อาณาเปสิฯ โส คนฺตฺวา ‘‘กุมาร, ราชา ตํ คณฺหาเปตุกาโม, ตว ชีวิตํ รกฺขาหี’’ติ อาหฯ โส อตฺตโน ลญฺชนมุทฺทิกญฺจ สุขุมกมฺพลญฺจ ขคฺคญฺจาติ อิมานิ ตีณิ อตฺถจรกามจฺจสฺส ทสฺเสตฺวา ‘‘อิมาย สญฺญาย มม ปุตฺตสฺส รชฺชํ ทเทยฺยาถา’’ติ วตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา รมณีเย ภูมิภาเค อสฺสมํ กตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา นทีตีเร วาสํ กปฺเปสิฯ

มทฺทรฏฺเฐปิ สาคลนคเร มทฺทรญฺโญ อคฺคมเหสี ธีตรํ วิชายิฯ ตํ เนมิตฺตกา ‘‘อยํ ภิกฺขํ จริตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสฺสติ, ปุตฺโต ปนสฺสา จกฺกวตฺตี ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริํสุฯ สกลชมฺพุทีเป ราชาโน ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา เอกปฺปหาเรเนว อาคนฺตฺวา สาคลนครํ รุนฺธิํสุฯ มทฺทราชา จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ อิมํ เอกสฺส ทสฺสามิ, เสสราชาโน กุชฺฌิสฺสนฺติ, มม ธีตรํ รกฺขิสฺสามี’’ติ ธีตรญฺจ ภริยญฺจ คเหตฺวา อญฺญาตกเวเสน ปลายิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา จูฬกาลิงฺคกุมารสฺส อสฺสมปทโต อุปริภาเค อสฺสมํ กตฺวา ปพฺพชิตฺวา อุญฺฉาจริยาย ชีวิกํ กปฺเปนฺโต ตตฺถ ปฏิวสติฯ มาตาปิตโร ‘‘ธีตรํ รกฺขิสฺสามา’’ติ ตํ อสฺสมปเท กตฺวา ผลาผลตฺถาย คจฺฉนฺติฯ สา เตสํ คตกาเล นานาปุปฺผานิ คเหตฺวา ปุปฺผจุมฺพฏกํ กตฺวา คงฺคาตีเร ฐปิตโสปานปนฺติ วิย ชาโต เอโก สุปุปฺผิโต อมฺพรุกฺโข อตฺถิ, ตํ อภิรุหิตฺวา กีฬิตฺวา ปุปฺผจุมฺพฏกํ อุทเก ขิปิฯ ตํ เอกทิวสํ คงฺคายํ นฺหายนฺตสฺส จูฬกาลิงฺคกุมารสฺส สีเส ลคฺคิฯ โส ตํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิทํ เอกาย อิตฺถิยา กตํ, โน จ โข มหลฺลิกาย, ตรุณกุมาริกาย กตกมฺมํ, วีมํสิสฺสามิ ตาว น’’นฺติ กิเลสวเสน อุปริคงฺคํ คนฺตฺวา ตสฺสา อมฺพรุกฺเข นิสีทิตฺวา มธุเรน สเรน คายนฺติยา สทฺทํ สุตฺวา รุกฺขมูลํ คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘ภทฺเท, กา นาม ตฺว’’นฺติ อาหฯ ‘‘มนุสฺสิตฺถีหมสฺมิ สามี’’ติ ฯ ‘‘เตน หิ โอตราหี’’ติฯ ‘‘น สกฺกา สามิ, อหํ ขตฺติยา’’ติฯ ‘‘ภทฺเท, อหมฺปิ ขตฺติโยเยว, โอตราหี’’ติฯ

สามิ, น วจนมตฺเตเนว ขตฺติโย โหติ, ยทิสิ ขตฺติโย, ขตฺติยมายํ กเถหี’’ติฯ เต อุโภปิ อญฺญมญฺญํ ขตฺติยมายํ กถยิํสุฯ ราชธีตา โอตริฯ

เต อญฺญมญฺญํ อชฺฌาจารํ จริํสุฯ สา มาตาปิตูสุ อาคเตสุ ตสฺส กาลิงฺคราชปุตฺตภาวญฺเจว อรญฺญํ ปวิฏฺฐการณญฺจ วิตฺถาเรน เตสํ กเถสิฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ ตสฺส อทํสุฯ เตสํ ปิยสํวาเสน วสนฺตานํ ราชธีตา คพฺภํ ลภิตฺวา ทสมาสจฺจเยน ธญฺญปุญฺญลกฺขณสมฺปนฺนํ ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘กาลิงฺโค’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ปิตุ เจว อยฺยกสฺส จ สนฺติเก สพฺพสิปฺปานํ นิปฺผตฺติํ ปาปุณิฯ อถสฺส ปิตา นกฺขตฺตโยควเสน ภาตุ มตภาวํ ญตฺวา ‘‘ตาต, มา ตฺวํ อรญฺเญ วส, เปตฺเตยฺโย เต มหากาลิงฺโค กาลกโต, ตฺวํ ทนฺตปุรนครํ คนฺตฺวา กุลสนฺตกํ สกลรชฺชํ คณฺหาหี’’ติ วตฺวา อตฺตนา อานีตํ มุทฺทิกญฺจ กมฺพลญฺจ ขคฺคญฺจ ทตฺวา ‘‘ตาต, ทนฺตปุรนคเร อสุกวีถิยํ อมฺหากํ อตฺถจรโก อมจฺโจ อตฺถิ, ตสฺส เคเห สยนมชฺเฌ โอตริตฺวา อิมานิ ตีณิ รตนานิ ตสฺส ทสฺเสตฺวา มม ปุตฺตภาวํ อาจิกฺข, โส ตํ รชฺเช ปติฏฺฐาเปสฺสตี’’ติ อุยฺโยเชสิฯ โส มาตาปิตโร จ อยฺยกายฺยิเก จ วนฺทิตฺวา ปุญฺญมหิทฺธิยา อากาเสน คนฺตฺวา อมจฺจสฺส สยนปิฏฺเฐเยว โอตริตฺวา ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ ปุฏฺโฐ ‘‘จูฬกาลิงฺคสฺส ปุตฺโตมฺหี’’ติ อาจิกฺขิตฺวา ตานิ รตนานิ ทสฺเสสิฯ อมจฺโจ ราชปริสาย อาโรเจสิฯ อมจฺจา นครํ อลงฺการาเปตฺวา ตสฺส เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาปยิํสุฯ

อถสฺส กาลิงฺคภารทฺวาโช นาม ปุโรหิโต ตสฺส ทส จกฺกวตฺติวตฺตานิ อาจิกฺขิฯ โส ตํ วตฺตํ ปูเรสิฯ อถสฺส ปนฺนรสอุโปสถทิวเส จกฺกทหโต จกฺกรตนํ, อุโปสถกุลโต หตฺถิรตนํ, วลาหกกุลโต อสฺสรตนํ, เวปุลฺลปพฺพตโต มณิรตนํ อาคมิ, อิตฺถิรตนคหปติรตนปริณายกรตนานิ ปาตุภวนฺติฯ โส สกลจกฺกวาฬคพฺเภ รชฺชํ คณฺหิตฺวา เอกทิวสญฺจ ฉตฺติํสโยชนาย ปริสาย ปริวุโต สพฺพเสตํ เกลาสกูฏปฏิภาคํ หตฺถิํ อารุยฺห มหนฺเตน สิริวิลาเสน มาตาปิตูนํ สนฺติกํ ปายาสิฯ อถสฺส สพฺพพุทฺธานํ ชยปลฺลงฺกสฺส ปถวีนาภิภูตสฺส มหาโพธิมณฺฑสฺส อุปริภาเค นาโค คนฺตุํ นาสกฺขิฯ ราชา ปุนปฺปุนํ โจเทสิ, โส นาสกฺขิเยวฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ปฐมํ คาถมาห –

[67]

‘‘ราชา กาลิงฺโค จกฺกวตฺติ, ธมฺเมน ปถวิมนุสาสํ;

อคมา โพธิสมีปํ, นาเคน มหานุภาเวนา’’ติฯ

อถ รญฺโญ ปุโรหิโต รญฺญา สทฺธิํ คจฺฉนฺโต ‘‘อากาเส อาวรณํ นาม นตฺถิ, กิํ นุ โข ราชา หตฺถิํ เปเสตุํ น สกฺโกติ , วีมํสิสฺสามี’’ติ อากาสโต โอรุยฺห สพฺพพุทฺธานํเยว ชยปลฺลงฺกํ ปถวีนาภิมณฺฑลภูตํ ภูมิภาคํ ปสฺสิฯ ตทา กิร ตตฺถ อฏฺฐราชกรีสมตฺเต ฐาเน เกสมสฺสุมตฺตมฺปิ ติณํ นาม นตฺถิ, รชตปฏฺฏวณฺณวาลุกา วิปฺปกิณฺณา โหนฺติ, สมนฺตา ติณลตาวนปฺปติโย โพธิมณฺฑํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาวฏฺเฏตฺวา โพธิมณฺฑาภิมุขาว อฏฺฐํสุฯ พฺราหฺมโณ ตํ ภูมิภาคํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิทญฺหิ สพฺพพุทฺธานํ สพฺพกิเลสวิทฺธํสนฏฺฐานํ, อิมสฺส อุปริภาเค สกฺกาทีหิปิ น สกฺกา คนฺตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา กาลิงฺครญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา โพธิมณฺฑสฺส วณฺณํ กเถตฺวา ราชานํ ‘‘โอตรา’’ติ อาหฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อิมา คาถา อาห –

[68]

‘‘กาลิงฺโค ภารทฺวาโช จ, ราชานํ กาลิงฺคํ สมณโกลญฺญํ;

จกฺกํ วตฺตยโต ปริคฺคเหตฺวา, ปญฺชลี อิทมโวจฯ

[69]

‘‘ปจฺโจโรห มหาราช, ภูมิภาโค ยถา สมณุคฺคโต;

อิธ อนธิวรา พุทฺธา, อภิสมฺพุทฺธา วิโรจนฺติฯ

[70]

‘‘ปทกฺขิณโต อาวฏฺฏา, ติณลตา อสฺมิํ ภูมิภาคสฺมิํ;

ปถวิยา นาภิยํ มณฺโฑ, อิติ โน สุตํ มนฺเต มหาราชฯ

[71]

‘‘สาครปริยนฺตาย, เมทินิยา สพฺพภูตธรณิยา;

ปถวิยา อยํ มณฺโฑ, โอโรหิตฺวา นโม กโรหิฯ

[72]

‘‘เย เต ภวนฺติ นาคา จ, อภิชาตา จ กุญฺชรา;

เอตฺตาวตา ปเทสํ เต, นาคา เนว มุปยนฺติฯ

[73]

‘‘อภิชาโต นาโค กามํ, เปเสหิ กุญฺชรํ ทนฺติํ;

เอตฺตาวตา ปเทโส, สกฺกา นาเคน มุปคนฺตุํฯ

[74]

‘‘ตํ สุตฺวา ราชา กาลิงฺโค, เวยฺยญฺชนิกวโจ นิสาเมตฺวา;

สมฺเปเสสิ นาคํ ญสฺสาม, มยํ ยถิมสฺสิทํ วจนํฯ

[75]

‘‘สมฺเปสิโต จ รญฺญา, นาโค โกญฺโจว อภินทิตฺวาน;

ปฏิสกฺกิตฺวา นิสีทิ, ครุํว ภารํ อสหมาโน’’ติฯ

ตตฺถ สมณโกลญฺญนฺติ ตาปสานํ ปุตฺตํฯ จกฺกํ วตฺตยโตติ จกฺกํ วตฺตยมานํ, จกฺกวตฺตินฺติ อตฺโถฯ ปริคฺคเหตฺวาติ ภูมิภาคํ วีมํสิตฺวาฯ สมณุคฺคโตติ สพฺพพุทฺเธหิ วณฺณิโตฯ อนธิวราติ อตุลฺยา อปฺปเมยฺยาฯ วิโรจนฺตีติ วิหตสพฺพกิเลสนฺธการา ตรุณสูริยา วิย อิธ นิสินฺนา วิโรจนฺติฯ ติณลตาติ ติณานิ จ ลตาโย จฯ มณฺโฑติ จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลาย ปถวิยา มณฺโฑ สาโร นาภิภูโต อจลฏฺฐานํ, กปฺเป สณฺฐหนฺเต ปฐมํ สณฺฐหติ, วินสฺสนฺเต ปจฺฉา วินสฺสติฯ อิติ โน สุตนฺติ เอวํ อมฺเหหิ ลกฺขณมนฺตวเสน สุตํฯ โอโรหิตฺวาติ อากาสโต โอตริตฺวา อิมสฺส สพฺพพุทฺธานํ กิเลสวิทฺธํสนฏฺฐานสฺส นโม กโรหิ, ปูชาสกฺการํ กโรหิฯ

เย เตติ เย จกฺกวตฺติรญฺโญ หตฺถิรตนสงฺขาตา อุโปสถกุเล นิพฺพตฺตนาคาฯ เอตฺตาวตาติ สพฺเพปิ เต เอตฺตกํ ปเทสํ เนว อุปยนฺติ, โกฏฺฏิยมานาปิ น อุปคจฺฉนฺติเยวฯ อภิชาโตติ โคจริยาทีนิ อฏฺฐ หตฺถิกุลานิ อภิภวิตฺวา อติกฺกมิตฺวา อุโปสถกุเล ชาโตฯ กุญฺชรนฺติ อุตฺตมํฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตโก ปเทโส สกฺกา เอเตน นาเคน อุปคนฺตุํ, อิโต อุตฺตริ น สกฺกา, อภิกงฺขนฺโต วชิรงฺกุเสน สญฺญํ ทตฺวา เปเสหีติฯ เวยฺยญฺชนิกวโจ นิสาเมตฺวาติ ภิกฺขเว, โส ราชา ตสฺส ลกฺขณปาฐกสฺส เวยฺยญฺชนิกสฺส กาลิงฺคภารทฺวาชสฺส วโจ นิสาเมตฺวา อุปธาเรตฺวา ‘‘ญสฺสาม มยํ ยถา อิมสฺส วจนํ ยทิ วา สจฺจํ ยทิ วา อลิก’’นฺติ วีมํสนฺโต นาคํ เปเสสีติ อตฺโถฯ โกญฺโจว อภินทิตฺวานาติ ภิกฺขเว, โส นาโค เตน รญฺญา วชิรงฺกุเสน โจเทตฺวา เปสิโต โกญฺจสกุโณ วิย นทิตฺวา ปฏิสกฺกิตฺวา โสณฺฑํ อุกฺขิปิตฺวา คีวํ อุนฺนาเมตฺวา ครุํ ภารํ วหิตุํ อสกฺโกนฺโต วิย อากาเสเยว นิสีทิฯ

โส เตน ปุนปฺปุนํ วิชฺฌิยมาโน เวทนํ สหิตุํ อสกฺโกนฺโต กาลมกาสิฯ ราชา ปนสฺส มตภาวํ อชานนฺโต ปิฏฺเฐ นิสินฺโนว อโหสิฯ กาลิงฺคภารทฺวาโช ‘‘มหาราช, ตว นาโค นิรุทฺโธ, อญฺญํ หตฺถิํ สงฺกมา’’ติ อาหฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ทสมํ คาถมาห –

[76]

‘‘กาลิงฺคภารทฺวาโช , นาคํ ขีณายุกํ วิทิตฺวาน;

ราชานํ กาลิงฺคํ, ตรมาโน อชฺฌภาสิตฺถ;

อญฺญํ สงฺกม นาคํ, นาโค ขีณายุโก มหาราชา’’ติฯ

ตตฺถ นาโค ขีณายุโกติ นาโค เต ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต, ยํ กิญฺจิ กโรนฺเตน น สกฺกา ปิฏฺเฐ นิสินฺเนน โพธิมณฺฑมตฺถเกน คนฺตุํฯ อญฺญํ นาคํ สงฺกมาติ รญฺโญ ปุญฺญิทฺธิพเลน อญฺโญ นาโค อุโปสถกุลโต อาคนฺตฺวา ปิฏฺฐิํ อุปนาเมสิฯ

ราชา ตสฺส ปิฏฺฐิยํ นิสีทิฯ ตสฺมิํ ขเณ มตหตฺถี ภูมิยํ ปติฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อิตรํ คาถมาห –

[77]

‘‘ตํ สุตฺวา กาลิงฺโค, ตรมาโน สงฺกมี นาคํ;

สงฺกนฺเตว รญฺเญ นาโค, ตตฺเถว ปติ ภุมฺยา;

เวยฺยญฺชนิกวโจ, ยถา ตถา อหุ นาโค’’ติฯ

อถ ราชา อากาสโต โอรุยฺห โพธิมณฺฑํ โอโลเกตฺวา ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ภารทฺวาชสฺส ถุติํ กโรนฺโต อาห –

[78]

‘‘กาลิงฺโค ราชา กาลิงฺคํ, พฺราหฺมณํ เอตทโวจ;

ตฺวเมว อสิ สมฺพุทฺโธ, สพฺพญฺญู สพฺพทสฺสาวี’’ติฯ

พฺราหฺมโณ ตํ อนธิวาเสนฺโต อตฺตานํ นีจฏฺฐาเน ฐเปตฺวา พุทฺเธเยว อุกฺขิปิตฺวา วณฺเณสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อิมา คาถา อภาสิ –

[79]

‘‘ตํ อนธิวาเสนฺโต กาลิงฺค, พฺราหฺมโณ อิทมโวจ;

เวยฺยญฺชนิกา หิ มยํ, พุทฺธา สพฺพญฺญุโน มหาราชฯ

[80]

‘‘สพฺพญฺญู สพฺพวิทู จ, พุทฺธา น ลกฺขเณน ชานนฺติ;

อาคมพลสา หิ มยํ, พุทฺธา สพฺพํ ปชานนฺตี’’ติฯ

ตตฺถ เวยฺยญฺชนิกาติ มหาราช, มยํ พฺยญฺชนํ ทิสฺวา พฺยากรณสมตฺถา สุตพุทฺธา นาม, พุทฺธา ปน สพฺพญฺญู สพฺพวิทูฯ พุทฺธา หิ อตีตาทิเภทํ สพฺพํ ชานนฺติ เจว ปสฺสนฺติ จ, สพฺพญฺญุตญฺญาเณน เต สพฺพํ ชานนฺติ, น ลกฺขเณนฯ มยํ ปน อาคมพลสา อตฺตโน สิปฺปพเลเนว ชานาม, ตญฺจ เอกเทสเมว, พุทฺธา ปน สพฺพํ ปชานนฺตีติฯ

ราชา พุทฺธคุเณ สุตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา สกลจกฺกวาฬวาสิเกหิ พหุคนฺธมาลํ อาหราเปตฺวา มหาโพธิมณฺเฑ สตฺตาหํ วสิตฺวา มหาโพธิปูชํ กาเรสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อิมํ คาถาทฺวยมาห –

[81]

‘‘มหยิตฺวา สมฺโพธิํ, นานาตุริเยหิ วชฺชมาเนหิ;

มาลาวิเลปนํ อภิหริตฺวา, อถ ราชา มนุปายาสิฯ

[82]

‘‘สฏฺฐิ วาหสหสฺสานิ, ปุปฺผานํ สนฺนิปาตยิ;

ปูเชสิ ราชา กาลิงฺโค, โพธิมณฺฑมนุตฺตร’’นฺติฯ

ตตฺถ มนุปายาสีติ มาตาปิตูนํ สนฺติกํ อคมาสิฯ โส มหาโพธิมณฺเฑ อฏฺฐารสหตฺถํ สุวณฺณตฺถมฺภํ อุสฺสาเปสิฯ ตสฺส สตฺตรตนมยา เวทิกา กาเรสิ, รตนมิสฺสกํ วาลุกํ โอกิราเปตฺวา ปาการปริกฺขิตฺตํ กาเรสิ, สตฺตรตนมยํ ทฺวารโกฏฺฐกํ กาเรสิ, เทวสิกํ ปุปฺผานํ สฏฺฐิวาหสหสฺสานิ สนฺนิปาตยิ, เอวํ โพธิมณฺฑํ ปูเชสิฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘สฏฺฐิ วาหสหสฺสานิ ปุปฺผาน’’นฺติ เอตฺตกเมว อาคตํฯ

เอวํ มหาโพธิปูชํ กตฺวา มาตาปิตโร อยฺยกายฺยิเก จ อาทาย ทนฺตปุรเมว อาเนตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อานนฺโท โพธิปูชํ กาเรสิเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาณวกกาลิงฺโค อานนฺโท อโหสิ, กาลิงฺคภารทฺวาโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กาลิงฺคโพธิชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[480] 7. อกิตฺติชาตกวณฺณนา

อกิตฺติํ ทิสฺวา สมฺมนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สาวตฺถิวาสิํ ทานปติํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ปริโยสานทิวเส อริยสงฺฆสฺส สพฺพปริกฺขาเร อทาสิฯ อถสฺส สตฺถา ปริสมชฺเฌเยว อนุโมทนํ กโรนฺโต ‘‘อุปาสก, มหา เต ปริจฺจาโค, อโห ทุกฺกรํ ตยา กตํ, อยญฺหิ ทานวํโส นาม โปราณกปณฺฑิตานํ วํโส, ทานํ นาม คิหินาปิ ปพฺพชิเตนาปิ ทาตพฺพเมวฯ โปราณกปณฺฑิตา ปน ปพฺพชิตฺวา อรญฺเญ วสนฺตาปิ อโลณกํ วิธูปนํ อุทกมตฺตสิตฺตํ การปณฺณํ ขาทมานาปิ สมฺปตฺตยาจกานํ ยาวทตฺถํ ทตฺวา สยํ ปีติสุเขน ยาปยิํสู’’ติ วตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิทํ ตาว สพฺพปริกฺขารทานํ มหาชนสฺส ปากฏํ, ตุมฺเหหิ วุตฺตํ อปากฏํ, ตํ โน กเถถา’’ติ เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภวสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส กุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘อกิตฺตี’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ ตสฺส ปทสา คมนกาเล ภคินีปิ ชายิ, ‘‘ยสวตี’’ติสฺสา นามํ กริํสุฯ มหาสตฺโต โสฬสวสฺสกาเล ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปจฺจาคมิฯ อถสฺส มาตาปิตโร กาลมกํสุฯ

โส เตสํ เปตกิจฺจานิ กาเรตฺวา ธนวิโลกนํ กโรนฺโต ‘‘อสุโก นาม เอตฺตกํ ธนํ สณฺฐเปตฺวา อตีโต, อสุโก เอตฺตก’’นฺติ วจนํ สุตฺวา สํวิคฺคมานโส หุตฺวา ‘‘อิทํ ธนเมว ปญฺญายติ, น ธนสฺส สํหารกา, สพฺเพ อิมํ ธนํ ปหาเยว คตา, อหํ ปน ตํ อาทาย คมิสฺสามี’’ติ ภคินิํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตฺวํ อิมํ ธนํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ อาห ฯ ‘‘ตุมฺหากํ ปน โก อชฺฌาสโย’’ติ? ‘‘ปพฺพชิตุกาโมมฺหี’’ติฯ ‘‘ภาติก, อหํ ตุมฺเหหิ ฉฑฺฑิตํ เขฬํ น สิรสา สมฺปฏิจฺฉามิ, น เม อิมินา อตฺโถ, อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ โส ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา เภริํ จราเปสิ ‘‘ธเนน อตฺถิกา อกิตฺติปณฺฑิตสฺส เคหํ อาคจฺฉนฺตู’’ติฯ

โส สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ธเน อขียมาเน จินฺเตสิ ‘‘อิเม สงฺขารา ขียนฺติ, กิํ เม ธนกีฬาย, อตฺถิกา ตํ คณฺหิสฺสนฺตี’’ติ นิเวสนทฺวารํ วิวริตฺวา ‘‘ทินฺนญฺเญว หรนฺตู’’ติ สหิรญฺญสุวณฺณํ เคหํ ปหาย ญาติมณฺฑลสฺส ปริเทวนฺตสฺส ภคินิํ คเหตฺวา พาราณสิโต นิกฺขมิฯ เยน ทฺวาเรน นิกฺขมิ, ตํ อกิตฺติทฺวารํ นาม ชาตํ, เยน ติตฺเถน นทิํ โอติณฺโณ, ตมฺปิ อกิตฺติติตฺถํ นาม ชาตํฯ โส ทฺเว ตีณิ โยชนานิ คนฺตฺวา รมณีเย ฐาเน ปณฺณสาลํ กตฺวา ภคินิยา สทฺธิํ ปพฺพชิฯ ตสฺส ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย พหุคามนิคมราชธานิวาสิโน ปพฺพชิํสุฯ มหาปริวาโร อโหสิ, มหาลาภสกฺกาโร นิพฺพตฺติ, พุทฺธุปฺปาทกาโล วิย ปวตฺติฯ อถ มหาสตฺโต ‘‘อยํ ลาภสกฺกาโร มหา, ปริวาโรปิ มหนฺโต, มยา เอกเกเนว วิหริตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา อเวลาย อนฺตมโส ภคินิมฺปิ อชานาเปตฺวา เอกโกว นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ทมิฬรฏฺฐํ ปตฺวา กาวีรปฏฺฏนสมีเป อุยฺยาเน วิหรนฺโต ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตสิฯ ตตฺราปิสฺส มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิฯ โส ตํ ชิคุจฺฉิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา อากาเสน คนฺตฺวา นาคทีปสมีเป การทีเป โอตริฯ ตทา การทีโป อหิทีโป นาม อโหสิฯ โส ตตฺถ มหนฺตํ การรุกฺขํ อุปนิสฺสาย ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ ตตฺถ ตสฺส วสนภาวํ น โกจิ ชานาติฯ อถสฺส ภคินี ภาตรํ คเวสมานา อนุปุพฺเพน ทมิฬรฏฺฐํ ปตฺวา ตํ อทิสฺวา เตน วสิตฏฺฐาเนเยว วสิ, ฌานํ ปน นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิฯ

มหาสตฺโต อปฺปิจฺฉตาย กตฺถจิ อคนฺตฺวา ตสฺส รุกฺขสฺส ผลกาเล ผลานิ ขาทติ, ปตฺตกาเล ปตฺตานิ อุทกสิตฺตานิ ขาทติฯ ตสฺส สีลเตเชน สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก ‘‘โก นุ โข มํ ฐานา จาเวตุกาโม’’ติ อาวชฺเชนฺโต อกิตฺติปณฺฑิตํ ทิสฺวา ‘‘กิมตฺถํ เอส ตาปโส สีลานิ รกฺขติ, สกฺกตฺตํ นุ โข ปตฺเถติ, อุทาหุ อญฺญํ, วีมิํสิสฺสามิ นํฯ

อยญฺหิ ทุกฺเขน ชีวิกํ กปฺเปสิ, อุทกสิตฺตานิ การปณฺณานิ ขาทติ, สเจ สกฺกตฺตํ ปตฺเถติ, อตฺตโน สิตฺตปตฺตานิ มยฺหํ ทสฺสติ, โน เจ, น ทสฺสตี’’ติ พฺราหฺมณวณฺเณน ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ โพธิสตฺโต การปณฺณานิ เสเทตฺวา โอตาเรตฺวา ‘‘สีตลภูตานิ ขาทิสฺสามี’’ติ ปณฺณสาลทฺวาเร นิสีทิฯ อถสฺส ปุรโต สกฺโก ภิกฺขาย อฏฺฐาสิฯ มหาสตฺโต ตํ ทิสฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา ‘‘ลาภา วต เม, โยหํ ยาจกํ ปสฺสามิ, อชฺช เม มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทานํ ทสฺสามี’’ติ ปกฺกภาชเนเนว อาทาย คนฺตฺวา ‘‘อิทํ เม ทานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหตู’’ติ อตฺตโน อเสเสตฺวาว ตสฺส ภาชเน ปกฺขิปิฯ พฺราหฺมโณ ตํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา อนฺตรธายิฯ มหาสตฺโตปิ ตสฺส ทตฺวา ปุน อปจิตฺวา ปีติสุเขเนว วีตินาเมตฺวา ปุนทิวเส ปจิตฺวา ตตฺเถว ปณฺณสาลทฺวาเร นิสีทิฯ

สกฺโก ปุน พฺราหฺมณเวเสน อคมาสิฯ ปุนปิสฺส ทตฺวา มหาสตฺโต ตเถว วีตินาเมสิฯ ตติยทิวเสปิ ตเถว ทตฺวา ‘‘อโห เม ลาภา วต, การปณฺณานิ นิสฺสาย มหนฺตํ ปุญฺญํ ปสุต’’นฺติ โสมนสฺสปฺปตฺโต ตโย ทิวเส อนาหารตาย ทุพฺพโลปิ สมาโน มชฺฌนฺหิกสมเย ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา ทานํ อาวชฺเชนฺโต ปณฺณสาลทฺวาเร นิสีทิฯ สกฺโกปิ จินฺเตสิ ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ ตโย ทิวเส นิราหาโร หุตฺวา เอวํ ทุพฺพโลปิ ทานํ เทนฺโต ตุฏฺฐจิตฺโตว เทติ, จิตฺตสฺส อญฺญถตฺตมฺปิ นตฺถิ, อหํ อิมํ ‘อิทํ นาม ปตฺเถตฺวา เทตี’ติ น ชานามิ, ปุจฺฉิตฺวา อชฺฌาสยมสฺส สุตฺวา ทานการณํ ชานิสฺสามี’’ติฯ โส มชฺฌนฺหิเก วีติวตฺเต มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน คคนตเล ตรุณสูริโย วิย ชลมาโน อาคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส ปุรโตว ฐตฺวา ‘‘อมฺโภ ตาปส, เอวํ อุณฺหวาเต ปหรนฺเต เอวรูเป โลณชลปริกฺขิตฺเต อรญฺเญ กิมตฺถํ ตโปกมฺมํ กโรสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ปฐมํ คาถมาห –

[83]

‘‘อกิตฺติํ ทิสฺวา สมฺมนฺตํ, สกฺโก ภูตปตี พฺรวิ;

กิํ ปตฺถยํ มหาพฺรหฺเม, เอโก สมฺมสิ ฆมฺมนี’’ติฯ

ตตฺถ กิํ ปตฺถยนฺติ กิํ มนุสฺสสมฺปตฺติํ ปตฺเถนฺโต, อุทาหุ สกฺกสมฺปตฺติอาทีนํ อญฺญตรนฺติฯ

มหาสตฺโต ตํ สุตฺวา สกฺกภาวญฺจสฺส ญตฺวา ‘‘นาหํ เอตา สมฺปตฺติโย ปตฺเถมิ, สพฺพญฺญุตํ ปน ปตฺเถนฺโต ตโปกมฺมํ กโรมี’’ติ ปกาเสตุํ ทุติยํ คาถมาห –

[84]

‘‘ทุกฺโข ปุนพฺภโว สกฺก, สรีรสฺส จ เภทนํ;

สมฺโมหมรณํ ทุกฺขํ, ตสฺมา สมฺมามิ วาสวา’’ติฯ

ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา ปุนปฺปุนํ ชาติ ขนฺธานํ เภทนํ สมฺโมหมรณญฺจ ทุกฺขํ, ตสฺมา ยตฺเถตานิ นตฺถิ, ตํ นิพฺพานํ ปตฺเถนฺโต อิธ สมฺมามีติ เอวํ อตฺตโน นิพฺพานชฺฌาสยตํ ทีเปติฯ

ตํ สุตฺวา สกฺโก ตุฏฺฐมานโส ‘‘สพฺพภเวสุ กิรายํ อุกฺกณฺฐิโต นิพฺพานตฺถาย อรญฺเญ วิหรติ, วรมสฺส ทสฺสามี’’ติ วเรน นิมนฺเตนฺโต ตติยํ คาถมาห –

[85]

‘‘เอตสฺมิํ เต สุลปิเต, ปติรูเป สุภาสิเต;

วรํ กสฺสป เต ทมฺมิ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสี’’ติฯ

ตตฺถ ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสีติ ยํ มนสา อิจฺฉสิ, ตํ ทมฺมิ, วรํ คณฺหาหีติฯ

มหาสตฺโต วรํ คณฺหนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –

[86]

‘‘วรญฺเจ เม อโท สกฺก, สพฺพภูตานมิสฺสร;

เยน ปุตฺเต จ ทาเร จ, ธนธญฺญํ ปิยานิ จ;

ลทฺธา นรา น ตปฺปนฺติ, โส โลโภ น มยี วเส’’ติฯ

ตตฺถ วรญฺเจ เม อโทติ สเจ วรํ มยฺหํ เทสิฯ ปิยานิ จาติ อญฺญานิ จ ยานิ ปิยภณฺฑานิฯ น ตปฺปนฺตีติ ปุนปฺปุนํ ปุตฺตาทโย ปตฺเถนฺติเยว, น ติตฺติํ อุปคจฺฉนฺติฯ น มยี วเสติ มยิ มา วสตุ มา อุปฺปชฺชตุฯ

อถสฺส สกฺโก ตุสฺสิตฺวา อุตฺตริมฺปิ วรํ เทนฺโต มหาสตฺโต จ วรํ คณฺหนฺโต อิมา คาถา อภาสิํสุ –

[87]

‘‘เอตสฺมิํ เต สุลปิเต, ปติรูเป สุภาสิเต;

วรํ กสฺสป เต ทมฺมิ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสิฯ

[88]

‘‘วรญฺเจ เม อโท สกฺก, สพฺพภูตานมิสฺสร;

เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญญฺจ, ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;

เยน ชาเตน ชียนฺติ, โส โทโส น มยี วเสฯ

[89]

‘‘เอตสฺมิํ เต สุลปิเต, ปติรูเป สุภาสิเต;

วรํ กสฺสป เต ทมฺมิ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสิฯ

[90]

‘‘วรญฺเจ เม อโท สกฺก, สพฺพภูตานมิสฺสร;

พาลํ น ปสฺเส น สุเณ, น จ พาเลน สํวเส;

พาเลนลฺลาปสลฺลาปํ, น กเร น จ โรจเยฯ

[91]

‘‘กิํ นุ เต อกรํ พาโล, วท กสฺสป การณํ;

เกน กสฺสป พาลสฺส, ทสฺสนํ นาภิกงฺขสิฯ

[92]

‘‘อนยํ นยติ ทุมฺเมโธ, อธุรายํ นิยุญฺชติ;

ทุนฺนโย เสยฺยโส โหติ, สมฺมา วุตฺโต ปกุปฺปติ;

วินยํ โส น ชานาติ, สาธุ ตสฺส อทสฺสนํฯ

[93]

‘‘เอตสฺมิํ เต สุลปิเต, ปติรูเป สุภาสิเต;

วรํ กสฺสป เต ทมฺมิ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสิฯ

[94]

‘‘วรญฺเจ เม อโท สกฺก, สพฺพภูตานมิสฺสร;

ธีรํ ปสฺเส สุเณ ธีรํ, ธีเรน สห สํวเส;

ธีเรนลฺลาปสลฺลาปํ, ตํ กเร ตญฺจ โรจเยฯ

[95]

‘‘กิํ นุ เต อกรํ ธีโร, วท กสฺสป การณํ;

เกน กสฺสป ธีรสฺส, ทสฺสนํ อภิกงฺขสิฯ

[96]

‘‘นยํ นยติ เมธาวี, อธุรายํ น ยุญฺชติ;

สุนโย เสยฺยโส โหติ, สมฺมา วุตฺโต น กุปฺปติ;

วินยํ โส ปชานาติ, สาธุ เตน สมาคโมฯ

[97]

‘‘เอตสฺมิํ เต สุลปิเต, ปติรูเป สุภาสิเต;

วรํ กสฺสป เต ทมฺมิ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสิฯ

[98]

‘‘วรญฺเจ เม อโท สกฺก, สพฺพภูตานมิสฺสร;

ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ ปติ;

ทิพฺพา ภกฺขา ปาตุภเวยฺยุํ, สีลวนฺโต จ ยาจกาฯ

[99]

‘‘ททโต เม น ขีเยถ, ทตฺวา นานุตเปยฺยหํ;

ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺยํ, เอตํ สกฺก วรํ วเรฯ

[100]

‘‘เอตสฺมิํ เต สุลปิเต, ปติรูเป สุภาสิเต;

วรํ กสฺสป เต ทมฺมิ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสิฯ

[101]

‘‘วรญฺเจ เม อโท สกฺก, สพฺพภูตานมิสฺสร;

น มํ ปุน อุเปยฺยาสิ, เอตํ สกฺก วรํ วเรฯ

[102]

‘‘พหูหิ วตจริยาหิ, นรา จ อถ นาริโย;

ทสฺสนํ อภิกงฺขนฺติ, กิํ นุ เม ทสฺสเน ภยํฯ

[103]

‘‘ตํ ตาทิสํ เทววณฺณํ, สพฺพกามสมิทฺธินํ;

ทิสฺวา ตโป ปมชฺเชยฺยํ, เอตํ เต ทสฺสเน ภย’’นฺติฯ

ตตฺถ เยน ชาเตนาติ เยน จิตฺเตน ชาเตน กุทฺธา สตฺตา ปาณวธาทีนํ กตตฺตา ราชทณฺฑวเสน วิสขาทนาทีหิ วา อตฺตโน มรณวเสน เอตานิ เขตฺตาทีนิ ชียนฺติ, โส โทโส มยิ น วเสยฺยาติ ยาจติฯ น สุเณติ อสุกฏฺฐาเน นาม วสตีติปิ อิเมหิ การเณหิ น สุเณยฺยํฯ กิํ นุ เต อกรนฺติ กิํ นุ ตว พาเลน มาตา มาริตา, อุทาหุ ตว ปิตา, อญฺญํ วา ปน เต กิํ นาม อนตฺถํ พาโล อกรํฯ

อนยํ นยตีติ อการณํ ‘‘การณ’’นฺติ คณฺหาติ, ปาณาติปาตาทีนิ กตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสฺสามีติ เอวรูปานิ อนตฺถกมฺมานิ จินฺเตติฯ อธุรายนฺติ สทฺธาธุรสีลธุรปญฺญาธุเรสุ อโยเชตฺวา อโยเค นิยุญฺชติฯ ทุนฺนโย เสยฺยโส โหตีติ ทุนฺนโยว ตสฺส เสยฺโย โหติฯ ปญฺจ ทุสฺสีลกมฺมานิ สมาทาย วตฺตนเมว เสยฺโยติ คณฺหาติ, หิตปฏิปตฺติยา วา ทุนฺนโย โหติ เนตุํ อสกฺกุเณยฺโยฯ

สมฺมา วุตฺโตติ เหตุนา การเณน วุตฺโต กุปฺปติฯ วินยนฺติ ‘‘เอวํ อภิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทิกํ อาจารวินยํ น ชานาติ, โอวาทญฺจ น สมฺปฏิจฺฉติฯ สาธุ ตสฺสาติ เอเตหิ การเณหิ ตสฺส อทสฺสนเมว สาธุฯ

สูริยุคฺคมนํ ปตีติ สูริยุคฺคมนเวลายฯ ทิพฺพา ภกฺขาติ ทิพฺพโภชนํ ยาจกาติ ตสฺส ทิพฺพโภชนสฺส ปฏิคฺคาหกาฯ วตจริยาหีติ ทานสีลอุโปสถกมฺเมหิฯ ทสฺสนํ อภิกงฺขนฺตีติ ทสฺสนํ มม อภิกงฺขนฺติฯ ตํ ตาทิสนฺติ เอวรูปํ ทิพฺพาลงฺการวิภูสิตํฯ ปมชฺเชยฺยนฺติ ปมาทํ อาปชฺเชยฺยํฯ ตว สิริสมฺปตฺติํ ปตฺเถยฺยํ, เอวํ นิพฺพานตฺถาย ปวตฺติเต ตโปกมฺเม สกฺกฏฺฐานํ ปตฺเถนฺโต ปมตฺโต นาม ภเวยฺยํ, เอตํ ตว ทสฺสเน มยฺหํ ภยนฺติฯ

สกฺโก ‘‘สาธุ, ภนฺเต, อิโต ปฏฺฐาย น เต สนฺติกํ อาคมิสฺสามา’’ติ ตํ วนฺทิตฺวา ขมาเปตฺวา ปกฺกามิฯ มหาสตฺโต ยาวชีวํ ตตฺเถว วสนฺโต พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สกฺโก อนุรุทฺโธ อโหสิ, อกิตฺติปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อกิตฺติชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[481] 8. ตกฺการิยชาตกวณฺณนา

อหเมว ทุพฺภาสิตํ ภาสิ พาโลติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ อนฺโตวสฺเส ทฺเว อคฺคสาวกา คณํ ปหาย วิวิตฺตาวาสํ วสิตุกามา สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา โกกาลิกรฏฺเฐ โกกาลิกสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตํ เอวมาหํสุ ‘‘อาวุโส โกกาลิก, ตํ นิสฺสาย อมฺหากํ, อมฺเห จ นิสฺสาย ตว ผาสุวิหาโร ภวิสฺสติ, อิมํ เตมาสํ อิธ วเสยฺยามา’’ติฯ ‘‘โก ปนาวุโส, มํ นิสฺสาย ตุมฺหากํ ผาสุวิหาโร’’ติฯ สเจ ตฺวํ อาวุโส ‘‘ทฺเว อคฺคสาวกา อิธ วิหรนฺตี’’ติ กสฺสจิ นาโรเจยฺยาสิ, มยํ สุขํ วิหเรยฺยาม, อยํ ตํ นิสฺสาย อมฺหากํ ผาสุวิหาโรติฯ

‘‘อถ ตุมฺเห นิสฺสาย มยฺหํ โก ผาสุวิหาโร’’ติ? ‘‘มยํ ตุยฺหํ อนฺโตเตมาสํ ธมฺมํ วาเจสฺสาม, ธมฺมกถํ กเถสฺสาม, เอส ตุยฺหํ อมฺเห นิสฺสาย ผาสุวิหาโร’’ติฯ ‘‘วสถาวุโส, ยถาชฺฌาสเยนา’’ติฯ โส เตสํ ปติรูปํ เสนาสนํ อทาสิฯ เต ผลสมาปตฺติสุเขน สุขํ วสิํสุฯ โกจิ เนสํ ตตฺถ วสนภาวํ น ชานาติฯ

เต วุตฺถวสฺสา ปวาเรตฺวา ‘‘อาวุโส, ตํ นิสฺสาย สุขํ วุตฺถามฺห, สตฺถารํ วนฺทิตุํ คจฺฉามา’’ติ ตํ อาปุจฺฉิํสุฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เต อาทาย ธุรคาเม ปิณฺฑาย จริฯ เถรา กตภตฺตกิจฺจา คามโต นิกฺขมิํสุฯ โกกาลิโก เต อุยฺโยเชตฺวา นิวตฺติตฺวา มนุสฺสานํ อาโรเจสิ ‘‘อุปาสกา, ตุมฺเห ติรจฺฉานสทิสา, ทฺเว อคฺคสาวเก เตมาสํ ธุรวิหาเร วสนฺเต น ชานิตฺถ, อิทานิ เต คตา’’ติฯ มนุสฺสา ‘‘กสฺมา ปน, ภนฺเต, อมฺหากํ นาโรจิตฺถา’’ติ วตฺวา พหุํ สปฺปิเตลาทิเภสชฺชญฺเจว วตฺถจฺฉาทนญฺจ คเหตฺวา เถเร อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ขมถ โน, ภนฺเต, มยํ ตุมฺหากํ อคฺคสาวกภาวํ น ชานาม, อชฺช โน โกกาลิกภทนฺตสฺส วจเนน ญาตา, อมฺหากํ อนุกมฺปาย อิมานิ เภสชฺชวตฺถจฺฉาทนานิ คณฺหถา’’ติ อาหํสุฯ

โกกาลิโก ‘‘เถรา อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺฐา, อิมานิ วตฺถานิ อตฺตนา อคฺคเหตฺวา มยฺหํ ทสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา อุปาสเกหิ สทฺธิํเยว เถรานํ สนฺติกํ คโตฯ เถรา ภิกฺขุปริปาจิตตฺตา ตโต กิญฺจิ เนว อตฺตนา คณฺหิํสุ, น โกกาลิกสฺส ทาเปสุํฯ อุปาสกา ‘‘ภนฺเต, อิทานิ อคณฺหนฺตา ปุน อมฺหากํ อนุกมฺปาย อิธ อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ ยาจิํสุฯ เถรา อนธิวาเสตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อคมิํสุฯ โกกาลิโก ‘‘อิเม เถรา อตฺตนา อคณฺหนฺตา มยฺหํ น ทาเปสุ’’นฺติ อาฆาตํ พนฺธิฯ เถราปิ สตฺถุ สนฺติเก โถกํ วสิตฺวา อตฺตโน ปริวาเร ปญฺจภิกฺขุสเต จ อาทาย ภิกฺขุสหสฺเสน สทฺธิํ จาริกํ จรมานา โกกาลิกรฏฺฐํ ปตฺตาฯ เต อุปาสกา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา เถเร อาทาย ตเมว วิหารํ เนตฺวา เทวสิกํ มหาสกฺการํ กริํสุฯ

ปหุตํ เภสชฺชวตฺถจฺฉาทนํ อุปฺปชฺชิ, เถเรหิ สทฺธิํ อาคตภิกฺขู จีวรานิ วิจาเรนฺตา สทฺธิํ อาคตานํ ภิกฺขูนญฺเญว เทนฺติ , โกกาลิกสฺส น เทนฺติ, เถราปิ ตสฺส น ทาเปนฺติฯ โกกาลิโก จีวรํ อลภิตฺวา ‘‘ปาปิจฺฉา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, ปุพฺเพ ทียมานํ ลาภํ อคฺคเหตฺวา อิทานิ คณฺหนฺติ, ปูเรตุํ น สกฺกา, อญฺเญ น โอโลเกนฺตี’’ติ เถเร อกฺโกสติ ปริภาสติฯ เถรา ‘‘อยํ อมฺเห นิสฺสาย อกุสลํ ปสวตี’’ติ สปริวารา นิกฺขมิตฺวา ‘‘อญฺญํ, ภนฺเต, กติปาหํ วสถา’’ติ มนุสฺเสหิ ยาจิยมานาปิ นิวตฺติตุํ น อิจฺฉิํสุฯ

อเถโก ทหโร ภิกฺขุ อาห – ‘‘อุปาสกา, กถํ เถรา วสิสฺสนฺติ, ตุมฺหากํ กุลูปโก เถโร อิธ อิเมสํ วาสํ น สหตี’’ติฯ เต ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห กิร เถรานํ อิธ วาสํ น สหถ, คจฺฉถ เน ขมาเปตฺวา นิวตฺเตถ, สเจ น นิวตฺเตถ, ปลายิตฺวา อญฺญตฺถ วสถา’’ติ อาหํสุฯ โส อุปาสกานํ ภเยน คนฺตฺวา เถเร ยาจิฯ เถรา ‘‘คจฺฉาวุโส, น มยํ นิวตฺตามา’’ติ ปกฺกมิํสุฯ โส เถเร นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต วิหารเมว ปจฺจาคโตฯ อถ นํ อุปาสกา ปุจฺฉิํสุ ‘‘นิวตฺติตา เต, ภนฺเต, เถรา’’ติฯ ‘‘นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิํ อาวุโส’’ติฯ อถ นํ ‘‘อิมสฺมิํ ปาปธมฺเม วสนฺเต อิธ เปสลา ภิกฺขู น วสิสฺสนฺติ, นิกฺกฑฺฒาม น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘ภนฺเต, มา ตฺวํ อิธ วสิ, อมฺเห นิสฺสาย ตุยฺหํ กิญฺจิ นตฺถี’’ติ อาหํสุฯ โส เตหิ นิกฺกฑฺฒิโต ปตฺตจีวรมาทาย เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปาปิจฺฉา, ภนฺเต, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, ปาปิกานํ อิจฺฉานํ วสํ คตา’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘มา เหวํ โกกาลิก, อวจ, มา เหวํ โกกาลิก อวจ, ปสาเทหิ โกกาลิก, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ จิตฺตํ, เต เปสลา ภิกฺขู’’ติ วาเรติฯ วาริโตปิ โกกาลิโก ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, ตุมฺหากํ อคฺคสาวกานํ สทฺทหถ, อหํ ปจฺจกฺขโต อทฺทสํ, ปาปิจฺฉา เอเต ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺตา ทุสฺสีลา’’ติ วตฺวา ยาวตติยํ สตฺถารา วาริโตปิ ตเถว วตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ ตสฺส ปกฺกนฺตมตฺตสฺเสว สกลสรีเร สาสปมตฺตา ปิฬกา อุฏฺฐหิตฺวา อนุปุพฺเพน วฑฺฒิตฺวา เพฬุวปกฺกมตฺตา หุตฺวา ภิชฺชิตฺวา ปุพฺพโลหิตานิ ปคฺฆริํสุฯ โส นิตฺถุนนฺโต เวทนาปฺปตฺโต เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก นิปชฺชิฯ ‘‘โกกาลิเกน ทฺเว อคฺคสาวกา อกฺกุฏฺฐา’’ติ ยาว พฺรหฺมโลกา เอกโกลาหลํ อโหสิฯ

อถสฺส อุปชฺฌาโย ตุรู นาม พฺรหฺมา ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘เถเร ขมาเปสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา อากาเส ฐตฺวา ‘‘โกกาลิก, ผรุสํ เต กมฺมํ กตํ, อคฺคสาวเก ปสาเทหี’’ติ อาหฯ ‘‘โก ปน ตฺวํ อาวุโส’’ติ? ‘‘ตุรู พฺรหฺมา นามาห’’นฺติฯ ‘‘นนุ ตฺวํ, อาวุโส, ภควตา อนาคามีติ พฺยากโต, อนาคามี จ อนาวตฺติธมฺโม อสฺมา โลกาติ วุตฺตํ, ตฺวํ สงฺการฏฺฐาเน ยกฺโข ภวิสฺสสี’’ติ มหาพฺรหฺมํ อปสาเทสิฯ โส ตํ อตฺตโน วจนํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘ตว วาจาย ตฺวญฺเญว ปญฺญายิสฺสสี’’ติ วตฺวา สุทฺธาวาสเมว คโตฯ โกกาลิโกปิ กาลํ กตฺวา ปทุมนิรเย อุปฺปชฺชิฯ ตสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺตภาวํ ญตฺวา สหมฺปติพฺรหฺมา ตถาคตสฺส อาโรเจสิ, สตฺถา ภิกฺขูนํ อาโรเจสิฯ ภิกฺขู ตสฺส อคุณํ กเถนฺตา ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, โกกาลิโก กิร สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน อกฺโกสิตฺวา อตฺตโน มุขํ นิสฺสาย ปทุมนิรเย อุปฺปนฺโน’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โกกาลิโก วจเนน หโต อตฺตโน มุขํ นิสฺสาย ทุกฺขํ อนุโภติ, ปุพฺเพปิ เอส อตฺตโน มุขํ นิสฺสาย ทุกฺขํ อนุโภสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส ปุโรหิโต ปิงฺคโล นิกฺขนฺตทาโฐ อโหสิฯ ตสฺส พฺราหฺมณี อญฺเญน พฺราหฺมเณน สทฺธิํ อติจริ, โสปิ ตาทิโสวฯ ปุโรหิโต พฺราหฺมณิํ ปุนปฺปุนํ วาเรนฺโตปิ วาเรตุํ อสกฺโกนฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิมํ มม เวริํ สหตฺถา มาเรตุํ น สกฺกา, อุปาเยน นํ มาเรสฺสามี’’ติฯ โส ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห ‘‘มหาราช, ตว นครํ สกลชมฺพุทีเป อคฺคนครํ, ตฺวํ อคฺคราชา, เอวํ อคฺครญฺโญ นาม ตว ทกฺขิณทฺวารํ ทุยุตฺตํ อวมงฺคล’’นฺติฯ ‘‘อาจริย, อิทานิ กิํ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘มงฺคลํ กตฺวา โยเชตพฺพ’’นฺติฯ ‘‘กิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘ปุราณทฺวารํ หาเรตฺวา มงฺคลยุตฺตานิ ทารูนิ คเหตฺวา นครปริคฺคาหกานํ ภูตานํ พลิํ ทตฺวา มงฺคลนกฺขตฺเตน ปติฏฺฐาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ เอวํ กโรถา’’ติฯ

ตทา โพธิสตฺโต ตกฺการิโย นาม มาณโว หุตฺวา ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหาติฯ ปุโรหิโต ปุราณทฺวารํ หาเรตฺวา นวํ นิฏฺฐาเปตฺวา ราชานํ อาห – ‘‘นิฏฺฐิตํ, เทว, ทฺวารํ, สฺเว ภทฺทกํ นกฺขตฺตํ, ตํ อนติกฺกมิตฺวา พลิํ กตฺวา ทฺวารํ ปติฏฺฐาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘อาจริย, พลิกมฺมตฺถาย กิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘เทว, มเหสกฺขํ ทฺวารํ มเหสกฺขาหิ เทวตาหิ ปริคฺคหิตํ, เอกํ ปิงฺคลํ นิกฺขนฺตทาฐํ อุภโตวิสุทฺธํ พฺราหฺมณํ มาเรตฺวา ตสฺส มํสโลหิเตน พลิํ กตฺวา สรีรํ เหฏฺฐา ขิปิตฺวา ทฺวารํ ปติฏฺฐาเปตพฺพํ, เอวํ ตุมฺหากญฺจ นครสฺส จ วุฑฺฒิ ภวิสฺสตี’’ติฯ ‘‘สาธุ อาจริย, เอวรูปํ พฺราหฺมณํ มาเรตฺวา ทฺวารํ ปติฏฺฐาเปหี’’ติฯ

โส ตุฏฺฐมานโส ‘‘สฺเว ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺฐิํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุสฺสาหชาโต อตฺตโน เคหํ คนฺตฺวา มุขํ รกฺขิตุํ อสกฺโกนฺโต ตุริตตุริโต ภริยํ อาห – ‘‘ปาเป จณฺฑาลิ อิโต ปฏฺฐาย เกน สทฺธิํ อภิรมิสฺสสิ, สฺเว เต ชารํ มาเรตฺวา พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติฯ ‘‘นิรปราธํ กิํการณา มาเรสฺสสี’’ติ? ราชา ‘‘กฬารปิงฺคลสฺส พฺราหฺมณสฺส มํสโลหิเตน พลิกมฺมํ กตฺวา นครทฺวารํ ปติฏฺฐาเปหี’’ติ อาห, ‘‘ชาโร จ เต กฬารปิงฺคโล, ตํ มาเรตฺวา พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติฯ สา ชารสฺส สนฺติกํ สาสนํ ปาเหสิ ‘‘ราชา กิร กฬารปิงฺคลํ พฺราหฺมณํ มาเรตฺวา พลิํ กาตุกาโม, สเจ ชีวิตุกาโม, อญฺเญปิ ตยา สทิเส พฺราหฺมเณ คเหตฺวา กาลสฺเสว ปลายสฺสู’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ ตํ นคเร ปากฏํ อโหสิ, สกลนครโต สพฺเพ กฬารปิงฺคลา ปลายิํสุฯ

ปุโรหิโต ปจฺจามิตฺตสฺส ปลาตภาวํ อชานิตฺวา ปาโตว ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, อสุกฏฺฐาเน กฬารปิงฺคโล พฺราหฺมโณ อตฺถิ, ตํ คณฺหาเปถา’’ติ อาหฯ ราชา อมจฺเจ เปเสสิฯ เต ตํ อปสฺสนฺตา อาคนฺตฺวา ‘‘ปลาโต กิรา’’ติ อาโรเจสุํฯ ‘‘อญฺญตฺถ อุปธาเรถา’’ติ สกลนครํ อุปธาเรนฺตาปิ น ปสฺสิํสุฯ ตโต ‘‘อญฺญํ อุปธาเรถา’’ติ วุตฺเต ‘‘เทว, ฐเปตฺวา ปุโรหิตํ อญฺโญ เอวรูโป นตฺถี’’ติ วทิํสุฯ ปุโรหิตํ น สกฺกา มาเรตุนฺติฯ

‘‘เทว, กิํ กเถถ, ปุโรหิตสฺส การณา อชฺช ทฺวาเร อปฺปติฏฺฐาปิเต นครํ อคุตฺตํ ภวิสฺสติ, อาจริโย กเถนฺโต ‘‘อชฺช นกฺขตฺตํ อติกฺกมิตฺวา อิโต สํวจฺฉรจฺจเยน นกฺขตฺตํ ลภิสฺสตี’’ติ กเถสิ, สํวจฺฉรํ นคเร อทฺวารเก ปจฺจตฺถิกานํ โอกาโส ภวิสฺสติ, อิมํ มาเรตฺวา อญฺเญน พฺยตฺเตน พฺราหฺมเณน พลิกมฺมํ กาเรตฺวา ทฺวารํ ปติฏฺฐาเปสฺสามา’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปน อญฺโญ อาจริยสทิโส ปณฺฑิโต พฺราหฺมโณ’’ติ? ‘‘อตฺถิ เทว, ตสฺส อนฺเตวาสี ตกฺการิยมาณโว นาม, ตสฺส ปุโรหิตฏฺฐานํ ทตฺวา มงฺคลํ กโรถา’’ติฯ

ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา สมฺมานํ กาเรตฺวา ปุโรหิตฏฺฐานํ ทตฺวา ตถา กาตุํ อาณาเปสิฯ โส มหนฺเตน ปริวาเรน นครทฺวารํ อคมาสิฯ ปุโรหิตํ ราชานุภาเวน พนฺธิตฺวา อานยิํสุฯ มหาสตฺโต ทฺวารฏฺฐปนฏฺฐาเน อาวาฏํ ขณาเปตฺวา สาณิํ ปริกฺขิปาเปตฺวา อาจริเยน สทฺธิํ อนฺโตสาณิยํ อฏฺฐาสิฯ อาจริโย อาวาฏํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน ปติฏฺฐํ อลภนฺโต ‘‘อตฺโถ ตาว เม นิปฺผาทิโต อโหสิ, พาลตฺตา ปน มุขํ รกฺขิตุํ อสกฺโกนฺโต เวเคน ปาปิตฺถิยา กเถสิํ, อตฺตนาว อตฺตโน วโธ อาภโต’’ติ มหาสตฺตํ อาลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[104]

‘‘อหเมว ทุพฺภาสิตํ ภาสิ พาโล, เภโกวรญฺเญ อหิมวฺหายมาโน;

ตกฺการิเย โสพฺภมิมํ ปตามิ, น กิเรว สาธุ อติเวลภาณี’’ติฯ

ตตฺถ ทุพฺภาสิตํ ภาสีติ ทุพฺภาสิตํ ภาสิํฯ เภโกวาติ ยถา อรญฺเญ มณฺฑูโก วสฺสนฺโต อตฺตโน ขาทกํ อหิํ อวฺหายมาโน ทุพฺภาสิตํ ภาสติ นาม, เอวํ อหเมว ทุพฺภาสิตํ ภาสิํฯ ตกฺการิเยติ ตสฺส นามํ, ตกฺการิยาติ อิตฺถิลิงฺคํ นามํ, เตเนว ตํ อาลปนฺโต เอวมาหฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[105]

‘‘ปปฺโปติ มจฺโจ อติเวลภาณี, พนฺธํ วธํ โสกปริทฺทวญฺจ;

อตฺตานเมว ครหาสิ เอตฺถ, อาเจร ยํ ตํ นิขณนฺติ โสพฺเภ’’ติฯ

ตตฺถ อติเวลภาณีติ เวลาติกฺกนฺตํ ปมาณาติกฺกนฺตํ กตฺวา กถนํ นาม น สาธุ, อติเวลภาณี ปุริโส น สาธูติ อตฺโถฯ โสกปริทฺทวญฺจาติ อาจริย, เอวเมว อติเวลภาณี ปุริโส วธํ พนฺธญฺจ โสกญฺจ มหนฺเตน สทฺเทน ปริเทวญฺจ ปปฺโปติฯ ครหาสีติ ปรํ อครหิตฺวา อตฺตานํเยว ครเหยฺยาสิฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ การเณฯ อาเจร ยํ ตนฺติ อาจริย, เยน การเณน ตํ นิขณนฺติ โสพฺเภ, ตํ ตยาว กตํ, ตสฺมา อตฺตานเมว ครเหยฺยาสีติ วทติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘อาจริย, วาจํ อรกฺขิตฺวา น เกวลํ ตฺวเมว ทุกฺขปฺปตฺโต, อญฺโญปิ ทุกฺขปฺปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริตฺวา ทสฺเสสิฯ

ปุพฺเพ กิร พาราณสิยํ กาฬี นาม คณิกา อโหสิ, ตสฺสา ตุณฺฑิโล นาม ภาตาฯ กาฬี เอกทิวสํ สหสฺสํ คณฺหาติฯ ตุณฺฑิโล ปน อิตฺถิธุตฺโต สุราธุตฺโต อกฺขธุตฺโต อโหสิฯ สา ตสฺส ธนํ เทติ, โส ลทฺธํ ลทฺธํ วินาเสติฯ สา ตํ วาเรนฺตีปิ วาเรตุํ นาสกฺขิฯ โส เอกทิวสํ ชูตปราชิโต นิวตฺถวตฺถานิ ทตฺวา กฏสารกขณฺฑํ นิวาเสตฺวา ตสฺสา เคหํ อาคมิ ฯ ตาย จ ทาสิโย อาณตฺตา โหนฺติ ‘‘ตุณฺฑิลสฺส อาคตกาเล กิญฺจิ อทตฺวา คีวายํ นํ คเหตฺวา นีหเรยฺยาถา’’ติฯ ตา ตถา กริํสุฯ โส ทฺวารมูเล โรทนฺโต อฏฺฐาสิฯ

อเถโก เสฏฺฐิปุตฺโต นิจฺจกาลํ กาฬิยา สหสฺสํ อาหราเปนฺโต ทิสฺวา ‘‘กสฺมา ตุณฺฑิล โรทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สามิ, ชูตปราชิโต มม ภคินิยา สนฺติกํ อาคโตมฺหิ, ตํ มํ ทาสิโย คีวายํ คเหตฺวา นีหริํสู’’ติฯ ‘‘เตน หิ ติฏฺฐ, ภคินิยา เต กเถสฺสามี’’ติ โส คนฺตฺวา ‘‘ภาตา เต กฏสารกขณฺฑํ นิวาเสตฺวา ทฺวารมูเล ฐิโต, วตฺถานิสฺส กิมตฺถํ น เทสี’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ ตาว น เทมิ, สเจ ปน เต สิเนโห อตฺถิ, ตฺวํ เทหี’’ติฯ ตสฺมิํ ปน คณิกาย ฆเร อิทํจาริตฺตํ – อาภตสหสฺสโต ปญฺจสตานิ คณิกาย โหนฺติ, ปญฺจสตานิ วตฺถคนฺธมาลมูลานิ โหนฺติฯ อาคตปุริสา ตสฺมิํ ฆเร ลทฺธวตฺถานิ นิวาเสตฺวา รตฺติํ วสิตฺวา ปุนทิวเส คจฺฉนฺตา อาภตวตฺถาเนว นิวาเสตฺวา คจฺฉนฺติฯ ตสฺมา โส เสฏฺฐิปุตฺโต ตาย ทินฺนวตฺถานิ นิวาเสตฺวา อตฺตโน สาฏเก ตุณฺฑิลสฺส ทาเปสิฯ

โส นิวาเสตฺวา นทนฺโต คชฺชนฺโต คนฺตฺวา สุราเคหํ ปาวิสิฯ กาฬีปิ ทาสิโย อาณาเปสิ ‘‘สฺเว เอตสฺส คมนกาเล วตฺถานิ อจฺฉินฺเทยฺยาถา’’ติฯ ตา ตสฺส นิกฺขมนกาเล อิโต จิโต จ อุปธาวิตฺวา วิลุมฺปมานา สาฏเก คเหตฺวา ‘‘อิทานิ ยาหิ กุมารา’’ติ นคฺคํ กตฺวา วิสฺสชฺเชสุํฯ โส นคฺโคว นิกฺขมิฯ ชโน ปริหาสํ กโรติฯ โส ลชฺชิตฺวา ‘‘มยาเวตํ กตํ, อหเมว อตฺตโน มุขํ รกฺขิตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ ปริเทวิฯ อิทํ ตาว ทสฺเสตุํ ตติยํ คาถมาห –

[106]

‘‘กิเมวหํ ตุณฺฑิลมนุปุจฺฉิํ, กเรยฺย สํ ภาตรํ กาฬิกายํ;

นคฺโควหํ วตฺถยุคญฺจ ชีโน, อยมฺปิ อตฺโถ พหุตาทิโสวา’’ติฯ

ตตฺถ พหุตาทิโสวาติ เสฏฺฐิปุตฺโต หิ อตฺตนา กเตน ทุกฺขํ ปตฺโต, ตฺวมฺปิ ตสฺมา อยมฺปิ ตุยฺหํ ทุกฺขปฺปตฺติ อตฺโถฯ พหูหิ การเณหิ ตาทิโสวฯ

อปโรปิ พาราณสิยํ อชปาลานํ ปมาเทน โคจรภูมิยํ ทฺวีสุ เมณฺเฑสุ ยุชฺฌนฺเตสุ เอโก กุลิงฺคสกุโณ ‘‘อิเม ทานิ ภินฺเนหิ สีเสหิ มริสฺสนฺติ, วาเรสฺสามิ เตติ มาตุลา มา ยุชฺฌถา’’ติ วาเรตฺวา เตสํ กถํ อคฺคเหตฺวา ยุชฺฌนฺตานญฺเญว ปิฏฺฐิยมฺปิ สีเสปิ นิสีทิตฺวา ยาจิตฺวา วาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘เตน หิ มํ มาเรตฺวา ยุชฺฌถา’’ติ อุภินฺนมฺปิ สีสนฺตรํ ปาวิสิฯ เต อญฺญมญฺญํ ยุชฺฌิํสุเยวฯ โส สณฺหกรณิยํ ปิสิโต วิย อตฺตนา กเตเนว วินาสํ ปตฺโตฯ อิทมฺปิ อปรํ การณํ ทสฺเสตุํ จตุตฺถํ คาถมาห –

[107]

‘‘โย ยุชฺฌมานานมยุชฺฌมาโน, เมณฺฑนฺตรํ อจฺจุปตี กุลิงฺโค;

โส ปิํสิโต เมณฺฑสิเรหิ ตตฺถ, อยมฺปิ อตฺโถ พหุตาทิโสวา’’ติฯ

ตตฺถ เมณฺฑนฺตรนฺติ เมณฺฑานํ อนฺตรํฯ อจฺจุปตีติ อติคนฺตฺวา อุปฺปติ, อากาเส สีสานํ เวมชฺเฌ อฏฺฐาสีติ อตฺโถฯ ปิํสิโตติ ปีฬิโตฯ

อปเรปิ พาราณสิวาสิโน โคปาลกา ผลิตํ ตาลรุกฺขํ ทิสฺวา เอกํ ตาลผลตฺถาย รุกฺขํ อาโรเปสุํฯ ตสฺมิํ ผลานิ ปาเตนฺเต เอโก กณฺหสปฺโป วมฺมิกา นิกฺขมิตฺวา ตาลรุกฺขํ อารุหิฯ เหฏฺฐา ปติฏฺฐิตา ทณฺเฑหิ ปหรนฺตา นิวาเรตุํ นาสกฺขิํสุฯ เต ‘‘สปฺโป ตาลํ อภิรุหตี’’ติ อิตรสฺส อาจิกฺขิํสุฯ โส ภีโต มหาวิรวํ วิรวิฯ เหฏฺฐา ฐิตา เอกํ ถิรสาฏกํ จตูสุ กณฺเณสุ คเหตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ สาฏเก ปตา’’ติ อาหํสุฯ โส ปตนฺโต จตุนฺนมฺปิ อนฺตเร สาฏกมชฺเฌ ปติฯ ตสฺส ปน ปาตนเวเคน เต สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตา อญฺญมญฺญํ สีเสหิ ปหริตฺวา ภินฺเนหิ สีเสหิ ชีวิตกฺขยํ ปตฺตาฯ อิทมฺปิ การณํ ทสฺเสนฺโต ปญฺจมํ คาถมาห –

[108]

‘‘จตุโร ชนา โปตฺถกมคฺคเหสุํ, เอกญฺจ โปสํ อนุรกฺขมานา;

สพฺเพว เต ภินฺนสิรา สยิํสุ, อยมฺปิ อตฺโถ พหุตาทิโสวา’’ติฯ

ตตฺถ โปตฺถกนฺติ สาณสาฏกํฯ สพฺเพว เตติ เตปิ จตฺตาโร ชนา อตฺตนา กเตเนว ภินฺนสีสา สยิํสุฯ

อปเรปิ พาราณสิวาสิโน เอฬกโจรา รตฺติํ เอกํ อชํ เถเนตฺวา ‘‘ทิวา อรญฺเญ ขาทิสฺสามา’’ติ ตสฺสา อวสฺสนตฺถาย มุขํ พนฺธิตฺวา เวฬุคุมฺเพ ฐเปสุํฯ ปุนทิวเส ตํ ขาทิตุํ คจฺฉนฺตา อาวุธํ ปมุสฺสิตฺวา อคมํสุฯ เต ‘‘อชํ มาเรตฺวา มํสํ ปจิตฺวา ขาทิสฺสาม, อาหรถาวุธ’’นฺติ เอกสฺสปิ หตฺเถ อาวุธํ อทิสฺวา ‘‘วินา อาวุเธน เอตํ มาเรตฺวาปิ มํสํ คเหตุํ น สกฺกา, วิสฺสชฺเชถ นํ, ปุญฺญมสฺส อตฺถี’’ติ วิสฺสชฺเชสุํฯ ตทา เอโก นฬกาโร เวฬุํ คเหตฺวา ‘‘ปุนปิ อาคนฺตฺวา คเหสฺสามี’’ติ นฬการสตฺถํ เวฬุคุมฺพนฺตเร ฐเปตฺวา ปกฺกามิฯ อชา ‘‘มุตฺตามฺหี’’ติ ตุสฺสิตฺวา เวฬุมูเล กีฬมานา ปจฺฉิมปาเทหิ ปหริตฺวา ตํ สตฺถํ ปาเตสิฯ โจรา สตฺถสทฺทํ สุตฺวา อุปธาเรนฺตา ตํ ทิสฺวา ตุฏฺฐมานสา อชํ มาเรตฺวา มํสํ ขาทิํสุฯ อิติ ‘‘สาปิ อชา อตฺตนา กเตเนว มตา’’ติ ทสฺเสตุํ ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[109]

‘‘อชา ยถา เวฬุคุมฺพสฺมิํ พทฺธา, อวกฺขิปนฺตี อสิมชฺฌคจฺฉิ;

เตเนว ตสฺสา คลกาวกนฺตํ, อยมฺปิ อตฺโถ พหุตาทิโสวา’’ติฯ

ตตฺถ อวกฺขิปนฺตีติ กีฬมานา ปจฺฉิมปาเท ขิปนฺตีฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘อตฺตโน วจนํ รกฺขิตฺวา มิตภาณิโน นาม มรณทุกฺขา มุจฺจนฺตี’’ติ ทสฺเสตฺวา กินฺนรวตฺถุํ อาหริฯ

พาราณสิวาสี กิเรโก ลุทฺทโก หิมวนฺตํ คนฺตฺวา เอเกนุปาเยน ชยมฺปติเก ทฺเว กินฺนเร คเหตฺวา อาเนตฺวา รญฺโญ อทาสิฯ ราชา อทิฏฺฐปุพฺเพ กินฺนเร ทิสฺวา ตุสฺสิตฺวา ‘‘ลุทฺท, อิเมสํ โก คุโณ’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, เอเต มธุเรน สทฺเทน คายนฺติ, มนุญฺญํ นจฺจนฺติ, มนุสฺสา เอวํ คายิตุญฺจ นจฺจิตุญฺจ น ชานนฺตี’’ติฯ ราชา ลุทฺทสฺส พหุํ ธนํ ทตฺวา กินฺนเร ‘‘คายถ นจฺจถา’’ติ อาหฯ กินฺนรา ‘‘สเจ มยํ คายนฺตา พฺยญฺชนํ ปริปุณฺณํ กาตุํ น สกฺขิสฺสาม, ทุคฺคีตํ โหติ, อมฺเห ครหิสฺสนฺติ วธิสฺสนฺติ, พหุํ กเถนฺตานญฺจ ปน มุสาวาโทปิ โหตี’’ติ มุสาวาทภเยน รญฺญา ปุนปฺปุนํ วุตฺตาปิ น คายิํสุ น นจฺจิํสุฯ ราชา กุชฺฌิตฺวา ‘‘อิเม มาเรตฺวา มํสํ ปจิตฺวา อาหรถา’’ติ อาณาเปนฺโต สตฺตมํ คาถมาห –

[110]

‘‘อิเม น เทวา น คนฺธพฺพปุตฺตา, มิคา อิเม อตฺถวสํ คตา เม;

เอกญฺจ นํ สายมาเส ปจนฺตุ, เอกํ ปุนปฺปาตราเส ปจนฺตู’’ติฯ

ตตฺถ มิคา อิเมติ อิเม สเจ เทวา คนฺธพฺพา วา ภเวยฺยุํ, นจฺเจยฺยุญฺเจว คาเยยฺยุญฺจ, อิเม ปน มิคา ติรจฺฉานคตาฯ อตฺถวสํ คตา เมติ อตฺถํ ปจฺจาสีสนฺเตน ลุทฺเทน อานีตตฺตา อตฺถวเสน มม หตฺถํ คตาฯ เอเตสุ เอกํ สายมาเส, เอกํ ปาตราเส ปจนฺตูติฯ

กินฺนรี จินฺเตสิ ‘‘ราชา กุทฺโธ นิสฺสํสยํ มาเรสฺสติ, อิทานิ กเถตุํ กาโล’’ติ อฏฺฐมํ คาถมาห –

[111]

‘‘สตํ สหสฺสานิ ทุภาสิตานิ, กลมฺปิ นาคฺฆนฺติ สุภาสิตสฺส;

ทุพฺภาสิตํ สงฺกมาโน กิเลโส, ตสฺมา ตุณฺหี กิมฺปุริสา น พาลฺยา’’ติฯ

ตตฺถ สงฺกมาโน กิเลโสติ กทาจิ อหํ ภาสมาโน ทุพฺภาสิตํ ภาเสยฺยํ, เอวํ ทุพฺภาสิตํ สงฺกมาโน กิลิสฺสติ กิลมติฯ ตสฺมาติ เตน การเณน ตุมฺหากํ น คายิํ, น พาลภาเวนาติฯ

ราชา กินฺนริยา ตุสฺสิตฺวา อนนฺตรํ คาถมาห –

[112]

‘‘ยา เมสา พฺยาหาสิ ปมุญฺจเถตํ, คิริญฺจ นํ หิมวนฺตํ นยนฺตุ;

อิมญฺจ โข เทนฺตุ มหานสาย, ปาโตว นํ ปาตราเส ปจนฺตู’’ติฯ

ตตฺถ ยา เมสาติ ยา เม เอสาฯ เทนฺตูติ มหานสตฺถาย เทนฺตุฯ

กินฺนโร รญฺโญ วจนํ สุตฺวา ‘‘อยํ มํ อกเถนฺตํ อวสฺสํ มาเรสฺสติ, อิทานิ กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิตรํ คาถมาห –

[113]

‘‘ปชฺชุนฺนนาถา ปสโว, ปสุนาถา อยํ ปชา;

ตฺวํ นาโถสิ มหาราช, นาโถหํ ภริยาย เม;

ทฺวินฺนมญฺญตรํ ญตฺวา, มุตฺโต คจฺเฉยฺย ปพฺพต’’นฺติฯ

ตตฺถ ปชฺชุนฺนนาถา ปสโวติ ติณภกฺขา ปสโว เมฆนาถา นามฯ ปสุนาถา อยํ ปชาติ อยํ ปน มนุสฺสปชา ปญฺจโครเสน อุปชีวนฺตี ปสุนาถา ปสุปติฏฺฐาฯ ตฺวํ นาโถสีติ ตฺวํ มม ปติฏฺฐา อสิฯ นาโถหนฺติ มม ภริยาย อหํ นาโถ, อหมสฺสา ปติฏฺฐาฯ ทฺวินฺนมญฺญตรํ ญตฺวา, มุตฺโต คจฺเฉยฺย ปพฺพตนฺติ อมฺหากํ ทฺวินฺนํ อนฺตเร เอโก เอกํ มตํ ญตฺวา สยํ มรณโต มุตฺโต หิมวนฺตํ คจฺเฉยฺย, ชีวมานา ปน มยํ อญฺญมญฺญํ น ชหาม, ตสฺมา สเจปิ อิมํ หิมวนฺตํ เปเสตุกาโม, มํ ปฐมํ มาเรตฺวา ปจฺฉา เปเสหีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘มหาราช, น มยํ ตว วจนํ อกาตุกามตาย ตุณฺหี อหุมฺห, มยํ กถาย ปน โทสํ ทิสฺวา น กถยิมฺหา’’ติ ทีเปนฺโต อิมํ คาถาทฺวยมาห –

[114]

‘‘น เว นินฺทา สุปริวชฺชเยถ, นานา ชนา เสวิตพฺพา ชนินฺท;

เยเนว เอโก ลภเต ปสํสํ, เตเนว อญฺโญ ลภเต นินฺทิตารํฯ

[115]

‘‘สพฺโพ โลโก ปริจิตฺโต อติจิตฺโต, สพฺโพ โลโก จิตฺตวา สมฺหิ จิตฺเต;

ปจฺเจกจิตฺตา ปุถุ สพฺพสตฺตา, กสฺสีธ จิตฺตสฺส วเสน วตฺเต’’ติฯ

ตตฺถ สุปริวชฺชเยถาติ มหาราช, นินฺทา นาม สุเขน ปริวชฺเชตุํ น สกฺกาฯ นานา ชนาติ นานาฉนฺทา ชนาฯ เยเนวาติ เยน สีลาทิคุเณน เอโก ปสํสํ ลภติ, เตเนว อญฺโญ นินฺทิตารํ ลภติฯ อมฺหากญฺหิ กินฺนรานํ อนฺตเร กถเนน ปสํสํ ลภติ, มนุสฺสานํ อนฺตเร นินฺทํ, อิติ นินฺทา นาม ทุปฺปริวชฺชิยา, สฺวาหํ กถํ ตว สนฺติกา ปสํสํ ลภิสฺสามีติฯ

สพฺโพ โลโก ปริจิตฺโตติ มหาราช, อสปฺปุริโส นาม ปาณาติปาตาทิจิตฺเตน, สปฺปุริโส ปาณาติปาตา เวรมณิ อาทิจิตฺเตน อติจิตฺโตติ, เอวํ สพฺโพ โลโก ปริจิตฺโต อติจิตฺโตติ อตฺโถฯ จิตฺตวา สมฺหิ จิตฺเตติ สพฺโพ ปน โลโก อตฺตโน หีเนน วา ปณีเตน วา จิตฺเตน จิตฺตวา นามฯ ปจฺเจกจิตฺตาติ ปาฏิเยกฺกจิตฺตา ปุถุปฺปเภทา สพฺเพ สตฺตาฯ เตสุ กสฺเสกสฺส ตว วา อญฺญสฺส วา จิตฺเตน กินฺนรี วา มาทิโส วา อญฺโญ วา วตฺเตยฺย, ตสฺมา ‘‘อยํ มม จิตฺตวเสน น วตฺตตี’’ติ, มา มยฺหํ กุชฺฌิฯ

สพฺพสตฺตา หิ อตฺตโน จิตฺตวเสน คจฺฉนฺติ, เทวาติฯ กิมฺปุริโส รญฺโญ ธมฺมํ เทเสสิฯ

ราชา ‘‘สภาวเมว กเถติ ปณฺฑิโต กินฺนโร’’ติ โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา โอสานคาถมาห –

[116]

‘‘ตุณฺหี อหู กิมฺปุริโส สภริโย, โย ทานิ พฺยาหาสิ ภยสฺส ภีโต;

โส ทานิ มุตฺโต สุขิโต อโรโค, วาจากิเรวตฺถวตี นราน’’นฺติฯ

ตตฺถ วาจากิเรวตฺถวตี นรานนฺติ วาจาคิรา เอว อิเมสํ สตฺตานํ อตฺถวตี หิตาวหา โหตีติ อตฺโถฯ

ราชา กินฺนเร สุวณฺณปญฺชเร นิสีทาเปตฺวา ตเมว ลุทฺทํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘คจฺฉ ภเณ, คหิตฏฺฐาเนเยว วิสฺสชฺเชหี’’ติ วิสฺสชฺชาเปสิฯ มหาสตฺโตปิ ‘‘อาจริย, เอวํ กินฺนรา วาจํ รกฺขิตฺวา ปตฺตกาเล กถิเตน สุภาสิเตเนว มุตฺตา, ตฺวํ ปน ทุกฺกถิเตน มหาทุกฺขํ ปตฺโต’’ติ อิทํ อุทาหรณํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อาจริย, มา ภายิ, ชีวิตํ เต อหํ ทสฺสามี’’ติ อสฺสาเสสิ, ‘‘อปิจ โข ปน ตุมฺเห มํ รกฺเขยฺยาถา’’ติวุตฺเต ‘‘น ตาว นกฺขตฺตโยโค ลพฺภตี’’ติ ทิวสํ วีตินาเมตฺวา มชฺฌิมยามสมนนฺตเร มตํ เอฬกํ อาหราเปตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, ยตฺถ กตฺถจิ คนฺตฺวา ชีวาหี’’ติ กญฺจิ อชานาเปตฺวา อุยฺโยเชตฺวา เอฬกมํเสน พลิํ กตฺวา ทฺวารํ ปติฏฺฐาเปสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ โกกาลิโก วาจาย หโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กฬารปิงฺคโล โกกาลิโก อโหสิ, ตกฺการิยปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ตกฺการิยชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[482] 9. รุรุมิคราชชาตกวณฺณนา

ตสฺส คามวรํ ทมฺมีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร ภิกฺขูหิ ‘‘พหูปกาโร เต อาวุโส, เทวทตฺตสตฺถา, ตฺวํ ตถาคตํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชํ ลภิ, ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคณฺหิ, ลาภสกฺการํ ปาปุณี’’ติ วุตฺโต ‘‘อาวุโส, สตฺถารา มม ติณคฺคมตฺโตปิ อุปกาโร น กโต, อหํ สยเมว ปพฺพชิํ, สยํ ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคณฺหิํ, สยํ ลาภสกฺการํ ปาปุณิ’’นฺติ กเถสิฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อกตญฺญู อาวุโส, เทวทตฺโต อกตเวที’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว อกตญฺญู, ปุพฺเพปิ อกตญฺญูเยว, ปุพฺเพเปส มยา ชีวิเต ทินฺเนปิ มม คุณมตฺตํ น ชานาตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก อสีติโกฏิวิภโว เสฏฺฐิ ปุตฺตํ ลภิตฺวา ‘‘มหาธนโก’’ติสฺส, นามํ กตฺวา ‘‘สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺโต มม ปุตฺโต กิลมิสฺสตี’’ติ น กิญฺจิ สิปฺปํ อุคฺคณฺหาเปสิฯ โส คีตนจฺจวาทิตขาทนโภชนโต อุทฺธํ น กิญฺจิ อญฺญาสิฯ ตํ วยปฺปตฺตํ ปติรูเปน ทาเรน สํโยเชตฺวา มาตาปิตโร กาลมกํสุฯ โส เตสํ อจฺจเยน อิตฺถิธุตฺตสุราธุตฺตาทีหิ ปริวุโต นานาพฺยสนมุเขหิ อิณํ อาทาย ตํ ทาตุํ อสกฺโกนฺโต อิณายิเกหิ โจทิยมาโน จินฺเตสิ ‘‘กิํ มยฺหํ ชีวิเตน, เอเกนมฺหิ อตฺตภาเวน อญฺโญ วิย ชาโต, มตํ เม เสยฺโย’’ติฯ โส อิณายิเก อาห – ‘‘ตุมฺหากํ อิณปณฺณานิ คเหตฺวา อาคจฺฉถ, คงฺคาตีเร เม นิทหิตํ กุลสนฺตกํ ธนํ อตฺถิ, ตํ โว ทสฺสามี’’ติฯ เต เตน สทฺธิํ อคมํสุฯ โส ‘‘อิธ ธน’’นฺติ นิธิฏฺฐานํ อาจิกฺขนฺโต วิย ‘‘คงฺคายํ ปติตฺวา มริสฺสามี’’ติ ปลายิตฺวา คงฺคายํ ปติฯ โส จณฺฑโสเตน วุยฺหนฺโต การุญฺญรวํ วิรวิฯ

ตทา มหาสตฺโต รุรุมิคโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ปริวารํ ฉฑฺเฑตฺวา เอกโกว คงฺคานิวตฺตเน รมณีเย สาลมิสฺสเก สุปุปฺผิตอมฺพวเน วสติ อุโปสถํ อุปวุตฺถายฯ

ตสฺส สรีรจฺฉวิ สุมชฺชิตกญฺจนปฏฺฏวณฺณา อโหสิ, หตฺถปาทา ลาขารสปริกมฺมกตา วิย, นงฺคุฏฺฐํ จามรีนงฺคุฏฺฐํ วิย, สิงฺคานิ รชตทามสทิสานิ, อกฺขีนิ สุมชฺชิตมณิคุฬิกา วิย, มุขํ โอทหิตฺวา ฐปิตรตฺตกมฺพลเคณฺฑุกํ วิยฯ เอวรูปํ ตสฺส รูปํ อโหสิฯ โส อฑฺฒรตฺตสมเย ตสฺส การุญฺญสทฺทํ สุตฺวา ‘‘มนุสฺสสทฺโท สูยติ, มา มยิ ธรนฺเต มรตุ, ชีวิตมสฺส ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สยนคุมฺพา อุฏฺฐาย นทีตีรํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺโภ ปุริส, มา ภายิ, ชีวิตํ เต ทสฺสามี’’ติ อสฺสาเสตฺวา โสตํ ฉินฺทนฺโต คนฺตฺวา ตํ ปิฏฺฐิยํ อาโรเปตฺวา ตีรํ ปาเปตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ เนตฺวา ผลาผลานิ ทตฺวา ทฺวีหตีหจฺจเยน ‘‘โภ ปุริส, อหํ ตํ อิโต อรญฺญโต นีหริตฺวา พาราณสิมคฺเค ฐเปสฺสามิ, ตฺวํ โสตฺถินา คมิสฺสสิ, อปิจ โข ปน ตฺวํ ‘อสุกฏฺฐาเน นาม กญฺจนมิโค วสตี’ติ ธนการณา มํ รญฺโญ เจว ราชมหามตฺตสฺส จ มา อาจิกฺขาหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธุ สามี’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ

มหาสตฺโต ตสฺส ปฏิญฺญํ คเหตฺวา ตํ อตฺตโน ปิฏฺฐิยํ อาโรเปตฺวา พาราณสิมคฺเค โอตาเรตฺวา นิวตฺติฯ ตสฺส พาราณสิปวิสนทิวเสเยว เขมา นาม รญฺโญ อคฺคมเหสี ปจฺจูสกาเล สุปินนฺเต สุวณฺณวณฺณํ มิคํ อตฺตโน ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘สเจ เอวรูโป มิโค น ภเวยฺย, นาหํ สุปิเน ปสฺเสยฺยํ, อทฺธา ภวิสฺสติ, รญฺโญ อาโรเจสฺสามี’’ติฯ สา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาราช, อหํ สุวณฺณวณฺณํ มิคํ ปสฺสิตุํ อิจฺฉามิ, สุวณฺณวณฺณมิคสฺส ธมฺมํ โสตุกามามฺหิ, ลภิสฺสามิ เจ, ชีเวยฺยํ, โน เจ, นตฺถิ เม ชีวิต’’นฺติ อาหฯ ราชา ตํ อสฺสาเสตฺวา ‘‘สเจ มนุสฺสโลเก อตฺถิ, ลภิสฺสสี’’ติ วตฺวา พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สุวณฺณวณฺณา มิคา นาม โหนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, เทว, โหนฺตี’’ติ สุตฺวา อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺเธ สุวณฺณจงฺโกฏเก สหสฺสถวิกํ ฐเปตฺวา โย สุวณฺณวณฺณํ มิคํ อาจิกฺขิสฺสติ, ตสฺส สทฺธิํ สหสฺสถวิกสุวณฺณจงฺโกฏเกน ตญฺจ หตฺถิํ ตโต จ อุตฺตริ ทาตุกาโม หุตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ คาถํ ลิขาเปตฺวา เอกํ อมจฺจํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอหิ ตาต, มม วจเนน อิมํ คาถํ นครวาสีนํ กเถหี’’ติ อิมสฺมิํ ชาตเก ปฐมํ คาถมาห –

[117]

‘‘ตสฺส คามวรํ ทมฺมิ, นาริโย จ อลงฺกตา;

โย เม ตํ มิคมกฺขาติ, มิคานํ มิคมุตฺตม’’นฺติฯ

อมจฺโจ สุวณฺณปฏฺฏํ คเหตฺวา สกลนคเร วาจาเปสิฯ อถ โส เสฏฺฐิปุตฺโต พาราณสิํ ปวิสนฺโตว ตํ กถํ สุตฺวา อมจฺจสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อหํ รญฺโญ เอวรูปํ มิคํ อาจิกฺขิสฺสามิ, มํ รญฺโญ ทสฺเสหี’’ติ อาหฯ อมจฺโจ หตฺถิกฺขนฺธโต โอตริตฺวา ตํ รญฺโญ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘อยํ กิร, เทว, ตํ มิคํ อาจิกฺขิสฺสตี’’ติ ทสฺเสสิฯ ราชา ‘‘สจฺจํ อมฺโภ ปุริสา’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘สจฺจํ มหาราช, ตฺวํ เอตํ ยสํ มยฺหํ เทหี’’ติ วทนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[118]

‘‘มยฺหํ คามวรํ เทหิ, นาริโย จ อลงฺกตา;

อหํ เต มิคมกฺขิสฺสํ, มิคานํ มิคมุตฺตม’’นฺติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ตสฺส มิตฺตทุพฺภิสฺส ตุสฺสิตฺวา ‘‘อพฺโภ กุหิํ โส มิโค วสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อสุกฏฺฐาเน นาม เทวา’’ติ วุตฺเต ตเมว มคฺคเทสกํ กตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ตํ ฐานํ อคมาสิฯ อถ นํ โส มิตฺตทุพฺภี ‘‘เสนํ, เทว, สนฺนิสีทาเปหี’’ติ วตฺวา สนฺนิสินฺนาย เสนาย เอโส, เทว, สุวณฺณมิโค เอตสฺมิํ วเน วสตี’’ติ หตฺถํ ปสาเรตฺวา อาจิกฺขนฺโต ตติยํ คาถมาห –

[119]

‘‘เอตสฺมิํ วนสณฺฑสฺมิํ, อมฺพา สาลา จ ปุปฺผิตา;

อินฺทโคปกสญฺฉนฺนา, เอตฺเถโส ติฏฺฐเต มิโค’’ติฯ

ตตฺถ อินฺทโคปกสญฺฉนฺนาติ เอตสฺส วนสณฺฑสฺส ภูมิ อินฺทโคปกวณฺณาย รตฺตาย สุขสมฺผสฺสาย ติณชาติยา สญฺฉนฺนา, สสกุจฺฉิ วิย มุทุกา, เอตฺถ เอตสฺมิํ รมณีเย วนสณฺเฑ เอโส ติฏฺฐตีติ ทสฺเสติฯ

ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา อมจฺเจ อาณาเปสิ ‘‘ตสฺส มิคสฺส ปลายิตุํ อทตฺวา ขิปฺปํ อาวุธหตฺเถหิ ปุริเสหิ สทฺธิํ วนสณฺฑํ ปริวาเรถา’’ติฯ เต ตถา กตฺวา อุนฺนทิํสุฯ ราชา กติปเยหิ ชเนหิ สทฺธิํ เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ, โสปิสฺส อวิทูเร อฏฺฐาสิฯ

มหาสตฺโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มหนฺโต พลกายสทฺโท, ตมฺหา เม ปุริสา ภเยน อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพ’’นฺติ ฯ โส อุฏฺฐาย สกลปริสํ โอโลเกตฺวา รญฺโญ ฐิตฏฺฐานํ ทิสฺวา ‘‘รญฺโญ ฐิตฏฺฐาเนเยว เม โสตฺถิ ภวิสฺสติ, เอตฺเถว มยา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ราชาภิมุโข ปายาสิฯ ราชา ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘นาคพโล มิโค อวตฺถรนฺโต วิย อาคจฺเฉยฺย, สรํ สนฺนยฺหิตฺวา อิมํ มิคํ สนฺตาเสตฺวา สเจ ปลายติ, วิชฺฌิตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติ ธนุํ อาโรเปตฺวา โพธิสตฺตาภิมุโข อโหสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อิมํ คาถาทฺวยมาห –

[120]

‘‘ธนุํ อทฺเวชฺฌํ กตฺวาน, อุสุํ สนฺนยฺหุปาคมิ;

มิโค จ ทิสฺวา ราชานํ, ทูรโต อชฺฌภาสถฯ

[121]

‘‘อาคเมหิ มหาราช, มา มํ วิชฺฌิ รเถสภ;

โก นุ เต อิทมกฺขาสิ, เอตฺเถโส ติฏฺฐเต มิโค’’ติฯ

ตตฺถ อทฺเวชฺฌํ กตฺวานาติ ชิยาย จ สเรน จ สทฺธิํ เอกเมว กตฺวาฯ สนฺนยฺหาติ สนฺนยฺหิตฺวาฯ อาคเมหีติ ‘‘ติฏฺฐ, มหาราช, มา มํ วิชฺฌิ, ชีวคฺคาหเมว คณฺหาหี’’ติ มธุราย มนุสฺสวาจาย อภาสิฯ

ราชา ตสฺส มธุรกถาย พนฺธิตฺวา ธนุํ โอตาเรตฺวา คารเวน อฏฺฐาสิฯ มหาสตฺโตปิ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ มหาชโนปิ สพฺพาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา อาคนฺตฺวา ราชานํ ปริวาเรสิฯ ตสฺมิํ ขเณ มหาสตฺโต สุวณฺณกิงฺกิณิกํ จาเลนฺโต วิย มธุเรน สเรน ราชานํ ปุจฺฉิ ‘‘โก นุ เต อิทมกฺขาสิ, เอตฺเถโส ติฏฺฐเต มิโค’’ติ? ตสฺมิํ ขเณ ปาปปุริโส โถกํ ปฏิกฺกมิตฺวา โสตปเถว อฏฺฐาสิฯ ราชา ‘‘อิมินา เม ทสฺสิโต’’ติ กเถนฺโต ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[122]

‘‘เอส ปาปจโร โปโส, สมฺม ติฏฺฐติ อารกา;

โสยํ เม อิทมกฺขาสิ, เอตฺเถโส ติฏฺฐเต มิโค’’ติฯ

ตตฺถ ปาปจโรติ วิสฺสฏฺฐาจาโรฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ตํ มิตฺตทุพฺภิํ ครหิตฺวา รญฺญา สทฺธิํ สลฺลปนฺโต สตฺตมํ คาถมาห –

[123]

‘‘สจฺจํ กิเรว มาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ;

กฏฺฐํ นิปฺลวิตํ เสยฺโย, น ตฺเวเวกจฺจิโย นโร’’ติฯ

ตตฺถ นิปฺลวิตนฺติ อุตฺตาริตํฯ เอกจฺจิโยติ เอกจฺโจ ปน มิตฺตทุพฺภี ปาปปุคฺคโล อุทเก ปตนฺโตปิ อุตฺตาริโต น ตฺเวว เสยฺโยฯ กฏฺฐญฺหิ นานปฺปกาเรน อุปการาย สํวตฺตติ, มิตฺตทุพฺภี ปน ปาปปุคฺคโล วินาสาย, ตสฺมา ตโต กฏฺฐเมว วรตรนฺติ โปราณกปณฺฑิตา กถยิํสุ, มยา ปน เตสํ วจนํ น กตนฺติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา อิตรํ คาถมาห –

[124]

‘‘กิํ นุ รุรุ ครหสิ มิคานํ, กิํ ปกฺขีนํ กิํ ปน มานุสานํ;

ภยํ หิ มํ วินฺทตินปฺปรูปํ, สุตฺวาน ตํ มานุสิํ ภาสมาน’’นฺติฯ

ตตฺถ มิคานนฺติ มิคานมญฺญตรํ ครหสิ, อุทาหุ ปกฺขีนํ, มานุสานนฺติ ปุจฺฉิฯ ภยญฺหิ มํ วินฺทตีติ ภยํ มํ ปฏิลภติ, อหํ อตฺตนิ อนิสฺสโร ภยสนฺตโก วิย โหมิฯ อนปฺปรูปนฺติ มหนฺตํฯ

ตโต มหาสตฺโต ‘‘มหาราช, น มิคํ, น ปกฺขิํ ครหามิ, มนุสฺสํ ปน ครหามี’’ติ ทสฺเสนฺโต นวมํ คาถมาห –

[125]

‘‘ยมุทฺธริํ วาหเน วุยฺหมานํ, มโหทเก สลิเล สีฆโสเต;

ตโตนิทานํ ภยมาคตํ มม, ทุกฺโข หเว ราช อสพฺภิ สงฺคโม’’ติฯ

ตตฺถ วาหเนติ ปติตปติเต วหิตุํ สมตฺเถ คงฺคาวเหฯ มโหทเก สลิเลติ มหาอุทเก มหาสลิเลติ อตฺโถฯ อุภเยนาปิ คงฺคาวหสฺเสว พหุอุทกตํ ทสฺเสติฯ ตโตนิทานนฺติ มหาราช, โย มยฺหํ ตยา ทสฺสิโต ปุริโส, เอโส มยา คงฺคาย วุยฺหมาโน อฑฺฒรตฺตสมเย การุญฺญรวํ วิรวนฺโต อุทฺธริโต, ตโตนิทานํ เม อิทมชฺช ภยํ อาคตํ, อสปฺปุริเสหิ สมาคโม นาม ทุกฺโข, มหาราชาติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ตสฺส กุชฺฌิตฺวา ‘‘เอวํ พหูปการสฺส นาม คุณํ น ชานาติ, วิชฺฌิตฺวา นํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี’’ติ ทสมํ คาถมาห –

[126]

‘‘โสหํ จตุปฺปตฺตมิมํ วิหงฺคมํ, ตนุจฺฉิทํ หทเย โอสฺสชามิ;

หนามิ ตํ มิตฺตทุพฺภิํ อกิจฺจการิํ, โย ตาทิสํ กมฺมกตํ น ชาเน’’ติฯ

ตตฺถ จตุปฺปตฺตนฺติ จตูหิ วาชปตฺเตหิ สมนฺนาคตํฯ วิหงฺคมนฺติ อากาสคามิํฯ ตนุจฺฉิทนฺติ สรีรฉินฺทนํฯ โอสฺสชามีติ เอตสฺส หทเย วิสฺสชฺเชมิฯ

ตโต มหาสตฺโต ‘‘มา เอส มํ นิสฺสาย นสฺสตู’’ติ จินฺเตตฺวา เอกาทสมํ คาถมาห –

[127]

‘‘ธีรสฺส พาลสฺส หเว ชนินฺท, สนฺโต วธํ นปฺปสํสนฺติ ชาตุ;

กามํ ฆรํ คจฺฉตุ ปาปธมฺโม, ยญฺจสฺส ภฏฺฐํ ตเทตสฺส เทหิ;

อหญฺจ เต กามกโร ภวามี’’ติฯ

ตตฺถ กามนฺติ กาเมน ยถารุจิยา อตฺตโน ฆรํ คจฺฉตุฯ ยญฺจสฺส ภฏฺฐํ ตเทตสฺส เทหีติ ยญฺจ ตสฺส ‘‘อิทํ นาม เต ทสฺสามี’’ติ ตยา กถิตํ, ตํ ตสฺส เทหิฯ กามกโรติ อิจฺฉากโร, ยํ อิจฺฉสิ, ตํ กโรหิ, มํสํ วา เม ขาท, กีฬามิคํ วา กโรหิ, สพฺพตฺถ เต อนุกูลวตฺตี ภวิสฺสามีติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ตุฏฺฐมานโส มหาสตฺตสฺส ถุติํ กโรนฺโต อนนฺตรํ คาถมาห –

[128]

‘‘อทฺธา รุรู อญฺญตโร สตํ โส, โย ทุพฺภโต มานุสสฺส น ทุพฺภิ;

กามํ ฆรํ คจฺฉตุ ปาปธมฺโม, ยญฺจสฺส ภฏฺฐํ ตเทตสฺส ทมฺมิ;

อหญฺจ เต กามจารํ ททามี’’ติฯ

ตตฺถ สตํ โสติ อทฺธา ตฺวํ สตํ ปณฺฑิตานํ อญฺญตโรฯ กามจารนฺติ อหํ ตว ธมฺมกถาย ปสีทิตฺวา ตุยฺหํ กามจารํ อภยํ ททามิ, อิโต ปฏฺฐาย ตุมฺเห นิพฺภยา ยถารุจิยา วิหรถาติ มหาสตฺตสฺส วรํ อทาสิฯ

อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘มหาราช, มนุสฺสา นาม อญฺญํ มุเขน ภาสนฺติ, อญฺญํ กาเยน กโรนฺตี’’ติ ปริคฺคณฺหนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[129]

‘‘สุวิชานํ สิงฺคาลานํ, สกุณานญฺจ วสฺสิตํ;

มนุสฺสวสฺสิตํ ราช, ทุพฺพิชานตรํ ตโตฯ

[130]

‘‘อปิ เจ มญฺญตี โปโส, ญาติ มิตฺโต สขาติ วา;

โย ปุพฺเพ สุมโน หุตฺวา, ปจฺฉา สมฺปชฺชเต ทิโส’’ติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘มิคราช, มา มํ เอวํ มญฺญิ, อหญฺหิ รชฺชํ ชหนฺโตปิ น ตุยฺหํ ทินฺนวรํ ชหิสฺสํ, สทฺทหถ, มยฺห’’นฺติ วรํ อทาสิฯ มหาสตฺโต ตสฺส สนฺติเก วรํ คณฺหนฺโต อตฺตานํ อาทิํ กตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยทานํ วรํ คณฺหิฯ ราชาปิ ตํ วรํ ทตฺวา โพธิสตฺตํ นครํ เนตฺวา มหาสตฺตญฺจ นครญฺจ อลงฺการาเปตฺวา เทวิยา ธมฺมํ เทสาเปสิฯ มหาสตฺโต เทวิํ อาทิํ กตฺวา รญฺโญ จ ราชปริสาย จ มธุราย มนุสฺสภาสาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ราชานํ ทสหิ ราชธมฺเมหิ โอวทิตฺวา มหาชนํ อนุสาสิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มิคคณปริวุโต วาสํ กปฺเปสิฯ ราชา ‘‘สพฺเพสํ สตฺตานํ อภยํ ทมฺมี’’ติ นคเร เภริํ จราเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย มิคปกฺขีนํ โกจิ หตฺถํ ปสาเรตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิฯ มิคคโณ มนุสฺสานํ สสฺสานิ ขาทติ, โกจิ วาเรตุํ น สกฺโกติฯ มหาชโน ราชงฺคณํ คนฺตฺวา อุปกฺโกสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อิมํ คาถมาห –

[131]

‘‘สมาคตา ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;

มิคา สสฺสานิ ขาทนฺติ, ตํ เทโว ปฏิเสธตู’’ติฯ

ตตฺถ ตํ เทโวติ ตํ มิคคณํ เทโว ปฏิเสธตูติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา คาถาทฺวยมาห –

[132]

‘‘กามํ ชนปโท มาสิ, รฏฺฐญฺจาปิ วินสฺสตุ;

น ตฺเววาหํ รุรุํ ทุพฺเภ, ทตฺวา อภยทกฺขิณํฯ

[133]

‘‘มา เม ชนปโท อาสิ, รฏฺฐญฺจาปิ วินสฺสตุ;

น ตฺเววาหํ มิคราชสฺส, วรํ ทตฺวา มุสา ภเณ’’ติฯ

ตตฺถ มาสีติ กามํ มยฺหํ ชนปโท มา โหตุฯ รุรุนฺติ น ตฺเวว อหํ สุวณฺณวณฺณสฺส รุรุมิคราชสฺส อภยทกฺขิณํ ทตฺวา ทุพฺภิสฺสามีติฯ

มหาชโน รญฺโญ วจนํ สุตฺวา กิญฺจิ วตฺตุํ อวิสหนฺโต ปฏิกฺกมิฯ สา กถา วิตฺถาริกา อโหสิฯ ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต มิคคณํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย มนุสฺสานํ สสฺสานิ มา ขาทถา’’ติ โอวทิตฺวา ‘‘อตฺตโน เขตฺเตสุ ปณฺณสญฺญํ พนฺธนฺตู’’ติ มนุสฺสานํ โฆสาเปสิฯ เต ตถา พนฺธิํสุ, ตาย สญฺญาย มิคา ยาวชฺชตนา สสฺสานิ น ขาทนฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต อกตญฺญูเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา เสฏฺฐิปุตฺโต เทวทตฺโต อโหสิ, ราชา อานนฺโท, รุรุมิคราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

รุรุมิคราชชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[483] 10. สรภมิคชาตกวณฺณนา

อาสีเสเถว ปุริโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อตฺตนา สํขิตฺเตน ปุจฺฉิตปญฺหสฺส ธมฺมเสนาปติโน วิตฺถาเรน พฺยากรณํ อารพฺภ กเถสิฯ กทา ปน สตฺถา เถรํ สํขิตฺเตน ปญฺหํ ปุจฺฉีติ? เทโวโรหเนฯ ตตฺรายํ สงฺเขปโต อนุปุพฺพิกถาฯ ราชคหเสฏฺฐิโน หิ สนฺตเก จนฺทนปตฺเต อายสฺมตา ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน อิทฺธิยา คหิเต สตฺถา ภิกฺขูนํ อิทฺธิปาฏิหาริยกรณํ ปฏิกฺขิปิฯ

ตทา ติตฺถิยา ‘‘ปฏิกฺขิตฺตํ สมเณน โคตเมน อิทฺธิปาฏิหาริยกรณํ, อิทานิ สยมฺปิ น กริสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา มงฺกุภูเตหิ อตฺตโน สาวเกหิ ‘‘กิํ, ภนฺเต, อิทฺธิยา ปตฺตํ น คณฺหถา’’ติ วุจฺจมานา ‘‘เนตํ อาวุโส, อมฺหากํ ทุกฺกรํ, ฉวสฺส ปน ทารุปตฺตสฺสตฺถาย อตฺตโน สณฺหสุขุมคุณํ โก คิหีนํ ปกาเสสฺสตีติ น คณฺหิมฺห, สมณา ปน สกฺยปุตฺติยา โลลตาย อิทฺธิํ ทสฺเสตฺวา คณฺหิํสุฯ มา ‘อมฺหากํ อิทฺธิกรณํ ภาโร’ติ จินฺตยิตฺถ, มยญฺหิ ติฏฺฐนฺตุ สมณสฺส โคตมสฺส สาวกา, อากงฺขมานา ปน สมเณน โคตเมน สทฺธิํ อิทฺธิํ ทสฺเสสฺสาม, สเจ หิ สมโณ โคตโม เอกํ ปาฏิหาริยํ กริสฺสติ, มยํ ทฺวิคุณํ กริสฺสามา’’ติ กถยิํสุฯ

ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ ‘‘ภนฺเต, ติตฺถิยา กิร ปาฏิหาริยํ กริสฺสนฺตี’’ติฯ สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, กโรนฺตุ, อหมฺปิ กริสฺสามี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา พิมฺพิสาโร อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘ภนฺเต, ปาฏิหาริยํ กิร กริสฺสถา’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘นนุ, ภนฺเต, สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺต’’นฺติฯ ‘‘มหาราช, ตํ มยา สาวกานํ ปญฺญตฺตํ, พุทฺธานํ ปน สิกฺขาปทํ นาม นตฺถิฯ ‘‘ยถา หิ, มหาราช, ตว อุยฺยาเน ปุปฺผผลํ อญฺเญสํ วาริตํ, น ตว, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติฯ ‘‘กตฺถ ปน, ภนฺเต, ปาฏิหาริยํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘สาวตฺถินครทฺวาเร กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล’’ติฯ ‘‘อมฺเหหิ ตตฺถ กิํ กตฺตพฺพ’’นฺติ? ‘‘นตฺถิ กิญฺจิ มหาราชา’’ติฯ ปุนทิวเส สตฺถา กตภตฺตกิจฺโจ จาริกํ ปกฺกามิฯ มนุสฺสา ‘‘กุหิํ, ภนฺเต, สตฺถา คจฺฉตี’’ติ ปุจฺฉนฺติฯ ‘‘สาวตฺถินครทฺวาเร กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ติตฺถิยมทฺทนํ ยมกปาฏิหาริยํ กาตุ’’นฺติ เตสํ ภิกฺขู กถยนฺติฯ มหาชโน ‘‘อจฺฉริยรูปํ กิร ปาฏิหาริยํ ภวิสฺสติ, ปสฺสิสฺสาม น’’นฺติ ฆรทฺวารานิ ฉฑฺเฑตฺวา สตฺถารา สทฺธิํเยว อคมาสิฯ

อญฺญติตฺถิยา ‘‘มยมฺปิ สมณสฺส โคตมสฺส ปาฏิหาริยกรณฏฺฐาเน ปาฏิหาริยํ กริสฺสามา’’ติ อุปฏฺฐาเกหิ สทฺธิํ สตฺถารเมว อนุพนฺธิํสุฯ สตฺถา อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ คนฺตฺวา รญฺญา ‘‘ปาฏิหาริยํ กิร, ภนฺเต, กริสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิโต ‘‘กริสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘กทา, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘อิโต สตฺตเม ทิวเส อาสาฬฺหิปุณฺณมาสิย’’นฺติ อาหฯ ‘‘มณฺฑปํ กโรมิ ภนฺเต’’ติ? ‘‘อลํ มหาราช, มม ปาฏิหาริยกรณฏฺฐาเน สกฺโก เทวราชา ทฺวาทสโยชนิกํ รตนมณฺฑปํ กริสฺสตี’’ติฯ ‘‘เอตํ การณํ นคเร อุคฺโฆสาเปมิ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อุคฺโฆสาเปหิ มหาราชา’’ติฯ ราชา ธมฺมโฆสกํ อลงฺกตหตฺถิปิฏฺฐิํ อาโรเปตฺวา ‘‘ภควา กิร สาวตฺถินครทฺวาเร กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ติตฺถิยมทฺทนํ ปาฏิหาริยํ กริสฺสติ อิโต สตฺตเม ทิวเส’’ติ ยาว ฉฏฺฐทิวสา เทวสิกํ โฆสนํ กาเรสิฯ

ติตฺถิยา ‘‘กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล กิร กริสฺสตี’’ติ สามิกานํ ธนํ ทตฺวา สาวตฺถิสามนฺเต อมฺพรุกฺเข ฉินฺทาปยิํสุฯ ธมฺมโฆสโก ปุณฺณมีทิวเส ปาโตว ‘‘อชฺช, ภควโต ปาฏิหาริยํ ภวิสฺสตี’’ติ อุคฺโฆเสสิฯ เทวตานุภาเวน สกลชมฺพุทีเป ทฺวาเร ฐตฺวา อุคฺโฆสิตํ วิย อโหสิฯ เย เย คนฺตุํ จิตฺตํ อุปฺปาเทนฺติ, เต เต สาวตฺถิํ ปตฺตเมว อตฺตานํ ปสฺสิํสุ, ทฺวาทสโยชนิกา ปริสา อโหสิฯ

สตฺถา ปาโตว สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปวิสิตุํ นิกฺขมิฯ กณฺโฑ นาม อุยฺยานปาโล ปิณฺฑิปกฺกเมว กุมฺภปมาณํ มหนฺตํ อมฺพปกฺกํ รญฺโญ หรนฺโต สตฺถารํ นครทฺวาเร ทิสฺวา ‘‘อิทํ ตถาคตสฺเสว อนุจฺฉวิก’’นฺติ อทาสิฯ สตฺถา ปฏิคฺคเหตฺวา ตตฺเถว เอกมนฺตํ นิสินฺโน ปริภุญฺชิตฺวา ‘‘อานนฺท, อิมํ อมฺพฏฺฐิํ อุยฺยานปาลกสฺส อิมสฺมิํ ฐาเน โรปนตฺถาย เทหิ, เอส กณฺฑมฺโพ นาม ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ เถโร ตถา อกาสิฯ อุยฺยานปาโล ปํสุํ วิยูหิตฺวา โรเปสิฯ ตงฺขณญฺเญว อฏฺฐิํ ภินฺทิตฺวา มูลานิ โอตริํสุ, นงฺคลสีสปมาโณ รตฺตงฺกุโร อุฏฺฐหิ, มหาชนสฺส โอโลเกนฺตสฺเสว ปณฺณาสหตฺถกฺขนฺโธ ปณฺณาสหตฺถสาโข อุพฺเพธโต จ หตฺถสติโก อมฺพรุกฺโข สมฺปชฺชิ, ตาวเทวสฺส ปุปฺผานิ จ ผลานิ จ อุฏฺฐหิํสุฯ โส มธุกรปริวุโต สุวณฺณวณฺณผลภริโต นภํ ปูเรตฺวา อฏฺฐาสิ, วาตปฺปหรณกาเล มธุรปกฺกานิ ปติํสุฯ ปจฺฉา อาคจฺฉนฺตา ภิกฺขู ปริภุญฺชิตฺวาว อาคมิํสุฯ

สายนฺหสมเย สกฺโก เทวราชา อาวชฺเชนฺโต ‘‘สตฺถุ รตนมณฺฑปกรณํ อมฺหากํ ภาโร’’ติ ญตฺวา วิสฺสกมฺมเทวปุตฺตํ เปเสตฺวา ทฺวาทสโยชนิกํ นีลุปฺปลสญฺฉนฺนํ สตฺตรตนมณฺฑปํ กาเรสิฯ เอวํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติํสุฯ สตฺถา ติตฺถิยมทฺทนํ อสาธารณํ สาวเกหิ ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา พหุชนสฺส ปสนฺนภาวํ ญตฺวา โอรุยฺห พุทฺธาสเน นิสินฺโน ธมฺมํ เทเสสิฯ วีสติ ปาณโกฏิโย อมตปานํ ปิวิํสุฯ ตโต ‘‘ปุริมพุทฺธา ปน ปาฏิหาริยํ กตฺวา กตฺถ คจฺฉนฺตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘ตาวติํสภวน’’นฺติ ญตฺวา พุทฺธาสนา อุฏฺฐาย ทกฺขิณปาทํ ยุคนฺธรมุทฺธนิ ฐเปตฺวา วามปาเทน สิเนรุมตฺถกํ อกฺกมิตฺวา ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา อนฺโตเตมาสํ เทวานํ อภิธมฺมปิฏกํ กเถสิฯ

ปริสา สตฺถุ คตฏฺฐานํ อชานนฺตี ‘‘ทิสฺวาว คมิสฺสามา’’ติ ตตฺเถว เตมาสํ วสิฯ อุปกฏฺฐาย ปวารณาย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร คนฺตฺวา ภควโต อาโรเจสิฯ อถ นํ สตฺถา ปุจฺฉิ ‘‘กหํ ปน เอตรหิ สาริปุตฺโต’’ติ? ‘‘เอโส, ภนฺเต, ปาฏิหาริเย ปสีทิตฺวา ปพฺพชิเตหิ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ สงฺกสฺสนครทฺวาเร วสี’’ติฯ ‘‘โมคฺคลฺลาน, อหํ อิโต สตฺตเม ทิวเส สงฺกสฺสนครทฺวาเร โอตริสฺสามิ, ตถาคตํ ทฏฺฐุกามา สงฺกสฺสนคเร เอกโต สนฺนิปตนฺตู’’ติฯ เถโร ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา อาคนฺตฺวา ปริสาย อาโรเจตฺวา สกลปริสํ สาวตฺถิโต ติํสโยชนํ สงฺกสฺสนครํ เอกมุหุตฺเตเนว ปาเปสิฯ

สตฺถา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา ‘‘มหาราช, มนุสฺสโลกํ คมิสฺสามี’’ติ สกฺกสฺส อาโรเจสิฯ สกฺโก วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ทสพลสฺส มนุสฺสโลกคมนตฺถาย ตีณิ โสปานานิ กโรหี’’ติ อาหฯ โส สิเนรุมตฺถเก โสปานสีสํ สงฺกสฺสนครทฺวาเร ธุรโสปานํ กตฺวา มชฺเฌ มณิมยํ, เอกสฺมิํ ปสฺเส รชตมยํ, เอกสฺมิํ ปสฺเส สุวณฺณมยนฺติ ตีณิ โสปานานิ มาเปสิ, สตฺตรตนมยา เวทิกาปริกฺเขปาฯ สตฺถา โลกวิวรณํ ปาฏิหาริยํ กตฺวา มชฺเฌ มณิมเยน โสปาเนน โอตริฯ สกฺโก ปตฺตจีวรํ อคฺคเหสิ, สุยาโม วาลพีชนิํ, สหมฺปติ มหาพฺรหฺมา ฉตฺตํ ธาเรสิ, ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา ทิพฺพคนฺธมาลาทีหิ ปูชยิํสุฯ สตฺถารํ ธุรโสปาเน ปติฏฺฐิตํ ปฐมเมว สาริปุตฺตตฺเถโร วนฺทิ, ปจฺฉา เสสปริสาฯ ตสฺมิํ สมาคเม สตฺถา จินฺเตสิ ‘‘โมคฺคลฺลาโน ‘‘อิทฺธิมา’ติ ปากโฏ, อุปาลิ ‘วินยธโร’ติฯ สาริปุตฺตสฺส ปน มหาปญฺญคุโณ อปากโฏ, ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ เอเตน สทิโส สมปญฺโญ นาม นตฺถิ, ปญฺญาคุณมสฺส ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ ปฐมํ ตาว ปุถุชฺชนานํ วิสเย ปญฺหํ ปุจฺฉิ, ตํ ปุถุชฺชนาว กถยิํสุ ตโต โสตาปนฺนานํ วิสเย ปญฺหํ ปุจฺฉิ, ตมฺปิ โสตาปนฺนาว กถยิํสุ, ปุถุชฺชนา น ชานิํสุฯ เอวํ สกทาคามิวิสเย อนาคามิวิสเย ขีณาสววิสเย มหาสาวกวิสเย จ ปญฺหํ ปุจฺฉิ, ตมฺปิ เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมา น ชานิํสุ, อุปริมา อุปริมาว กถยิํสุฯ อคฺคสาวกวิสเย ปุฏฺฐปญฺหมฺปิ อคฺคสาวกาว กถยิํสุ, อญฺเญ น ชานิํสุฯ ตโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส วิสเย ปญฺหํ ปุจฺฉิ, ตํ เถโรว กเถสิ, อญฺเญ น ชานิํสุฯ

มนุสฺสา ‘‘โก นาม เอส เถโร สตฺถารา สทฺธิํ กเถสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร นามา’’ติ สุตฺวา ‘‘อโห มหาปญฺโญ’’ติ วทิํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย เทวมนุสฺสานํ อนฺตเร เถรสฺส มหาปญฺญคุโณ ปากโฏ ชาโตฯ อถ นํ สตฺถา –

‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธ;

เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติฯ (สุ. นิ. 1044; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา 63; เนตฺติ. 14) –

พุทฺธวิสเย ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมสฺส นุ โข สาริปุตฺต, สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ อาหฯ เถโร ปญฺหํ โอโลเกตฺวา ‘‘สตฺถา มํ เสขาเสขานํ ภิกฺขูนํ อาคมนปฏิปทํ ปุจฺฉตี’’ติ ปญฺเห นิกฺกงฺโข หุตฺวา ‘‘อาคมนปฏิปทา นาม ขนฺธาทิวเสน พหูหิ มุเขหิ สกฺกา กเถตุํ, กตํ นุ โข กเถนฺโต สตฺถุ อชฺฌาสยํ คณฺหิตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ อชฺฌาสเย กงฺขิฯ สตฺถา ‘‘สาริปุตฺโต ปญฺเห นิกฺกงฺโข, อชฺฌาสเย ปน เม กงฺขติ, มยา นเย อทินฺเน กเถตุํ น สกฺขิสฺสติ, นยมสฺส ทสฺสามี’’ติ นยํ ททนฺโต ‘‘ภูตมิทํ สาริปุตฺต สมนุปสฺสา’’ติ อาหฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘สาริปุตฺโต มม อชฺฌาสยํ คเหตฺวา กเถนฺโต ขนฺธวเสน กเถสฺสตี’’ติฯ เถรสฺส สห นยทาเนน โส ปญฺโห นยสเตน นยสหสฺเสน อุปฏฺฐาสิฯ โส สตฺถารา ทินฺนนเย ฐตฺวา พุทฺธวิสเย ปญฺหํ กเถสิฯ

สตฺถา ทฺวาทสโยชนิกาย ปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ ติํส ปาณโกฏิโย อมตปานํ ปิวิํสุฯ สตฺถา ปริสํ อุยฺโยเชตฺวา จาริกํ จรนฺโต อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ปุนทิวเส สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ภิกฺขูหิ วตฺเต ทสฺสิเต คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ สายนฺหสมเย ภิกฺขู เถรสฺส คุณกถํ กเถนฺตา ธมฺมสภายํ นิสีทิํสุ ‘‘มหาปญฺโญ, อาวุโส, สาริปุตฺโต ปุถุปญฺโญ ชวนปญฺโญ ติกฺขปญฺโญ นิพฺเพธิกปญฺโญ ทสพเลน สํขิตฺเตน ปุจฺฉิตปญฺหํ วิตฺถาเรน กเถสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เอส สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ กเถสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สรภมิคโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อรญฺเญ วสติฯ ราชา มิควิตฺตโก อโหสิ ถามสมฺปนฺโน, อญฺญํ มนุสฺสํ ‘‘มนุสฺโส’’ติปิ น คเณติฯ โส เอกทิวสํ มิควํ คนฺตฺวา อมจฺเจ อาห – ‘‘ยสฺส ปสฺเสน มิโค ปลายติ, เตน โส ทณฺโฑ ทาตพฺโพ’’ติฯ เต จินฺตยิํสุ ‘‘กทาจิ เวมชฺเฌ ฐิตมิคํ วิชฺฌนฺติ, กทาจิ อุฏฺฐิตํ, กทาจิ ปลายนฺตมฺปิ, อชฺช ปน เยน เกนจิ อุปาเยน รญฺโญ ฐิตฏฺฐานญฺเญว อาโรเปสฺสามา’’ติฯ จินฺเตตฺวา จ ปน กติกํ กตฺวา รญฺโญ ธุรมคฺคํ อทํสุฯ เต มหนฺตํ คุมฺพํ ปริกฺขิปิตฺวา มุคฺคราทีหิ ภูมิํ โปถยิํสุฯ ปฐมเมว สรภมิโค อุฏฺฐาย ติกฺขตฺตุํ คุพฺภํ อนุปริคนฺตฺวา ปลายโนกาสํ โอโลเกนฺโต เสสทิสาสุ มนุสฺเส พาหาย พาหํ ธนุนา ธนุํ อาหจฺจ นิรนฺตเร ฐิเต ทิสฺวา รญฺโญ ฐิตฏฺฐาเนเยว โอกาสํ อทฺทสฯ โส อุมฺมีลิเตสุ อกฺขีสุ วาลุกํ ขิปมาโน วิย ราชานํ อภิมุโข อคมาสิฯ ราชา ตํ ลหุสมฺปตฺตํ ทิสฺวา สรํ อุกฺขิปิตฺวา วิชฺฌิฯ สรภมิคา นาม สรํ วญฺเจตุํ เฉกา โหนฺติ, สเร อภิมุขํ อาคจฺฉนฺเต เวคํ หาเปตฺวา ติฏฺฐนฺติ, ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺเต เวเคน ปุรโต ชวนฺติ, อุปริภาเคนาคจฺฉนฺเต ปิฏฺฐิํ นาเมนฺติ, ปสฺเสนาคจฺฉนฺเต โถกํ อปคจฺฉนฺติ, กุจฺฉิํ สนฺธายาคจฺฉนฺเต ปริวตฺติตฺวา ปตนฺติ, สเร อติกฺกนฺเต วาตจฺฉินฺนวลาหกเวเคน ปลายนฺติฯ

โสปิ ราชา ตสฺมิํ ปริวตฺติตฺวา ปติเต ‘‘สรภมิโค เม วิทฺโธ’’ติ นาทํ มุญฺจิฯ สรโภ อุฏฺฐาย วาตเวเคน ปลายิฯ พลมณฺฑลํ ภิชฺชิตฺวา อุโภสุ ปสฺเสสุ ฐิตอมจฺจา สรภํ ปลายมานํ ทิสฺวา เอกโต หุตฺวา ปุจฺฉิํสุ ‘‘มิโค กสฺส ฐิตฏฺฐานํ อภิรุหี’’ติ? ‘‘รญฺโญ ฐิตฏฺฐาน’’นฺติ ฯ ‘‘ราชา ‘วิทฺโธ เม’ติ วทติ, โกเนน วิทฺโธ, นิพฺพิรชฺโฌ โภ อมฺหากํ ราชา, ภูมิเนน วิทฺธา’’ติ เต นานปฺปกาเรน รญฺญา สทฺธิํ เกฬิํ กริํสุฯ ราชา จินฺเตสิ ‘‘อิเม มํ ปริหสนฺติ, น มม ปมาณํ ชานนฺตี’’ติ คาฬฺหํ นิวาเสตฺวา ปตฺติโกว ขคฺคํ อาทาย ‘‘สรภํ คณฺหิสฺสามี’’ติ เวเคน ปกฺขนฺทิฯ อถ นํ ทิสฺวา ตีณิ โยชนานิ อนุพนฺธิฯ สรโภ อรญฺญํ ปาวิสิ, ราชาปิ ปาวิสิฯ

ตตฺถ สรภมิคสฺส คมนมคฺเค สฏฺฐิหตฺถมตฺโต มหาปูติปาทนรกาวาโฏ อตฺถิ, โส ติํสหตฺถมตฺตํ อุทเกน ปุณฺโณ ติเณหิ จ ปฏิจฺฉนฺโนฯ สรโภ อุทกคนฺธํ ฆายิตฺวาว อาวาฏภาวํ ญตฺวา โถกํ โอสกฺกิตฺวา คโตฯ ราชา ปน อุชุกเมว คจฺฉนฺโต ตสฺมิํ ปติฯ

สรโภ ตสฺส ปทสทฺทํ อสุณนฺโต นิวตฺติตฺวา ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘นรกาวาเฏ ปติโต ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา อาคนฺตฺวา โอโลเกนฺโต ตํ คมฺภีรอุทเก อปติฏฺฐํ กิลมนฺตํ ทิสฺวา เตน กตํ อปราธํ หทเย อกตฺวา สญฺชาตการุญฺโญ ‘‘มา มยิ ปสฺสนฺเตว ราชา นสฺสตุ, อิมมฺหา ทุกฺขา นํ โมเจสฺสามี’’ติ อาวาฏตีเร ฐิโต ‘‘มา ภายิ, มหาราช, มหนฺตา ทุกฺขา ตํ โมเจสฺสามี’’ติ วตฺวา อตฺตโน ปิยปุตฺตํ อุทฺธริตุํ อุสฺสาหํ กโรนฺโต วิย ตสฺสุทฺธรณตฺถาย สิลาย โยคฺคํ กตฺวาว ‘‘วิชฺฌิสฺสามี’’ติ อาคตํ ราชานํ สฏฺฐิหตฺถา นรกา อุทฺธริตฺวา อสฺสาเสตฺวา ปิฏฺฐิํ อาโรเปตฺวา อรญฺญา นีหริตฺวา เสนาย อวิทูเร โอตาเรตฺวา โอวาทมสฺส ทตฺวา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปสิฯ ราชา มหาสตฺตํ วินา วสิตุํ อสกฺโกนฺโต อาห ‘‘สามิ สรภมิคราช, มยา สทฺธิํ พาราณสิํ เอหิ, ทฺวาทสโยชนิกาย เต พาราณสิยํ รชฺชํ ทมฺมิ, ตํ กาเรหี’’ติฯ ‘‘มหาราช, มยํ ติรจฺฉานคตา, น เม รชฺเชนตฺโถ, สเจ เต มยิ สิเนโห อตฺถิ, มยา ทินฺนานิ สีลานิ รกฺขนฺโต รฏฺฐวาสิโนปิ สีลํ รกฺขาเปหี’’ติ ตํ โอวทิตฺวา อรญฺญเมว ปาวิสิฯ

โส อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ ตสฺส คุณํ สรนฺโตว เสนํ ปาปุณิตฺวา เสนงฺคปริวุโต นครํ คนฺตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย สกลนครวาสิโน ปญฺจ สีลานิ รกฺขนฺตู’’ติ ธมฺมเภริํ จราเปสิฯ มหาสตฺเตน ปน อตฺตโน กตคุณํ กสฺสจิ อกเถตฺวา สายนฺเห นานคฺครสโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อลงฺกตสยเน สยิตฺวา ปจฺจูสกาเล มหาสตฺตสฺส คุณํ สริตฺวา อุฏฺฐาย สยนปิฏฺเฐ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา ปีติปุณฺเณน หทเยน ฉหิ คาถาหิ อุทาเนสิ –

[134]

‘‘อาสีเสเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;

ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, ยถา อิจฺฉิํ ตถา อหุฯ

[135]

‘‘อาสีเสเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;

ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, อุทกา ถลมุพฺภตํฯ

[136]

‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;

ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, ยถา อิจฺฉิํ ตถา อหุฯ

[137]

‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;

ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, อุทกา ถลมุพฺภตํฯ

[138]

‘‘ทุกฺขูปนีโตปิ นโร สปญฺโญ, อาสํ น ฉินฺเทยฺย สุขาคมาย;

พหู หิ ผสฺสา อหิตา หิตา จ, อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺติฯ

[139]

‘‘อจินฺติตมฺปิ ภวติ, จินฺติตมฺปิ วินสฺสติ;

น หิ จินฺตามยา โภคา, อิตฺถิยา ปุริสสฺส วา’’ติฯ

ตตฺถ อาสีเสเถว ปุริโสติ อาสจฺเฉทกกมฺมํ อกตฺวา อตฺตโน กมฺเมสุ อาสํ กโรเถว น อุกฺกณฺเฐยฺยฯ ยถา อิจฺฉินฺติ อหญฺหิ สฏฺฐิหตฺถา นรกา อุฏฺฐานํ อิจฺฉิํ, โสมฺหิ ตเถว ชาโต, ตโต อุฏฺฐิโตเยวาติ ทีเปติฯ อหิตา หิตา จาติ ทุกฺขผสฺสา จ สุขผสฺสา จ, ‘‘มรณผสฺสา ชีวิตผสฺสา จา’’ติปิ อตฺโถ, สตฺตานญฺหิ มรณผสฺโส อหิโต ชีวิตผสฺโส หิโต, เตสํ อวิตกฺกิโต อจินฺติโตปิ มรณผสฺโส อาคจฺฉตีติ ทสฺเสติฯ อจินฺติ ตมฺปีติ มยา ‘‘อาวาเฏ ปติสฺสามี’’ติ น จินฺติตํ, ‘‘สรภํ มาเรสฺสามี’’ติ จินฺติตํ, อิทานิ ปน เม จินฺติตํ นฏฺฐํ, อจินฺติตเมว ชาตํฯ โภคาติ ยสปริวาราฯ เอเต จินฺตามยา น โหนฺติ, ตสฺมา ญาณวตา วีริยเมว กาตพฺพํฯ วีริยวโต หิ อจินฺติตมฺปิ โหติเยวฯ

ตสฺเสวํ อุทานํ อุทาเนนฺตสฺเสว อรุณํ อุฏฺฐหิฯ ปุโรหิโต จ ปาโตว สุขเสยฺยปุจฺฉนตฺถํ อาคนฺตฺวา ราชทฺวาเร ฐิโต ตสฺส อุทานคีตสทฺทํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘ราชา หิยฺโย มิควํ อคมาสิ, ตตฺถ สรภมิคํ วิรทฺโธ ภวิสฺสติ, ตโต อมจฺเจหิ อวหสิยมาโน ‘มาเรตฺวา นํ อาหริสฺสามี’ติ ขตฺติยมาเนน ตํ อนุพนฺธนฺโต สฏฺฐิหตฺเถ นรเก ปติโต ภวิสฺสติ, ทยาลุนา สรภราเชน รญฺโญ โทสํ อจินฺเตตฺวา ราชา อุทฺธริโต ภวิสฺสติ, เตน มญฺเญ อุทานํ อุทาเนตี’’ติฯ

เอวํ พฺราหฺมณสฺส รญฺโญ ปริปุณฺณพฺยญฺชนํ อุทานํ สุตฺวา สุมชฺชิเต อาทาเส มุขํ โอโลเกนฺตสฺส ฉายา วิย รญฺญา จ สรเภน จ กตการณํ ปากฏํ อโหสิฯ โส นขคฺเคน ทฺวารํ อาโกเฏสิฯ ราชา ‘‘โก เอโส’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ เทว ปุโรหิโต’’ติฯ อถสฺส ทฺวารํ วิวริตฺวา ‘‘อิโต เอหาจริยา’’ติ อาหฯ โส ปวิสิตฺวา ราชานํ ชยาเปตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต ‘‘อหํ, มหาราช, ตยา อรญฺเญ กตการณํ ชานามิ, ตฺวํ เอกํ สรภมิคํ อนุพนฺธนฺโต นรเก ปติโต, อถ นํ โส สรโภ สิลาย โยคฺคํ กตฺวา นรกโต อุทฺธริ, โส ตฺวํ ตสฺส คุณํ อนุสฺสริตฺวา อุทานํ อุทาเนสี’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[140]

‘‘สรภํ คิริทุคฺคสฺมิํ, ยํ ตฺวํ อนุสรี ปุเร;

อลีนจิตฺตสฺส ตุวํ, วิกฺกนฺตมนุชีวสิฯ

[141]

‘‘โย ตํ วิทุคฺคา นรกา สมุทฺธริ, สิลาย โยคฺคํ สรโภ กริตฺวา;

ทุกฺขูปนีตํ มจฺจุมุขา ปโมจยิ, อลีนจิตฺตํ ต มิคํ วเทสี’’ติฯ

ตตฺถ อนุสรีติ อนุพนฺธิฯ วิกฺกนฺตนฺติ อุทฺธรณตฺถาย กตปรกฺกมํฯ อนุชีวสีติ อุปชีวสิ, ตสฺสานุภาเวน ตยา ชีวิตํ ลทฺธนฺติ อตฺโถฯ สมุทฺธรีติ อุทฺธริฯ ต มิคํ วเทสีติ ตํ สุวณฺณสรภมิคํ อิธ สิริสยเน นิสินฺโน วณฺเณสิฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘อยํ มยา สทฺธิํ น มิควํ คโต, สพฺพํ ปวตฺติํ ชานาติ, กถํ นุ โข ชานาติ, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา นวมํ คาถมาห –

[142]

‘‘กิํ ตฺวํ นุ ตตฺเถว ตทา อโหสิ, อุทาหุ เต โกจิ นํ เอตทกฺขา;

วิวฏจฺฉทฺโท นุสิ สพฺพทสฺสี, ญาณํ นุ เต พฺราหฺมณ ภิํสรูป’’นฺติฯ

ตตฺถ ภิํสรูปนฺติ กิํ นุ เต ญาณํ พลวชาติกํ, เตเนตํ ชานาสีติฯ

พฺราหฺมโณ ‘‘นาหํ สพฺพญฺญุพุทฺโธ, พฺยญฺชนํ อมกฺเขตฺวา ตยา กถิตคาถานํ ปน มยฺหํ อตฺโถ อุปฏฺฐาตี’’ติ ทีเปนฺโต ทสมํ คาถมาห –

[143]

‘‘น เจวหํ ตตฺถ ตทา อโหสิํ, น จาปิ เม โกจิ นํ เอตทกฺขา;

คาถาปทานญฺจ สุภาสิตานํ, อตฺถํ ตทาเนนฺติ ชนินฺท ธีรา’’ติฯ

ตตฺถ สุภาสิตานนฺติ พฺยญฺชนํ อมกฺเขตฺวา สุฏฺฐุ ภาสิตานํฯ อตฺถํ ตทาเนนฺตีติ โย เตสํ อตฺโถ, ตํ อาเนนฺติ อุปธาเรนฺตีติฯ

ราชา ตสฺส ตุสฺสิตฺวา พหุํ ธนํ อทาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ทานาทิปุญฺญาภิรโต อโหสิ, มนุสฺสาปิ ปุญฺญาภิรตา หุตฺวา มตมตา สคฺคเมว ปูรยิํสุฯ อเถกทิวสํ ราชา ‘‘ลกฺขํ วิชฺฌิสฺสามี’’ติ ปุโรหิตมาทาย อุยฺยานํ คโตฯ ตทา สกฺโก เทวราชา พหู นเว เทเว จ เทวกญฺญาโย จ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข การณ’’นฺติ อาวชฺเชนฺโต สรภมิเคน นรกา อุทฺธริตฺวา รญฺโญ สีเลสุ ปติฏฺฐาปิตภาวํ ญตฺวา ‘‘รญฺโญ อานุภาเวน มหาชโน ปุญฺญานิ กโรติ, เตน เทวโลโก ปริปูรติ, อิทานิ โข ปน ราชา ลกฺขํ วิชฺฌิตุํ อุยฺยานํ คโต, ตํ วีมํสิตฺวา สีหนาทํ นทาเปตฺวา สรภมิคสฺส คุณํ กถาเปตฺวา อตฺตโน จ สกฺกภาวํ ชานาเปตฺวา อากาเส ฐิโต ธมฺมํ เทเสตฺวา เมตฺตาย เจว ปญฺจนฺนํ สีลานญฺจ คุณํ กเถตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อุยฺยานํ อคมาสิฯ ราชาปิ ‘‘ลกฺขํ วิชฺฌิสฺสามี’’ติ ธนุํ อาโรเปตฺวา สรํ สนฺนยฺหิฯ ตสฺมิํ ขเณ สกฺโก รญฺโญ จ ลกฺขสฺส จ อนฺตเร อตฺตโน อานุภาเวน สรภํ ทสฺเสสิฯ ราชา ตํ ทิสฺวา สรํ น มุญฺจิฯ อถ นํ สกฺโก ปุโรหิตสฺส สรีเร อธิมุจฺจิตฺวา คาถํ อภาสิ –

[144]

‘‘อาทาย ปตฺติํ ปรวิริยฆาติํ, จาเป สรํ กิํ วิจิกิจฺฉเส ตุวํ;

นุนฺโน สโร สรภํ หนฺตุ ขิปฺปํ, อนฺนญฺหิ เอตํ วรปญฺญ รญฺโญ’’ติฯ

ตตฺถ ปตฺตินฺติ วาชปตฺเตหิ สมนฺนาคตํฯ ปรวิริยฆาตินฺติ ปเรสํ วีริยฆาตกํฯ จาเป สรนฺติ เอตํ ปตฺตสหิตํ สรํ จาเป อาทาย สนฺนยฺหิตฺวา อิทานิ ตฺวํ กิํ วิจิกิจฺฉสิฯ หนฺตูติ ตยา วิสฺสฏฺโฐ หุตฺวา เอส สโร ขิปฺปํ อิมํ สรภํ หนตุฯ อนฺนญฺหิ เอตนฺติ วรปญฺญ, มหาราช, สรโภ นาม รญฺโญ อาหาโร ภกฺโขติ อตฺโถฯ

ตโต ราชา คาถมาห –

[145]

‘‘อทฺธา ปชานามิ อหมฺปิ เอตํ, อนฺนํ มิโค พฺราหฺมณ ขตฺติยสฺส;

ปุพฺเพ กตญฺจ อปจายมาโน, ตสฺมา มิคํ สรภํ โน หนามี’’ติฯ

ตตฺถ ปุพฺเพ กตญฺจาติ พฺราหฺมณ, อหเมตํ เอกํเสน ชานามิ ยถา มิโค ขตฺติยสฺส อนฺนํ, ปุพฺเพ ปน อิมินา มยฺหํ กตคุณํ ปูเชมิ, ตสฺมา ตํ น หนามีติฯ

ตโต สกฺโก คาถาทฺวยมาห –

[146]

‘‘เนโส มิโค มหาราช, อสุเรโส ทิสมฺปติ;

เอตํ หนฺตฺวา มนุสฺสินฺท, ภวสฺสุ อมราธิโปฯ

[147]

‘‘สเจ จ ราชา วิจิกิจฺฉเส ตุวํ, หนฺตุํ มิคํ สรภํ สหายกํ;

สปุตฺตทาโร นรวีรเสฏฺฐ, คนฺตา ตุวํ เวตรณิํ ยมสฺสา’’ติฯ

ตตฺถ อสุเรโสติ อสุโร เอโส, อสุรเชฏฺฐโก สกฺโก เอโสติ อธิปฺปาเยน วทติฯ อมราธิโปติ ตฺวํ เอตํ สกฺกํ มาเรตฺวา สยํ สกฺโก เทวราชา โหหีติ วทติฯ เวตรณิํ ยมสฺสาติ ‘‘สเจ เอตํ ‘สหาโย เม’ติ จินฺเตตฺวา น มาเรสฺสสิ, สปุตฺตทาโร ยมสฺส เวตรณินิรยํ คโต ภวิสฺสสี’’ติ นํ ตาเสสิฯ

ตโต ราชา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[148]

‘‘กามํ อหํ ชานปทา จ สพฺเพ, ปุตฺตา จ ทารา จ สหายสงฺฆา;

คจฺเฉมุ ตํ เวตรณิํ ยมสฺส, น ตฺเวว หญฺโญ มม ปาณโท โยฯ

[149]

‘‘อยํ มิโค กิจฺฉคตสฺส มยฺหํ, เอกสฺส กตฺตา วิวนสฺมิ โฆเร;

ตํ ตาทิสํ ปุพฺพกิจฺจํ สรนฺโต, ชานํ มหาพฺรหฺเม กถํ หเนยฺย’’นฺติฯ

ตตฺถ มม ปาณโท โยติ พฺราหฺมณ, โย มม ปาณทโท เยน เม ปิยํ ชีวิตํ ทินฺนํ, นรกํ ปวิสนฺเตน มยา โส น ตฺเวว หญฺโญ น หนิตพฺโพ, อวชฺโฌ เอโสติ วทติฯ เอกสฺส กตฺตา วิวนสฺมิ โฆเรติ ทารุเณ อรญฺเญ ปวิฏฺฐสฺส สโต เอกสฺส อสหายกสฺส มม กตฺตา การโก ชีวิตสฺส ทายโก, สฺวาหํ ตํ อิมินา กตํ ตาทิสํ ปุพฺพกิจฺจํ สรนฺโตเยว ตํ คุณํ ชานนฺโตเยว กถํ หเนยฺยํฯ

อถ สกฺโก ปุโรหิตสฺส สรีรโต อปคนฺตฺวา สกฺกตฺตภาวํ มาเปตฺวา อากาเส ฐตฺวา รญฺโญ คุณํ ปกาเสนฺโต คาถาทฺวยมาห –

[150]

‘‘มิตฺตาภิราธี จิรเมว ชีว, รชฺชํ อิมํ ธมฺมคุเณ ปสาส;

นารีคเณหิ ปริจาริยนฺโต, โมทสฺสุ รฏฺเฐ ติทิเวว วาสโวฯ

[151]

‘‘อกฺโกธโน นิจฺจปสนฺนจิตฺโต, สพฺพาติถี ยาจโยโค ภวิตฺวา;

ทตฺวา จ ภุตฺวา จ ยถานุภาวํ, อนินฺทิโต สคฺคมุเปหิ ฐาน’’นฺติฯ

ตตฺถ มิตฺตาภิราธีติ มิตฺเต อาราเธนฺโต โตเสนฺโต เตสุ อทุพฺภมาโนฯ สพฺพาติถีติ สพฺเพ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ อติถี ปาหุนเกเยว กตฺวา ปริหรนฺโต ยาจิตพฺพยุตฺตโก หุตฺวาฯ อนินฺทิโตติ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กรเณน ปมุทิโต เทวโลเกน อภินนฺทิโต หุตฺวา สคฺคฏฺฐานํ อุเปหีติฯ

เอวํ วตฺวา สกฺโก ‘‘อหํ มหาราชํ ตํ ปริคฺคณฺหิตุํ อาคโต, ตฺวํ อตฺตานํ ปริคฺคณฺหิตุํ นาทาสิ, อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ ตํ โอวทิตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ สาริปุตฺโต สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ ชานาติเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปุโรหิโต สาริปุตฺโต, สรภมิโค ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สรภมิคชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

อมฺพ ผนฺทน ชวน, นารท ทูต กลิงฺคา;

อกิตฺติ ตกฺการิยํ รุรุ, สรภํ ทส เตรเสฯ

เตรสกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. ปกิณฺณกนิปาโต

[484] 1. สาลิเกทารชาตกวณฺณนา