มหาสตฺโต เตสํ วาณิชานํ สุวณฺณรชตมณิปวาฬมุตฺตวชิรานิ ภาเชตฺวา อทาสิฯ ‘‘เอตฺตเกหิ โว รตเนหิ อลํ, มา ปุน สมุทฺทํ ปวิสถา’’ติ เตสํ โอวาทํ ทตฺวา ยาวชีวํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวปุรํ ปูเรสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต มหาปญฺโญเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปริสา พุทฺธปริสา อเหสุํ, สุปฺปารกปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สุปฺปารกชาตกวณฺณนา นวมาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

มาตุโปสก ชุณฺโห จ, ธมฺม อุทย ปานีโย;

ยุธญฺจโย ทสรโถ, สํวโร จ สุปฺปารโก;

เอกาทสนิปาตมฺหิ, สงฺคีตา นว ชาตกาฯ

เอกาทสกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ทฺวาทสกนิปาโต

[464] 1. จูฬกุณาลชาตกวณฺณนา

[1-12]

ลุทฺธานํ ลหุจิตฺตานนฺติ อิทํ ชาตกํ กุณาลชาตเก (ชา. 2.21.กุณาลชาตก) อาวิ ภวิสฺสติ;

จูฬกุณาลชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[465] 2. ภทฺทสาลชาตกวณฺณนา

กา ตฺวํ สุทฺเธหิ วตฺเถหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ญาตตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยญฺหิ อนาถปิณฺฑิกสฺส นิเวสเน ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ นิพทฺธโภชนํ ปวตฺตติ, ตถา วิสาขาย จ โกสลรญฺโญ จฯ ตตฺถ ปน กิญฺจาปิ นานคฺครสโภชนํ ทียติ, ภิกฺขูนํ ปเนตฺถ โกจิ วิสฺสาสิโก นตฺถิ, ตสฺมา ภิกฺขู ราชนิเวสเน น ภุญฺชนฺติ, ภตฺตํ คเหตฺวา อนาถปิณฺฑิกสฺส วา วิสาขาย วา อญฺเญสํ วา วิสฺสาสิกานํ ฆรํ คนฺตฺวา ภุญฺชนฺติฯ ราชา เอกทิวสํ ปณฺณาการํ อาหฏํ ‘‘ภิกฺขูนํ เทถา’’ติ ภตฺตคฺคํ เปเสตฺวา ‘‘ภตฺตคฺเค ภิกฺขู นตฺถี’’ติ วุตฺเต ‘‘กหํ คตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อตฺตโน วิสฺสาสิกเคเหสุ นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺตี’’ติ สุตฺวา ภุตฺตปาตราโส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, โภชนํ นาม กิํ ปรม’’นฺติ ปุจฺฉิฯ วิสฺสาสปรมํ มหาราช, กญฺชิกมตฺตกมฺปิ วิสฺสาสิเกน ทินฺนํ มธุรํ โหตีติฯ ภนฺเต, เกน ปน สทฺธิํ ภิกฺขูนํ วิสฺสาโส โหตีติ? ‘‘ญาตีหิ วา เสกฺขกุเลหิ วา, มหาราชา’’ติฯ ตโต ราชา จินฺเตสิ ‘‘เอกํ สกฺยธีตรํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสิํ กริสฺสามิ, เอวํ มยา สทฺธิํ ภิกฺขูนํ ญาตเก วิย วิสฺสาโส ภวิสฺสตี’’ติฯ โส อุฏฺฐายาสนา อตฺตโน นิเวสนํ คนฺตฺวา กปิลวตฺถุํ ทูตํ เปเสสิ ‘‘ธีตรํ เม เทถ, อหํ ตุมฺเหหิ สทฺธิํ ญาติภาวํ อิจฺฉามี’’ติฯ

สากิยา ทูตวจนํ สุตฺวา สนฺนิปติตฺวา มนฺตยิํสุ ‘‘มยํ โกสลรญฺโญ อาณาปวตฺติฏฺฐาเน วสาม, สเจ ทาริกํ น ทสฺสาม, มหนฺตํ เวรํ ภวิสฺสติ, สเจ ทสฺสาม, กุลวํโส โน ภิชฺชิสฺสติ, กิํ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติฯ อถ เน มหานาโม อาห – ‘‘มา จินฺตยิตฺถ, มม ธีตา วาสภขตฺติยา นาม นาคมุณฺฑาย นาม ทาสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติฯ สา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา อุตฺตมรูปธรา โสภคฺคปฺปตฺตา ปิตุ วํเสน ขตฺติยชาติกา, ตมสฺส ‘ขตฺติยกญฺญา’ติ เปเสสฺสามา’’ติฯ สากิยา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ทูเต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สาธุ, ทาริกํ ทสฺสาม, อิทาเนว นํ คเหตฺวา คจฺฉถา’’ติ อาหํสุฯ ทูตา จินฺเตสุํ ‘‘อิเม สากิยา นาม ชาติํ นิสฺสาย อติมานิโน, ‘สทิสี โน’ติ วตฺวา อสทิสิมฺปิ ทเทยฺยุํ, เอเตหิ สทฺธิํ เอกโต ภุญฺชมานเมว คณฺหิสฺสามา’’ติฯ เต เอวมาหํสุ ‘‘มยํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตา ยา ตุมฺเหหิ สทฺธิํ เอกโต ภุญฺชติ, ตํ คเหตฺวา คมิสฺสามา’’ติฯ สากิยา เตสํ นิวาสฏฺฐานํ ทาเปตฺวา ‘‘กิํ กริสฺสามา’’ติ จินฺตยิํสุฯ มหานาโม อาห – ‘‘ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถ, อหํ อุปายํ กริสฺสามิ, ตุมฺเห มม โภชนกาเล วาสภขตฺติยํ อลงฺกริตฺวา อาเนตฺวา มยา เอกสฺมิํ กพเฬ คหิตมตฺเต ‘เทว, อสุกราชา ปณฺณํ ปหิณิ, อิมํ ตาว สาสนํ สุณาถา’ติ ปณฺณํ ทสฺเสยฺยาถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตสฺมิํ ภุญฺชมาเน กุมาริกํ อลงฺกริํสุฯ

มหานาโม ‘‘ธีตรํ เม อาเนถ, มยา สทฺธิํ ภุญฺชตู’’ติ อาหฯ อถ นํ อลงฺกริตฺวา ตาวเทว โถกํ ปปญฺจํ กตฺวา อานยิํสุฯ สา ‘‘ปิตรา สทฺธิํ ภุญฺชิสฺสามี’’ติ เอกปาติยํ หตฺถํ โอตาเรสิฯ มหานาโมปิ ตาย สทฺธิํ เอกปิณฺฑํ คเหตฺวา มุเข ฐเปสิฯ ทุติยปิณฺฑาย หตฺเถ ปสาริเต ‘‘เทว, อสุกรญฺญา ปณฺณํ ปหิตํ, อิมํ ตาว สาสนํ สุณาถา’’ติ ปณฺณํ อุปนาเมสุํฯ มหานาโม ‘‘อมฺม, ตฺวํ ภุญฺชาหี’’ติ ทกฺขิณหตฺถํ ปาติยาเยว กตฺวา วามหตฺเถน คเหตฺวา ปณฺณํ โอโลเกสิฯ ตสฺส ตํ สาสนํ อุปธาเรนฺตสฺเสว อิตรา ภุญฺชิฯ โส ตสฺสา ภุตฺตกาเล หตฺถํ โธวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลสิฯ ตํ ทิสฺวา ทูตา ‘‘นิจฺฉเยเนสา เอตสฺส ธีตา’’ติ นิฏฺฐมกํสุ, น ตํ อนฺตรํ ชานิตุํ สกฺขิํสุฯ

มหานาโม มหนฺเตน ปริวาเรน ธีตรํ เปเสสิฯ ทูตาปิ นํ สาวตฺถิํ เนตฺวา ‘‘อยํ กุมาริกา ชาติสมฺปนฺนา มหานามสฺส ธีตา’’ติ วทิํสุฯ ราชา ตุสฺสิตฺวา สกลนครํ อลงฺการาเปตฺวา ตํ รตนราสิมฺหิ ฐเปตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน อภิสิญฺจาเปสิฯ สา รญฺโญ ปิยา อโหสิ มนาปาฯ

อถสฺสา น จิรสฺเสว คพฺโภ ปติฏฺฐหิฯ ราชา คพฺภปริหารมทาสิฯ สา ทสมาสจฺจเยน สุวณฺณวณฺณํ ปุตฺตํ วิชายิฯ อถสฺส นามคฺคหณทิวเส ราชา อตฺตโน อยฺยกสฺส สนฺติกํ เปเสสิ ‘‘สกฺยราชธีตา วาสภขตฺติยา ปุตฺตํ วิชายิ, กิมสฺส นามํ กโรมา’’ติฯ ตํ ปน สาสนํ คเหตฺวา คโต อมจฺโจ โถกํ พธิรธาตุโก, โส คนฺตฺวา รญฺโญ อยฺยกสฺสาโรเจสิฯ โส ตํ สุตฺวา ‘‘วาสภขตฺติยา ปุตฺตํ อวิชายิตฺวาปิ สพฺพํ ชนํ อภิภวติ, อิทานิ ปน อติวิย รญฺโญ วลฺลภา ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ โส พธิรอมจฺโจ ‘‘วลฺลภา’’ติ วจนํ ทุสฺสุตํ สุตฺวา ‘‘วิฏฏูโภ’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ราชานํ อุปคนฺตฺวา ‘‘เทว, กุมารสฺส กิร ‘วิฏฏูโภ’ติ นามํ กโรถา’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘โปราณกํ โน กุลทตฺติกํ นามํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘วิฏฏูโภ’’ติ นามํ อกาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย กุมาโร กุมารปริหาเรน วฑฺฒนฺโต สตฺตวสฺสิกกาเล อญฺเญสํ กุมารานํ มาตามหกุลโต หตฺถิรูปกอสฺสรูปกาทีนิ อาหริยมานานิ ทิสฺวา มาตรํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺม, อญฺเญสํ มาตามหกุลโต ปณฺณากาโร อาหริยติ, มยฺหํ โกจิ กิญฺจิ น เปเสสิ, กิํ ตฺวํ นิมฺมาตา นิปฺปิตาสี’’ติ? อถ นํ สา ‘‘ตาต, สกฺยราชาโน มาตามหา ทูเร ปน วสนฺติ, เตน เต กิญฺจิ น เปเสนฺตี’’ติ วตฺวา วญฺเจสิฯ

ปุน โสฬสวสฺสิกกาเล ‘‘อมฺม, มาตามหกุลํ ปสฺสิตุกาโมมฺหี’’ติ วตฺวา ‘‘อลํ ตาต, กิํ ตตฺถ คนฺตฺวา กริสฺสสี’’ติ วาริยมาโนปิ ปุนปฺปุนํ ยาจิฯ อถสฺส มาตา ‘‘เตน หิ คจฺฉาหี’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ โส ปิตุ อาโรเจตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน นิกฺขมิฯ วาสภขตฺติยา ปุเรตรํ ปณฺณํ เปเสสิ ‘‘อหํ อิธ สุขํ วสามิ, สามิโน กิญฺจิ อนฺตรํ มา ทสฺสยิํสู’’ติฯ สากิยา วิฏฏูภสฺส อาคมนํ ญตฺวา ‘‘วนฺทิตุํ น สกฺกา’’ติ ตสฺส ทหรทหเร กุมารเก ชนปทํ ปหิณิํสุฯ กุมาเร กปิลวตฺถุํ สมฺปตฺเต สากิยา สนฺถาคาเร สนฺนิปติํสุฯ

กุมาโร สนฺถาคารํ คนฺตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ ‘‘อยํ เต, ตาต, มาตามโห, อยํ มาตุโล’’ติ วทิํสุ โส สพฺเพ วนฺทมาโน วิจริฯ โส ยาวปิฏฺฐิยา รุชนปฺปมาณา วนฺทิตฺวา เอกมฺปิ อตฺตานํ วนฺทมานํ อทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข มํ วนฺทนฺตา นตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ สากิยา ‘‘ตาต, ตว กนิฏฺฐกุมารา ชนปทํ คตา’’ติ วตฺวา ตสฺส มหนฺตํ สกฺการํ กริํสุฯ โส กติปาหํ วสิตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน นิกฺขมิฯ อเถกา ทาสี สนฺถาคาเร เตน นิสินฺนผลกํ ‘‘อิทํ วาสภขตฺติยาย ทาสิยา ปุตฺตสฺส นิสินฺนผลก’’นฺติ อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา ขีโรทเกน โธวิฯ เอโก ปุริโส อตฺตโน อาวุธํ ปมุสฺสิตฺวา นิวตฺโต ตํ คณฺหนฺโต วิฏฏูภกุมารสฺส อกฺโกสนสทฺทํ สุตฺวา ตํ อนฺตรํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วาสภขตฺติยา ทาสิยา กุจฺฉิสฺมิํ มหานามสกฺกสฺส ชาตา’’ติ ญตฺวา คนฺตฺวา พลกายสฺส กเถสิฯ ‘‘วาสภขตฺติยา กิร ทาสิยา ธีตา’’ติ มหาโกลาหลํ อโหสิฯ

กุมาโร ตํ สุตฺวา ‘‘เอเต ตาว มม นิสินฺนผลกํ ขีโรทเกน โธวนฺตุ, อหํ ปน รชฺเช ปติฏฺฐิตกาเล เอเตสํ คลโลหิตํ คเหตฺวา มม นิสินฺนผลกํ โธวิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ ปฏฺฐเปสิฯ ตสฺมิํ สาวตฺถิํ คเต อมจฺจา สพฺพํ ปวตฺติํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘สพฺเพ มยฺหํ ทาสิธีตรํ อทํสู’’ติ สากิยานํ กุชฺฌิตฺวา วาสภขตฺติยาย จ ปุตฺตสฺส จ ทินฺนปริหารํ อจฺฉินฺทิตฺวา ทาสทาสีหิ ลทฺธพฺพปริหารมตฺตเมว ทาเปสิฯ ตโต กติปาหจฺจเยน สตฺถา ราชนิเวสนํ อาคนฺตฺวา นิสีทิฯ ราชา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ กิร ญาตเกหิ ทาสิธีตา มยฺหํ ทินฺนา, เตนสฺสา อหํ สปุตฺตาย ปริหารํ อจฺฉินฺทิตฺวา ทาสทาสีหิ ลทฺธพฺพปริหารมตฺตเมว ทาเปสิ’’นฺติ อาหฯ สตฺถา ‘‘อยุตฺตํ, มหาราช, สากิเยหิ กตํ, ททนฺเตหิ นาม สมานชาติกา ทาตพฺพา อสฺสฯ

ตํ ปน มหาราช, วทามิ วาสภขตฺติยา ขตฺติยราชธีตา ขตฺติยสฺส รญฺโญ เคเห อภิเสกํ ลภิ, วิฏฏูโภปิ ขตฺติยราชานเมว ปฏิจฺจ ชาโต, มาตุโคตฺตํ นาม กิํ กริสฺสติ, ปิตุโคตฺตเมว ปมาณนฺติ โปราณกปณฺฑิตา ทลิทฺทิตฺถิยา กฏฺฐหาริกายปิ อคฺคมเหสิฏฺฐานํ อทํสุ, ตสฺสา จ กุจฺฉิมฺหิ ชาตกุมาโร ทฺวาทสโยชนิกาย พาราณสิยา รชฺชํ กตฺวา กฏฺฐวาหนราชา นาม ชาโต’’ติ กฏฺฐวาหนชาตกํ (ชา. 1.1.7) กเถสิ ฯ ราชา สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา ‘‘ปิตุโคตฺตเมว กิร ปมาณ’’นฺติ สุตฺวา ตุสฺสิตฺวา มาตาปุตฺตานํ ปกติปริหารเมว ทาเปสิฯ

รญฺโญ ปน พนฺธุโล นาม เสนาปติ มลฺลิกํ นาม อตฺตโน ภริยํ วญฺฌํ ‘‘ตว กุลฆรเมว คจฺฉาหี’’ติ กุสินารเมว เปเสสิฯ สา ‘‘สตฺถารํ ทิสฺวาว คมิสฺสามี’’ติ เชตวนํ ปวิสิตฺวา ตถาคตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตา ‘‘กหํ คจฺฉสี’’ติ จ ปุฏฺฐา ‘‘สามิโก เม, ภนฺเต, กุลฆรํ เปเสสี’’ติ วตฺวา ‘‘กสฺมา’’ติ วุตฺตา ‘‘วญฺฌา อปุตฺติกา, ภนฺเต’’ติ วตฺวา สตฺถารา ‘‘ยทิ เอวํ คมนกิจฺจํ นตฺถิ, นิวตฺตาหี’’ติ วุตฺตา ตุฏฺฐา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิเวสนเมว ปุน อคมาสิฯ ‘‘กสฺมา นิวตฺตสี’’ติ ปุฏฺฐา ‘‘ทสพเลน นิวตฺติตามฺหี’’ติ อาหฯ เสนาปติ ‘‘ทิฏฺฐํ ภวิสฺสติ ตถาคเตน การณ’’นฺติ อาหฯ สา น จิรสฺเสว คพฺภํ ปฏิลภิตฺวา อุปฺปนฺนโทหฬา ‘‘โทหโฬ เม อุปฺปนฺโน’’ติ อาโรเจสิฯ ‘‘กิํ โทหโฬ’’ติ? ‘‘เวสาลิยา นคเร ลิจฺฉวิราชานํ อภิเสกมงฺคลโปกฺขรณิํ โอตริตฺวา นฺหตฺวา ปานียํ ปิวิตุกามามฺหิ, สามี’’ติฯ เสนาปติ ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา สหสฺสถามธนุํ คเหตฺวา ตํ รถํ อาโรเปตฺวา สาวตฺถิโต นิกฺขมิตฺวา รถํ ปาเชนฺโต เวสาลิํ ปาวิสิฯ

ตสฺมิญฺจ กาเล โกสลรญฺโญ พนฺธุลเสนาปตินา สทฺธิํ เอกาจริยกุเล อุคฺคหิตสิปฺโป มหาลิ นาม ลิจฺฉวี อนฺโธ ลิจฺฉวีนํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ อนุสาสนฺโต ทฺวารสมีเป วสติฯ โส รถสฺส อุมฺมาเร ปฏิฆฏฺฏนสทฺทํ สุตฺวา ‘‘พนฺธุลมลฺลสฺส รถปตนสทฺโท เอโส, อชฺช ลิจฺฉวีนํ ภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อาหฯ โปกฺขรณิยา อนฺโต จ พหิ จ อารกฺขา พลวา, อุปริ โลหชาลํ ปตฺถฏํ, สกุณานมฺปิ โอกาโส นตฺถิฯ เสนาปติ ปน รถา โอตริตฺวา อารกฺขเก ขคฺเคน ปหรนฺโต ปลาเปตฺวา โลหชาลํ ฉินฺทิตฺวา อนฺโตโปกฺขรณิยํ ภริยํ โอตาเรตฺวา นฺหาเปตฺวา ปาเยตฺวา สยมฺปิ นฺหตฺวา มลฺลิกํ รถํ อาโรเปตฺวา นครา นิกฺขมิตฺวา อาคตมคฺเคเนว ปายาสิฯ อารกฺขกา คนฺตฺวา ลิจฺฉวีนํ อาโรเจสุํฯ ลิจฺฉวิราชาโน กุชฺฌิตฺวา ปญฺจ รถสตานิ อารุยฺห ‘‘พนฺธุลมลฺลํ คณฺหิสฺสามา’’ติ นิกฺขมิํสุฯ ตํ ปวตฺติํ มหาลิสฺส อาโรเจสุํฯ มหาลิ ‘‘มา คมิตฺถ, โส หิ โว สพฺเพ ฆาตยิสฺสตี’’ติ อาหฯ เตปิ ‘‘มยํ คมิสฺสามเยวา’’ติ วทิํสุฯ

เตน หิ จกฺกสฺส ยาว นาภิโต ปถวิํ ปวิฏฺฐฏฺฐานํ ทิสฺวา นิวตฺเตยฺยาถ, ตโต อนิวตฺตนฺตา ปุรโต อสนิสทฺทํ วิย สุณิสฺสถ, ตมฺหา ฐานา นิวตฺเตยฺยาถ, ตโต อนิวตฺตนฺตา ตุมฺหากํ รถธุเรสุ ฉิทฺทํ ปสฺสิสฺสถ, ตมฺหา ฐานา นิวตฺเตยฺยาถ, ปุรโต มาคมิตฺถาติฯ เต ตสฺส วจเนน อนิวตฺติตฺวา ตํ อนุพนฺธิํสุเยวฯ

มลฺลิกา ทิสฺวา ‘‘รถา, สามิ, ปญฺญายนฺตี’’ติ อาหฯ เตน หิ เอกสฺส รถสฺส วิย ปญฺญายนกาเล มม อาโรเจยฺยาสีติฯ สา ยทา สพฺเพ เอโก วิย หุตฺวา ปญฺญายิํสุ, ตทา ‘‘เอกเมว สามิ รถสีสํ ปญฺญายตี’’ติ อาหฯ พนฺธุโล ‘‘เตน หิ อิมา รสฺมิโย คณฺหาหี’’ติ ตสฺสา รสฺมิโย ทตฺวา รเถ ฐิโตว ธนุํ อาโรเปติ, รถจกฺกํ ยาว นาภิโต ปถวิํ ปาวิสิ, ลิจฺฉวิโน ตํ ฐานํ ทิสฺวาปิ น นิวตฺติํสุฯ อิตโร โถกํ คนฺตฺวา ชิยํ โปเถสิ, อสนิสทฺโท วิย อโหสิฯ เต ตโตปิ น นิวตฺติํสุ, อนุพนฺธนฺตา คจฺฉนฺเตวฯ พนฺธุโล รเถ ฐิตโกว เอกํ สรํ ขิปิฯ โส ปญฺจนฺนํ รถสตานํ รถสีสํ ฉิทฺทํ กตฺวา ปญฺจ ราชสตานิ ปริกรพนฺธนฏฺฐาเน วิชฺฌิตฺวา ปถวิํ ปาวิสิฯ เต อตฺตโน วิทฺธภาวํ อชานิตฺวา ‘‘ติฏฺฐ เร, ติฏฺฐ เร’’ติ วทนฺตา อนุพนฺธิํสุเยวฯ พนฺธุโล รถํ ฐเปตฺวา ‘‘ตุมฺเห มตกา, มตเกหิ สทฺธิํ มยฺหํ ยุทฺธํ นาม นตฺถี’’ติ อาหฯ เต ‘‘มตกา นาม อมฺหาทิสา เนว โหนฺตี’’ติ วทิํสุฯ ‘‘เตน หิ สพฺพปจฺฉิมสฺส ปริกรํ โมเจถา’’ติฯ เต โมจยิํสุฯ โส มุตฺตมตฺเตเยว มริตฺวา ปติโตฯ อถ เน ‘‘สพฺเพปิ ตุมฺเห เอวรูปา, อตฺตโน ฆรานิ คนฺตฺวา สํวิธาตพฺพํ สํวิทหิตฺวา ปุตฺตทาเร อนุสาสิตฺวา สนฺนาหํ โมเจถา’’ติ อาหฯ เต ตถา กตฺวา สพฺเพ ชีวิตกฺขยํ ปตฺตาฯ

พนฺธุโลปิ มลฺลิกํ สาวตฺถิํ อาเนสิฯ สา โสฬสกฺขตฺตุํ ยมเก ปุตฺเต วิชายิ, สพฺเพปิ สูรา ถามสมฺปนฺนา อเหสุํ, สพฺพสิปฺเป นิปฺผตฺติํ ปาปุณิํสุฯ เอเกกสฺสปิ ปุริสสหสฺสปริวาโร อโหสิ ฯ ปิตรา สทฺธิํ ราชนิเวสนํ คจฺฉนฺเตหิ เตเหว ราชงฺคณํ ปริปูริฯ อเถกทิวสํ วินิจฺฉเย กูฏฑฺฑปราชิตา มนุสฺสา พนฺธุลํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา มหารวํ วิรวนฺตา วินิจฺฉยอมจฺจานํ กูฏฑฺฑการณํ ตสฺส อาโรเจสุํฯ

โสปิ วินิจฺฉยํ คนฺตฺวา ตํ อฑฺฑํ ตีเรตฺวา สามิกเมว สามิกํ, อสฺสามิกเมว อสฺสามิกํ อกาสิฯ มหาชโน มหาสทฺเทน สาธุการํ ปวตฺเตสิฯ ราชา ‘‘กิมิท’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ตุสฺสิตฺวา สพฺเพปิ เต อมจฺเจ หาเรตฺวา พนฺธุลสฺเสว วินิจฺฉยํ นิยฺยาเทสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย สมฺมา วินิจฺฉินิฯ ตโต โปราณกวินิจฺฉยิกา ลญฺชํ อลภนฺตา อปฺปลาภา หุตฺวา ‘‘พนฺธุโล รชฺชํ ปตฺเถตี’’ติ ราชกุเล ปริภินฺทิํสุฯ ราชา ตํ กถํ คเหตฺวา จิตฺตํ นิคฺคเหตุํ นาสกฺขิ, ‘‘อิมสฺมิํ อิเธว ฆาติยมาเน ครหา เม อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ปุน จินฺเตตฺวา ‘‘ปยุตฺตปุริเสหิ ปจฺจนฺตํ ปหราเปตฺวา เต ปลาเปตฺวา นิวตฺตกาเล อนฺตรามคฺเค ปุตฺเตหิ สทฺธิํ มาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ พนฺธุลํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ปจฺจนฺโต กิร กุปิโต, ตว ปุตฺเตหิ สทฺธิํ คนฺตฺวา โจเร คณฺหาหี’’ติ ปหิณิตฺวา ‘‘เอตฺเถวสฺส ทฺวตฺติํสาย ปุตฺเตหิ สทฺธิํ สีสํ ฉินฺทิตฺวา อาหรถา’’ติ เตหิ สทฺธิํ อญฺเญปิ สมตฺเถ มหาโยเธ เปเสสิฯ ตสฺมิํ ปจฺจนฺตํ คจฺฉนฺเตเยว ‘‘เสนาปติ กิร อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวาว ปยุตฺตกโจรา ปลายิํสุฯ โส ตํ ปเทสํ อาวาสาเปตฺวา ชนปทํ สณฺฐเปตฺวา นิวตฺติฯ

อถสฺส นครโต อวิทูเร ฐาเน เต โยธา ปุตฺเตหิ สทฺธิํ สีสํ ฉินฺทิํสุฯ ตํ ทิวสํ มลฺลิกาย ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ ทฺเว อคฺคสาวกา นิมนฺติตา โหนฺติฯ อถสฺสา ปุพฺพณฺหสมเย ‘‘สามิกสฺส เต สทฺธิํ ปุตฺเตหิ สีสํ ฉินฺทิํสู’’ติ ปณฺณํ อาหริตฺวา อทํสุฯ สา ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา กสฺสจิ กิญฺจิ อวตฺวา ปณฺณํ อุจฺฉงฺเค กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆเมว ปริวิสิฯ อถสฺสา ปริจาริกา ภิกฺขูนํ ภตฺตํ ทตฺวา สปฺปิจาฏิํ อาหรนฺติโย เถรานํ ปุรโต จาฏิํ ภินฺทิํสุฯ ธมฺมเสนาปติ ‘‘อุปาสิเก, เภทนธมฺมํ ภินฺนํ, น จินฺเตตพฺพ’’นฺติ อาหฯ สา อุจฺฉงฺคโต ปณฺณํ นีหริตฺวา ‘‘ทฺวตฺติํสปุตฺเตหิ สทฺธิํ ปิตุ สีสํ ฉินฺนนฺติ เม อิมํ ปณฺณํ อาหริํสุ, อหํ อิทํ สุตฺวาปิ น จินฺเตมิ, สปฺปิจาฏิยา ภินฺนาย กิํ จินฺเตมิ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ ธมฺมเสนาปติ ‘‘อนิมิตฺตมนญฺญาต’’นฺติอาทีนิ (สุ. นิ. 579) วตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ อคมาสิฯ สาปิ ทฺวตฺติํส สุณิสาโย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ สามิกา อตฺตโน ปุริมกมฺมผลํ ลภิํสุ, ตุมฺเห มา โสจิตฺถ มา ปริเทวิตฺถ, รญฺโญ อุปริ มโนปโทสํ มา กริตฺถา’’ติ โอวทิฯ

รญฺโญ จรปุริสา ตํ กถํ สุตฺวา เตสํ นิทฺโทสภาวํ รญฺโญ กถยิํสุฯ

ราชา สํเวคปฺปตฺโต ตสฺสา นิเวสนํ คนฺตฺวา มลฺลิกญฺจ สุณิสาโย จสฺสา ขมาเปตฺวา มลฺลิกาย วรํ อทาสิฯ สา ‘‘คหิโต เม โหตู’’ติ วตฺวา ตสฺมิํ คเต มตกภตฺตํ ทตฺวา นฺหตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘เทว, ตุมฺเหหิ เม วโร ทินฺโน, มยฺหญฺจ อญฺเญน อตฺโถ นตฺถิ, ทฺวตฺติํสาย เม สุณิสานํ มม จ กุลฆรคมนํ อนุชานาถา’’ติ อาหฯ ราชา สมฺปฏิจฺฉิฯ สา ทฺวตฺติํสาย สุณิสานํ สกกุลํ เปเสตฺวา สยํ กุสินารนคเร อตฺตโน กุลฆรํ อคมาสิฯ ราชา พนฺธุลเสนาปติโน ภาคิเนยฺยสฺส ทีฆการายนสฺส นาม เสนาปติฏฺฐานํ อทาสิฯ โส ปน ‘‘มาตุโล เม อิมินา มาริโต’’ติ รญฺโญ โอตารํ คเวสนฺโต วิจรติฯ ราชาปิ นิปฺปราธสฺส พนฺธุลสฺส มาริตกาลโต ปฏฺฐาย วิปฺปฏิสารี จิตฺตสฺสาทํ น ลภติ, รชฺชสุขํ นานุโภติฯ

ตทา สตฺถา สากิยานํ เวฬุํ นาม นิคมํ อุปนิสฺสาย วิหรติฯ ราชา ตตฺถ คนฺตฺวา อารามโต อวิทูเร ขนฺธาวารํ นิวาเสตฺวา ‘‘มหนฺเตน ปริวาเรน สตฺถารํ วนฺทิสฺสามา’’ติ วิหารํ คนฺตฺวา ปญฺจ ราชกกุธภณฺฑานิ ทีฆการายนสฺส ทตฺวา เอกโกว คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ สพฺพํ ธมฺมเจติยสุตฺตนิยาเมเนว (ม. นิ. 2.364 อาทโย) เวทิตพฺพํฯ ตสฺมิํ คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺเฐ ทีฆการายโน ตานิ ปญฺจ ราชกกุธภณฺฑานิ คเหตฺวา วิฏฏูภํ ราชานํ กตฺวา รญฺโญ เอกํ อสฺสํ เอกญฺจ อุปฏฺฐานการิกํ มาตุคามํ นิวตฺเตตฺวา สาวตฺถิํ อคมาสิฯ ราชา สตฺถารา สทฺธิํ ปิยกถํ กเถตฺวา นิกฺขนฺโต เสนํ อทิสฺวา ตํ มาตุคามํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘อหํ ภาคิเนยฺยํ อชาตสตฺตุํ อาทาย อาคนฺตฺวา วิฏฏูภํ คเหสฺสามี’’ติ ราชคหนครํ คจฺฉนฺโต วิกาเล ทฺวาเรสุ ปิหิเตสุ นครํ ปวิสิตุมสกฺโกนฺโต เอกิสฺสาย สาลาย นิปชฺชิตฺวา วาตาตเปน กิลนฺโต รตฺติภาเค ตตฺเถว กาลมกาสิฯ วิภาตาย รตฺติยา ‘‘เทว โกสลนรินฺท, อิทานิ อนาโถสิ ชาโต’’ติ วิลปนฺติยา ตสฺสา อิตฺถิยา สทฺทํ สุตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ โส มาตุลสฺส มหนฺเตน สกฺกาเรน สรีรกิจฺจํ กาเรสิฯ

วิฏฏูโภปิ รชฺชํ ลภิตฺวา ตํ เวรํ สริตฺวา ‘‘สพฺเพปิ สากิเย มาเรสฺสามี’’ติ มหติยา เสนาย นิกฺขมิฯ

ตํ ทิวสํ สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺโต ญาติสงฺฆสฺส วินาสํ ทิสฺวา ‘‘ญาติสงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุพฺพณฺหสมเย ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต คนฺธกุฏิยํ สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา สายนฺหสมเย อากาเสน คนฺตฺวา กปิลวตฺถุสามนฺเต เอกสฺมิํ กพรจฺฉาเย รุกฺขมูเล นิสีทิฯ ตโต อวิทูเร วิฏฏูภสฺส รชฺชสีมาย อนฺโต สนฺทจฺฉาโย นิคฺโรธรุกฺโข อตฺถิ, วิฏฏูโภ สตฺถารํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, กิํการณา เอวรูปาย อุณฺหเวลาย อิมสฺมิํ กพรจฺฉาเย รุกฺขมูเล นิสีทถ, เอตสฺมิํ สนฺทจฺฉาเย นิคฺโรธรุกฺขมูเล นิสีทถ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘โหตุ, มหาราช, ญาตกานํ ฉายา นาม สีตลา’’ติ วุตฺเต ‘‘ญาตกานํ รกฺขณตฺถาย สตฺถา อาคโต ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สาวตฺถิเมว ปจฺจาคมิฯ สตฺถาปิ อุปฺปติตฺวา เชตวนเมว คโตฯ

ราชา สากิยานํ โทสํ สริตฺวา ทุติยํ นิกฺขมิตฺวา ตเถว สตฺถารํ ปสฺสิตฺวา ปุน นิวตฺติตฺวา ตติยวาเร นิกฺขมิตฺวา ตตฺเถว สตฺถารํ ปสฺสิตฺวา นิวตฺติฯ จตุตฺถวาเร ปน ตสฺมิํ นิกฺขนฺเต สตฺถา สากิยานํ ปุพฺพกมฺมํ โอโลเกตฺวา เตสํ นทิยํ วิสปกฺขิปนปาปกมฺมสฺส อปฺปฏิพาหิรภาวํ ญตฺวา จตุตฺถวาเร น อคมาสิฯ วิฏฏูภราชา ขีรปายเก ทารเก อาทิํ กตฺวา สพฺเพ สากิเย ฆาเตตฺวา คลโลหิเตน นิสินฺนผลกํ โธวิตฺวา ปจฺจาคมิฯ สตฺถริ ตติยวาเร คมนโต ปจฺจาคนฺตฺวา ปุนทิวเส ปิณฺฑาย จริตฺวา นิฏฺฐาปิตภตฺตกิจฺเจ คนฺธกุฏิยํ ปวิสนฺเต ทิสาหิ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ นิสีทิตฺวา ‘‘อาวุโส, สตฺถา อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ราชานํ นิวตฺตาเปตฺวา ญาตเก มรณภยา โมเจสิ, เอวํ ญาตกานํ อตฺถจโร สตฺถา’’ติ ภควโต คุณกถํ กถยิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว ตถาคโต ญาตกานํ อตฺถํ จรติ, ปุพฺเพปิ จริเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘ชมฺพุทีปตเล ราชาโน พหุถมฺเภสุ ปาสาเทสุ วสนฺติ, ตสฺมา พหูหิ ถมฺเภหิ ปาสาทกรณํ นาม อนจฺฉริยํ, ยํนูนาหํ เอกถมฺภกํ ปาสาทํ กาเรยฺยํ, เอวํ สพฺพราชูนํ อคฺคราชา ภวิสฺสามี’’ติฯ โส วฑฺฒกี ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มยฺหํ โสภคฺคปฺปตฺตํ เอกถมฺภกํ ปาสาทํ กโรถา’’ติ อาหฯ

เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อุชู มหนฺเต เอกถมฺภกปาสาทารเห พหู รุกฺเข ทิสฺวา ‘‘อิเม รุกฺขา สนฺติ, มคฺโค ปน วิสโม, น สกฺกา โอตาเรตุํ, รญฺโญ อาจิกฺขิสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา ตถา อกํสุฯ ราชา ‘‘เกนจิ อุปาเยน สณิกํ โอตาเรถา’’ติ วตฺวา ‘‘เทว, เยน เกนจิ อุปาเยน น สกฺกา’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ มม อุยฺยาเน เอกํ รุกฺขํ อุปธาเรถา’’ติ อาหฯ วฑฺฒกี อุยฺยานํ คนฺตฺวา เอกํ สุชาตํ อุชุกํ คามนิคมปูชิตํ ราชกุลโตปิ ลทฺธพลิกมฺมํ มงฺคลสาลรุกฺขํ ทิสฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘อุยฺยาเน รุกฺโข นาม มม ปฏิพทฺโธ, คจฺฉถ โภ ตํ ฉินฺทถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา คนฺธมาลาทิหตฺถา อุยฺยานํ คนฺตฺวา รุกฺเข คนฺธปญฺจงฺคุลิกํ ทตฺวา สุตฺเตน ปริกฺขิปิตฺวา ปุปฺผกณฺณิกํ พนฺธิตฺวา ทีปํ ชาเลตฺวา พลิกมฺมํ กตฺวา ‘‘อิโต สตฺตเม ทิวเส อาคนฺตฺวา รุกฺขํ ฉินฺทิสฺสาม, ราชา ฉินฺทาเปติ, อิมสฺมิํ รุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตา อญฺญตฺถ คจฺฉตุ, อมฺหากํ โทโส นตฺถี’’ติ สาเวสุํฯ

อถ ตสฺมิํ นิพฺพตฺโต เทวปุตฺโต ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘นิสฺสํสยํ อิเม วฑฺฒกี อิมํ รุกฺขํ ฉินฺทิสฺสนฺติ, วิมานํ เม นสฺสิสฺสติ, วิมานปริยนฺติกเมว โข ปน มยฺหํ ชีวิตํ, อิมญฺจ รกฺขํ ปริวาเรตฺวา ฐิเตสุ ตรุณสาลรุกฺเขสุ นิพฺพตฺตานํ มม ญาติเทวตานมฺปิ พหูนิ วิมานานิ นสฺสิสฺสนฺติฯ วิมานปริยนฺติกเมว มม ญาตีนํ เทวตานมฺปิ ชีวิตํ, น โข ปน มํ ตถา อตฺตโน วินาโส พาธติ, ยถา ญาตีนํ, ตสฺมา เนสํ มยา ชีวิตํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย ทิพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต รญฺโญ สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สกลคพฺภํ เอโกภาสํ กตฺวา อุสฺสิสกปสฺเส โรทมาโน อฏฺฐาสิฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ภีตตสิโต เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[13]

‘‘กา ตฺวํ สุทฺเธหิ วตฺเถหิ, อเฆ เวหายสํ ฐิตา;

เกน ตฺยาสฺสูนิ วตฺตนฺติ, กุโต ตํ ภยมาคต’’นฺติฯ

ตตฺถ กา ตฺวนฺติ นาคยกฺขสุปณฺณสกฺกาทีสุ กา นาม ตฺวนฺติ ปุจฺฉติฯ วตฺเถหีติ วจนมตฺตเมเวตํ, สพฺเพปิ ปน ทิพฺพาลงฺกาเร สนฺธาเยวมาหฯ อเฆติ อปฺปฏิเฆ อากาเสฯ เวหายสนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ เกน ตฺยาสฺสูนิ วตฺตนฺตีติ เกน การเณน ตว อสฺสูนิ วตฺตนฺติฯ กุโตติ ญาติวิโยคธนวินาสาทีนํ กิํ นิสฺสาย ตํ ภยมาคตนฺติ ปุจฺฉติฯ

ตโต เทวราชา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[14]

‘‘ตเวว เทว วิชิเต, ภทฺทสาโลติ มํ วิทู;

สฏฺฐิ วสฺสสหสฺสานิ, ติฏฺฐโต ปูชิตสฺส เมฯ

[15]

‘‘การยนฺตา นครานิ, อคาเร จ ทิสมฺปติ;

วิวิเธ จาปิ ปาสาเท, น มํ เต อจฺจมญฺญิสุํ;

ยเถว มํ เต ปูเชสุํ, ตเถว ตฺวมฺปิ ปูชยา’’ติฯ

ตตฺถ ติฏฺฐโตติ สกลพาราณสินคเรหิ เจว คามนิคเมหิ จ ตยา จ ปูชิตสฺส นิจฺจํ พลิกมฺมญฺจ สกฺการญฺจ ลภนฺตสฺส มยฺหํ อิมสฺมิํ อุยฺยาเน ติฏฺฐนฺตสฺส เอตฺตโก กาโล คโตติ ทสฺเสติฯ นครานีติ นครปฏิสงฺขรณกมฺมานิฯ อคาเรจาติ ภูมิเคหานิฯ ทิสมฺปตีติ ทิสานํ ปติ, มหาราชฯ น มํ เตติ เต นครปฏิสงฺขรณาทีนิ กโรนฺตา อิมสฺมิํ นคเร โปราณกราชาโน มํ นาติมญฺญิสุํ นาติกฺกมิํสุ น วิเหฐยิํสุ, มม นิวาสรุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา อตฺตโน กมฺมํ น กริํสุ, มยฺหํ ปน สกฺการเมว กริํสูติ อวจฯ ยเถวาติ ตสฺมา ยเถว เต โปราณกราชาโน มํ ปูชยิํสุ, เอโกปิ อิมํ รุกฺขํ น ฉินฺทาเปสิ, ตฺวญฺจาปิ มํ ตเถว ปูชย, มา เม รุกฺขํ เฉทยีติฯ

ตโต ราชา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[16]

‘‘ตํ อิวาหํ น ปสฺสามิ, ถูลํ กาเยน เต ทุมํ;

อาโรหปริณาเหน, อภิรูโปสิ ชาติยาฯ

[17]

‘‘ปาสาทํ การยิสฺสามิ, เอกตฺถมฺภํ มโนรมํ;

ตตฺถ ตํ อุปเนสฺสามิ, จิรํ เต ยกฺข ชีวิต’’นฺติฯ

ตตฺถ กาเยนาติ ปมาเณนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตว ปมาเณน ตํ วิย ถูลํ มหนฺตํ อญฺญํ ทุมํ น ปสฺสามิ, ตฺวญฺเญว ปน อาโรหปริณาเหน สุชาตสงฺขาตาย สมสณฺฐานอุชุภาวปฺปการาย ชาติยา จ อภิรูโป โสภคฺคปฺปตฺโต เอกถมฺภปาสาทารโหติฯ ปาสาทนฺติ ตสฺมา ตํ เฉทาเปตฺวา อหํ ปาสาทํ การาเปสฺสาเมวฯ

ตตฺถ ตนฺติ ตํ ปนาหํ สมฺม เทวราช, ตตฺถ ปาสาเท อุปเนสฺสามิ, โส ตฺวํ มยา สทฺธิํ เอกโต วสนฺโต อคฺคคนฺธมาลาทีนิ ลภนฺโต สกฺการปฺปตฺโต สุขํ ชีวิสฺสสิ, นิวาสฏฺฐานาภาเวน เม วินาโส ภวิสฺสตีติ มา จินฺตยิ, จิรํ เต ยกฺข ชีวิตํ ภวิสฺสตีติฯ

ตํ สุตฺวา เทวราชา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[18]

‘‘เอวํ จิตฺตํ อุทปาทิ, สรีเรน วินาภาโว;

ปุถุโส มํ วิกนฺติตฺวา, ขณฺฑโส อวกนฺตถฯ

[19]

‘‘อคฺเค จ เฉตฺวา มชฺเฌ จ, ปจฺฉา มูลมฺหิ ฉินฺทถ;

เอวํ เม ฉิชฺชมานสฺส, น ทุกฺขํ มรณํ สิยา’’ติฯ

ตตฺถ เอวํ จิตฺตํ อุทปาทีติ ยทิ เอวํ จิตฺตํ ตว อุปฺปนฺนํฯ สรีเรน วินาภาโวติ ยทิ เต มม สรีเรน ภทฺทสาลรุกฺเขน สทฺธิํ มม วินาภาโว ปตฺถิโตฯ ปุถุโสติ พหุธาฯ วิกนฺติตฺวาติ ฉินฺทิตฺวาฯ ขณฺฑโสติ ขณฺฑาขณฺฑํ กตฺวา อวกนฺตถฯ อคฺเค จาติ อวกนฺตนฺตา ปน ปฐมํ อคฺเค, ตโต มชฺเฌ เฉตฺวา สพฺพปจฺฉา มูเล ฉินฺทถฯ เอวญฺหิ เม ฉิชฺชมานสฺส น ทุกฺขํ มรณํ สิยา, สุขํ นุ ขณฺฑโส ภเวยฺยาติ ยาจติฯ

ตโต ราชา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[20]

‘‘หตฺถปาทํ ยถา ฉินฺเท, กณฺณนาสญฺจ ชีวโต;

ตโต ปจฺฉา สิโร ฉินฺเท, ตํ ทุกฺขํ มรณํ สิยาฯ

[21]

‘‘สุขํ นุ ขณฺฑโส ฉินฺนํ, ภทฺทสาล วนปฺปติ;

กิํเหตุ กิํ อุปาทาย, ขณฺฑโส ฉินฺนมิจฺฉสี’’ติฯ

ตตฺถ หตฺถปาทนฺติ หตฺเถ จ ปาเท จฯ ตํ ทุกฺขนฺติ เอวํ ปฏิปาฏิยา ฉิชฺชนฺตสฺส โจรสฺส ตํ มรณํ ทุกฺขํ สิยาฯ สุขํ นูติ สมฺม ภทฺทสาล, วชฺฌปฺปตฺตา โจรา สุเขน มริตุกามา สีสจฺเฉทํ ยาจนฺติ, น ขณฺฑโส เฉทนํ, ตฺวํ ปน เอวํ ยาจสิ, เตน ตํ ปุจฺฉามิ ‘‘สุขํ นุ ขณฺฑโส ฉินฺน’’นฺติฯ กิํเหตูติ ขณฺฑโส ฉินฺนํ นาม น สุขํ, การเณน ปเนตฺถ ภวิตพฺพนฺติ ตํ ปุจฺฉนฺโต เอวมาหฯ

อถสฺส อาจิกฺขนฺโต ภทฺทสาโล ทฺเว คาถา อภาสิ –

[22]

‘‘ยญฺจ เหตุมุปาทาย, เหตุํ ธมฺมูปสํหิตํ;

ขณฺฑโส ฉินฺนมิจฺฉามิ, มหาราช สุโณหิ เมฯ

[23]

‘‘ญาตี เม สุขสํวทฺธา, มม ปสฺเส นิวาตชา;

เตปิหํ อุปหิํเสยฺย, ปเรสํ อสุโขจิต’’นฺติฯ

ตตฺถ เหตุํ ธมฺมูปสํหิตนฺติ มหาราช, ยํ เหตุสภาวยุตฺตเมว, น เหตุปติรูปกํ, เหตุํ อุปาทาย อารพฺภ สนฺธายาหํ ขณฺฑโส ฉินฺนมิจฺฉามิ, ตํ โอหิตโสโต สุโณหีติ อตฺโถฯ ญาตี เมติ มม ภทฺทสาลรุกฺขสฺส ฉายาย สุขสํวทฺธา มม ปสฺเส ตรุณสาลรุกฺเขสุ นิพฺพตฺตา มยา กตวาตปริตฺตาณตฺตา นิวาตชา มม ญาตกา เทวสงฺฆา อตฺถิ, เต อหํ วิสาลสาขวิฏโป มูเล ฉินฺทิตฺวา ปตนฺโต อุปหิํเสยฺยํ, สํภคฺควิมาเน กโรนฺโต วินาเสยฺยนฺติ อตฺโถฯ ปเรสํ อสุโขจิตนฺติ เอวํ สนฺเต มยา เตสํ ปเรสํ ญาติเทวสงฺฆานํ อสุขํ ทุกฺขํ โอจิตํ วฑฺฒิตํ, น จาหํ เตสํ ทุกฺขกาโม, ตสฺมา ภทฺทสาลํ ขณฺฑโส ขณฺฑโส ฉินฺทาเปมีติ อยเมตฺถาธิปฺปาโยฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘ธมฺมิโก วตายํ, เทวปุตฺโต, อตฺตโน วิมานวินาสโตปิ ญาตีนํ วิมานวินาสํ น อิจฺฉติ, ญาตีนํ อตฺถจริยํ จรติ, อภยมสฺส ทสฺสามี’’ติ ตุสฺสิตฺวา โอสานคาถมาห –

[24]

‘‘เจเตยฺยรูปํ เจเตสิ, ภทฺทสาล วนปฺปติ;

หิตกาโมสิ ญาตีนํ, อภยํ สมฺม ทมฺมิ เต’’ติฯ

ตตฺถ เจเตยฺยรูปํ เจเตสีติ ญาตีสุ มุทุจิตฺตตาย จินฺเตนฺโต จินฺเตตพฺพยุตฺตกเมว จินฺเตสิฯ เฉเทยฺยรูปํ เฉเทสีติปิ ปาโฐฯ ตสฺสตฺโถ – ขณฺฑโส ฉินฺนมิจฺฉนฺโต เฉเทตพฺพยุตฺตกเมว เฉเทสีติฯ อภยนฺติ เอตสฺมิํ เต สมฺม, คุเณ ปสีทิตฺวา อภยํ ททามิ, น เม ปาสาเทนตฺโถ, นาหํ ตํ เฉทาเปสฺสามิ, คจฺฉ ญาติสงฺฆปริวุโต สกฺกตครุกโต สุขํ ชีวาติ อาหฯ

เทวราชา รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา อคมาสิฯ ราชา ตสฺโสวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคปุรํ ปูเรสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต ญาตตฺถจริยํ อจริเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ตรุณสาเลสุ นิพฺพตฺตเทวตา พุทฺธปริสา, ภทฺทสาลเทวราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ภทฺทสาลชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[466] 3. สมุทฺทวาณิชชาตกวณฺณนา

กสนฺติ วปนฺติ เต ชนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส ปญฺจ กุลสตานิ คเหตฺวา นิรเย ปติตภาวํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ อคฺคสาวเกสุ ปริสํ คเหตฺวา ปกฺกนฺเตสุ โสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต อุณฺหโลหิเต มุขโต นิกฺขนฺเต พลวเวทนาปีฬิโต ตถาคตสฺส คุณํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘อหเมว นว มาเส ตถาคตสฺส อนตฺถํ จินฺเตสิํ, สตฺถุ ปน มยิ ปาปจิตฺตํ นาม นตฺถิ, อสีติมหาเถรานมฺปิ มยิ อาฆาโต นาม นตฺถิ, มยา กตกมฺเมน อหเมว อิทานิ อนาโถ ชาโต, สตฺถาราปิมฺหิ วิสฺสฏฺโฐ มหาเถเรหิปิ ญาติเสฏฺเฐน ราหุลตฺเถเรนปิ สกฺยราชกุเลหิปิ, คนฺตฺวา สตฺถารํ ขมาเปสฺสามี’’ติ ปริสาย สญฺญํ ทตฺวา อตฺตานํ ปญฺจเกน คาหาเปตฺวา รตฺติํ รตฺติํ คจฺฉนฺโต โกสลรฏฺฐํ สมฺปาปุณิฯ อานนฺทตฺเถโร สตฺถุ อาโรเจสิ ‘‘เทวทตฺโต กิร, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ขมาเปตุํ อาคจฺฉตี’’ติฯ ‘‘อานนฺท, เทวทตฺโต มม ทสฺสนํ น ลภิสฺสตี’’ติฯ

อถ ตสฺมิํ สาวตฺถินครทฺวารํ สมฺปตฺเต ปุน เถโร อาโรเจสิ, ภควาปิ ตเถว อวจฯ ตสฺส เชตวเน โปกฺขรณิยา สมีปํ อาคตสฺส ปาปํ มตฺถกํ ปาปุณิ, สรีเร ฑาโห อุปฺปชฺชิ, นฺหตฺวา ปานียํ ปิวิตุกาโม หุตฺวา ‘‘มญฺจกโต มํ อาวุโส โอตาเรถ, ปานียํ ปิวิสฺสามี’’ติ อาหฯ ตสฺส โอตาเรตฺวา ภูมิยํ ฐปิตมตฺตสฺส จิตฺตสฺสาเท อลทฺเธเยว มหาปถวี วิวรมทาสิฯ

ตาวเทว ตํ อวีจิโต อคฺคิชาลา อุฏฺฐาย ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหิฯ โส ‘‘ปาปกมฺมํ เม มตฺถกํ ปตฺต’’นฺติ ตถาคตสฺส คุเณ อนุสฺสริตฺวา –

‘‘อิเมหิ อฏฺฐีหิ ตมคฺคปุคฺคลํ, เทวาติเทวํ นรทมฺมสารถิํ;

สมนฺตจกฺขุํ สตปุญฺญลกฺขณํ, ปาเณหิ พุทฺธํ สรณํ อุเปมี’’ติฯ (มิ. ป. 4.1.3) –

อิมาย คาถาย สรเณ ปติฏฺฐหนฺโต อวีจิปรายโณ อโหสิฯ ตสฺส ปน ปญฺจ อุปฏฺฐากกุลสตานิ อเหสุํฯ ตานิปิ ตปฺปกฺขิกานิ หุตฺวา ทสพลํ อกฺโกสิตฺวา อวีจิมฺหิเยว นิพฺพตฺติํสุฯ เอวํ โส ตานิ ปญฺจ กุลสตานิ คณฺหิตฺวา อวีจิมฺหิ ปติฏฺฐิโตฯ

อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต ปาโป ลาภสกฺการคิทฺธตาย สมฺมาสมฺพุทฺเธ อฏฺฐาเน โกปํ พนฺธิตฺวา อนาคตภยมโนโลเกตฺวา ปญฺจหิ กุลสเตหิ สทฺธิํ อวีจิปรายโณ ชาโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต ลาภสกฺการคิทฺโธ หุตฺวา อนาคตภยํ น โอโลเกสิ, ปุพฺเพปิ อนาคตภยํ อโนโลเกตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนสุขคิทฺเธน สทฺธิํ ปริสาย มหาวินาสํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสิโต อวิทูเร กุลสหสฺสนิวาโส มหาวฑฺฒกีคาโม อโหสิฯ ตตฺถ วฑฺฒกี ‘‘ตุมฺหากํ มญฺจํ กริสฺสาม, ปีฐํ กริสฺสาม, เคหํ กริสฺสามา’’ติ วตฺวา มนุสฺสานํ หตฺถโต พหุํ อิณํ คเหตฺวา กิญฺจิ กาตุํ น สกฺขิํสุฯ มนุสฺสา ทิฏฺฐทิฏฺเฐ วฑฺฒกี โจเทนฺติ ปลิพุทฺธนฺติฯ

เต อิณายิเกหิ อุปทฺทุตา สุขํ วสิตุํ อสกฺโกนฺตา ‘‘วิเทสํ คนฺตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ วสิสฺสามา’’ติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา รุกฺเข ฉินฺทิตฺวา มหติํ นาวํ พนฺธิตฺวา นทิํ โอตาเรตฺวา อาหริตฺวา คามโต คาวุตฑฺฒโยชนมตฺเต ฐาเน ฐเปตฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย คามํ อาคนฺตฺวา ปุตฺตทารมาทาย นาวฏฺฐานํ คนฺตฺวา นาวํ อารุยฺห อนุกฺกเมน มหาสมุทฺทํ ปวิสิตฺวา วาตเวเคน วิจรนฺตา สมุทฺทมชฺเฌ เอกํ ทีปกํ ปาปุณิํสุฯ ตสฺมิํ ปน ทีปเก สยํชาตสาลิอุจฺฉุกทลิอมฺพชมฺพุปนสตาลนาฬิเกราทีนิ วิวิธผลานิ อตฺถิ, อญฺญตโร ปภินฺนนาโว ปุริโส ปฐมตรํ ตํ ทีปกํ ปตฺวา สาลิภตฺตํ ภุญฺชมาโน อุจฺฉุอาทีนิ ขาทมาโน ถูลสรีโร นคฺโค ปรูฬฺหเกสมสฺสุ ตสฺมิํ ทีปเก ปฏิวสติฯ

วฑฺฒกี จินฺตยิํสุ ‘‘สเจ อยํ ทีปโก รกฺขสปริคฺคหิโต ภวิสฺสติ, สพฺเพปิ อมฺเห วินาสํ ปาปุณิสฺสาม, ปริคฺคณฺหิสฺสาม ตาว น’’นฺติฯ อถ สตฺตฏฺฐ ปุริสา สูรา พลวนฺโต สนฺนทฺธปญฺจาวุธา หุตฺวา โอตริตฺวา ทีปกํ ปริคฺคณฺหิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ โส ปุริโส ภุตฺตปาตราโส อุจฺฉุรสํ ปิวิตฺวา สุขปฺปตฺโต รมณีเย ปเทเส รชตปฏฺฏสทิเส วาลุกตเล สีตจฺฉายาย อุตฺตานโก นิปชฺชิตฺวา ‘‘ชมฺพุทีปวาสิโน กสนฺตา วปนฺตา เอวรูปํ สุขํ น ลภนฺติ, ชมฺพุทีปโต มยฺหํ อยเมว ทีปโก วร’’นฺติ คายมาโน อุทานํ อุทาเนสิฯ อถ สตฺถา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘โส ภิกฺขเว ปุริโส อิมํ อุทานํ อุทาเนสี’’ติ ทสฺเสนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[25]

‘‘กสนฺติ วปนฺติ เต ชนา, มนุชา กมฺมผลูปชีวิโน;

นยิมสฺส ทีปกสฺส ภาคิโน, ชมฺพุทีปา อิทเมว โน วร’’นฺติฯ

ตตฺถ เต ชนาติ เต ชมฺพุทีปวาสิโน ชนาฯ กมฺมผลูปชีวิโนติ นานากมฺมานํ ผลูปชีวิโน สตฺตาฯ

อถ เต ทีปกํ ปริคฺคณฺหนฺตา ปุริสา ตสฺส คีตสทฺทํ สุตฺวา ‘‘มนุสฺสสทฺโท วิย สุยฺยติ, ชานิสฺสาม น’’นฺติ สทฺทานุสาเรน คนฺตฺวา ตํ ปุริสํ ทิสฺวา ‘‘ยกฺโข ภวิสฺสตี’’ติ ภีตตสิตา สเร สนฺนหิํสุฯ โสปิ เต ทิสฺวา อตฺตโน วธภเยน ‘‘นาหํ, สามิ, ยกฺโข, ปุริโสมฺหิ, ชีวิตํ เม เทถา’’ติ ยาจนฺโต ‘‘ปุริสา นาม ตุมฺหาทิสา นคฺคา น โหนฺตี’’ติ วุตฺเต ปุนปฺปุนํ ยาจิตฺวา มนุสฺสภาวํ วิญฺญาเปสิฯ เต ตํ ปุริสํ อุปสงฺกมิตฺวา สมฺโมทนียํ กถํ สุตฺวา ตสฺส ตตฺถ อาคตนิยามํ ปุจฺฉิํสุฯ

โสปิ สพฺพํ เตสํ กเถตฺวา ‘‘ตุมฺเห อตฺตโน ปุญฺญสมฺปตฺติยา อิธาคตา , อยํ อุตฺตมทีโป, น เอตฺถ สหตฺเถน กมฺมํ กตฺวา ชีวนฺติ, สยํชาตสาลีนญฺเจว อุจฺฉุอาทีนญฺเจตฺถ อนฺโต นตฺถีติ อนุกฺกณฺฐนฺตา วสถา’’ติ อาหฯ อิธ ปน วสนฺตานํ อมฺหากํ อญฺโญ ปริปนฺโถ นตฺถิ, อญฺญํ ภยํ เอตฺถ นตฺถิ, อยํ ปน อมนุสฺสปริคฺคหิโต, อมนุสฺสา ตุมฺหากํ อุจฺจารปสฺสาวํ ทิสฺวา กุชฺเฌยฺยุํ, ตสฺมา ตํ กโรนฺตา วาลุกํ วิยูหิตฺวา วาลุกาย ปฏิจฺฉาเทยฺยาถ, เอตฺตกํ อิธ ภยํ, อญฺญํ นตฺถิ, นิจฺจํ อปฺปมตฺตา ภเวยฺยาถาติฯ เต ตตฺถ วาสํ อุปคจฺฉิํสุฯ ตสฺมิํ ปน กุลสหสฺเส ปญฺจนฺนํ ปญฺจนฺนํ กุลสตานํ เชฏฺฐกา ทฺเว วฑฺฒกี อเหสุํฯ เตสุ เอโก พาโล อโหสิ รสคิทฺโธ, เอโก ปณฺฑิโต รเสสุ อนลฺลีโนฯ

อปรภาเค สพฺเพปิ เต ตตฺถ สุขํ วสนฺตา ถูลสรีรา หุตฺวา จินฺตยิํสุ ‘‘จิรํ ปีตา โน สุรา, อุจฺฉุรเสน เมรยํ กตฺวา ปิวิสฺสามา’’ติฯ เต เมรยํ กาเรตฺวา ปิวิตฺวา มทวเสน คายนฺตา นจฺจนฺตา กีฬนฺตา ปมตฺตา ตตฺถ ตตฺถ อุจฺจารปสฺสาวํ กตฺวา อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวา ทีปกํ เชคุจฺฉํ ปฏิกูลํ กริํสุฯ เทวตา ‘‘อิเม อมฺหากํ กีฬามณฺฑลํ ปฏิกูลํ กโรนฺตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘มหาสมุทฺทํ อุตฺตราเปตฺวา ทีปกโธวนํ กริสฺสามา’’ติ มนฺเตตฺวา ‘‘อยํ กาฬปกฺโข, อชฺช อมฺหากํ สมาคโม จ ภินฺโน, อิโต ทานิ ปนฺนรสเม ทิวเส ปุณฺณมีอุโปสถทิวเส จนฺทสฺสุคฺคมนเวลาย สมุทฺทํ อุพฺพตฺเตตฺวา สพฺเพปิเม ฆาเตสฺสามา’’ติ ทิวสํ ฐปยิํสุฯ อถ เนสํ อนฺตเร เอโก ธมฺมิโก เทวปุตฺโต ‘‘มา อิเม มม ปสฺสนฺตสฺส นสฺสิํสู’’ติ อนุกมฺปาย เตสุ สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา ฆรทฺวาเร สุขกถาย นิสินฺเนสุ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต สกลทีปํ เอโกภาสํ กตฺวา อุตฺตราย ทิสาย อากาเส ฐตฺวา ‘‘อมฺโภ วฑฺฒกี, เทวตา ตุมฺหากํ กุทฺธาฯ อิมสฺมิํ ฐาเน มา วสิตฺถ, อิโต อฑฺฒมาสจฺจเยน หิ เทวตา สมุทฺทํ อุพฺพตฺเตตฺวา สพฺเพว ตุมฺเห ฆาเตสฺสนฺติ, อิโต นิกฺขมิตฺวา ปลายถา’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[26]

‘‘ติปญฺจรตฺตูปคตมฺหิ จนฺเท, เวโค มหา เหหิติ สาครสฺส;

อุปฺลวิสฺสํ ทีปมิมํ อุฬารํ, มา โว วธี คจฺฉถ เลณมญฺญ’’นฺติฯ

ตตฺถ อุปฺลวิสฺสนฺติ อิมํ ทีปกํ อุปฺลวนฺโต อชฺโฌตฺถรนฺโต อภิภวิสฺสติฯ มา โว วธีติ โส สาครเวโค ตุมฺเห มา วธิฯ

อิติ โส เตสํ โอวาทํ ทตฺวา อตฺตโน ฐานเมว คโตฯ ตสฺมิํ คเต อปโร สาหสิโก กกฺขโฬ เทวปุตฺโต ‘‘อิเม อิมสฺส วจนํ คเหตฺวา ปลาเยยฺยุํ, อหํ เนสํ คมนํ นิวาเรตฺวา สพฺเพปิเม มหาวินาสํ ปาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทิพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต สกลทีปํ เอโกภาสํ กโรนฺโต อาคนฺตฺวา ทกฺขิณาย ทิสาย อากาเส ฐตฺวา ‘‘เอโก เทวปุตฺโต อิธาคโต, โน’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาคโต’’ติ วุตฺเต ‘‘โส โว กิํ กเถสี’’ติ วตฺวา ‘‘อิมํ นาม, สามี’’ติ วุตฺเต ‘‘โส ตุมฺหากํ อิธ นิวาสํ น อิจฺฉติ, โทเสน กเถติ, ตุมฺเห อญฺญตฺถ อคนฺตฺวา อิเธว วสถา’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[27]

‘‘น ชาตุยํ สาครวาริเวโค, อุปฺลวิสฺสํ ทีปมิมํ อุฬารํ;

ตํ เม นิมิตฺเตหิ พหูหิ ทิฏฺฐํ, มา เภถ กิํ โสจถ โมทถวฺโหฯ

[28]

‘‘ปหูตภกฺขํ พหุอนฺนปานํ, ปตฺตตฺถ อาวาสมิมํ อุฬารํ;

น โว ภยํ ปฏิปสฺสามิ กิญฺจิ, อาปุตฺตปุตฺเตหิ ปโมทถวฺโห’’ติฯ

ตตฺถ น ชาตุยนฺติ น ชาตุ อยํฯ มา เภถาติ มา ภายิตฺถฯ โมทถวฺโหติ ปโมทิตา ปีติโสมนสฺสชาตา โหถฯ อาปุตฺตปุตฺเตหีติ ยาว ปุตฺตานมฺปิ ปุตฺเตหิ ปโมทถ, นตฺถิ โว อิมสฺมิํ ฐาเน ภยนฺติฯ

เอวํ โส อิมาหิ ทฺวีหิ คาถาหิ เต อสฺสาเสตฺวา ปกฺกามิฯ ตสฺส ปกฺกนฺตกาเล ธมฺมิกเทวปุตฺตสฺส วจนํ อนาทิยนฺโต พาลวฑฺฒกี ‘‘สุณนฺตุ เม, โภนฺโต, วจน’’นฺติ เสสวฑฺฒกี อามนฺเตตฺวา ปญฺจมํ คาถมาห –

[29]

‘‘โย เทโวยํ ทกฺขิณายํ ทิสายํ, เขมนฺติ ปกฺโกสติ ตสฺส สจฺจํ;

น อุตฺตโร เวทิ ภยาภยสฺส, มา เภถ กิํ โสจถ โมทถวฺโห’’ติฯ

ตตฺถ ทกฺขิณายนฺติ ทกฺขิณาย, อยเมว วา ปาโฐฯ

ตํ สุตฺวา รสคิทฺธา ปญฺจสตา วฑฺฒกี ตสฺส พาลสฺส วจนํ อาทิยิํสุฯ อิตโร ปน ปณฺฑิตวฑฺฒกี ตสฺส วจนํ อนาทิยนฺโต เต วฑฺฒกี อามนฺเตตฺวา จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[30]

‘‘ยถา อิเม วิปฺปวทนฺติ ยกฺขา, เอโก ภยํ สํสติ เขมเมโก;

ตทิงฺฆ มยฺหํ วจนํ สุณาถ, ขิปฺปํ ลหุํ มา วินสฺสิมฺห สพฺเพฯ

[31]

‘‘สพฺเพ สมาคมฺม กโรม นาวํ, โทณิํ ทฬฺหํ สพฺพยนฺตูปปนฺนํ;

สเจ อยํ ทกฺขิโณ สจฺจมาห, โมฆํ ปฏิกฺโกสติ อุตฺตโรยํ;

สา เจว โน เหหิติ อาปทตฺถา, อิมญฺจ ทีปํ น ปริจฺจเชมฯ

[32]

‘‘สเจ จ โข อุตฺตโร สจฺจมาห, โมฆํ ปฏิกฺโกสติ ทกฺขิโณยํ;

ตเมว นาวํ อภิรุยฺห สพฺเพ, เอวํ มยํ โสตฺถิ ตเรมุ ปารํฯ

[33]

‘‘น เว สุคณฺหํ ปฐเมน เสฏฺฐํ, กนิฏฺฐมาปาถคตํ คเหตฺวา;

โย จีธ ตจฺฉํ ปวิเจยฺย คณฺหติ, ส เว นโร เสฏฺฐมุเปติ ฐาน’’นฺติฯ

ตตฺถ วิปฺปวทนฺตีติ อญฺญมญฺญํ วิรุทฺธํ วทนฺติฯ ลหุนฺติ ปุริมสฺส อตฺถทีปนํฯ โทณินฺติ คมฺภีรํ มหานาวํฯ สพฺพยนฺตูปปนฺนนฺติ สพฺเพหิ ผิยาริตฺตาทีหิ ยนฺเตหิ อุปปนฺนํฯ สา เจว โน เหหิติ อาปทตฺถาติ สา จ โน นาวา ปจฺฉาปิ อุปฺปนฺนาย อาปทาย อตฺถา ภวิสฺสติ, อิมญฺจ ทีปํ น ปริจฺจชิสฺสามฯ ตเรมูติ ตริสฺสามฯ น เว สุคณฺหนฺติ น เว สุเขน คณฺหิตพฺพํฯ เสฏฺฐนฺติ อุตฺตมํ ตถํ สจฺจํฯ กนิฏฺฐนฺติ ปฐมวจนํ อุปาทาย ปจฺฉิมวจนํ กนิฏฺฐํ นามฯ อิธาปิ ‘‘น เว สุคณฺห’’นฺติ อนุวตฺตเตวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อมฺโภ วฑฺฒกี, เยน เกนจิ ปฐเมน วุตฺตวจนํ ‘‘อิทเมว เสฏฺฐํ ตถํ สจฺจ’’นฺติ สุขํ น คณฺหิตพฺพเมว, ยถา จ ตํ, เอวํ กนิฏฺฐํ คจฺฉา วุตฺตวจนมฺปิ ‘‘อิทเมว ตถํ สจฺจ’’นฺติ น คณฺหิตพฺพํฯ ยํ ปน โสตวิสยํ อาปาถคตํ โหติ, ตํ อาปาถคตํ คเหตฺวา โย อิธ ปณฺฑิตปุริโส ปุริมวจนญฺจ ปจฺฉิมวจนญฺจ ปวิเจยฺย วิจินิตฺวา ตีเรตฺวา อุปปริกฺขิตฺวา ตจฺฉํ คณฺหาติ, ยํ ตถํ สจฺจํ สภาวภูตํ, ตเทว ปจฺจกฺขํ กตฺวา คณฺหาติฯ ส เว นโร เสฏฺฐมุเปติ ฐานนฺติ โส อุตฺตมํ ฐานํ อุเปติ อธิคจฺฉติ วินฺทติ ลภตีติฯ

โส เอวญฺจ ปน วตฺวา อาห – ‘‘อมฺโภ, มยํ ทฺวินฺนมฺปิ เทวตานํ วจนํ กริสฺสาม, นาวํ ตาว สชฺเชยฺยามฯ สเจ ปฐมสฺส วจนํ สจฺจํ ภวิสฺสติ, ตํ นาวํ อภิรุหิตฺวา ปลายิสฺสาม, อถ อิตรสฺส วจนํ สจฺจํ ภวิสฺสติ, นาวํ เอกมนฺเต ฐเปตฺวา อิเธว วสิสฺสามา’’ติฯ เอวํ วุตฺเต พาลวฑฺฒกี ‘‘อมฺโภ, ตฺวํ อุทกปาติยํ สุสุมารํ ปสฺสสิ, อตีว ทีฆํ ปสฺสสิ, ปฐมเทวปุตฺโต อมฺเหสุ โทสวเสน กเถสิ, ปจฺฉิโม สิเนเหเนว, อิมํ เอวรูปํ วรทีปํ ปหาย กุหิํ คมิสฺสาม, สเจ ปน ตฺวํ คนฺตุกาโม, ตว ปริสํ คณฺหิตฺวา นาวํ กโรหิ, อมฺหากํ นาวาย กิจฺจํ นตฺถี’’ติ อาหฯ ปณฺฑิโต อตฺตโน ปริสํ คเหตฺวา นาวํ สชฺเชตฺวา นาวาย สพฺพูปกรณานิ อาโรเปตฺวา สปริโส นาวาย อฏฺฐาสิฯ

ตโต ปุณฺณมทิวเส จนฺทสฺส อุคฺคมนเวลาย สมุทฺทโต อูมิ อุตฺตริตฺวา ชาณุกปมาณา หุตฺวา ทีปกํ โธวิตฺวา คตาฯ ปณฺฑิโต สมุทฺทสฺส อุตฺตรณภาวํ ญตฺวา นาวํ วิสฺสชฺเชสิฯ

พาลวฑฺฒกิปกฺขิกานิ ปญฺจ กุลสตานิ ‘‘สมุทฺทโต อูมิ ทีปโธวนตฺถาย อาคตา, เอตฺตกเมว เอต’’นฺติ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ ตโต ปฏิปาฏิยา กฏิปฺปมาณา ปุริสปฺปมาณา ตาลปฺปมาณา สตฺตตาลปฺปมาณา สาครอูมิ ทีปกมฺปิ วุยฺหมานา อาคญฺฉิฯ ปณฺฑิโต อุปายกุสลตาย รเส อลคฺโค โสตฺถินา คโต, พาลวฑฺฒกี รสคิทฺเธน อนาคตภยํ อโนโลเกนฺโต ปญฺจหิ กุลสเตหิ สทฺธิํ วินาสํ ปตฺโตฯ

อิโต ปรา สานุสาสนี ตมตฺถํ ทีปยมานา ติสฺโส อภิสมฺพุทฺธคาถา โหนฺติ –

[34]

‘‘ยถาปิ เต สาครวาริมชฺเฌ, สกมฺมุนา โสตฺถิ วหิํสุ วาณิชา;

อนาคตตฺถํ ปฏิวิชฺฌิยาน, อปฺปมฺปิ นาจฺเจติ ส ภูริปญฺโญฯ

[35]

‘‘พาลา จ โมเหน รสานุคิทฺธา, อนาคตํ อปฺปฏิวิชฺฌิยตฺถํ;

ปจฺจุปฺปนฺเน สีทนฺติ อตฺถชาเต, สมุทฺทมชฺเฌ ยถา เต มนุสฺสาฯ

[36]

‘‘อนาคตํ ปฏิกยิราถ กิจฺจํ, ‘มา มํ กิจฺจํ กิจฺจกาเล พฺยเธสิ’;

ตํ ตาทิสํ ปฏิกตกิจฺจการิํ, น ตํ กิจฺจํ กิจฺจกาเล พฺยเธตี’’ติฯ

ตตฺถ สกมฺมุนาติ อนาคตภยํ ทิสฺวา ปุเรตรํ กเตน อตฺตโน กมฺเมนฯ โสตฺถิ วหิํสูติ เขเมน คมิํสุฯ วาณิชาติ สมุทฺเท วิจรณภาเวน วฑฺฒกี วุตฺตาฯ ปฏิวิชฺฌิยานาติ เอวํ, ภิกฺขเว , ปฐมตรํ กตฺตพฺพํ อนาคตํ อตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา อิธโลเก ภูริปญฺโญ กุลปุตฺโต อปฺปมตฺตกมฺปิ อตฺตโน อตฺถํ น อจฺเจติ นาติวตฺตติ, น หาเปตีติ อตฺโถฯ อปฺปฏิวิชฺฌิยตฺถนฺติ อปฺปฏิวิชฺฌิตฺวา อตฺถํ, ปฐมเมว กตฺตพฺพํ อกตฺวาติ อตฺโถฯ ปจฺจุปฺปนฺเนติ ยทา ตํ อนาคตํ อตฺถชาตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา ตสฺมิํ ปจฺจุปฺปนฺเน สีทนฺติ, อตฺเถ ชาเต อตฺตโน ปติฏฺฐํ น ลภนฺติ, สมุทฺเท เต พาลวฑฺฒกี มนุสฺสา วิย วินาสํ ปาปุณนฺติฯ

อนาคตนฺติ ภิกฺขเว, ปณฺฑิตปุริโส อนาคตํ ปฐมตรํ กตฺตพฺพกิจฺจํ สมฺปรายิกํ วา ทิฏฺฐธมฺมิกํ วา ปฏิกยิราถ, ปุเรตรเมว กเรยฺยฯ กิํการณา? มา มํ กิจฺจํ กิจฺจกาเล พฺยเธสิ, ปุเร กตฺตพฺพญฺหิ ปุเร อกยิรมานํ ปจฺฉา ปจฺจุปฺปนฺนภาวปฺปตฺตํ อตฺตโน กิจฺจกาเล กายจิตฺตาพาเธน พฺยเธติ, ตํ มํ มา พฺยเธสีติ ปฐมเมว นํ ปณฺฑิโต กเรยฺยฯ ตํ ตาทิสนฺติ ยถา ปณฺฑิตํ ปุริสํฯ ปฏิกตกิจฺจการินฺติ ปฏิกจฺเจว กตฺตพฺพกิจฺจการินํฯ ตํ กิจฺจํ กิจฺจกาเลติ อนาคตํ กิจฺจํ กยิรมานํ ปจฺฉา ปจฺจุปฺปนฺนภาวปฺปตฺตํ อตฺตโน กิจฺจกาเล กายจิตฺตาพาธกาเล ตาทิสํ ปุริมํ น พฺยเธติ น พาธติฯ กสฺมา? ปุเรเยว กตตฺตาติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต ปจฺจุปฺปนฺนสุเข ลคฺโค อนาคตภยํ อโนโลเกตฺวา สปริโส วินาสํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาลวฑฺฒกี เทวทตฺโต อโหสิ, ทกฺขิณทิสาย ฐิโต อธมฺมิกเทวปุตฺโต โกกาลิโก, อุตฺตรทิสาย ฐิโต ธมฺมิกเทวปุตฺโต สาริปุตฺโต, ปณฺฑิตวฑฺฒกี ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สมุทฺทวาณิชชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[467] 4. กามชาตกวณฺณนา

กามํ กามยมานสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร สาวตฺถิวาสี พฺราหฺมโณ อจิรวตีตีเร เขตฺตกรณตฺถาย อรญฺญํ โกเฏสิฯ สตฺถา ตสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺโต มคฺคา โอกฺกมฺม เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กิํ กโรสิ พฺราหฺมณา’’ติ วตฺวา ‘‘เขตฺตฏฺฐานํ โกฏาเปมิ โภ, โคตมา’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ, พฺราหฺมณ, กมฺมํ กโรหี’’ติ วตฺวา อคมาสิฯ เอเตเนว อุปาเยน ฉินฺนรุกฺเข หาเรตฺวา เขตฺตสฺส โสธนกาเล กสนกาเล เกทารพนฺธนกาเล วปนกาเลติ ปุนปฺปุนํ คนฺตฺวา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารมกาสิฯ

วปนทิวเส ปน โส พฺราหฺมโณ ‘‘อชฺช, โภ โคตม, มยฺหํ วปฺปมงฺคลํ, อหํ อิมสฺมิํ สสฺเส นิปฺผนฺเน พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทสฺสามี’’ติ อาหฯ สตฺถา ตุณฺหีภาเวน อธิวาเสตฺวา ปกฺกามิฯ ปุเนกทิวสํ พฺราหฺมโณ สสฺสํ โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิฯ สตฺถาปิ ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘กิํ กโรสิ พฺราหฺมณา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สสฺสํ โอโลเกมิ โภ โคตมา’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ พฺราหฺมณา’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ ตทา พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ ‘‘สมโณ โคตโม อภิณฺหํ อาคจฺฉติ, นิสฺสํสยํ ภตฺเตน อตฺถิโก, ทสฺสามหํ ตสฺส ภตฺต’’นฺติฯ ตสฺเสวํ จินฺเตตฺวา เคหํ คตทิวเส สตฺถาปิ ตตฺถ อคมาสิฯ อถ พฺราหฺมณสฺส อติวิย วิสฺสาโส อโหสิฯ อปรภาเค ปริณเต สสฺเส ‘‘สฺเว เขตฺตํ ลายิสฺสามี’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา นิปนฺเน พฺราหฺมเณ อจิรวติยา อุปริ สพฺพรตฺติํ กรกวสฺสํ วสฺสิฯ มโหโฆ อาคนฺตฺวา เอกนาฬิมตฺตมฺปิ อนวเสสํ กตฺวา สพฺพํ สสฺสํ สมุทฺทํ ปเวเสสิฯ พฺราหฺมโณ โอฆมฺหิ ปติเต สสฺสวินาสํ โอโลเกตฺวา สกภาเวน สณฺฐาตุํ นาโหสิ, พลวโสกาภิภูโต หตฺเถน อุรํ ปหริตฺวา ปริเทวมาโน โรทนฺโต นิปชฺชิฯ

สตฺถา ปจฺจูสสมเย โสกาภิภูตํ พฺราหฺมณํ ทิสฺวา ‘‘พฺราหฺมณสฺสาวสฺสโย ภวิสฺสามี’’ติ ปุนทิวเส สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ภิกฺขู วิหารํ เปเสตฺวา ปจฺฉาสมเณน สทฺธิํ ตสฺส เคหทฺวารํ อคมาสิฯ พฺราหฺมโณ สตฺถุ อาคตภาวํ สุตฺวา ‘‘ปฏิสนฺถารตฺถาย เม สหาโย อาคโต ภวิสฺสตี’’ติ ปฏิลทฺธสฺสาโส อาสนํ ปญฺญเปสิฯ สตฺถา ปวิสิตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, กสฺมา ตฺวํ ทุมฺมโนสิ, กิํ เต อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โภ โคตม, อจิรวตีตีเร มยา รุกฺขจฺเฉทนโต ปฏฺฐาย กตํ กมฺมํ ตุมฺเห ชานาถ, อหํ ‘‘อิมสฺมิํ สสฺเส นิปฺผนฺเน ตุมฺหากํ ทานํ ทสฺสามี’’ติ วิจรามิ, อิทานิ เม สพฺพํ ตํ สสฺสํ มโหโฆ สมุทฺทเมว ปเวเสสิ, กิญฺจิ อวสิฏฺฐํ นตฺถิ, สกฏสตมตฺตํ ธญฺญํ วินฏฺฐํ, เตน เม มหาโสโก อุปฺปนฺโนติฯ ‘‘กิํ ปน, พฺราหฺมณ, โสจนฺตสฺส นฏฺฐํ ปุนาคจฺฉตี’’ติฯ ‘‘โน เหตํ โภ โคตมา’’ติฯ ‘‘เอวํ สนฺเต กสฺมา โสจสิ, อิเมสํ สตฺตานํ ธนธญฺญํ นาม อุปฺปชฺชนกาเล อุปฺปชฺชติ, นสฺสนกาเล นสฺสติ, กิญฺจิ สงฺขารคตํ อนสฺสนธมฺมํ นาม นตฺถิ, มา จินฺตยี’’ติฯ อิติ นํ สตฺถา สมสฺสาเสตฺวา ตสฺส สปฺปายธมฺมํ เทเสนฺโต กามสุตฺตํ (สุ. นิ. 772 อาทโย) กเถสิฯ

สุตฺตปริโยสาเน โสจนฺโต พฺราหฺมโณ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ สตฺถา ตํ นิสฺโสกํ กตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ อคมาสิฯ ‘‘สตฺถา อสุกํ นาม พฺราหฺมณํ โสกสลฺลสมปฺปิตํ นิสฺโสกํ กตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปสี’’ติ สกลนครํ อญฺญาสิฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ทสพโล พฺราหฺมเณน สทฺธิํ มิตฺตํ กตฺวา วิสฺสาสิโก หุตฺวา อุปาเยเนว ตสฺส โสกสลฺลสมปฺปิตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ตํ นิสฺโสกํ กตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปาหํ เอตํ นิสฺโสกมกาสิ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺตสฺส รญฺโญ ทฺเว ปุตฺตา อเหสุํฯ โส เชฏฺฐกสฺส อุปรชฺชํ อทาสิ, กนิฏฺฐสฺส เสนาปติฏฺฐานํฯ อปรภาเค พฺรหฺมทตฺเต กาลกเต อมจฺจา เชฏฺฐกสฺส อภิเสกํ ปฏฺฐเปสุํฯ โส ‘‘น มยฺหํ รชฺเชนตฺโถ, กนิฏฺฐสฺส เม เทถา’’ติ วตฺวา ปุนปฺปุนํ ยาจิยมาโนปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา กนิฏฺฐสฺส อภิเสเก กเต ‘‘น เม อิสฺสริเยนตฺโถ’’ติ อุปรชฺชาทีนิปิ น อิจฺฉิฯ ‘‘เตน หิ สาทูนิ โภชนานิ ภุญฺชนฺโต อิเธว วสาหี’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘น เม อิมสฺมิํ นคเร กิจฺจํ อตฺถี’’ติ พาราณสิโต นิกฺขมิตฺวา ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา เอกํ เสฏฺฐิกุลํ นิสฺสาย สหตฺเถน กมฺมํ กโรนฺโต วสิฯ เต อปรภาเค ตสฺส ราชกุมารภาวํ ญตฺวา กมฺมํ กาตุํ นาทํสุ, กุมารปริหาเรเนว ตํ ปริหริํสุฯ อปรภาเค ราชกมฺมิกา เขตฺตปฺปมาณคฺคหณตฺถาย ตํ คามํ อคมํสุฯ เสฏฺฐิ ราชกุมารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สามิ, มยํ ตุมฺเห โปเสม, กนิฏฺฐภาติกสฺส ปณฺณํ เปเสตฺวา อมฺหากํ พลิํ หาเรถา’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘อหํ อสุกเสฏฺฐิกุลํ นาม อุปนิสฺสาย วสามิ, มํ นิสฺสาย เอเตสํ พลิํ วิสฺสชฺเชหี’’ติ ปณฺณํ เปเสสิฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา ตถา กาเรสิฯ

อถ นํ สกลคามวาสิโนปิ ชนปทวาสิโนปิ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มยํ ตุมฺหากญฺเญว พลิํ ทสฺสาม, อมฺหากมฺปิ สุงฺกํ วิสฺสชฺชาเปหี’’ติ อาหํสุฯ โส เตสมฺปิ อตฺถาย ปณฺณํ เปเสตฺวา วิสฺสชฺชาเปสิฯ

ตโต ปฏฺฐาย เต ตสฺเสว พลิํ อทํสุฯ อถสฺส มหาลาภสกฺกาโร อโหสิ, เตน สทฺธิญฺเญวสฺส ตณฺหาปิ มหตี ชาตาฯ โส อปรภาเคปิ สพฺพํ ชนปทํ ยาจิ, อุปฑฺฒรชฺชํ ยาจิ, กนิฏฺโฐปิ ตสฺส อทาสิเยวฯ โส ตณฺหาย วฑฺฒมานาย อุปฑฺฒรชฺเชนปิ อสนฺตุฏฺโฐ ‘‘รชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ ชนปทปริวุโต ตํ นครํ คนฺตฺวา พหินคเร ฐตฺวา ‘‘รชฺชํ วา เม เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติ กนิฏฺฐสฺส ปณฺณํ ปหิณิฯ กนิฏฺโฐ จินฺเตสิ ‘‘อยํ พาโล ปุพฺเพ รชฺชมฺปิ อุปรชฺชาทีนิปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทานิ ‘ยุทฺเธน คณฺหามี’ติ วทติ, สเจ โข ปนาหํ อิมํ ยุทฺเธน มาเรสฺสามิ, ครหา เม ภวิสฺสติ, กิํ เม รชฺเชนา’’ติฯ อถสฺส ‘‘อลํ ยุทฺเธน, รชฺชํ คณฺหตู’’ติ เปเสสิฯ โส รชฺชํ คณฺหิตฺวา กนิฏฺฐสฺส อุปรชฺชํ ทตฺวา ตโต ปฏฺฐาย รชฺชํ กาเรนฺโต ตณฺหาวสิโก หุตฺวา เอเกน รชฺเชน อสนฺตุฏฺโฐ ทฺเว ตีณิ รชฺชานิ ปตฺเถตฺวา ตณฺหาย โกฏิํ นาทฺทสฯ

ตทา สกฺโก เทวราชา ‘‘เก นุ โข โลเก มาตาปิตโร อุปฏฺฐหนฺติ, เก ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺติ, เก ตณฺหาวสิกา’’ติ โอโลเกนฺโต ตสฺส ตณฺหาวสิกภาวํ ญตฺวา ‘‘อยํ พาโล พาราณสิรชฺเชนปิ น ตุสฺสติ, อหํ สิกฺขาเปสฺสามิ น’’นฺติ มาณวกเวเสน ราชทฺวาเร ฐตฺวา ‘‘เอโก อุปายกุสโล มาณโว ทฺวาเร ฐิโต’’ติ อาโรจาเปตฺวา ‘‘ปวิสตู’’ติ วุตฺเต ปวิสิตฺวา ราชานํ ชยาเปตฺวา ‘‘กิํการณา อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘มหาราช ตุมฺหากํ กิญฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถิ, รโห ปจฺจาสีสามี’’ติ อาหฯ สกฺกานุภาเวน ตาวเทว มนุสฺสา ปฏิกฺกมิํสุฯ อถ นํ มาณโว ‘‘อหํ, มหาราช, ผีตานิ อากิณฺณมนุสฺสานิ สมฺปนฺนพลวาหนานิ ตีณิ นครานิ ปสฺสามิ, อหํ เต อตฺตโน อานุภาเวน เตสุ รชฺชํ คเหตฺวา ทสฺสามิ, ปปญฺจํ อกตฺวา สีฆํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ โส ตณฺหาวสิโก ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สกฺกานุภาเวน ‘‘โก วา ตฺวํ, กุโต วา อาคโต, กิํ วา เต ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ น ปุจฺฉิฯ โสปิ เอตฺตกํ วตฺวา ตาวติํสภวนเมว อคมาสิฯ

ราชา อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอโก มาณโว ‘อมฺหากํ ตีณิ รชฺชานิ คเหตฺวา ทสฺสามี’ติ อาห, ตํ ปกฺโกสถ, นคเร เภริํ จราเปตฺวา พลกายํ สนฺนิปาตาเปถ, ปปญฺจํ อกตฺวา ตีณิ รชฺชานิ คณฺหิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘กิํ ปน เต, มหาราช, ตสฺส มาณวสฺส สกฺกาโร วา กโต, นิวาสฏฺฐานํ วา ปุจฺฉิต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เนว สกฺการํ อกาสิํ, น นิวาสฏฺฐานํ ปุจฺฉิํ, คจฺฉถ นํ อุปธาเรถา’’ติ อาหฯ อุปธาเรนฺตา นํ อทิสฺวา ‘‘มหาราช, สกลนคเร มาณวํ น ปสฺสามา’’ติ อาโรเจสุํฯ ตํ สุตฺวา ราชา โทมนสฺสชาโต ‘‘ตีสุ นคเรสุ รชฺชํ นฏฺฐํ, มหนฺเตนมฺหิ ยเสน ปริหีโน, ‘เนว เม ปริพฺพยํ อทาสิ, น จ ปุจฺฉิ นิวาสฏฺฐาน’นฺติ มยฺหํ กุชฺฌิตฺวา มาณโว อนาคโต ภวิสฺสตี’’ติ ปุนปฺปุนํ จินฺเตสิฯ อถสฺส ตณฺหาวสิกสฺส สรีเร ฑาโห อุปฺปชฺชิ, สรีเร ปริฑยฺหนฺเต อุทรํ โขเภตฺวา โลหิตปกฺขนฺทิกา อุทปาทิฯ เอกํ ภาชนํ ปวิสติ, เอกํ นิกฺขมติ, เวชฺชา ติกิจฺฉิตุํ น สกฺโกนฺติ, ราชา กิลมติฯ อถสฺส พฺยาธิตภาโว สกลนคเร ปากโฏ อโหสิฯ

ตทา โพธิสตฺโต ตกฺกสิลโต สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสินคเร มาตาปิตูนํ สนฺติกํ อาคโต ตํ รญฺโญ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘อหํ ติกิจฺฉิสฺสามี’’ติ ราชทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘เอโก กิร ตรุณมาณโว ตุมฺเห ติกิจฺฉิตุํ อาคโต’’ติ อาโรจาเปสิฯ ราชา ‘‘มหนฺตมหนฺตา ทิสาปาโมกฺขเวชฺชาปิ มํ ติกิจฺฉิตุํ น สกฺโกนฺติ, กิํ ตรุณมาณโว สกฺขิสฺสติ, ปริพฺพยํ ทตฺวา วิสฺสชฺเชถ น’’นฺติ อาหฯ ตํ สุตฺวา มาณโว ‘‘มยฺหํ เวชฺชกมฺเมน เวตนํ นตฺถิ, อหํ ติกิจฺฉามิ, เกวลํ เภสชฺชมูลมตฺตํ เทตู’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘สาธู’’ติ ปกฺโกสาเปสิฯ มาณโว ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘มา ภายิ, มหาราช, อหํ เต ติกิจฺฉามิ, อปิจ โข ปน เม โรคสฺส สมุฏฺฐานํ อาจิกฺขาหี’’ติ อาหฯ ราชา หรายมาโน ‘‘กิํ เต สมุฏฺฐาเนน, เภสชฺชํ เอว กโรหี’’ติ อาหฯ มหาราช, เวชฺชา นาม ‘‘อยํ พฺยาธิ อิมํ นิสฺสาย สมุฏฺฐิโต’’ติ ญตฺวา อนุจฺฉวิกํ เภสชฺชํ กโรนฺตีติฯ ราชา ‘‘สาธุ ตาตา’’ติ สมุฏฺฐานํ กเถนฺโต ‘‘เอเกน มาณเวน อาคนฺตฺวา ตีสุ นคเรสุ รชฺชํ คเหตฺวา ทสฺสามี’’ติอาทิํ กตฺวา สพฺพํ กเถตฺวา ‘‘อิติ เม ตาต, ตณฺหํ นิสฺสาย พฺยาธิ อุปฺปนฺโน, สเจ ติกิจฺฉิตุํ สกฺโกสิ, ติกิจฺฉาหี’’ติ อาหฯ กิํ ปน มหาราช, โสจนาย ตานิ นครานิ สกฺกา ลทฺธุนฺติ? ‘‘น สกฺกา ตาตา’’ติฯ

‘‘เอวํ สนฺเต กสฺมา โสจสิ, มหาราช, สพฺพเมว หิ สวิญฺญาณกาวิญฺญาณกวตฺถุํ อตฺตโน กายํ อาทิํ กตฺวา ปหาย คมนียํ , จตูสุ นคเรสุ รชฺชํ คเหตฺวาปิ ตฺวํ เอกปฺปหาเรเนว น จตสฺโส ภตฺตปาติโย ภุญฺชิสฺสสิ, น จตูสุ สยเนสุ สยิสฺสสิ, น จตฺตาริ วตฺถยุคานิ อจฺฉาเทสฺสสิ, ตณฺหาวสิเกน นาม ภวิตุํ น วฏฺฏติ, อยญฺหิ ตณฺหา นาม วฑฺฒมานา จตูหิ อปาเยหิ มุจฺจิตุํ น เทตีติฯ

อิติ นํ มหาสตฺโต โอวทิตฺวา อถสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[37]

‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;

อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติฯ

[38]

‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;

ตโต นํ อปรํ กาเม, ฆมฺเม ตณฺหํว วินฺทติฯ

[39]

‘‘ควํว สิงฺคิโน สิงฺคํ, วฑฺฒมานสฺส วฑฺฒติ;

เอวํ มนฺทสฺส โปสสฺส, พาลสฺส อวิชานโต;

ภิยฺโย ตณฺหา ปิปาสา จ, วฑฺฒมานสฺส วฑฺฒติฯ

[40]

‘‘ปถพฺยา สาลิยวกํ, ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;

ทตฺวา จ นาลเมกสฺส, อิติ วิทฺวา สมํ จเรฯ

[41]

‘‘ราชา ปสยฺห ปถวิํ วิชิตฺวา, สสาครนฺตํ มหิมาวสนฺโต;

โอรํ สมุทฺทสฺส อติตฺตรูโป, ปารํ สมุทฺทสฺสปิ ปตฺถเยถฯ

[42]

‘‘ยาว อนุสฺสรํ กาเม, มนสา ติตฺติ นาชฺฌคา;

ตโต นิวตฺตา ปฏิกฺกมฺม ทิสฺวา, เต เว สุติตฺตา เย ปญฺญาย ติตฺตาฯ

[43]

‘‘ปญฺญาย ติตฺตินํ เสฏฺฐํ, น โส กาเมหิ ตปฺปติ;

ปญฺญาย ติตฺตํ ปุริสํ, ตณฺหา น กุรุเต วสํฯ

[44]

‘‘อปจิเนเถว กามานํ, อปฺปิจฺฉสฺส อโลลุโป;

สมุทฺทมตฺโต ปุริโส, น โส กาเมหิ ตปฺปติฯ

[45]

‘‘รถกาโรว จมฺมสฺส, ปริกนฺตํ อุปาหนํ;

ยํ ยํ จชติ กามานํ, ตํ ตํ สมฺปชฺชเต สุขํ;

สพฺพญฺเจ สุขมิจฺเฉยฺย, สพฺเพ กาเม ปริจฺจเช’’ติฯ

ตตฺถ กามนฺติ วตฺถุกามมฺปิ กิเลสกามมฺปิฯ กามยมานสฺสาติ ปตฺถยมานสฺสฯ ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌตีติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตํ กามิตวตฺถุ สมิชฺฌติ เจ, นิปฺผชฺชติ เจติ อตฺโถฯ ตโต นํ อปรํ กาเมติ เอตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํฯ อปรนฺติ ปรภาคทีปนํฯ กาเมติ อุปโยคพหุวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ กามํ กามยมานสฺส ตํ กามิตวตฺถุ สมิชฺฌติ, ตสฺมิํ สมิทฺเธ ตโต ปรํ โส ปุคฺคโล กามยมาโน ยถา นาม ฆมฺเม คิมฺหกาเล วาตาตเปน กิลนฺโต ตณฺหํ วินฺทติ, ปานียปิปาสํ ปฏิลภติ, เอวํ ภิยฺโย กามตณฺหาสงฺขาเต กาเม วินฺทติ ปฏิลภติ, รูปตณฺหาทิกา ตณฺหา จสฺส วฑฺฒติเยวาติฯ ควํวาติ โครูปสฺส วิยฯ สิงฺคิโนติ มตฺถกํ ปทาเลตฺวา อุฏฺฐิตสิงฺคสฺสฯ มนฺทสฺสาติ มนฺทปญฺญสฺสฯ พาลสฺสาติ พาลธมฺเม ยุตฺตสฺสฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา วจฺฉกสฺส วฑฺฒนฺตสฺส สรีเรเนว สทฺธิํ สิงฺคํ วฑฺฒติ, เอวํ อนฺธพาลสฺสปิ อปฺปตฺตกามตณฺหา จ ปตฺตกามปิปาสา จ อปราปรํ วฑฺฒตีติฯ

สาลิยวกนฺติ สาลิเขตฺตยวเขตฺตํฯ เอเตน สาลิยวาทิกํ สพฺพํ ธญฺญํ ทสฺเสติ, ทุติยปเทน สพฺพํ ทฺวิปทจตุปฺปทํ ทสฺเสติฯ ปฐมปเทน วา สพฺพํ อวิญฺญาณกํ, อิตเรน สวิญฺญาณกํฯ ทตฺวา จาติ ทตฺวาปิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ติฏฺฐนฺตุ ตีณิ รชฺชานิ, สเจ โส มาณโว อญฺญํ วา สกลมฺปิ ปถวิํ สวิญฺญาณกาวิญฺญาณกรตนปูรํ กสฺสจิ ทตฺวา คจฺเฉยฺย, อิทมฺปิ เอตฺตกํ วตฺถุ เอกสฺเสว อปริยนฺตํ, เอวํ ทุปฺปูรา เอสา ตณฺหา นามฯ อิติ วิทฺวา สมํ จเรติ เอวํ ชานนฺโต ปุริโส ตณฺหาวสิโก อหุตฺวา กายสมาจาราทีนิ ปูเรนฺโต จเรยฺยฯ

โอรนฺติ โอริมโกฏฺฐาสํ ปตฺวา เตน อติตฺตรูโป ปุน สมุทฺทปารมฺปิ ปตฺถเยถฯ เอวํ ตณฺหาวสิกสตฺตา นาม ทุปฺปูราติ ทสฺเสติฯ ยาวาติ อนิยามิตปริจฺเฉโทฯ อนุสฺสรนฺติ อนุสฺสรนฺโตฯ นาชฺฌคาติ น วินฺทติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, ปุริโส อปริยนฺเตปิ กาเม มนสา อนุสฺสรนฺโต ติตฺติํ น วินฺทติ, ปตฺตุกาโมว โหติ, เอวํ กาเมสุ สตฺตานํ ตณฺหา วฑฺฒเตวฯ ตโต นิวตฺตาติ ตโต ปน วตฺถุกามกิเลสกามโต จิตฺเตน นิวตฺติตฺวา กาเยน ปฏิกฺกมฺม ญาเณน อาทีนวํ ทิสฺวา เย ปญฺญาย ติตฺตา ปริปุณฺณา, เต ติตฺตา นามฯ

ปญฺญาย ติตฺตินํ เสฏฺฐนฺติ ปญฺญาย ติตฺตีนํ อยํ ปริปุณฺณเสฏฺโฐ, อยเมว วา ปาโฐฯ น โส กาเมหิ ตปฺปตีติ ‘‘น หี’’ติปิ ปาโฐฯ ยสฺมา ปญฺญาย ติตฺโต ปุริโส กาเมหิ น ปริฑยฺหตีติ อตฺโถฯ น กุรุเต วสนฺติ ตาทิสญฺหิ ปุริสํ ตณฺหา วเส วตฺเตตุํ น สกฺโกติ, สฺเวว ปน ตณฺหาย อาทีนวํ ทิสฺวา สรภงฺคมาณโว วิย จ อฑฺฒมาสกราชา วิย จ ตณฺหาวเส น ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ อปจิเนเถวาติ วิทฺธํเสเถวฯ สมุทฺทมตฺโตติ มหติยา ปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา สมุทฺทปฺปมาโณฯ โส มหนฺเตน อคฺคินาปิ สมุทฺโท วิย กิเลสกาเมหิ น ตปฺปติ น ฑยฺหติฯ

รถกาโรติ จมฺมกาโรฯ ปริกนฺตนฺติ ปริกนฺตนฺโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา จมฺมกาโร อุปาหนํ ปริกนฺตนฺโต ยํ ยํ จมฺมสฺส อคยฺหูปคฏฺฐานํ โหติ, ตํ ตํ จชิตฺวา อุปาหนํ กตฺวา อุปาหนมูลํ ลภิตฺวา สุขิโต โหติ, เอวเมว ปณฺฑิโต จมฺมการสตฺถสทิสาย ปญฺญาย กนฺตนฺโต ยํ ยํ โอธิํ กามานํ จชติ, เตน เตนสฺส กาโมธินา รหิตํ ตํ ตํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมญฺจ สุขํ สมฺปชฺชติ วิคตทรถํ, สเจ ปน สพฺพมฺปิ กายกมฺมาทิสุขํ วิคตปริฬาหเมว อิจฺเฉยฺย, กสิณํ ภาเวตฺวา ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา สพฺเพ กาเม ปริจฺจเชติฯ

โพธิสตฺตสฺส ปน อิมํ คาถํ กเถนฺตสฺส รญฺโญ เสตจฺฉตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา โอทาตกสิณชฺฌานํ อุทปาทิ, ราชาปิ อโรโค อโหสิฯ

โส ตุฏฺโฐ สยนา วุฏฺฐหิตฺวา ‘‘เอตฺตกา เวชฺชา มํ ติกิจฺฉิตุํ นาสกฺขิํสุ, ปณฺฑิตมาณโว ปน อตฺตโน ญาโณสเธน มํ นิโรคํ อกาสี’’ติ เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ทสมํ คาถมาห –

[46]

‘‘อฏฺฐ เต ภาสิตา คาถา, สพฺพา โหนฺติ สหสฺสิยา;

ปฏิคณฺห มหาพฺรหฺเม, สาเธตํ ตว ภาสิต’’นฺติฯ

ตตฺถ อฏฺฐาติ ทุติยคาถํ อาทิํ กตฺวา กามาทีนวสํยุตฺตา อฏฺฐฯ สหสฺสิยาติ สหสฺสารหาฯ ปฏิคณฺหาติ อฏฺฐ สหสฺสานิ คณฺหฯ สาเธตํ ตว ภาสิตนฺติ สาธุ เอตํ ตว วจนํฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต เอกาทสมํ คาถมาห –

[47]

‘‘น เม อตฺโถ สหสฺเสหิ, สเตหิ นหุเตหิ วา;

ปจฺฉิมํ ภาสโต คาถํ, กาเม เม น รโต มโน’’ติฯ

ตตฺถ ปจฺฉิมนฺติ ‘‘รถกาโรว จมฺมสฺสา’’ติ คาถํฯ กาเม เม น รโต มโนติ อิมํ คาถํ ภาสมานสฺเสว มม วตฺถุกาเมปิ กิเลสกาเมปิ มโน นาภิรมามิฯ อหญฺหิ อิมํ คาถํ ภาสมาโน อตฺตโนว ธมฺมเทสนาย ฌานํ นิพฺพตฺเตสิํ, มหาราชาติฯ

ราชา ภิยฺโยโสมตฺตาย ตุสฺสิตฺวา มหาสตฺตํ วณฺเณนฺโต โอสานคาถมาห –

[48]

‘‘ภทฺรโก วตายํ มาณวโก, สพฺพโลกวิทู มุนิ;

โย อิมํ ตณฺหํ ทุกฺขชนนิํ, ปริชานาติ ปณฺฑิโต’’ติฯ

ตตฺถ ทุกฺขชนนินฺติ สกลวฏฺฏทุกฺขชนนิํฯ ปริชานาตีติ ปริชานิ ปริจฺฉินฺทิ, ลุญฺจิตฺวา นีหรีติ โพธิสตฺตํ วณฺเณนฺโต เอวมาหฯ

โพธิสตฺโตปิ ‘‘มหาราช, อปฺปมตฺโต หุตฺวา ธมฺมํ จรา’’ติ ราชานํ โอวทิตฺวา อากาเสน หิมวนฺตํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา อปริหีนชฺฌาโน หุตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพปาหํ เอตํ พฺราหฺมณํ นิสฺโสกมกาสิ’’นฺติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา เอส พฺราหฺมโณ อโหสิ, ปณฺฑิตมาณโว ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กามชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[468] 5. ชนสนฺธชาตกวณฺณนา

ทส ขลูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรญฺโญ โอวาทตฺถาย กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ กาเล ราชา อิสฺสริยมทมตฺโต กิเลสสุขนิสฺสิโต วินิจฺฉยมฺปิ น ปฏฺฐเปสิ, พุทฺธุปฏฺฐานมฺปิ ปมชฺชิฯ โส เอกทิวเส ทสพลํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘สตฺถารํ วนฺทิสฺสามี’’ติ ภุตฺตปาตราโส รถวรมารุยฺห วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘กิํ มหาราช จิรํ น ปญฺญายสี’’ติ วตฺวา ‘‘พหุกิจฺจตาย โน ภนฺเต พุทฺธุปฏฺฐานสฺส โอกาโส น ชาโต’’ติ วุตฺเต ‘‘มหาราช, มาทิเส นาม โอวาททายเก สพฺพญฺญุพุทฺเธ ธุรวิหาเร วิหรนฺเต อยุตฺตํ ตว ปมชฺชิตุํ, รญฺญา นาม ราชกิจฺเจสุ อปฺปมตฺเตน ภวิตพฺพํ, รฏฺฐวาสีนํ มาตาปิตุสเมน อคติคมนํ ปหาย ทส ราชธมฺเม อโกเปนฺเตน รชฺชํ กาเรตุํ วฏฺฏติ, รญฺโญ หิ ธมฺมิกภาเว สติ ปริสาปิสฺส ธมฺมิกา โหนฺติ, อนจฺฉริยํ โข ปเนตํ, ยํ มยิ อนุสาสนฺเต ตฺวํ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรยฺยาสิ, โปราณกปณฺฑิตา อนุสาสกอาจริเย อวิชฺชมาเนปิ อตฺตโน มติยาว ติวิธสุจริตธมฺเม ปติฏฺฐาย มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา สคฺคปถํ ปูรยมานา อคมํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, ‘‘ชนสนฺธกุมาโร’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ อถสฺส วยปฺปตฺตสฺส ตกฺกสิลโต สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคตกาเล ราชา สพฺพานิ พนฺธนาคารานิ โสธาเปตฺวา อุปรชฺชํ อทาสิฯ

โส อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย จตูสุ นครทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ ราชทฺวาเร จาติ ฉ ทานสาลาโย การาเปตฺวา ทิวเส ทิวเส ฉ สตสหสฺสานิ ปริจฺจชิตฺวา สกลชมฺพุทีปํ สงฺโขเภตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตนฺโต พนฺธนาคารานิ นิจฺจํ วิวฏานิ การาเปตฺวา ธมฺมภณฺฑิกํ โสธาเปตฺวา จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ โลกํ สงฺคณฺหนฺโต ปญฺจ สีลานิ รกฺขนฺโต อุโปสถวาสํ วสนฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ อนฺตรนฺตรา จ รฏฺฐวาสิโน สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘ทานํ เทถ, สีลํ สมาทิยถ, ภาวนํ ภาเวถ, ธมฺเมน กมฺมนฺเต จ โวหาเร จ ปโยเชถ, ทหรกาเลเยว สิปฺปานิ อุคฺคณฺหถ, ธนํ อุปฺปาเทถ, คามกูฏกมฺมํ วา ปิสุณวาจากมฺมํ วา มา กริตฺถ, จณฺฑา ผรุสา มา อหุวตฺถ, มาตุปฏฺฐานํ ปิตุปฏฺฐานํ ปูเรถ, กุเล เชฏฺฐาปจายิโน ภวถา’’ติ ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชเน สุจริตธมฺเม ปติฏฺฐาเปสิฯ โส เอกทิวสํ ปนฺนรสีอุโปสเถ สมาทินฺนุโปสโถ ‘‘มหาชนสฺส ภิยฺโย หิตสุขตฺถาย อปฺปมาทวิหารตฺถาย ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นคเร เภริํ จราเปตฺวา อตฺตโน โอโรเธ อาทิํ กตฺวา สพฺพนครชนํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ราชงฺคเณ อลงฺกริตฺวา อลงฺกตรตนมณฺฑปมชฺเฌ สุปญฺญตฺตวรปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา ‘‘อมฺโภ, นครวาสิโน ตุมฺหากํ ตปนีเย จ อตปนีเย จ ธมฺเม เทเสสฺสามิ, อปฺปมตฺตา หุตฺวา โอหิตโสตา สกฺกจฺจํ สุณาถา’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ

สตฺถา สจฺจปริภาวิตํ มุขรตนํ วิวริตฺวา ตํ ธมฺมเทสนํ มธุเรน สเรน โกสลรญฺโญ อาวิ กโรนฺโต –

[49]

‘‘ทส ขลุ อิมานิ ฐานานิ, ยานิ ปุพฺเพ อกริตฺวา;

ส ปจฺฉา มนุตปฺปติ, อิจฺเจวาห ชนสนฺโธฯ

[50]

‘‘อลทฺธา วิตฺตํ ตปฺปติ, ปุพฺเพ อสมุทานิตํ;

น ปุพฺเพ ธนเมสิสฺสํ, อิติ ปจฺฉานุตปฺปติฯ

[51]

‘‘สกฺยรูปํ ปุเร สนฺตํ, มยา สิปฺปํ น สิกฺขิตํ;

กิจฺฉา วุตฺติ อสิปฺปสฺส, อิติ ปจฺฉานุตปฺปติฯ

[52]

‘‘กูฏเวที ปุเร อาสิํ, ปิสุโณ ปิฏฺฐิมํสิโก;

จณฺโฑ จ ผรุโส จาปิ, อิติ ปจฺฉานุตปฺปติฯ

[53]

‘‘ปาณาติปาตี ปุเร อาสิํ, ลุทฺโท จาปิ อนาริโย;

ภูตานํ นาปจายิสฺสํ, อิติ ปจฺฉานุตปฺปติฯ

[54]

‘‘พหูสุ วต สนฺตีสุ, อนาปาทาสุ อิตฺถิสุ;

ปรทารํ อเสวิสฺสํ, อิติ ปจฺฉานุตปฺปติฯ

[55]

‘‘พหุมฺหิ วต สนฺตมฺหิ, อนฺนปาเน อุปฏฺฐิเต;

น ปุพฺเพ อททํ ทานํ, อิติ ปจฺฉานุตปฺปติฯ

[56]

‘‘มาตรํ ปิตรํ จาปิ, ชิณฺณกํ คตโยพฺพนํ;

ปหุ สนฺโต น โปสิสฺสํ, อิติ ปจฺฉานุตปฺปติฯ

[57]

‘‘อาจริยมนุสตฺถารํ , สพฺพกามรสาหรํ;

ปิตรํ อติมญฺญิสฺสํ, อิติ ปจฺฉานุตปฺปติฯ

[58]

‘‘สมเณ พฺราหฺมเณ จาปิ, สีลวนฺเต พหุสฺสุเต;

น ปุพฺเพ ปยิรุปาสิสฺสํ, อิติ ปจฺฉานุตปฺปติฯ

[59]

‘‘สาธุ โหติ ตโป จิณฺโณ, สนฺโต จ ปยิรุปาสิโต;

น จ ปุพฺเพ ตโป จิณฺโณ, อิติ ปจฺฉานุตปฺปติฯ

[60]

‘‘โย จ เอตานิ ฐานานิ, โยนิโส ปฏิปชฺชติ;

กรํ ปุริสกิจฺจานิ, ส ปจฺฉา นานุตปฺปตี’’ติฯ – อิมา คาถา อาห;

ตตฺถ ฐานานีติ การณานิฯ ปุพฺเพติ ปฐมเมว อกริตฺวาฯ ส ปจฺฉา มนุตปฺปตีติ โส ปฐมํ กตฺตพฺพานํ อการโก ปุคฺคโล ปจฺฉา อิธโลเกปิ ปรโลเกปิ ตปฺปติ กิลมติฯ ‘‘ปจฺฉา วา อนุตปฺปตี’’ติปิ ปาโฐฯ อิจฺเจวาหาติ อิติ เอวํ อาหาติ ปทจฺเฉโท, อิติ เอวํ ราชา ชนสนฺโธ อโวจฯ อิจฺจสฺสุหาติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ อสฺสุ-กาโร นิปาตมตฺตํ อิติ อสฺสุ อาหาติ ปทจฺเฉโทฯ อิทานิ ตานิ ทส ตปนียการณานิ ปกาเสตุํ โพธิสตฺตสฺส ธมฺมกถา โหติฯ

ตตฺถ ปุพฺเพติ ปฐมเมว ตรุณกาเล ปรกฺกมํ กตฺวา อสมุทานิตํ อสมฺภตํ ธนํ มหลฺลกกาเล อลภิตฺวา ตปฺปติ โสจติ, ปเร จ สุขิเต ทิสฺวา สยํ ทุกฺขํ ชีวนฺโต ‘‘ปุพฺเพ ธนํ น ปริเยสิสฺส’’นฺติ เอวํ ปจฺฉา อนุตปฺปติ, ตสฺมา มหลฺลกกาเล สุขํ ชีวิตุกามา ทหรกาเลเยว ธมฺมิกานิ กสิกมฺมาทีนิ กตฺวา ธนํ ปริเยสถาติ ทสฺเสติฯ

ปุเร สนฺตนฺติ ปุเร ทหรกาเล อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา มยา กาตุํ สกฺยรูปํ สมานํ หตฺถิสิปฺปาทิกํ กิญฺจิ สิปฺปํ น สิกฺขิตํฯ กิจฺฉาติ มหลฺลกกาเล อสิปฺปสฺส ทุกฺขา ชีวิตวุตฺติ, เนว สกฺกา ตทา สิปฺปํ สิกฺขิตุํ, ตสฺมา มหลฺลกกาเล สุขํ ชีวิตุกามา ตรุณกาเลเยว สิปฺปํ สิกฺขถาติ ทสฺเสติฯ กุฏเวทีติ กูฏชานนโก คามกูฏโก วา โลกสฺส อนตฺถการโก วา ตุลากูฏาทิการโก วา กูฏฏฺฏการโก วาติ อตฺโถฯ อาสินฺติ เอวรูโป อหํ ปุพฺเพ อโหสิํฯ ปิสุโณติ เปสุญฺญการโณฯ ปิฏฺฐิมํสิโกติ ลญฺชํ คเหตฺวา อสามิเก สามิเก กโรนฺโต ปเรสํ ปิฏฺฐิมํสขาทโกฯ อิติ ปจฺฉาติ เอวํ มรณมญฺเจ นิปนฺโน อนุตปฺปติ , ตสฺมา สเจ นิรเย น วสิตุกามาตฺถ, มา เอวรูปํ ปาปกมฺมํ กริตฺถาติ โอวทติฯ

ลุทฺโทติ ทารุโณฯ อนาริโยติ น อริโย นีจสมาจาโรฯ นาปจายิสฺสนฺติ ขนฺติเมตฺตานุทฺทยวเสน นีจวุตฺติโก นาโหสิํฯ เสสํ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ อนาปาทาสูติ อาปาทานํ อาปาโท, ปริคฺคโหติ อตฺโถฯ นตฺถิ อาปาโท ยาสํ ตา อนาปาทา, อญฺเญหิ อกตปริคฺคหาสูติ อตฺโถฯ อุปฏฺฐิเตติ ปจฺจุปฏฺฐิเตฯ น ปุพฺเพติ อิโต ปุพฺเพ ทานํ น อททํฯ ปหุ สนฺโตติ ธนพเลนาปิ กายพเลนาปิ โปสิตุํ สมตฺโถ ปฏิพโล สมาโนฯ อาจริยนฺติ อาจาเร สิกฺขาปนโต อิธ ปิตา ‘‘อาจริโย’’ติ อธิปฺเปโตฯ อนุสตฺถารนฺติ อนุสาสกํฯ สพฺพกามรสาหรนฺติ สพฺเพ วตฺถุกามรเส อาหริตฺวา โปสิตารํฯ อติมญฺญิสฺสนฺติ ตสฺส โอวาทํ อคณฺหนฺโต อติกฺกมิตฺวา มญฺญิสฺสํฯ

น ปุพฺเพติ อิโต ปุพฺเพ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณปิ คิลานาคิลาเนปิ จีวราทีนิ ทตฺวา อปฺปฏิชคฺคเนน น ปยิรุปาสิสฺสํฯ ตโปติ สุจริตตโปฯ สนฺโตติ ตีหิ ทฺวาเรหิ อุปสนฺโต สีลวาฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ติวิธสุจริตสงฺขาโต ตโป จิณฺโณ เอวรูโป จ อุปสนฺโต ปยิรุปาสิโต นาม สาธุ สุนฺทโรฯ น ปุพฺเพติ มยา ทหรกาเล เอวรูโป ตโป น จิณฺโณ, อิติ ปจฺฉา ชราชิณฺโณ มรณภยตชฺชิโต อนุตปฺปติ โสจติฯ สเจ ตุมฺเห เอวํ น โสจิตุกามา, ตโปกมฺมํ กโรถาติ วทติฯ โย จ เอตานีติ โย ปน เอตานิ ทส การณานิ ปฐมเมว อุปาเยน ปฏิปชฺชติ สมาทาย วตฺตติ, ปุริเสหิ กตฺตพฺพานิ ธมฺมิกกิจฺจานิ กโรนฺโต โส อปฺปมาทวิหารี ปุริโส ปจฺฉา นานุตปฺปติ, โสมนสฺสปฺปตฺโตว โหตีติฯ

อิติ มหาสตฺโต อนฺวทฺธมาสํ อิมินา นิยาเมน มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสสิฯ มหาชโนปิสฺส โอวาเท ฐตฺวา ตานิ ทส ฐานานิ ปูเรตฺวา สคฺคปรายโณว อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, มหาราช, โปราณกปณฺฑิตา อนาจริยกาปิ อตฺตโน มติยาว ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชนํ สคฺคปเถ ปติฏฺฐาเปสุ’’นฺติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปริสา พุทฺธปริสา อเหสุํ, ชนสนฺธราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ชนสนฺธชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[469] 6. มหากณฺหชาตกวณฺณนา

กณฺโห กณฺโห จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โลกตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสญฺหิ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ นิสีทิตฺวา ‘‘ยาวญฺจิทํ, อาวุโส, สตฺถา พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโน อตฺตโน ผาสุวิหารํ ปหาย โลกสฺเสว อตฺถํ จรติ, ปรมาภิสมฺโพธิํ ปตฺวา สยํ ปตฺตจีวรมาทาย อฏฺฐารสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ปญฺจวคฺคิยตฺเถรานํ ธมฺมจกฺกํ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13 อาทโย; ปฏิ. ม. 2.30) ปวตฺเตตฺวา ปญฺจมิยา ปกฺขสฺส อนตฺตลกฺขณสุตฺตํ (สํ. นิ. 3.59; มหาว. 20 อาทโย) กเถตฺวา สพฺเพสํ อรหตฺตํ อทาสิฯ

อุรุเวลํ คนฺตฺวา เตภาติกชฏิลานํ อฑฺฒุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานิ ทสฺเสตฺวา ปพฺพาเชตฺวา คยาสีเส อาทิตฺตปริยายํ (สํ. นิ. 4.235; มหาว. 54) กเถตฺวา ชฏิลสหสฺสานํ อรหตฺตํ อทาสิ, มหากสฺสปสฺส ตีณิ คาวุตานิ ปจฺจุคฺคมนํ คนฺตฺวา ตีหิ โอวาเทหิ อุปสมฺปทํ อทาสิฯ เอโก ปจฺฉาภตฺตํ ปญฺจจตฺตาลีสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ปุกฺกุสาติกุลปุตฺตํ อนาคามิผเล ปติฏฺฐาเปสิ, มหากปฺปินสฺส วีสโยชนสตํ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อรหตฺตํ อทาสิ, เอโก ปจฺฉาภตฺตํ ติํสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ตาว กกฺขฬํ ผรุสํ องฺคุลิมาลํ อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปสิ, ติํสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา อาฬวกํ ยกฺขํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา กุมารสฺส โสตฺถิํ อกาสิฯ ตาวติํสภวเน เตมาสํ วสนฺโต อสีติยา เทวตาโกฏีนํ ธมฺมาภิสมยํ สมฺปาเทสิ, พฺรหฺมโลกํ คนฺตฺวา พกพฺรหฺมุโน ทิฏฺฐิํ ภินฺทิตฺวา ทสนฺนํ พฺรหฺมสหสฺสานํ อรหตฺตํ อทาสิ, อนุสํวจฺฉรํ ตีสุ มณฺฑเลสุ จาริกํ จรมาโน อุปนิสฺสยสมฺปนฺนานํ มนุสฺสานํ สรณานิ เจว สีลานิจ มคฺคผลานิ จ เทติ, นาคสุปณฺณาทีนมฺปิ นานปฺปการํ อตฺถํ จรตี’’ติ ทสพลสฺส โลกตฺถจริยคุณํ กถยิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, โสหํ อิทานิ อภิสมฺโพธิํ ปตฺวา โลกสฺส อตฺถํ จเรยฺยํ, ปุพฺเพ สราคกาเลปิ โลกสฺส อตฺถํ อจริ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล พาราณสิยํ อุสีนโก นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺเธ จตุสจฺจเทสนาย มหาชนํ กิเลสพนฺธนา โมเจตฺวา นิพฺพานนครํ ปูเรตฺวา ปรินิพฺพุเต ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน สาสนํ โอสกฺกิฯ ภิกฺขู เอกวีสติยา อเนสนาหิ ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, ภิกฺขู คิหิสํสคฺคํ กโรนฺติ, ปุตฺตธีตาทีหิ วฑฺฒนฺติฯ ภิกฺขุนิโยปิ คิหิสํสคฺคํ กโรนฺติ, ปุตฺตธีตาทีหิ วฑฺฒนฺติฯ ภิกฺขู ภิกฺขุธมฺมํ, ภิกฺขุนิโย ภิกฺขุนิธมฺมํ, อุโปสกา อุปาสกธมฺมํ, อุปาสิกา อุปาสิกธมฺมํ, พฺราหฺมณา พฺราหฺมณธมฺมํ วิสฺสชฺเชสุํฯ เยภุยฺเยน มนุสฺสา ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺติํสุ, มตมตา อปาเยสุ ปริปูเรสุํฯ

ตทา สกฺโก เทวราชา นเว นเว เทเว อปสฺสนฺโต มนุสฺสโลกํ โอโลเกตฺวา มนุสฺสานํ อปาเยสุ นิพฺพตฺติตภาวํ ญตฺวา สตฺถุ สาสนํ โอสกฺกิตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อตฺเถโก อุปาโย, มหาชนํ ตาเสตฺวา ภีตภาวํ ญตฺวา ปจฺฉา อสฺสาเสตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา โอสกฺกิตํ สาสนํ ปคฺคยฺห อปรมฺปิ วสฺสสหสฺสํ ปวตฺตนการณํ กริสฺสามี’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา มาตลิเทวปุตฺตํ โมจปฺปมาณทาฐํ จตูหิ ทาฐาหิ วินิคฺคตรสฺมิยา ภยานกํ กตฺวา คพฺภินีนํ ทสฺสเนเนว คพฺภปาตนสมตฺถํ โฆรรูปํ อาชาเนยฺยปฺปมาณํ กาฬวณฺณํ มหากณฺหสุนขํ มาเปตฺวา ปญฺจพนฺธเนน พนฺธิตฺวา รตฺตมาลํ กณฺเฐ ปิฬนฺธิตฺวา รชฺชุโกฏิกํ อาทาย สยํ ทฺเว กาสายานิ นิวาเสตฺวา ปจฺฉามุเข ปญฺจธา เกเส พนฺธิตฺวา รตฺตมาลํ ปิฬนฺธิตฺวา อาโรปิตปวาฬวณฺณชิยํ มหาธนุํ คเหตฺวา วชิรคฺคนาราจํ นเขน ปริวฏฺเฏนฺโต วนจรกเวสํ คเหตฺวา นครโต โยชนมตฺเต ฐาเน โอตริตฺวา ‘‘นสฺสติ โลโก, นสฺสติ โลโก’’ติ ติกฺขตฺตุํ สทฺทํ อนุสาเวตฺวา มนุสฺเส อุตฺตาเสตฺวา นครูปจารํ ปตฺวา ปุน สทฺทมกาสิฯ

มนุสฺสา สุนขํ ทิสฺวา อุตฺรสฺตา นครํ ปวิสิตฺวา ตํ ปวตฺติํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา สีฆํ นครทฺวารานิ ปิทหาเปสิฯ สกฺโกปิ อฏฺฐารสหตฺถํ ปาการํ อุลฺลงฺฆิตฺวา สุนเขน สทฺธิํ อนฺโตนคเร ปติฏฺฐหิฯ มนุสฺสา ภีตตสิตา ปลายิตฺวา เคหานิ ปวิสิตฺวา นิลียิํสุฯ มหากณฺโหปิ ทิฏฺฐทิฏฺเฐ มนุสฺเส อุปธาวิตฺวา สนฺตาเสนฺโต ราชนิเวสนํ อคมาสิฯ ราชงฺคเณ มนุสฺสา ภเยน ปลายิตฺวา ราชนิเวสนํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิทหิํสุฯ อุสีนกราชาปิ โอโรเธ คเหตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิฯ มหากณฺโห สุนโข ปุริมปาเท อุกฺขิปิตฺวา วาตปาเน ฐตฺวา มหาภุสฺสิตํ ภุสฺสิฯ ตสฺส สทฺโท เหฏฺฐา อวีจิํ, อุปริ ภวคฺคํ ปตฺวา สกลจกฺกวาฬํ เอกนินฺนาทํ อโหสิฯ วิธุรชาตเก (ชา. 2.22.1346 อาทโย) หิ ปุณฺณกยกฺขรญฺโญ, กุสชาตเก (ชา. 2.20.1 อาทโย) กุสรญฺโญ, ภูริทตฺตชาตเก (ชา. 2.22.784 อาทโย) สุทสฺสนนาครญฺโญ, อิมสฺมิํ มหากณฺหชาตเก อยํ สทฺโทติ อิเม จตฺตาโร สทฺทา ชมฺพุทิเป มหาสทฺทา นาม อเหสุํฯ

นครวาสิโน ภีตตสิตา หุตฺวา เอกปุริโสปิ สกฺเกน สทฺธิํ กเถตุํ นาสกฺขิ, ราชาเยว สติํ อุปฏฺฐาเปตฺวา วาตปานํ นิสฺสาย สกฺกํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อมฺโภ ลุทฺทก, กสฺมา เต สุนโข ภุสฺสตี’’ติ อาหฯ ‘‘ฉาตภาเวน, มหาราชา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ตสฺส ภตฺตํ ทาเปสฺสามี’’ติ อนฺโตชนสฺส จ อตฺตโน จ ปกฺกภตฺตํ สพฺพํ ทาเปสิฯ ตํ สพฺพํ สุนโข เอกกพฬํ วิย กตฺวา ปุน สทฺทมกาสิฯ

ปุน ราชา ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิทานิปิ เม สุนโข ฉาโตเยวา’’ติ สุตฺวา หตฺถิอสฺสาทีนํ ปกฺกภตฺตํ สพฺพํ อาหราเปตฺวา ทาเปสิฯ ตสฺมิํ เอกปฺปหาเรเนว นิฏฺฐาปิเต สกลนครสฺส ปกฺกภตฺตํ ทาเปสิฯ ตมฺปิ โส ตเถว ภุญฺชิตฺวา ปุน สทฺทมกาสิฯ ราชา ‘‘น เอส สุนโข, นิสฺสํสยํ เอส ยกฺโข ภวิสฺสติ, อาคมนการณํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ ภีตตสิโต หุตฺวา ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[61]

‘‘กณฺโห กณฺโห จ โฆโร จ, สุกฺกทาโฐ ปภาสวา;

พทฺโธ ปญฺจหิ รชฺชูหิ, กิํ รวิ สุนโข ตวา’’ติฯ

ตตฺถ กณฺโห กณฺโหติ ภยวเสน ทฬฺหีวเสน วา อาเมฑิตํฯ โฆโรติ ปสฺสนฺตานํ ภยชนโกฯ ปภาสวาติ ทาฐา นิกฺขนฺตรํสิปภาเสน ปภาสวาฯ กิํ รวีติ กิํ วิรวิฯ ตเวส เอวรูโป กกฺขโฬ สุนโข กิํ กโรติ, กิํ มิเค คณฺหาติ, อุทาหุ เต อมิตฺเต, กิํ เต อิมินา, วิสฺสชฺเชหิ นนฺติ อธิปฺปาเยเนวมาหฯ

ตํ สุตฺวา สกฺโก ทุติยํ คาถมาห –

[62]

‘‘นายํ มิคานมตฺถาย, อุสีนก ภวิสฺสติ;

มนุสฺสานํ อนโย หุตฺวา, ตทา กณฺโห ปโมกฺขตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อยญฺหิ ‘‘มิคมํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ อิธ นาคโต, ตสฺมา มิคานํ อตฺโถ น ภวิสฺสติ, มนุสฺสมํสํ ปน ขาทิตุํ อาคโต, ตสฺมา เตสํ อนโย มหาวินาสการโก หุตฺวา ยทา อเนน มนุสฺสา วินาสํ ปาปิตา ภวิสฺสนฺติ, ตทา อยํ กณฺโห ปโมกฺขติ, มม หตฺถโต มุจฺจิสฺสตีติฯ

อถ นํ ราชา ‘‘กิํ ปน เต โภ ลุทฺทก-สุนโข สพฺเพสํเยว มนุสฺสานํ มํสํ ขาทิสฺสติ, อุทาหุ ตว อมิตฺตานญฺเญวา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อมิตฺตานญฺเญว เม, มหาราชา’’ติ วุตฺเต ‘‘เก ปน อิธ เต อมิตฺตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อธมฺมาภิรตา วิสมจาริโน, มหาราชา’’ติ วุตฺเต ‘‘กเถหิ ตาว เน อมฺหาก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส กเถนฺโต เทวราชา ทส คาถา อภาสิ –

[63]

‘‘ปตฺตหตฺถา สมณกา, มุณฺฑา สงฺฆาฏิปารุตา;

นงฺคเลหิ กสิสฺสนฺติ, ตทา กณฺโห ปโมกฺขติฯ

[64]

‘‘ตปสฺสินิโย ปพฺพชิตา, มุณฺฑา สงฺฆาฏิปารุตา;

ยทา โลเก คมิสฺสนฺติ, ตทา กณฺโห ปโมกฺขติฯ

[65]

‘‘ทีโฆตฺตโรฏฺฐา ชฏิลา, ปงฺกทนฺตา รชสฺสิรา;

อิณํ โจทาย คจฺฉนฺติ, ตทา กณฺโห ปโมกฺขติฯ

[66]

‘‘อธิจฺจ เวเท สาวิตฺติํ, ยญฺญตนฺตญฺจ พฺราหฺมณา;

ภติกาย ยชิสฺสนฺติ, ตทา กณฺโห ปโมกฺขติฯ

[67]

‘‘มาตรํ ปิตรํ จาปิ, ชิณฺณกํ คตโยพฺพนํ;

ปหู สนฺโต น ภรนฺติ, ตทา กณฺโห ปโมกฺขติฯ

[68]

‘‘มาตรํ ปิตรํ จาปิ, ชิณฺณกํ คตโยพฺพนํ;

พาลา ตุมฺเหติ วกฺขนฺติ, ตทา กณฺโห ปโมกฺขติฯ

[69]

‘‘อาจริยภริยํ สขิํ, มาตุลานิํ ปิตุจฺฉกิํ;

ยทา โลเก คมิสฺสนฺติ, ตทา กณฺโห ปโมกฺขติฯ

[70]

‘‘อสิจมฺมํ คเหตฺวาน, ขคฺคํ ปคฺคยฺห พฺราหฺมณา;

ปนฺถฆาตํ กริสฺสนฺติ, ตทา กณฺโห ปโมกฺขติฯ

[71]

‘‘สุกฺกจฺฉวี เวธเวรา, ถูลพาหู อปาตุภา;

มิตฺตเภทํ กริสฺสนฺติ, ตทา กณฺโห ปโมกฺขติฯ

[72]

‘‘มายาวิโน เนกติกา, อสปฺปุริสจินฺตกา;

ยทา โลเก ภวิสฺสนฺติ, ตทา กณฺโห ปโมกฺขตี’’ติฯ

ตตฺถ สมณกาติ ‘‘มยํ สมณามฺหา’’ติ ปฏิญฺญามตฺตเกน หีฬิตโวหาเรเนวมาหฯ กสิสฺสนฺตีติ เต ตทาปิ กสนฺติเยวฯ

อยํ ปน อชานนฺโต วิย เอวมาหฯ อยญฺหิสฺส อธิปฺปาโย – เอเต เอวรูปา ทุสฺสีลา มม อมิตฺตา, ยทา มม สุนเขน เอเต มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตํ ภวิสฺสติ, ตทา เอส กณฺโห อิโต ปญฺจรชฺชุพนฺธนา ปโมกฺขตีติฯ อิมินา อุปาเยน สพฺพคาถาสุ อธิปฺปายโยชนา เวทิตพฺพาฯ

ปพฺพชิตาติ พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตาฯ คมิสฺสนฺตีติ อคารมชฺเฌ ปญฺจ กามคุเณ ปริภุญฺชนฺติโย วิจริสฺสนฺติฯ ทีโฆตฺตโรฏฺฐาติ ทาฐิกานํ วฑฺฒิตตฺตา ทีฆุตฺตโรฏฺฐาฯ ปงฺกทนฺตาติ ปงฺเกน มเลน สมนฺนาคตทนฺตาฯ อิณํ โจทายาติ ภิกฺขาจริยาย ธนํ สํหริตฺวา วฑฺฒิยา อิณํ ปโยเชตฺวา ตํ โจเทตฺวา ตโต ลทฺเธน ชีวิกํ กปฺเปนฺตา ยทา คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ

สาวิตฺตินฺติ สาวิตฺติญฺจ อธิยิตฺวาฯ ยญฺญตนฺตญฺจาติ ยญฺญวิธายกตนฺตํ, ยญฺญํ อธิยิตฺวาติ อตฺโถฯ ภติกายาติ เต เต ราชราชมหามตฺเต อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ยญฺญํ ยชิสฺสาม, ธนํ เทถา’’ติ เอวํ ภติอตฺถาย ยทา ยญฺญํ ยชิสฺสนฺติฯ ปหู สนฺโตติ ภริตุํ โปเสตุํ สมตฺถา สมานาฯ พาลา ตุมฺเหติ ตุมฺเห พาลา น กิญฺจิ ชานาถาติ ยทา วกฺขนฺติฯ คมิสฺสนฺตีติ โลกธมฺมเสวนวเสน คมิสฺสนฺติฯ ปนฺถฆาตนฺติ ปนฺเถ ฐตฺวา มนุสฺเส มาเรตฺวา เตสํ ภณฺฑคฺคหณํฯ

สุกฺกจฺฉวีติ กสาวจุณฺณาทิฆํสเนน สมุฏฺฐาปิตสุกฺกจฺฉวิวณฺณาฯ เวธเวราติ วิธวา อปติกา, ตาหิ วิธวาหิ เวรํ จรนฺตีติ เวธเวราฯ ถูลพาหูติ ปาทปริมทฺทนาทีหิ สมุฏฺฐาปิตมํสตาย มหาพาหูฯ อปาตุภาติ อปาตุภาวา, ธนุปฺปาทรหิตาติ อตฺโถฯ มิตฺตเภทนฺติ มิถุเภทํ, อยเมว วา ปาโฐฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทา เอวรูปา อิตฺถิธุตฺตา ‘‘อิมา อมฺเห น ชหิสฺสนฺตี’’ติ สหิรญฺญา วิธวา อุปคนฺตฺวา สํวาสํ กปฺเปตฺวา ตาสํ สนฺตกํ ขาทิตฺวา ตาหิ สทฺธิํ มิตฺตเภทํ กริสฺสนฺติ , วิสฺสาสํ ภินฺทิตฺวา อญฺญํ สหิรญฺญํ คมิสฺสนฺติ, ตทา เอส เต โจเร สพฺเพว ขาทิตฺวา มุจฺจิสฺสติฯ อสปฺปุริสจินฺตกาติ อสปฺปุริสจิตฺเตหิ ปรทุกฺขจินฺตนสีลาฯ ตทาติ ตทา สพฺเพปิเม ฆาเตตฺวา ขาทิตมํโส กณฺโห ปโมกฺขตีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘อิเม มยฺหํ, มหาราช, อมิตฺตา’’ติ เต เต อธมฺมการเก ปกฺขนฺทิตฺวา ขาทิตุกามตํ วิย กตฺวา ทสฺเสติฯ โส ตโต มหาชนสฺส อุตฺรสฺตกาเล สุนขํ รชฺชุยา อากฑฺฒิตฺวา ฐปิตํ วิย กตฺวา ลุทฺทกเวสํ วิชหิตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน อากาเส ชลมาโน ฐตฺวา ‘‘มหาราช, อหํ สกฺโก เทวราชา, ‘อยํ โลโก วินสฺสตี’ติ อาคโต, ปมตฺตา หิ มหาชนา, อธมฺมํ วตฺติตฺวา มตมตา สมฺปติ อปาเย ปูเรนฺติ, เทวโลโก ตุจฺโฉ วิย วิโต, อิโต ปฏฺฐาย อธมฺมิเกสุ กตฺตพฺพํ อหํ ชานิสฺสามิ, ตฺวํ อปฺปมตฺโต โหหิ, มหาราชา’’ติ จตูหิ สตารหคาถาหิ ธมฺมํ เทเสตฺวา มนุสฺสานํ ทานสีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา โอสกฺกิตสาสนํ อญฺญํ วสฺสสหสฺสํ ปวตฺตนสมตฺถํ กตฺวา มาตลิํ อาทาย สกฏฺฐานเมว คโตฯ มหาชนา ทานสีลาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ ภิกฺขเว ปุพฺเพปาหํ โลกสฺส อตฺถเมว จรามี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตลิ อานนฺโท อโหสิ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มหากณฺหชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[470] 7. โกสิยชาตกวณฺณนา

[73-93] โกสิยชาตกํ สุธาโภชนชาตเก (ชา. 2.21.192 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

โกสิยชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[471] 8. เมณฺฑกปญฺหชาตกวณฺณนา

[94-105] เมณฺฑกปญฺหชาตกํ อุมงฺคชาตเก (ชา. 2.22.590 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

เมณฺฑกปญฺหชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[472] 9. มหาปทุมชาตกวณฺณนา

นาทฏฺฐา ปรโต โทสนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จิญฺจมาณวิกํ อารพฺภ กเถสิฯ ปฐมโพธิยญฺหิ ทสพลสฺส ปุถุภูเตสุ สาวเกสุ อปริมาเณสุ เทวมนุสฺเสสุ อริยภูมิํ โอกฺกนฺเตสุ ปตฺถเฏสุ คุณสมุทเยสุ มหาลาภสกฺกาโร อุทปาทิฯ ติตฺถิยา สูริยุคฺคมเน ขชฺโชปนกสทิสา อเหสุํ หตลาภสกฺการาฯ เต อนฺตรวีถิยํ ฐตฺวา ‘‘กิํ สมโณ โคตโมว พุทฺโธ, มยมฺปิ พุทฺธา, กิํ ตสฺเสว ทินฺนํ มหปฺผลํ, อมฺหากมฺปิ ทินฺนํ มหปฺผลเมว, อมฺหากมฺปิ เทถ กโรถา’’ติ เอวํ มนุสฺเส วิญฺญาเปนฺตาปิ ลาภสกฺการํ อลภนฺตา รโห สนฺนิปติตฺวา ‘‘เกน นุ โข อุปาเยน สมณสฺส โคตมสฺส มนุสฺสานํ อนฺตเร อวณฺณํ อุปฺปาเทตฺวา ลาภสกฺการํ นาเสยฺยามา’’ติ มนฺตยิํสุฯ ตทา สาวตฺถิยํ จิญฺจมาณวิกา นาเมกา ปริพฺพาชิกา อุตฺตมรูปธรา โสภคฺคปฺปตฺตา เทวจฺฉรา วิยฯ ตสฺสา สรีรโต รสฺมิโย นิจฺฉรนฺติฯ อเถโก ขรมนฺตี เอวมาห – ‘‘จิญฺจมาณวิกํ ปฏิจฺจ สมณสฺส โคตมสฺส อวณฺณํ อุปฺปาเทตฺวา ลาภสกฺการํ นาเสสฺสามา’’ติฯ เต ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ อถ สา ติตฺถิยารามํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิ, ติตฺถิยา ตาย สทฺธิํ น กเถสุํฯ สา ‘‘โก นุ โข เม โทโส’’ติ ยาวตติยํ ‘‘วนฺทามิ อยฺยา’’ติ วตฺวา ‘‘อยฺยา, โก นุ โข เม โทโส, กิํ มยา สทฺธิํ น กเถถา’’ติ อาหฯ ‘‘ภคินิ, สมณํ โคตมํ อมฺเห วิเหเฐนฺตํ หตลาภสกฺกาเร กตฺวา วิจรนฺตํ น ชานาสี’’ติฯ ‘‘นาหํ ชานามิ อยฺยา, มยา กิํ ปเนตฺถ กตฺตพฺพนฺติฯ สเจ ตฺวํ ภคินิ, อมฺหากํ สุขมิจฺฉสิ, อตฺตานํ ปฏิจฺจ สมณสฺสฺส โคตมสฺส อวณฺณํ อุปฺปาเทตฺวา ลาภสกฺการํ นาเสหี’’ติฯ

สา ‘‘สาธุ อยฺยา, มยฺหเมเวโส ภาโร, มา จินฺตยิตฺถา’’ติ วตฺวา ปกฺกมิตฺวา อิตฺถิมายาสุ กุสลตาย ตโต ปฏฺฐาย สาวตฺถิวาสีนํ ธมฺมกถํ สุตฺวา เชตวนา นิกฺขมนสมเย อินฺทโคปกวณฺณํ ปฏํ ปารุปิตฺวา คนฺธมาลาทิหตฺถา เชตวนาภิมุขี คจฺฉนฺตี ‘‘อิมาย เวลาย กุหิํ คจฺฉสี’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ ตุมฺหากํ มม คมนฏฺฐาเนนา’’ติ วตฺวา เชตวนสมีเป ติตฺถิยาราเม วสิตฺวา ปาโตว ‘‘อคฺควนฺทนํ วนฺทิสฺสามา’’ติ นครา นิกฺขมนฺเต อุปาสกชเน เชตวเน วุตฺถา วิย หุตฺวา นครํ ปวิสติฯ ‘‘กุหิํ วุตฺถาสี’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ ตุมฺหากํ มม วุตฺถฏฺฐาเนนา’’ติ วตฺวา มาสฑฺฒมาสจฺจเยน ปุจฺฉิยมานา ‘‘เชตวเน สมเณน โคตเมน สทฺธิํ เอกคนฺธกุฏิยา วุตฺถามฺหี’’ติ อาหฯ ปุถุชฺชนานํ ‘‘สจฺจํ นุ โข เอตํ, โน’’ติ กงฺขํ อุปฺปาเทตฺวา เตมาสจตุมาสจฺจเยน ปิโลติกาหิ อุทรํ เวเฐตฺวา คพฺภินิวณฺณํ ทสฺเสตฺวา อุปริ รตฺตปฏํ ปารุปิตฺวา ‘‘สมณํ โคตมํ ปฏิจฺจ คพฺโภ เม ลทฺโธ’’ติ อนฺธพาเล คาหาเปตฺวา อฏฺฐนวมาสจฺจเยน อุทเร ทารุมณฺฑลิกํ พนฺธิตฺวา อุปริ รตฺตปฏํ ปารุปิตฺวา หตฺถปาทปิฏฺฐิโย โคหนุเกน โกฏฺฏาเปตฺวา อุสฺสเท ทสฺเสตฺวา กิลนฺตินฺทฺริยา หุตฺวา สายนฺหสมเย ตถาคเต อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺเต ธมฺมสภํ คนฺตฺวา ตถาคตสฺส ปุรโต ฐตฺวา ‘‘มหาสมณ, มหาชนสฺส ตาว ธมฺมํ เทเสสิ, มธุโร เต สทฺโท, สุผุสิตํ ทนฺตาวรณํ, อหํ ปน ตํ ปฏิจฺจ คพฺภํ ลภิตฺวา ปริปุณฺณคพฺภา ชาตา, เนว เม สูติฆรํ ชานาสิ, น สปฺปิเตลาทีนิ, สยํ อกโรนฺโต อุปฏฺฐากานมฺปิ อญฺญตรํ โกสลราชานํ วา อนาถปิณฺฑิกํ วา วิสาขํ อุปาสิกํ วา ‘‘อิมิสฺสา จิญฺจมาณวิกาย กตฺตพฺพยุตฺตํ กโรหี’ติ น วทสิ, อภิรมิตุํเยว ชานาสิ, คพฺภปริหารํ น ชานาสี’’ติ คูถปิณฺฑํ คเหตฺวา จนฺทมณฺฑลํ ทูเสตุํ วายมนฺตี วิย ปริสมชฺเฌ ตถาคตํ อกฺโกสิฯ ตถาคโต ธมฺมกถํ ฐเปตฺวา สีโห วิย อภินทนฺโต ‘‘ภคินิ, ตยา กถิตสฺส ตถภาวํ วา อตถภาวํ วา อหญฺเจว ตฺวญฺจ ชานามา’’ติ อาหฯ อาม, สมณ, ตยา จ มยา จ ญาตภาเวเนตํ ชาตนฺติฯ

ตสฺมิํ ขเณ สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ โส อาวชฺชมาโน ‘‘จิญฺจมาณวิกา ตถาคตํ อภูเตน อกฺโกสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘อิมํ วตฺถุํ โสเธสฺสามี’’ติ จตูหิ เทวปุตฺเตหิ สทฺธิํ อาคมิฯ เทวปุตฺตา มูสิกโปตกา หุตฺวา ทารุมณฺฑลิกสฺส พนฺธนรชฺชุเก เอกปฺปหาเรเนว ฉินฺทิํสุ, ปารุตปฏํ วาโต อุกฺขิปิ, ทารุมณฺฑลิกํ ปตมานํ ตสฺสา ปาทปิฏฺฐิยํ ปติ, อุโภ อคฺคปาทา ฉิชฺชิํสุฯ มนุสฺสา อุฏฺฐาย ‘‘กาฬกณฺณิ, สมฺมาสมฺพุทฺธํ อกฺโกสสี’’ติ สีเส เขฬํ ปาเตตฺวา เลฑฺฑุทณฺฑาทิหตฺถา เชตวนา นีหริํสุฯ อถสฺสา ตถาคตสฺส จกฺขุปถํ อติกฺกนฺตกาเล มหาปถวี ภิชฺชิตฺวา วิวรมทาสิ, อวีจิโต อคฺคิชาลา อุฏฺฐหิฯ สา กุลทตฺติยํ กมฺพลํ ปารุปมานา วิย คนฺตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ อญฺญติตฺถิยานํ ลาภสกฺกาโร ปริหายิ, ทสพลสฺส ภิยฺโยโสมตฺตาย วฑฺฒิฯ ปุนทิวเส ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, จิญฺจมาณวิกา เอวํ อุฬารคุณํ อคฺคทกฺขิเณยฺยํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อภูเตน อกฺโกสิตฺวา มหาวินาสํ ปตฺตา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เอสา มํ อภูเตน อกฺโกสิตฺวา มหาวินาสํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, ผุลฺลปทุมสสฺสิริกมุขตฺตา ปนสฺส ‘‘ปทุมกุมาโร’’ตฺเวว นามํ กริํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคมิฯ อถสฺส มาตา กาลมกาสิฯ ราชา อญฺญํ อคฺคมเหสิํ กตฺวา ปุตฺตสฺส อุปรชฺชํ อทาสิฯ อปรภาเค ราชา ปจฺจนฺตํ กุปิตํ วูปสเมตุํ อคฺคมเหสิํ อาห ‘‘ภทฺเท, อิเธว วส, อหํ ปจฺจนฺตํ กุปิตํ วูปสเมตุํ คจฺฉามี’’ติ วตฺวา ‘‘นาหํ อิเธว วสิสฺสามิ, อหมฺปิ คมิสฺสามี’’ติ วุตฺเต ยุทฺธภูมิยา อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ยาว มมาคมนา อนุกฺกณฺฐมานา วส, อหํ ปทุมกุมารํ ยถา ตว กตฺตพฺพกิจฺเจสุ อปฺปมตฺโต โหติ, เอวํ อาณาเปตฺวา คมิสฺสามี’’ติ วตฺวา ตถา กตฺวา คนฺตฺวา ปจฺจามิตฺเต ปลาเปตฺวา ชนปทํ สนฺตปฺเปตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา พหินคเร ขนฺธาวารํ นิวาเสสิ ฯ

โพธิสตฺโต ปิตุ อาคตภาวํ ญตฺวา นครํ อลงฺการาเปตฺวา ราชเคหํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา เอกโกว ตสฺสา สนฺติกํ อคมาสิฯ

สา ตสฺส รูปสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา อโหสิฯ โพธิสตฺโต ตํ วนฺทิตฺวา ‘‘อมฺม, กิํ อมฺหากํ กตฺตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ อถ นํ ‘‘อมฺมาติ มํ วทสี’’ติ อุฏฺฐาย หตฺเถ คเหตฺวา ‘‘สยนํ อภิรุหา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? ‘‘ยาว ราชา น อาคจฺฉติ, ตาว อุโภปิ กิเลสรติยา รมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘อมฺม, ตฺวํ มม มาตา จ สสามิกา จ, มยา สปริคฺคโห มาตุคาโม นาม กิเลสวเสน อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา น โอโลกิตปุพฺโพ, กถํ ตยา สทฺธิํ เอวรูปํ กิลิฏฺฐกมฺมํ กริสฺสามี’’ติฯ สา ทฺเว ตโย วาเร กเถตฺวา ตสฺมิํ อนิจฺฉมาเน ‘‘มม วจนํ น กโรสี’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, น กโรมี’’ติฯ ‘‘เตน หิ รญฺโญ กเถตฺวา สีสํ เต ฉินฺทาเปสฺสามี’’ติฯ มหาสตฺโต ‘‘ตว รุจิํ กโรหี’’ติ วตฺวา ตํ ลชฺชาเปตฺวา ปกฺกามิฯ

สา ภีตตสิตา จินฺเตสิ ‘‘สเจ อยํ ปฐมํ ปิตุ อาโรเจสฺสติ, ชีวิตํ เม นตฺถิ, อหเมว ปุเรตรํ กเถสฺสามี’’ติ ภตฺตํ อภุญฺชิตฺวา กิลิฏฺฐโลมวตฺถํ นิวาเสตฺวา สรีเร นขราชิโย ทสฺเสตฺวา ‘‘กุหิํ เทวีติ รญฺโญ ปุจฺฉนกาเล ‘‘คิลานา’ติ กเถยฺยาถา’’ติ ปริจาริกานํ สญฺญํ ทตฺวา คิลานาลยํ กตฺวา นิปชฺชิฯ ราชาปิ นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา นิเวสนํ อารุยฺห ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘กุหิํ เทวี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘คิลานา’’ติ สุตฺวา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา ‘‘กิํ เต เทวิ, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ

สา ตสฺส วจนํ อสุณนฺตี วิย หุตฺวา ทฺเว ตโย วาเร ปุจฺฉิตา ‘‘มหาราช, กสฺมา กเถสิ, ตุณฺหี โหหิ, สสามิกอิตฺถิโย นาม มาทิสา น โหนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘เกน ตฺวํ วิเหฐิตาสิ, สีฆํ เม กเถหิ , สีสมสฺส ฉินฺทิสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘กํสิ ตฺวํ, มหาราช, นคเร ฐเปตฺวา คโต’’ติ วตฺวา ‘‘ปทุมกุมาร’’นฺติ วุตฺเต ‘‘โส มยฺหํ วสนฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา ‘ตาต, มา เอวํ กโรหิ, อหํ ตว มาตา’ติ วุจฺจมาโนปิ ‘ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ ราชา นตฺถิ, อหํ ตํ เคเห กริตฺวา กิเลสรติยา รมิสฺสามี’ติ มํ เกเสสุ คเหตฺวา อปราปรํ ลุญฺจิตฺวา อตฺตโน วจนํ อกโรนฺติํ มํ ปาเตตฺวา โกฏฺเฏตฺวา คโต’’ติ อาหฯ

ราชา อนุปปริกฺขิตฺวาว อาสีวิโส วิย กุทฺโธ ปุริเส อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, ปทุมกุมารํ พนฺธิตฺวา อาเนถา’’ติฯ เต นครํ อวตฺถรนฺตา วิย ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา ตํ พนฺธิตฺวา ปหริตฺวา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา รตฺตกณเวรมาลํ คีวายํ ปฏิมุญฺจิตฺวา วชฺฌํ กตฺวา อานยิํสุ ฯ โส ‘‘เทวิยา อิทํ กมฺม’’นฺติ ญตฺวา ‘‘โภ ปุริสา, นาหํ รญฺโญ โทสการโก, นิปฺปราโธหมสฺมี’’ติ วิลปนฺโต อาคจฺฉติฯ สกลนครํ สํขุพฺภิตฺวา ‘‘ราชา กิร มาตุคามสฺส วจนํ คเหตฺวา มหาปทุมกุมารํ ฆาตาเปสี’’ติ สนฺนิปติตฺวา ราชกุมารสฺส ปาทมูเล นิปติตฺวา ‘‘อิทํ เต สามิ, อนนุจฺฉวิก’’นฺติ มหาสทฺเทน ปริเทวิฯ อถ นํ เนตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ ราชา ทิสฺวาว จิตฺตํ นิคฺคณฺหิตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อยํ อราชาว ราชลีฬํ กโรติ, มม ปุตฺโต หุตฺวา อคฺคมเหสิยา อปรชฺฌติ, คจฺฉถ นํ โจรปปาเต ปาเตตฺวา วินาสํ ปาเปถา’’ติ อาหฯ มหาสตฺโต ‘‘น มยฺหํ, ตาต, เอวรูโป อปราโธ อตฺถิ, มาตุคามสฺส วจนํ คเหตฺวา มา มํ นาเสหี’’ติ ปิตรํ ยาจิฯ โส ตสฺส กถํ น คณฺหิฯ

ตโต โสฬสสหสฺสา อนฺเตปุริกา ‘‘ตาต มหาปทุมกุมาร, อตฺตโน อนนุจฺฉวิกํ อิทํ ลทฺธ’’นฺติ มหาวิรวํ วิรวิํสุฯ สพฺเพ ขตฺติยมหาสาลาทโยปิ อมจฺจปริชนาปิ ‘‘เทว, กุมาโร สีลาจารคุณสมฺปนฺโน วํสานุรกฺขิโต รชฺชทายาโท, มา นํ มาตุคามสฺส วจนํ คเหตฺวา อนุปปริกฺขิตฺวาว วินาเสหิ, รญฺญา นาม นิสมฺมการินา ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา สตฺต คาถา อภาสิํสุ –

[106]

‘‘นาทฏฺฐา ปรโต โทสํ, อณุํ ถูลานิ สพฺพโส;

อิสฺสโร ปณเย ทณฺฑํ, สามํ อปฺปฏิเวกฺขิยฯ

[107]

‘‘โย จ อปฺปฏิเวกฺขิตฺวา, ทณฺฑํ กุพฺพติ ขตฺติโย;

สกณฺฏกํ โส คิลติ, ชจฺจนฺโธว สมกฺขิกํฯ

[108]

‘‘อทณฺฑิยํ ทณฺฑยติ, ทณฺฑิยญฺจ อทณฺฑิยํ;

อนฺโธว วิสมํ มคฺคํ, น ชานาติ สมาสมํฯ

[109]

‘‘โย จ เอตานิ ฐานานิ, อณุํ ถูลานิ สพฺพโส;

สุทิฏฺฐมนุสาเสยฺย, ส เว โวหริตุ มรหติฯ

[110]

‘‘เนกนฺตมุทุนา สกฺกา, เอกนฺตติขิเณน วา;

อตฺตํ มหนฺเต ฐเปตุํ, ตสฺมา อุภยมาจเรฯ

[111]

‘‘ปริภูโต มุทุ โหติ, อติติกฺโข จ เวรวา;

เอตญฺจ อุภยํ ญตฺวา, อนุมชฺฌํ สมาจเรฯ

[112]

‘‘พหุมฺปิ รตฺโต ภาเสยฺย, ทุฏฺโฐปิ พหุ ภาสติ;

น อิตฺถิการณา ราช, ปุตฺตํ ฆาเตตุมรหสี’’ติฯ

ตตฺถ นาทฏฺฐาติ น อทิสฺวาฯ ปรโตติ ปรสฺสฯ สพฺพโสติ สพฺพานิฯ อณุํถูลานีติ ขุทฺทกมหนฺตานิ วชฺชานิฯ สามํ อปฺปฏิเวกฺขิยาติ ปรสฺส วจนํ คเหตฺวา อตฺตโน ปจฺจกฺขํ อกตฺวา ปถวิสฺสโร ราชา ทณฺฑํ น ปณเย น ปฏฺฐเปยฺยฯ มหาสมฺมตราชกาลสฺมิญฺหิ สตโต อุตฺตริ ทณฺโฑ นาม นตฺถิ, ตาฬนครหณปพฺพาชนโต อุทฺธํ หตฺถปาทจฺเฉทนฆาตนํ นาม นตฺถิ, ปจฺฉา กกฺขฬราชูนํเยว กาเล เอตํ อุปฺปนฺนํ, ตํ สนฺธาย เต อมจฺจา ‘‘เอกนฺเตเนว ปรสฺส โทสํ สามํ อทิสฺวา กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ กเถนฺตา เอวมาหํสุฯ

โย จ อปฺปฏิเวกฺขิตฺวาติ มหาราช, เอวํ อปฺปฏิเวกฺขิตฺวา โทสานุจฺฉวิเก ทณฺเฑ ปเณตพฺเพ โย ราชา อคติคมเน ฐิโต ตํ โทสํ อปฺปฏิเวกฺขิตฺวา หตฺถจฺเฉทาทิทณฺฑํ กโรติ, โส อตฺตโน ทุกฺขการณํ กโรนฺโต สกณฺฏกํ โภชนํ คิลติ นาม, ชจฺจนฺโธ วิย จ สมกฺขิกํ ภุญฺชติ นามฯ

อทณฺฑิยนฺติ โย อทณฺฑิยํ อทณฺฑปเณตพฺพญฺจ ทณฺเฑตฺวา ทณฺฑิยญฺจ ทณฺฑปเณตพฺพํ อทณฺเฑตฺวา อตฺตโน รุจิเมว กโรติ, โส อนฺโธ วิย วิสมํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน, น ชานาติ สมาสมํ, ตโต ปาสาณาทีสุ ปกฺขลนฺโต อนฺโธ วิย จตูสุ อปาเยสุ มหาทุกฺขํ ปาปุณาตีติ อตฺโถฯ เอตานิ ฐานานีติ เอตานิ ทณฺฑิยาทณฺฑิยการณานิ เจว ทณฺฑิยการเณสุปิ อณุํถูลานิ จ สพฺพานิ สุทิฏฺฐํ ทิสฺวา อนุสาเสยฺย, ส เว โวหริตุํ รชฺชมนุสาสิตุํ อรหตีติ อตฺโถฯ

อตฺตํ มหนฺเต ฐเปตุนฺติ เอวรูโป อนุปฺปนฺเน โภเค อุปฺปาเทตฺวา อุปฺปนฺเน ถาวเร กตฺวา อตฺตานํ มหนฺเต อุฬาเร อิสฺสริเย ฐเปตุํ น สกฺโกตีติ อตฺโถฯ มุทูติ มุทุราชา รฏฺฐวาสีนํ ปริภูโต โหติ อวญฺญาโต, โส รชฺชํ นิจฺโจรํ กาตุํ น สกฺโกติฯ เวรวาติ อติติกฺขสฺส ปน สพฺเพปิ รฏฺฐวาสิโน เวริโน โหนฺตีติ โส เวรวา นาม โหติฯ อนุมชฺฌนฺติ อนุภูตํ มุทุติขิณภาวานํ มชฺฌํ สมาจเร, อมุทุ อติกฺโข หุตฺวา รชฺชํ กาเรยฺยาติ อตฺโถฯ น อิตฺถิการณาติ ปาปํ ลามกํ มาตุคามํ นิสฺสาย วํสานุรกฺขกํ ฉตฺตทายาทํ ปุตฺตํ ฆาเตตุํ นารหสิ, มหาราชาติฯ

เอวํ นานาการเณหิ กเถนฺตาปิ อมจฺจา อตฺตโน กถํ คาหาเปตุํ นาสกฺขิํสุฯ โพธิสตฺโตปิ ยาจนฺโต อตฺตโน กถํ คาหาเปตุํ นาสกฺขิฯ อนฺธพาโล ปน ราชา ‘‘คจฺฉถ นํ โจรปปาเต ขิปถา’’ติ อาณาเปนฺโต อฏฺฐมํ คาถมาห –

[113]

‘‘สพฺโพว โลโก เอกโต, อิตฺถี จ อยเมกิกา;

เตนาหํ ปฏิปชฺชิสฺสํ, คจฺฉถ ปกฺขิปเถว ต’’นฺติฯ

ตตฺถ เตนาหนฺติ เยน การเณน สพฺโพ โลโก เอกโต กุมารสฺเสว ปกฺโข หุตฺวา ฐิโต, อยญฺจ อิตฺถี เอกิกาว, เตน การเณน อหํ อิมิสฺสา วจนํ ปฏิปชฺชิสฺสํ, คจฺฉถ ตํ ปพฺพตํ อาโรเปตฺวา ปปาเต ขิปเถวาติฯ

เอวํ วุตฺเต โสฬสสหสฺสาสุ ราชอิตฺถีสุ เอกาปิ สกภาเวน สณฺฐาตุํ นาสกฺขิ, สกลนครวาสิโน พาหา ปคฺคยฺห กนฺทิตฺวา เกเส วิกิรยมานา วิลปิํสุฯ ราชา ‘‘อิเม อิมสฺส ปปาเต ขิปนํ ปฏิพาเหยฺยุ’’นฺติ สปริวาโร คนฺตฺวา มหาชนสฺส ปริเทวนฺตสฺเสว นํ อุทฺธํปาทํ อวํสิรํ กตฺวา คาหาเปตฺวา ปปาเต ขิปาเปสิฯ

อถสฺส เมตฺตานุภาเวน ปพฺพเต อธิวตฺถา เทวตา ‘‘มา ภายิ มหาปทุมา’’ติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา หทเย ฐเปตฺวา ทิพฺพสมฺผสฺสํ ผราเปตฺวา โอตริตฺวา ปพฺพตปาเท ปติฏฺฐิตนาคราชสฺส ผณคพฺเภ ฐเปสิฯ นาคราชา โพธิสตฺตํ นาคภวนํ เนตฺวา อตฺตโน ยสํ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา อทาสิฯ โส ตตฺถ เอกสํวจฺฉรํ วสิตฺวา ‘‘มนุสฺสปถํ คมิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘กตรํ ฐาน’’นฺติ วุตฺเต ‘‘หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาหฯ นาคราชา ‘‘สาธู’’ติ ตํ คเหตฺวา มนุสฺสปเถ ปติฏฺฐาเปตฺวา ปพฺพชิตปริกฺขาเร ทตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ โสปิ หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญํ นิพฺพตฺเตตฺวา วนมูลผลาหาโร ตตฺถ ปฏิวสติฯ

อเถโก พาราณสิวาสี วนจรโก ตํ ฐานํ ปตฺโต มหาสตฺตํ สญฺชานิตฺวา ‘‘นนุ ตฺวํ เทว, มหาปทุมกุมาโร’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, สมฺมา’’ติ วุตฺเต ตํ วนฺทิตฺวา กติปาหํ ตตฺถ วสิตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ ‘‘เทว, ปุตฺโต เต หิมวนฺตปเทเส อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปณฺณสาลายํ วสติ, อหํ ตสฺส สนฺติเก วสิตฺวา อาคโต’’ติฯ ‘‘ปจฺจกฺขโต เต ทิฏฺโฐ’’ติ? ‘‘อาม เทวา’’ติฯ ราชา มหาพลกายปริวุโต ตตฺถ คนฺตฺวา วนปริยนฺเต ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา อมจฺจคณปริวุโต ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา กญฺจนรูปสทิสํ ปณฺณสาลทฺวาเร นิสินฺนํ มหาสตฺตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อมจฺจาปิ วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา นิสีทิํสุฯ โพธิสตฺโตปิ ราชานํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ปฏิสนฺถารมกาสิฯ อถ นํ ราชา ‘‘ตาต, มยา ตฺวํ คมฺภีเร ปปาเต ขิปาปิโต, กถํ สชีวิโตสี’’ติ ปุจฺฉนฺโต นวมํ คาถมาห –

[114]

‘‘อเนกตาเล นรเก, คมฺภีเร จ สุทุตฺตเร;

ปาติโต คิริทุคฺคสฺมิํ, เกน ตฺวํ ตตฺถ นามรี’’ติฯ

ตตฺถ อเนกตาเลติ อเนกตาลปฺปมาเณฯ นามรีติ น อมริฯ

ตโตปรํ –

[115]

‘‘นาโค ชาตผโณ ตตฺถ, ถามวา คิริสานุโช;

ปจฺจคฺคหิ มํ โภเคหิ, เตนาหํ ตตฺถ นามริํฯ

[116]

‘‘เอหิ ตํ ปฏิเนสฺสามิ, ราชปุตฺต สกํ ฆรํ;

รชฺชํ กาเรหิ ภทฺทนฺเต, กิํ อรญฺเญ กริสฺสสิฯ

[117]

‘‘ยถา คิลิตฺวา พฬิสํ, อุทฺธเรยฺย สโลหิตํ;

อุทฺธริตฺวา สุขี อสฺส, เอวํ ปสฺสามิ อตฺตนํฯ

[118]

‘‘กิํ นุ ตฺวํ พฬิสํ พฺรูสิ, กิํ ตฺวํ พฺรูสิ สโลหิตํ;

กิํ นุ ตฺวํ อุพฺภตํ พฺรูสิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโตฯ

[119]

‘‘กามาหํ พฬิสํ พฺรูมิ, หตฺถิอสฺสํ สโลหิตํ;

จตฺตาหํ อุพฺภตํ พฺรูมิ, เอวํ ชานาหิ ขตฺติยา’’ติฯ –

อิมาสุ ปญฺจสุ เอกนฺตริกา ติสฺโส คาถา โพธิสตฺตสฺส, ทฺเว รญฺโญฯ

ตตฺถ ปจฺจคฺคหิ มนฺติ ปพฺพตปตนกาเล เทวตาย ปริคฺคเหตฺวา ทิพฺพสมฺผสฺเสน สมสฺสาเสตฺวา อุปนีตํ มํ ปฏิคฺคณฺหิ, คเหตฺวา จ ปน นาคภวนํ อาเนตฺวา มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา ‘‘มนุสฺสปถํ มํ เนหี’’ติ วุตฺโต มํ มนุสฺสปถํ อาเนสิฯ อหํ อิธาคนฺตฺวา ปพฺพชิโต, อิติ เตน เทวตาย จ นาคราชสฺส จ อานุภาเวน อหํ ตตฺถ นามรินฺติ สพฺพํ อาโรเจสิฯ

เอหีติ ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา ‘‘ตาต, อหํ พาลภาเวน อิตฺถิยา วจนํ คเหตฺวา เอวํ สีลาจารสมฺปนฺเน ตยิ อปรชฺฌิํ, ขมาหิ เม โทส’’นฺติ ปาเทสุ นิปติตฺวา ‘‘อุฏฺเฐหิ, มหาราช, ขมาม เต โทสํ, อิโต ปรํ ปุน มา เอวํ อนิสมฺมการี ภเวยฺยาสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตาต, ตฺวํ อตฺตโน กุลสนฺตกํ เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา รชฺชํ อนุสาสนฺโต มยฺหํ ขมสิ นามา’’ติ เอวมาหฯ

อุทฺธริตฺวาติ หทยวกฺกาทีนิ อสมฺปตฺตเมว ตํ อุทฺธริตฺวา สุขี อสฺสฯ เอวํ ปสฺสามิ อตฺตนนฺติ อตฺตานํ มหาราช, เอวํ อหมฺปิ ปุน โสตฺถิภาวปฺปตฺตํ คิลิตพฬิสํ ปุริสมิว อตฺตานํ ปสฺสามีติฯ ‘‘กิํ นุ ตฺว’’นฺติ อิทํ ราชา ตมตฺถํ วิตฺถารโต โสตุํ ปุจฺฉติฯ กามาหนฺติ ปญฺจ กามคุเณ อหํฯ หตฺถิอสฺสํ สโลหิตนฺติ เอวํ หตฺถิอสฺสรถวาหนํ สตฺตรตนาทิวิภวํ ‘‘สโลหิต’’นฺติ พฺรูมิฯ จตฺตาหนฺติ จตฺตํ อหํ, ยทา ตํ สพฺพมฺปิ จตฺตํ โหติ ปริจฺจตฺตํ, ตํ ทานาหํ ‘‘อุพฺภต’’นฺติ พฺรูมิฯ

‘‘อิติ โข, มหาราช, มยฺหํ รชฺเชน กิจฺจํ นตฺถิ, ตฺวํ ปน ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา อคติคมนํ ปหาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรหี’’ติ มหาสตฺโต ปิตุ โอวาทํ อทาสิฯ โส ราชา โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา นครํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อมจฺเจ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ กํ นิสฺสาย เอวรูเปน อาจารคุณสมฺปนฺเนน ปุตฺเตน วิโยคํ ปตฺโต’’ติ? ‘‘อคฺคมเหสิํ, เทวา’’ติฯ ราชา ตํ อุทฺธํปาทํ คาหาเปตฺวา โจรปปาเต ขิปาเปตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพเปสา มํ อกฺโกสิตฺวา มหาวินาสํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา –

[120]

‘‘จิญฺจมาณวิกา มาตา, เทวทตฺโต จ เม ปิตา;

อานนฺโท ปณฺฑิโต นาโค, สาริปุตฺโต จ เทวตา;

ราชปุตฺโต อหํ อาสิํ, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติฯ –

โอสานคาถาย ชาตกํ สโมธาเนสิฯ

มหาปทุมชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[473] 10. มิตฺตามิตฺตชาตกวณฺณนา

กานิ กมฺมานีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรญฺโญ อตฺถจรกํ อมจฺจํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร รญฺโญ พหูปกาโร อโหสิฯ อถสฺส ราชา อติเรกสมฺมานํ กาเรสิฯ อวเสสา นํ อสหมานา ‘‘เทว, อสุโก นาม อมจฺโจ ตุมฺหากํ อนตฺถการโก’’ติ ปริภินฺทิํสุฯ ราชา ตํ ปริคฺคณฺหนฺโต กิญฺจิ โทสํ อทิสฺวา ‘‘อหํ อิมสฺส กิญฺจิ โทสํ น ปสฺสามิ, กถํ นุ โข สกฺกา มยา อิมสฺส มิตฺตภาวํ วา อมิตฺตภาวํ วา ชานิตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘อิมํ ปญฺหํ ฐเปตฺวา ตถาคตํ อญฺโญ ชานิตุํ น สกฺขิสฺสติ, คนฺตฺวา ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ ภุตฺตปาตราโส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, กถํ นุ โข สกฺกา ปุริเสน อตฺตโน มิตฺตภาวํ วา อมิตฺตภาวํ วา ชานิตุ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ

อถ นํ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ มหาราช, ปณฺฑิตา อิมํ ปญฺหํ จินฺเตตฺวา ปณฺฑิเต ปุจฺฉิตฺวา เตหิ กถิตวเสน ญตฺวา อมิตฺเต วชฺเชตฺวา มิตฺเต เสวิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อมจฺโจ อโหสิฯ ตทา พาราณสิรญฺโญ เอกํ อตฺถจรกํ อมจฺจํ เสสา ปริภินฺทิํสุฯ ราชา ตสฺส โทสํ อปสฺสนฺโต ‘‘กถํ นุ โข สกฺกา มิตฺตํ วา อมิตฺตํ วา ญาตุ’’นฺติ มหาสตฺตํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[121]

‘‘กานิ กมฺมานิ กุพฺพานํ, กถํ วิญฺญู ปรกฺกเม;

อมิตฺตํ ชาเนยฺย เมธาวี, ทิสฺวา สุตฺวา จ ปณฺฑิโต’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – กานิ กมฺมานิ กโรนฺตํ เมธาวี ปณฺฑิโต ปุริโส จกฺขุนา ทิสฺวา วา โสเตน สุตฺวา วา ‘‘อยํ มยฺหํ อมิตฺโต’’ติ ชาเนยฺย, ตสฺส ชานนตฺถาย กถํ วิญฺญู ปรกฺกเมยฺยาติฯ

อถสฺส อมิตฺตลกฺขณํ กเถนฺโต อาห –

[122]

‘‘น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวา, น จ นํ ปฏินนฺทติ;

จกฺขูนิ จสฺส น ททาติ, ปฏิโลมญฺจ วตฺตติฯ

[123]

‘‘อมิตฺเต ตสฺส ภชติ, มิตฺเต ตสฺส น เสวติ;

วณฺณกาเม นิวาเรติ, อกฺโกสนฺเต ปสํสติฯ

[124]

‘‘คุยฺหญฺจ ตสฺส นกฺขาติ, ตสฺส คุยฺหํ น คูหติ;

กมฺมํ ตสฺส น วณฺเณติ, ปญฺญสฺส นปฺปสํสติฯ

[125]

‘‘อภเว นนฺทติ ตสฺส, ภเว ตสฺส น นนฺทติ;

อจฺเฉรํ โภชนํ ลทฺธา, ตสฺส นุปฺปชฺชเต สติ;

ตโต นํ นานุกมฺปติ, อโห โสปิ ลเภยฺยิโตฯ

[126]

‘‘อิจฺเจเต โสฬสาการา, อมิตฺตสฺมิํ ปติฏฺฐิตา;

เยหิ อมิตฺตํ ชาเนยฺย, ทิสฺวา สุตฺวา จ ปณฺฑิโต’’ติฯ

มหาสตฺโต อิมา ปญฺจ คาถา วตฺวาน ปุน –

[127]

‘‘กานิ กมฺมานิ กุพฺพานํ, กถํ วิญฺญู ปรกฺกเม;

มิตฺตํ ชาเนยฺย เมธาวี, ทิสฺวา สุตฺวา จ ปณฺฑิโต’’ติฯ –

อิมาย คาถาย มิตฺตลกฺขณํ ปุฏฺโฐ เสสคาถา อภาสิ –

[128]

‘‘ปวุตฺถํ ตสฺส สรติ, อาคตํ อภินนฺทติ;

ตโต เกลายิโต โหติ, วาจาย ปฏินนฺทติฯ

[129]

‘‘มิตฺเต ตสฺเสว ภชติ, อมิตฺเต ตสฺส น เสวติ;

อกฺโกสนฺเต นิวาเรติ, วณฺณกาเม ปสํสติฯ

[130]

‘‘คุยฺหญฺจ ตสฺส อกฺขาติ, ตสฺส คุยฺหญฺจ คูหติ;

กมฺมญฺจ ตสฺส วณฺเณติ, ปญฺญํ ตสฺส ปสํสติฯ

[131]

‘‘ภเว จ นนฺทติ ตสฺส, อภเว ตสฺส น นนฺทติ;

อจฺเฉรํ โภชนํ ลทฺธา, ตสฺส อุปฺปชฺชเต สติ;

ตโต นํ อนุกมฺปติ, อโห โสปิ ลเภยฺยิโตฯ

[132]

‘‘อิจฺเจเต โสฬสาการา, มิตฺตสฺมิํ สุปฺปติฏฺฐิตา;

เยหิ มิตฺตญฺจ ชาเนยฺย, ทิสฺวา สุตฺวา จ ปณฺฑิโต’’ติฯ

ตตฺถ น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวาติ ตํ มิตฺตํ มิตฺตปติรูปโก ทิสฺวา สิตํ น กโรติ, ปหฏฺฐาการํ น ทสฺเสติฯ น จ นํ ปฏินนฺทตีติ ตสฺส กถํ ปคฺคณฺหนฺโต น ปฏินนฺทติ น ตุสฺสติฯ จกฺขูนิ จสฺส น ททาตีติ โอโลเกนฺตํ น โอโลเกติฯ ปฏิโลมญฺจาติ ตสฺส กถํ ปฏิปฺผรติ ปฏิสตฺตุ โหติฯ วณฺณกาเมติ ตสฺส วณฺณํ ภณนฺเตฯ นกฺขาตีติ อตฺตโน คุยฺหํ ตสฺส น อาจิกฺขติฯ กมฺมํ ตสฺสาติ เตน กตกมฺมํ น วณฺณยติฯ ปญฺญสฺสาติ อสฺส ปญฺญํ นปฺปสํสติ, ญาณสมฺปทํ น ปสํสติฯ อภเวติ อวฑฺฒิยํฯ ตสฺส นุปฺปชฺชเต สตีติ ตสฺส มิตฺตปติรูปกสฺส ‘‘มม มิตฺตสฺสปิ อิโต ทสฺสามี’’ติ สติ น อุปฺปชฺชติฯ นานุกมฺปตีติ มุทุจิตฺเตน น จินฺเตติฯ ลเภยฺยิโตติ ลเภยฺย อิโตฯ อาการาติ การณานิฯ

ปวุตฺถนฺติ วิเทสคตํ ฯ เกลายิโตติ เกลายติ มมายติ ปตฺเถติ ปิเหติ อิจฺฉตีติ อตฺโถฯ วาจายาติ มธุรวจเนน ตํ สมุทาจรนฺโต ปฏินนฺทติ ตุสฺสติฯ เสสํ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพํฯ ราชา มหาสตฺตสฺส กถาย อตฺตมโน หุตฺวา ตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, มหาราช, ปุพฺเพเปส ปญฺโห สมุฏฺฐหิ, ปณฺฑิตาว นํ กถยิํสุ, อิเมหิ ทฺวตฺติํสาย อากาเรหิ มิตฺตามิตฺโต ชานิตพฺโพ’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มิตฺตามิตฺตชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

กุณาลํ ภทฺทสาลญฺจ, สมุทฺทวาณิช ปณฺฑิตํ;

ชนสนฺธํ มหากณฺหํ, โกสิยํ สิริมนฺตกํฯ

ปทุมํ มิตฺตามิตฺตญฺจ, อิจฺเจเต ทส ชาตเก;

สงฺคายิํสุ มหาเถรา, ทฺวาทสมฺหิ นิปาตเกฯ

ทฺวาทสกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. เตรสกนิปาโต

[474] 1. อมฺพชาตกวณฺณนา