เมนู

สา สามิกานํ ปาเท โธวิตฺวา เตสุ นิปนฺเนสุ ตสฺสาคมนํ โอโลเกนฺตี อุมฺมาเร นิสีทิตฺวา ‘‘อิทานิ อาคมิสฺสติ, อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ ปฐมยามมฺปิ มชฺฌิมยามมฺปิ วีตินาเมสิฯ ปจฺจูสสมเย ปน ‘‘น โส อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ ฉินฺนาสา หุตฺวา นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ โพธิสตฺโต อิทํ การณํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ทาสี ‘โส ปุริโส อาคมิสฺสตี’ติ อาสาย เอตฺตกํ กาลํ นิสินฺนา, อิทานิสฺส อนาคมนภาวํ ญตฺวา ฉินฺนาสา หุตฺวา สุขํ สุปติฯ กิเลเสสุ หิ อาสา นาม ทุกฺขํ, นิราสภาโวว สุข’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[119]

‘‘สุขํ นิราสา สุปติ, อาสา ผลวตี สุขา;

อาสํ นิราสํ กตฺวาน, สุขํ สุปติ ปิงฺคลา’’ติฯ

ตตฺถ ผลวตีติ ยสฺสา อาสาย ผลํ ลทฺธํ โหติ, สา ตสฺส ผลสฺส สุขตาย สุขา นามฯ นิราสํ กตฺวานาติ อนาสํ กตฺวา ฉินฺทิตฺวา ปชหิตฺวาติ อตฺโถฯ ปิงฺคลาติ เอสา ปิงฺคลทาสี อิทานิ สุขํ สุปตีติฯ

โส ปุนทิวเส ตโต คามา อรญฺญํ ปวิสนฺโต อรญฺเญ เอกํ ตาปสํ ฌานํ อปฺเปตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘อิธโลเก จ ปรโลเก จ ฌานสุขโต อุตฺตริตรํ สุขํ นาม นตฺถี’’ติ จินฺเตตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –

[120]

‘‘น สมาธิปโร อตฺถิ, อสฺมิํ โลเก ปรมฺหิ จ;

น ปรํ นาปิ อตฺตานํ, วิหิํสติ สมาหิโต’’ติฯ

ตตฺถ น สมาธิปโรติ สมาธิโต ปโร อญฺโญ สุขธมฺโม นาม นตฺถีติฯ

โส อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญา อุปฺปาเทตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปุโรหิโต อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สีลวีมํสชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

กุฏิทูสกวคฺโค ตติโยฯ

4. โกกิลวคฺโค

[331] 1. โกกิลชาตกวณฺณนา

โย เว กาเล อสมฺปตฺเตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ตกฺการิยชาตเก วิตฺถาริตเมวฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ โอวาทโก อโหสิ, ราชา พหุภาณี อโหสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘ตสฺส พหุภาณิตํ นิเสเธสฺสามี’’ติ เอกํ อุปมํ อุปธาเรนฺโต วิจรติฯ อเถกทิวสํ ราชา อุยฺยานํ คโต มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ, ตสฺสุปริ อมฺพรุกฺโข อตฺถิฯ ตตฺเรกสฺมิํ กากกุลาวเก กาฬโกกิลา อตฺตโน อณฺฑกํ นิกฺขิปิตฺวา อคมาสิฯ กากี ตํ โกกิลอณฺฑกํ ปฏิชคฺคิ, อปรภาเค ตโต โกกิลโปตโก นิกฺขมิฯ กากี ‘‘ปุตฺโต เม’’ติ สญฺญาย มุขตุณฺฑเกน โคจรํ อาหริตฺวา ตํ ปฏิชคฺคิฯ โส อวิรูฬฺหปกฺโข อกาเลเยว โกกิลรวํ รวิฯ กากี ‘‘อยํ อิทาเนว ตาว อญฺญํ รวํ รวติ , วฑฺฒนฺโต กิํ กริสฺสตี’’ติ ตุณฺฑเกน โกฏฺเฏตฺวา มาเรตฺวา กุลาวกา ปาเตสิฯ โส รญฺโญ ปาทมูเล ปติฯ

ราชา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘กิเมตํ สหายา’’ติ? โพธิสตฺโต ‘‘อหํ ราชานํ นิวาเรตุํ เอกํ อุปมํ ปริเยสามิ, ลทฺธา ทานิ เม สา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มหาราช, อติมุขรา อกาเล พหุภาณิโน เอวรูปํ ลภนฺติฯ อยํ มหาราช, โกกิลโปตโก กากิยา ปุฏฺโฐ อวิรูฬฺหปกฺโข อกาเลเยว โกกิลรวํ รวิฯ อถ นํ กากี ‘นายํ มม ปุตฺตโก’ติ ญตฺวา มุขตุณฺฑเกน โกฏฺเฏตฺวา มาเรตฺวา กุลาวกา ปาเตสิฯ มนุสฺสา วา โหนฺตุ ติรจฺฉานา วา, อกาเล พหุภาณิโน เอวรูปํ ทุกฺขํ ลภนฺตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[121]

‘‘โย เว กาเล อสมฺปตฺเต, อติเวลํ ปภาสติ;

เอวํ โส นิหโต เสติ, โกกิลายิว อตฺรโชฯ

[122]

‘‘น หิ สตฺถํ สุนิสิตํ, วิสํ หลาหลามิว;

เอวํ นิกฏฺเฐ ปาเตติ, วาจา ทุพฺภาสิตา ยถาฯ

[123]

‘‘ตสฺมา กาเล อกาเล วา, วาจํ รกฺเขยฺย ปณฺฑิโต;

นาติเวลํ ปภาเสยฺย, อปิ อตฺตสมมฺหิ วาฯ

[124]

‘‘โย จ กาเล มิตํ ภาเส, มติปุพฺโพ วิจกฺขโณ;

สพฺเพ อมิตฺเต อาเทติ, สุปณฺโณ อุรคามิวา’’ติฯ

ตตฺถ กาเล อสมฺปตฺเตติ อตฺตโน วจนกาเล อสมฺปตฺเตฯ อติเวลนฺติ เวลาติกฺกนฺตํ กตฺวา อติเรกปฺปมาณํ ภาสติฯ หลาหลามิวาติ หลาหลํ อิวฯ นิกฏฺเฐติ ตสฺมิํเยว ขเณ อปฺปมตฺตเก กาเลฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สุนิสิตสตฺถหลาหลวิสโตปิ ขิปฺปตรํ ทุพฺภาสิตวจนเมว ปาเตสิ, ตสฺมาฯ กาเล อกาเล วาติ วตฺตุํ ยุตฺตกาเล จ อกาเล จ วาจํ รกฺเขยฺย, อติเวลํ น ภาเสยฺย อปิ อตฺตนา สเม นินฺนานากรเณปิ ปุคฺคเลติ อตฺโถฯ

มติปุพฺโพติ มติํ ปุเรจาริกํ กตฺวา กถเนน มติปุพฺโพฯ วิจกฺขโณติ ญาเณน วิจาเรตฺวา อตฺถวินฺทนปุคฺคโล วิจกฺขโณ นามฯ อุรคามิวาติ อุรคํ อิวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา สุปณฺโณ สมุทฺทํ โขเภตฺวา มหาโภคํ อุรคํ อาเทติ คณฺหาติ, อาทิยิตฺวา จ ตงฺขณญฺเญว นํ สิมฺพลิํ อาโรเปตฺวา มํสํ ขาทติ, เอวเมว โย มติปุพฺพงฺคโม วิจกฺขโณ วตฺตุํ ยุตฺตกาเล มิตํ ภาสติ, โส สพฺเพ อมิตฺเต อาเทติ คณฺหาติ, อตฺตโน วเส วตฺเตตีติฯ

ราชา โพธิสตฺตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ตโต ปฏฺฐาย มิตภาณี อโหสิ, ยสญฺจสฺส วฑฺเฒตฺวา มหนฺตตรํ อทาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โกกิลโปตโก โกกาลิโก อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โกกิลชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[332] 2. รถลฏฺฐิชาตกวณฺณนา

อปิ หนฺตฺวา หโต พฺรูตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรญฺโญ ปุโรหิตํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร รเถน อตฺตโน โภคคามํ คจฺฉนฺโต สมฺพาเธ มคฺเค รถํ ปาเชนฺโต เอกํ สกฏสตฺถํ ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ สกฏํ อปเนถา’’ติ คจฺฉนฺโต สกเฏ อนปนียมาเน กุชฺฌิตฺวา ปโตทลฏฺฐิยา ปุริมสกเฏ สากฏิกสฺส รถธุเร ปหริฯ สา รถธุเร ปฏิหตา นิวตฺติตฺวา ตสฺเสว นลาฏํ ปหริฯ ตาวเทวสฺส นลาเฏ คณฺโฑ อุฏฺฐหิฯ โส นิวตฺติตฺวา ‘‘สากฏิเกหิ ปหโฏมฺหี’’ติ รญฺโญ อาโรเจสิฯ สากฏิเก ปกฺโกสาเปตฺวา วินิจฺฉินนฺตา ตสฺเสว โทสํ อทฺทสํสุฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, รญฺโญ กิร ปุโรหิโต ‘สากฏิเกหิ ปหโฏมฺหี’ติ อฑฺฑํ กโรนฺโต สยเมว ปรชฺชี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส เอวรูปํ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺเสว วินิจฺฉยามจฺโจ อโหสิฯ อถ รญฺโญ ปุโรหิโต รเถน อตฺตโน โภคคามํ คจฺฉนฺโตติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ อิธ ปน เตน รญฺโญ อาโรจิเต ราชา สยํ วินิจฺฉเย นิสีทิตฺวา สากฏิเก ปกฺโกสาเปตฺวา กมฺมํ อโสเธตฺวาว ‘‘ตุมฺเหหิ มม ปุโรหิตํ โกฏฺเฏตฺวา นลาเฏ คณฺโฑ อุฏฺฐาปิโต’’ติ วตฺวา ‘‘สพฺพสฺสหรณํ เตสํ กโรถา’’ติ อาหฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘ตุมฺเห, มหาราช, กมฺมํ อโสเธตฺวาว เอเตสํ สพฺพสฺสํ หราเปถ, เอกจฺเจ ปน อตฺตนาว อตฺตานํ ปหริตฺวาปิ ‘ปเรน ปหฏมฺหา’ติ วทนฺติ, ตสฺมา อวิจินิตฺวา กาตุํ น ยุตฺตํ, รชฺชํ กาเรนฺเตน นาม นิสาเมตฺวา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิฯ

[125]

‘‘อปิ หนฺตฺวา หโต พฺรูติ, เชตฺวา ชิโตติ ภาสติ;

ปุพฺพมกฺขายิโน ราช, อญฺญทตฺถุ น สทฺทเหฯ

[126]

‘‘ตสฺมา ปณฺฑิตชาติโย, สุเณยฺย อิตรสฺสปิ;

อุภินฺนํ วจนํ สุตฺวา, ยถา ธมฺโม ตถา กเรฯ

[127]

‘‘อลโส คิหี กามโภคี น สาธุ, อสญฺญโต ปพฺพชิโต น สาธุ;

ราชา น สาธุ อนิสมฺมการี, โย ปณฺฑิโต โกธโน ตํ น สาธุฯ

[128]

‘‘นิสมฺม ขตฺติโย กยิรา, นานิสมฺม ทิสมฺปติ;

นิสมฺมการิโน ราช, ยโส กิตฺติ จ วฑฺฒตี’’ติฯ

ตตฺถ อปิ หนฺตฺวาติ อปิ เอโก อตฺตนาว อตฺตานํ หนฺตฺวา ‘‘ปเรน ปหโฏมฺหี’’ติ พฺรูติ กเถติฯ เชตฺวา ชิโตติ สยํ วา ปน ปรํ ชิตฺวา ‘‘อหํ ชิโตมฺหี’’ติ ภาสติฯ อญฺญทตฺถูติ มหาราช, ปุพฺพเมว ราชกุลํ คนฺตฺวา อกฺขายนฺตสฺส ปุพฺพมกฺขายิโน อญฺญทตฺถุ น สทฺทเห, เอกํเสน วจนํ น สทฺทเหยฺยฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปฐมตรํ อาคนฺตฺวา กเถนฺตสฺส เอกํเสน วจนํ น สทฺทหาตพฺพํ, ตสฺมาฯ ยถา ธมฺโมติ ยถา วินิจฺฉยสภาโว ฐิโต, ตถา กเรยฺยฯ

อสญฺญโตติ กายาทีหิ อสญฺญโต ทุสฺสีโลฯ ตํ น สาธูติ ยํ ตสฺส ปณฺฑิตสฺส ญาณวโต ปุคฺคลสฺส อาธานคฺคาหิวเสน ทฬฺหโกปสงฺขาตํ โกธนํ, ตํ น สาธุฯ นานิสมฺมาติ น อนิสาเมตฺวาฯ ทิสมฺปตีติ ทิสานํ ปติ, มหาราชฯ ยโส กิตฺติ จาติ อิสฺสริยปริวาโร เจว กิตฺติสทฺโท จ วฑฺฒตีติฯ

ราชา โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ธมฺเมน วินิจฺฉินิ, ธมฺเมน วินิจฺฉิยมาเน พฺราหฺมณสฺเสว โทโส ชาโตติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ เอตรหิ พฺราหฺมโณว อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

รถลฏฺฐิชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[333] 3. ปกฺกโคธชาตกวณฺณนา

ตเทว เม ตฺวนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา วิตฺถาริตเมวฯ อิธ ปน เตสํ อุทฺธารํ สาเธตฺวา อาคจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺเค ลุทฺทโก ‘‘อุโภปิ ขาทถา’’ติ เอกํ ปกฺกโคธํ อทาสิฯ โส ปุริโส ภริยํ ปานียตฺถาย เปเสตฺวา สพฺพํ โคธํ ขาทิตฺวา ตสฺสา อาคตกาเล ‘‘ภทฺเท, โคธา ปลาตา’’ติ อาหฯ ‘‘สาธุ, สามิ, ปกฺกโคธาย ปลายนฺติยา กิํ สกฺกา กาตุ’’นฺติ? สา เชตวเน ปานียํ ปิวิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก นิสินฺนา สตฺถารา ‘‘กิํ อุปาสิเก, อยํ เต หิตกาโม สสิเนโห อุปการโก’’ติ ปุจฺฉิตา ‘‘ภนฺเต, อหํ เอตสฺส หิตกามา สสิเนหา, อยํ ปน มยิ นิสฺสิเนโห’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘โหตุ มา จินฺตยิ, เอวํ นาเมส กโรติฯ ยทา ปน เต คุณํ สรติ, ตทา ตุยฺหเมว สพฺพิสฺสริยํ เทตี’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีตมฺปิ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสเมวฯ อิธ ปน เตสํ นิวตฺตนฺตานํ อนฺตรามคฺเค ลุทฺทโก กิลนฺตภาวํ ทิสฺวา ‘‘ทฺเวปิ ชนา ขาทถา’’ติ เอกํ ปกฺกโคธํ อทาสิฯ ราชธีตา ตํ วลฺลิยา พนฺธิตฺวา อาทาย มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ เต เอกํ สรํ ทิสฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม อสฺสตฺถมูเล นิสีทิํสุฯ ราชปุตฺโต ‘‘คจฺฉ ภทฺเท, สรโต ปทุมินิปตฺเตน อุทกํ อาหร, มํสํ ขาทิสฺสามา’’ติ อาหฯ สา โคธํ สาขาย ลคฺเคตฺวา ปานียตฺถาย คตาฯ อิตโร สพฺพํ โคธํ ขาทิตฺวา อคฺคนงฺคุฏฺฐํ คเหตฺวา ปรมฺมุโข นิสีทิฯ โส ตาย ปานียํ คเหตฺวา อาคตาย ‘‘ภทฺเท, โคธา สาขาย โอตริตฺวา วมฺมิกํ ปาวิสิ, อหํ ธาวิตฺวา อคฺคนงฺคุฏฺฐํ อคฺคเหสิํ, คหิตฏฺฐานํ หตฺเถเยว กตฺวา ฉิชฺชิตฺวา พิลํ ปวิฏฺฐา’’ติ อาหฯ ‘‘โหตุ, เทว, ปกฺกโคธาย ปลายนฺติยา กิํ กริสฺสาม, เอหิ คจฺฉามา’’ติฯ เต ปานียํ ปิวิตฺวา พาราณสิํ อคมํสุฯ

ราชปุตฺโต รชฺชํ ปตฺวา ตํ อคฺคมเหสิฏฺฐานมตฺเต ฐเปสิ, สกฺการสมฺมาโน ปนสฺสา นตฺถิฯ โพธิสตฺโต ตสฺสา สกฺการํ กาเรตุกาโม รญฺโญ สนฺติเก ฐตฺวา ‘‘นนุ มยํ อยฺเย ตุมฺหากํ สนฺติกา กิญฺจิ น ลภาม, กิํ โน น โอโลเกถา’’ติ อาหฯ

‘‘ตาต, อหเมว รญฺโญ สนฺติกา กิญฺจิ น ลภามิ, ตุยฺหํ กิํ ทสฺสามิ, ราชาปิ มยฺหํ อิทานิ กิํ ทสฺสติ, โส อรญฺญโต อาคมนกาเล ปกฺกโคธํ เอกโกว ขาที’’ติ ฯ ‘‘อยฺเย, น เทโว เอวรูปํ กริสฺสติ, มา เอวํ อวจุตฺถา’’ติฯ อถ นํ เทวี ‘‘ตุยฺหํ ตํ, ตาต, น ปากฏํ, รญฺโญเยว มยฺหญฺจ ปากฏ’’นฺติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[129]

‘‘ตเทว เม ตฺวํ วิทิโต, วนมชฺเฌ รเถสภ;

ยสฺส เต ขคฺคพทฺธสฺส, สนฺนทฺธสฺส ติรีฏิโน;

อสฺสตฺถทุมสาขาย, ปกฺกโคธา ปลายถา’’ติฯ

ตตฺถ ตเทวาติ ตสฺมิํเยว กาเล ‘‘อยํ มยฺหํ อทายโก’’ติ เอวํ ตฺวํ วิทิโตฯ อญฺเญ ปน ตว สภาวํ น ชานนฺตีติ อตฺโถฯ ขคฺคพทฺธสฺสาติ พทฺธขคฺคสฺสฯ ติรีฏิโนติ ติรีฏวตฺถนิวตฺถสฺส มคฺคาคมนกาเลฯ ปกฺกโคธาติ องฺคารปกฺกา โคธา ปลายถาติฯ

เอวํ รญฺญา กตโทสํ ปริสมชฺเฌ ปากฏํ กตฺวา กเถสิฯ ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘อยฺเย, เทวสฺส อปฺปิยกาลโต ปภุติ อุภินฺนมฺปิ อผาสุกํ กตฺวา กสฺมา อิธ วสถา’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[130]

‘‘นเม นมนฺตสฺส ภเช ภชนฺตํ, กิจฺจานุกุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ;

นานตฺถกามสฺส กเรยฺย อตฺถํ, อสมฺภชนฺตมฺปิ น สมฺภเชยฺยฯ

[131]

‘‘จเช จชนฺตํ วนถํ น กยิรา, อเปตจิตฺเตน น สมฺภเชยฺย;

ทิโช ทุมํ ขีณผลนฺติ ญตฺวา, อญฺญํ สเมกฺเขยฺย มหา หิ โลโก’’ติฯ

ตตฺถ นเม นมนฺตสฺสาติ โย อตฺตนิ มุทุจิตฺเตน นมติ, ตสฺเสว ปฏินเมยฺยฯ กิจฺจานุกุพฺพสฺสาติ อตฺตโน อุปฺปนฺนํ กิจฺจํ อนุกุพฺพนฺตสฺเสวฯ อนตฺถกามสฺสาติ อวฑฺฒิกามสฺสฯ วนถํ น กยิราติ ตสฺมิํ จชนฺเต ตณฺหาสฺเนหํ น กเรยฺยฯ อเปตจิตฺเตนาติ อปคตจิตฺเตน วิรตฺตจิตฺเตนฯ น สมฺภเชยฺยาติ น สมาคจฺเฉยฺยฯ

อญฺญํ สเมกฺเขยฺยาติ อญฺญํ โอโลเกยฺย, ยถา ทิโช ขีณผลํ ทุมํ รุกฺขํ ญตฺวา อญฺญํ ผลภริตํ รุกฺขํ คจฺฉติ, ตถา ขีณราคํ ปุริสํ ญตฺวา อญฺญํ สสิเนหํ อุปคจฺเฉยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ

ราชา โพธิสตฺเต กเถนฺเต เอว ตสฺสา คุณํ สริตฺวา ‘‘ภทฺเท, เอตฺตกํ กาลํ ตว คุณํ น สลฺลกฺเขสิํ, ปณฺฑิตสฺสเยว กถาย สลฺลกฺเขสิํ, มม อปราธํ สหนฺติยา อิทํ สกลรชฺชํ ตุยฺหเมว ทมฺมี’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –

[132]

‘‘โส เต กริสฺสามิ ยถานุภาวํ, กตญฺญุตํ ขตฺติเย เปกฺขมาโน;

สพฺพญฺจ เต อิสฺสริยํ ททามิ, ยสฺสิจฺฉสี ตสฺส ตุวํ ททามี’’ติฯ

ตตฺถ โสติ โส อหํฯ ยถานุภาวนฺติ ยถาสตฺติ ยถาพลํฯ ยสฺสิจฺฉสีติ ยสฺส อิจฺฉสิ, ตสฺส อิทํ รชฺชํ อาทิํ กตฺวา ยํ ตฺวํ อิจฺฉสิ, ตํ ททามีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ราชา เทวิยา สพฺพิสฺสริยํ อทาสิ, ‘‘อิมินาหํ เอติสฺสา คุณํ สราปิโต’’ติ ปณฺฑิตสฺสปิ มหนฺตํ อิสฺสริยํ อทาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุโภ ชยมฺปติกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ

ตทา ชยมฺปติกา เอตรหิ ชยมฺปติกาว อเหสุํ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

ปกฺกโคธชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[334] 4. ราโชวาทชาตกวณฺณนา

ควํ เจ ตรมานานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ราโชวาทํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เตสกุณชาตเก (ชา. 2.17.1 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ อิธ ปน สตฺถา ‘‘มหาราช, โปราณกราชาโนปิ ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรนฺตา สคฺคปุรํ ปูรยมานา คมิํสู’’ติ วตฺวา รญฺญา ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สิกฺขิตสพฺพสิปฺโป อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา รมณีเย หิมวนฺตปเทเส วนมูลผลาหาโร วิหาสิฯ อถ ราชา อคุณปริเยสโก หุตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข เม โกจิ อคุณํ กเถนฺโต’’ติ ปริเยสนฺโต อนฺโตชเน จ พหิชเน จ อนฺโตนคเร จ พหินคเร จ กญฺจิ อตฺตโน อวณฺณวาทิํ อทิสฺวา ‘‘ชนปเท นุ โข กถ’’นฺติ อญฺญาตกเวเสน ชนปทํ จริฯ ตตฺราปิ อวณฺณวาทิํ อปสฺสนฺโต อตฺตโน คุณกถเมว สุตฺวา ‘‘หิมวนฺตปเทเส นุ โข กถ’’นฺติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วิจรนฺโต โพธิสตฺตสฺส อสฺสมํ ปตฺวา ตํ อภิวาเทตฺวา กตปฏิสนฺถาโร เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

ตทา โพธิสตฺโต อรญฺญโต ปริปกฺกานิ นิคฺโรธผลานิ อาหริตฺวา ปริภุญฺชิ, ตานิ โหนฺติ มธุรานิ โอชวนฺตานิ สกฺขรจุณฺณสมรสานิฯ โส ราชานมฺปิ อามนฺเตตฺวา ‘‘อิมํ มหาปุญฺญ, นิคฺโรธปกฺกผลํ ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวา’’ติ อาหฯ ราชา ตถา กตฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘กิํ นุ โข, ภนฺเต, อิมํ นิคฺโรธปกฺกํ อติ วิย มธุร’’นฺติ? ‘‘มหาปุญฺญ, นูน ราชา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรติ, เตเนตํ มธุรนฺติฯ รญฺโญ อธมฺมิกกาเล อมธุรํ นุ โข, ภนฺเต, โหตี’’ติฯ ‘‘อาม, มหาปุญฺญ, ราชูสุ อธมฺมิเกสุ เตลมธุผาณิตาทีนิปิ วนมูลผลานิปิ อมธุรานิ โหนฺติ นิโรชานิ, น เกวลํ เอตานิ, สกลมฺปิ รฏฺฐํ นิโรชํ กสฏํ โหติฯ เตสุ ปน ธมฺมิเกสุ สพฺพานิ ตานิ มธุรานิ โหนฺติ โอชวนฺตานิ, สกลมฺปิ รฏฺฐํ โอชวนฺตเมว โหตี’’ติฯ ราชา ‘‘เอวํ ภวิสฺสติ, ภนฺเต’’ติ อตฺตโน ราชภาวํ อชานาเปตฺวาว โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ‘‘ตาปสสฺส วจนํ วีมํสิสฺสามี’’ติ อธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ‘‘อิทานิ ชานิสฺสามี’’ติ กิญฺจิ กาลํ วีตินาเมตฺวา ปุน ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

โพธิสตฺโตปิสฺส ตเถว วตฺวา นิคฺโรธปกฺกํ อทาสิ, ตํ ตสฺส ติตฺตกรสํ อโหสิฯ ราชา ‘‘อมธุรํ นิรส’’นฺติ สห เขเฬน ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘ติตฺตกํ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘มหาปุญฺญ, นูน ราชา อธมฺมิโก ภวิสฺสติฯ ราชูนญฺหิ อธมฺมิกกาเล อรญฺเญ ผลาผลํ อาทิํ กตฺวา สพฺพํ อมธุรํ นิโรชํ ชาต’’นฺติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[133]

‘‘คเว เจ ตรมานานํ, ชิมฺหํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;

สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺติ, เนตฺเต ชิมฺหํ คเต สติฯ

[134]

‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺฐสมฺมโต;

โส เจ อธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;

สพฺพํ รฏฺฐํ ทุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ อธมฺมิโกฯ

[135]

‘‘ควํ เจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;

สพฺพา คาวี อุชุํ ยนฺติ, เนตฺเต อุชุํ คเต สติฯ

[136]

‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺฐสมฺมโต;

โส สเจ ธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;

สพฺพํ รฏฺฐํ สุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ ธมฺมิโก’’ติฯ

ตตฺถ ควนฺติ คุนฺนํฯ ตรมานานนฺติ นทิํ โอตรนฺตานํฯ ชิมฺหนฺติ กุฏิลํ วงฺกํฯ เนตฺเตติ นายเก คเหตฺวา คจฺฉนฺเต ควเชฏฺฐเก อุสเภ ปุงฺคเวฯ ปเคว อิตรา ปชาติ อิตเร สตฺตา ปุเรตรเมว อธมฺมํ จรนฺตีติ อตฺโถฯ ทุขํ เสตีติ น เกวลํ เสติ, จตูสุปิ อิริยาปเถสุ ทุกฺขเมว วินฺทติฯ อธมฺมิโกติ ยทิ ราชา ฉนฺทาทิอคติคมนวเสน อธมฺมิโก โหติฯ สุขํ เสตีติ สเจ ราชา อคติคมนํ ปหาย ธมฺมิโก โหติ, สพฺพํ รฏฺฐํ จตูสุ อิริยาปเถสุ สุขปฺปตฺตเมว โหตีติฯ

ราชา โพธิสตฺตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา อตฺตโน ราชภาวํ ชานาเปตฺวา ‘‘ภนฺเต, ปุพฺเพ นิคฺโรธปกฺกํ อหเมว มธุรํ กตฺวา ติตฺตกํ อกาสิํ, อิทานิ ปุน มธุรํ กริสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา นครํ คนฺตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต สพฺพํ ปฏิปากติกํ อกาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ราโชวาทชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[335] 5. ชมฺพุกชาตกวณฺณนา

พฺรหา ปวฑฺฒกาโย โสติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส สุคตาลยกรณํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา วิตฺถาริตเมว, อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโปฯ สตฺถารา ‘‘สาริปุตฺต, เทวทตฺโต ตุมฺเห ทิสฺวา กิํ อกาสี’’ติ วุตฺโต เถโร อาห ‘‘ภนฺเต, โส ตุมฺหากํ อนุกโรนฺโต มม หตฺเถ พีชนิํ ทตฺวา นิปชฺชิฯ อถ นํ โกกาลิโก อุเร ชณฺณุนา ปหริ, อิติ โส ตุมฺหากํ อนุกโรนฺโต ทุกฺขํ อนุภวี’’ติฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น โข, สาริปุตฺต, เทวทตฺโต อิทาเนว มม อนุกโรนฺโต ทุกฺขํ อนุโภติ, ปุพฺเพเปส อนุโภสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สีหโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา หิมวนฺเต คุหายํ วสนฺโต เอกทิวสํ มหิํสํ วธิตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา คุหํ อาคจฺฉติฯ เอโก สิงฺคาโล ตํ ทิสฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต อุเรน นิปชฺชิ, ‘‘กิํ ชมฺพุกา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อุปฏฺฐหิสฺสามิ ตํ, ภทฺทนฺเต’’ติ อาหฯ สีโห ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ ตํ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ เนตฺวา ทิวเส ทิวเส มํสํ อาหริตฺวา โปเสสิฯ ตสฺส สีหวิฆาเสน ถูลสรีรตํ ปตฺตสฺส เอกทิวสํ มาโน อุปฺปชฺชิฯ โส สีหํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห ‘‘อหํ, สามิ, นิจฺจกาลํ ตุมฺหากํ ปลิโพโธ, ตุมฺเห นิจฺจํ มํสํ อาหริตฺวา มํ โปเสถ, อชฺช ตุมฺเห อิเธว โหถ, อหํ เอกํ วารณํ วธิตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา ตุมฺหากมฺปิ อาหริสฺสามี’’ติฯ สีโห ‘‘มา เต , ชมฺพุก, เอตํ รุจฺจิ, น ตฺวํ วารณํ วธิตฺวา มํสขาทกโยนิยํ นิพฺพตฺโต, อหํ เต วารณํ วธิตฺวา ทสฺสามิ, วารโณ นาม มหากาโย ปวฑฺฒกาโย, มา วารณํ คณฺหิ, มม วจนํ กโรหี’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาหฯ

[137]

‘‘พฺรหา ปวฑฺฒกาโย โส, ทีฆทาโฐ จ ชมฺพุก;

น ตฺวํ ตตฺถ กุเล ชาโต, ยตฺถ คณฺหนฺติ กุญฺชร’’นฺติฯ

ตตฺถ พฺรหาติ มหนฺโตฯ ปวฑฺฒกาโยติ อุทฺธํ อุคฺคตกาโยฯ

ทีฆทาโฐติ ทีฆทนฺโต เตหิ ทนฺเตหิ ตุมฺหาทิเส ปหริตฺวา ชีวิตกฺขเย ปาเปติฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ สีหกุเล ชาตา มตฺตวารณํ คณฺหนฺติ, ตฺวํ น ตตฺถ ชาโต, สิงฺคาลกุเล ปน ชาโตสีติ อตฺโถฯ

สิงฺคาโล สีเหน วาริโตเยว คุหา นิกฺขมิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ‘‘พุกฺก พุกฺกา’’ติ สิงฺคาลิกํ นทํ นทิตฺวา ปพฺพตกูเฏ ฐิโต ปพฺพตปาทํ โอโลเกนฺโต เอกํ กาฬวารณํ ปพฺพตปาเทน อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อุลฺลงฺฆิตฺวา ‘‘ตสฺส กุมฺเภ ปติสฺสามี’’ติ ปริวตฺติตฺวา ปาทมูเล ปติฯ วารโณ ปุริมปาทํ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส มตฺถเก ปติฏฺฐาเปสิ, สีสํ ภิชฺชิตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ ชาตํ ฯ โส ตตฺเถว อนุตฺถุนนฺโต สยิ, วารโณ โกญฺจนาทํ กโรนฺโต ปกฺกามิฯ โพธิสตฺโต คนฺตฺวา ปพฺพตมตฺถเก ฐิโต ตํ วินาสปฺปตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อตฺตโน มานํ นิสฺสาย นฏฺโฐ สิงฺคาโล’’ติ ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[138]

‘‘อสีโห สีหมาเนน, โย อตฺตานํ วิกุพฺพติ;

โกตฺถูว คชมาสชฺช, เสติ ภูมฺยา อนุตฺถุนํฯ

[139]

‘‘ยสสฺสิโน อุตฺตมปุคฺคลสฺส, สญฺชาตขนฺธสฺส มหพฺพลสฺส;

อสเมกฺขิย ถามพลูปปตฺติํ, ส เสติ นาเคน หโตยํ ชมฺพุโกฯ

[140]

‘‘โย จีธ กมฺมํ กุรุเต ปมาย, ถามพฺพลํ อตฺตนิ สํวิทิตฺวา;

ชปฺเปน มนฺเตน สุภาสิเตน, ปริกฺขวา โส วิปุลํ ชินาตี’’ติฯ

ตตฺถ วิกุพฺพตีติ ปริวตฺเตติฯ โกตฺถูวาติ สิงฺคาโล วิยฯ อนุตฺถุนนฺติ อนุตฺถุนนฺโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อยํ โกตฺถุ มหนฺตํ คชํ ปตฺวา อนุตฺถุนนฺโต ภูมิยํ เสติ, เอวํ โย อญฺโญ ทุพฺพโล พลวตา วิคฺคหํ กโรติ, โสปิ เอวรูโปว โหตีติฯ

ยสสฺสิโนติ อิสฺสริยวโตฯ อุตฺตมปุคฺคลสฺสาติ กายพเลน จ ญาณพเลน จ อุตฺตมปุคฺคลสฺสฯ สญฺชาตขนฺธสฺสาติ สุสณฺฐิตมหาขนฺธสฺสฯ

มหพฺพลสฺสาติเอ มหาถามสฺสฯ ถามพลูปปตฺตินฺติ เอวรูปสฺส สีหสฺส ถามสงฺขาตํ พลญฺเจว สีหชาติสงฺขาตํ อุปปตฺติญฺจ อชานิตฺวา, กายถามญฺจ ญาณพลญฺจ สีหอุปปตฺติญฺจ อชานิตฺวาติ อตฺโถฯ ส เสตีติ อตฺตานมฺปิ สีเหน สทิสํ มญฺญมาโน, โส อยํ ชมฺพุโก นาเคน หโต มตสยนํ เสติฯ

ปมายาติ ปมินิตฺวา อุปปริกฺขิตฺวาฯ ‘‘ปมาณา’’ติปิ ปาโฐ, อตฺตโน ปมาณํ คเหตฺวา โย อตฺตโน ปมาเณน กมฺมํ กุรุเตติ อตฺโถฯ ถามพฺพลนฺติ ถามสงฺขาตํ พลํ, กายถามญฺจ ญาณพลญฺจาติปิ อตฺโถฯ ชปฺเปนาติ ชเปน, อชฺเฌเนนาติ อตฺโถฯ มนฺเตนาติ อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา กรเณนฯ สุภาสิเตนาติ สจฺจาทิคุณยุตฺเตน อนวชฺชวจเนนฯ ปริกฺขวาติ ปริกฺขาสมฺปนฺโนฯ โส วิปุลํ ชินาตีติ โย เอวรูโป โหติ, ยํ กิญฺจิ กมฺมํ กุรุมาโน อตฺตโน ถามญฺจ พลญฺจ ญตฺวา ชปฺปมนฺตวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา สุภาสิตํ ภาสนฺโต กโรติ, โส วิปุลํ มหนฺตํ อตฺถํ ชินาติ น ปริหายตีติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต อิมาหิ ตีหิ คาถาหิ อิมสฺมิํ โลเก กตฺตพฺพยุตฺตกํ กมฺมํ กเถสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล เทวทตฺโต อโหสิ, สีโห ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ชมฺพุกชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[336] 6. พฺรหาฉตฺตชาตกวณฺณนา

ติณํ ติณนฺติ ลปสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ กถิตเมวฯ

อตีเต ปน พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อมจฺโจ อโหสิฯ พาราณสิราชา มหติยา เสนาย โกสลราชานํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา สาวตฺถิํ ปตฺวา ยุทฺเธน นครํ ปวิสิตฺวา ราชานํ คณฺหิฯ

โกสลรญฺโญ ปน ปุตฺโต ฉตฺโต นาม กุมาโร อตฺถิฯ โส อญฺญาตกเวเสน นิกฺขมิตฺวา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ตโย เวเท จ อฏฺฐารส สิปฺปานิ จ อุคฺคณฺหิตฺวา ตกฺกสิลโต นิกฺขมฺม สพฺพสมยสิปฺปานิ สิกฺขนฺโต เอกํ ปจฺจนฺตคามํ ปาปุณิฯ ตํ นิสฺสาย ปญฺจสตตาปสา อรญฺเญ ปณฺณสาลาสุ วสนฺติฯ กุมาโร เต อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิเมสมฺปิ สนฺติเก กิญฺจิ สิกฺขิสฺสามี’’ติ ปพฺพชิตฺวา ยํ เต ชานนฺติ, ตํ สพฺพํ อุคฺคณฺหิฯ โส อปรภาเค คณสตฺถา ชาโตฯ

อเถกทิวสํ อิสิคณํ อามนฺเตตฺวา ‘‘มาริสา, กสฺมา มชฺฌิมเทสํ น คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มาริส, มชฺฌิมเทเส มนุสฺสา นาม ปณฺฑิตา, เต ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, อนุโมทนํ การาเปนฺติ, มงฺคลํ ภณาเปนฺติ, อสกฺโกนฺเต ครหนฺติ, มยํ เตน ภเยน น คจฺฉามา’’ติฯ ‘‘มา ตุมฺเห ภายถ, อหเมตํ สพฺพํ กริสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ คจฺฉามา’’ติ สพฺเพ อตฺตโน อตฺตโน ขาริวิวิธมาทาย อนุปุพฺเพน พาราณสิํ ปตฺตาฯ พาราณสิราชาปิ โกสลรชฺชํ อตฺตโน หตฺถคตํ กตฺวา ตตฺถ ราชยุตฺเต ฐเปตฺวา สยํ ตตฺถ วิชฺชมานํ ธนํ คเหตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา อุยฺยาเน โลหจาฏิโย ปูราเปตฺวา นิทหิตฺวา ตสฺมิํ สมเย พาราณสิยเมว วสติฯ อถ เต อิสโย ราชุยฺยาเน รตฺติํ วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ภิกฺขาย ปวิสิตฺวา ราชทฺวารํ อคมํสุฯ ราชา เตสํ อิริยาปเถสฺสุ ปสีทิตฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา มหาตเล นิสีทาเปตฺวา ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา ยาว ภตฺตกาลา ตํ ตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ ฉตฺโต รญฺโญ จิตฺตํ อาราเธนฺโต สพฺพปญฺเห วิสฺสชฺเชตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน วิจิตฺรํ อนุโมทนํ อกาสิฯ ราชา สุฏฺฐุตรํ ปสนฺโน ปฏิญฺญํ คเหตฺวา สพฺเพปิ เต อุยฺยาเน วาสาเปสิฯ

ฉตฺโต นิธิอุทฺธรณมนฺตํ ชานาติฯ โส ตตฺถ วสนฺโต ‘‘กหํ นุ โข อิมินา มม ปิตุ สนฺตกํ ธนํ นิทหิต’’นฺติ มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา โอโลเกนฺโต อุยฺยาเน นิทหิตภาวํ ญตฺวา ‘‘อิทํ ธนํ คเหตฺวา มม รชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตาปเส อามนฺเตตฺวา ‘‘มาริสา, อหํ โกสลรญฺโญ ปุตฺโต, พาราณสิรญฺญา อมฺหากํ รชฺเช คหิเต อญฺญาตกเวเสน นิกฺขมิตฺวา เอตฺตกํ กาลํ อตฺตโน ชีวิตํ อนุรกฺขิํ, อิทานิ กุลสนฺตกํ ธนํ ลทฺธํ, อหํ เอตํ อาทาย คนฺตฺวา อตฺตโน รชฺชํ คณฺหิสฺสามิ, ตุมฺเห กิํ กริสฺสถา’’ติ อาหฯ

‘‘มยมฺปิ ตยาว สทฺธิํ คมิสฺสามา’’ติ ฯ โส ‘‘สาธู’’ติ มหนฺเต มหนฺเต จมฺมปสิพฺพเก กาเรตฺวา รตฺติภาเค ภูมิํ ขณิตฺวา ธนจาฏิโย อุทฺธริตฺวา ปสิพฺพเกสุ ธนํ ปกฺขิปิตฺวา จาฏิโย ติณสฺส ปูราเปตฺวา ปญฺจ จ อิสิสตานิ อญฺเญ จ มนุสฺเส ธนํ คาหาเปตฺวา ปลายิตฺวา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา สพฺเพ ราชยุตฺเต คาหาเปตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา ปาการอฏฺฏาลกาทิปฏิสงฺขรณํ การาเปตฺวา ปุน สปตฺตรญฺญา ยุทฺเธน อคฺคเหตพฺพํ กตฺวา นครํ อชฺฌาวสติฯ พาราณสิรญฺโญปิ ‘‘ตาปสา อุยฺยานโต ธนํ คเหตฺวา ปลาตา’’ติ อาโรจยิํสุฯ โส อุยฺยานํ คนฺตฺวา จาฏิโย วิวราเปตฺวา ติณเมว ปสฺสิ, ตสฺส ธนํ นิสฺสาย มหนฺโต โสโก อุปฺปชฺชิฯ โส นครํ คนฺตฺวา ‘‘ติณํ ติณ’’นฺติ วิปฺปลปนฺโต จรติ, นาสฺส โกจิ โสกํ นิพฺพาเปตุํ สกฺโกติฯ

โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘รญฺโญ มหนฺโต โสโก, วิปฺปลปนฺโต จรติ, ฐเปตฺวา โข ปน มํ นาสฺส อญฺโญ โกจิ โสกํ วิโนเทตุํ สมตฺโถ, นิสฺโสกํ นํ กริสฺสามี’’ติฯ โส เอกทิวสํ เตน สทฺธิํ สุขนิสินฺโน ตสฺส วิปฺปลปนกาเล ปฐมํ คาถมาห –

[141]

‘‘ติณํ ติณนฺติ ลปสิ, โก นุ เต ติณมาหริ;

กิํ นุ เต ติณกิจฺจตฺถิ, ติณเมว ปภาสสี’’ติฯ

ตตฺถ กิํ นุ เต ติณกิจฺจตฺถีติ กิํ นุ ตว ติเณน กิจฺจํ กาตพฺพํ อตฺถิฯ ติณเมว ปภาสสีติ ตฺวญฺหิ เกวลํ ‘‘ติณํ ติณ’’นฺติ ติณเมว ปภาสสิ, ‘‘อสุกติณํ นามา’’ติ น กเถสิ, ติณนามํ ตาวสฺส กเถหิ ‘‘อสุกติณํ นามา’’ติ, มยํ เต อาหริสฺสาม, อถ ปน เต ติเณนตฺโถ นตฺถิ, นิกฺการณา มา วิปฺปลปีติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ทุติยํ คาถมาห –

[142]

‘‘อิธาคมา พฺรหฺมจารี, พฺรหา ฉตฺโต พหุสฺสุโต;

โส เม สพฺพํ สมาทาย, ติณํ นิกฺขิปฺป คจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺถ พฺรหาติ ทีโฆฯ ฉตฺโตติ ตสฺส นามํฯ สพฺพํ สมาทายาติ สพฺพํ ธนํ คเหตฺวาฯ ติณํ นิกฺขิปฺป คจฺฉตีติ จาฏีสุ ติณํ นิกฺขิปิตฺวา คโตติ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –

[143]

‘‘เอเวตํ โหติ กตฺตพฺพํ, อปฺเปน พหุมิจฺฉตา;

สพฺพํ สกสฺส อาทานํ, อนาทานํ ติณสฺส จา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อปฺเปน ติเณน พหุธนํ อิจฺฉตา เอวํ เอตํ กตฺตพฺพํ โหติ, ยทิทํ ปิตุ สนฺตกตฺตา สกสฺส ธนสฺส สพฺพํ อาทานํ อคยฺหูปคสฺส ติณสฺส จ อนาทานํฯ อิติ, มหาราช, โส พฺรหา ฉตฺโต คเหตพฺพยุตฺตกํ อตฺตโน ปิตุ สนฺตกํ ธนํ คเหตฺวา อคฺคเหตพฺพยุตฺตกํ ติณํ จาฏีสุ ปกฺขิปิตฺวา คโต, ตตฺถ กา ปริเทวนาติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา จตุตฺถํ คาถมาห –

[144]

‘‘สีลวนฺโต น กุพฺพนฺติ, พาโล สีลานิ กุพฺพติ;

อนิจฺจสีลํ ทุสฺสีลฺยํ, กิํ ปณฺฑิจฺจํ กริสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ สีลวนฺโตติ เย สีลสมฺปนฺนา พฺรหฺมจารโย, เต เอวรูปํ น กุพฺพนฺติฯ พาโล สีลานิ กุพฺพตีติ พาโล ปน ทุราจาโร เอวรูปานิ อตฺตโน อนาจารสงฺขาตานิ สีลานิ กโรติฯ อนิจฺจสีลนฺติ อทฺธุเวน ทีฆรตฺตํ อปฺปวตฺเตน สีเลน สมนฺนาคตํฯ ทุสฺสีลฺยนฺติ ทุสฺสีลํฯ กิํ ปณฺฑิจฺจํ กริสฺสตีติ เอวรูปํ ปุคฺคลํ พาหุสจฺจปริภาวิตํ ปณฺฑิจฺจํ กิํ กริสฺสติ กิํ สมฺปาเทสฺสติ, วิปตฺติเมวสฺส กริสฺสตีติฯ ตํ ครหนฺโต วตฺวา โส ตาย โพธิสตฺตสฺส กถาย นิสฺโสโก หุตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺรหาฉตฺโต กุหกภิกฺขุ อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

พฺรหาฉตฺตชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[337] 7. ปีฐชาตกวณฺณนา

เต ปีฐมทายิมฺหาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร ชนปทโต เชตวนํ คนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สามเณรทหเร ปุจฺฉิ ‘‘อาวุโส, สาวตฺถิยํ อาคนฺตุกภิกฺขูนํ เก อุปการกา’’ติ ฯ ‘‘อาวุโส, อนาถปิณฺฑิโก นาม มหาเสฏฺฐิ, วิสาขา นาม มหาอุปาสิกา เอเต ภิกฺขุสงฺฆสฺส อุปการกา มาตาปิตุฏฺฐานิยา’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปุนทิวเส ปาโตว เอกภิกฺขุสฺสปิ อปวิฏฺฐกาเล อนาถปิณฺฑิกสฺส ฆรทฺวารํ อคมาสิฯ ตํ อเวลาย คตตฺตา โกจิ น โอโลเกสิ ฯ โส ตโต กิญฺจิ อลภิตฺวา วิสาขาย ฆรทฺวารํ คโตฯ ตตฺราปิ อติปาโตว คตตฺตา กิญฺจิ น ลภิฯ โส ตตฺถ ตตฺถ วิจริตฺวา ปุนาคจฺฉนฺโต ยาคุยา นิฏฺฐิตาย คโต, ปุนปิ ตตฺถ ตตฺถ วิจริตฺวา ภตฺเต นิฏฺฐิเต คโตฯ โส วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘ทฺเวปิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ อปฺปสนฺนานิ เอว, อิเม ภิกฺขู ปน ‘สทฺธานิ ปสนฺนานี’ติ กเถนฺตี’’ติ ตานิ กุลานิ ปริภวนฺโต จรติฯ

อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุโก กิร ชานปโท ภิกฺขุ อติกาลสฺเสว กุลทฺวารํ คโต ภิกฺขํ อลภิตฺวา กุลานิ ปริภวนฺโต จรตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ภิกฺขู’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กสฺมา ตฺวํ ภิกฺขุ กุชฺฌสิ, ปุพฺเพ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ตาปสาปิ ตาว กุลทฺวารํ คนฺตฺวา ภิกฺขํ อลภิตฺวา น กุชฺฌิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อปรภาเค ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย พาราณสิํ ปตฺวา อุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ภิกฺขาย ปาวิสิฯ ตทา พาราณสิเสฏฺฐิ สทฺโธ โหติ ปสนฺโนฯ

โพธิสตฺโต ‘‘กตรํ กุลฆรํ สทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เสฏฺฐิฆร’’นฺติ สุตฺวา เสฏฺฐิโน ฆรทฺวารํ อคมาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ เสฏฺฐิ ราชุปฏฺฐานํ คโต, มนุสฺสาปิ นํ น ปสฺสิํสุ, โส นิวตฺติตฺวา คจฺฉติฯ อถ นํ เสฏฺฐิ ราชกุลโต นิวตฺตนฺโต ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา ฆรํ เนตฺวา นิสีทาเปตฺวา ปาทโธวนเตลมกฺขนยาคุขชฺชกาทีหิ สนฺตปฺเปตฺวา อนฺตราภตฺเต กิญฺจิ การณํ อปุจฺฉิตฺวา กตภตฺตกิจฺจํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ ฆรทฺวารํ อาคตา นาม ยาจกา วา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา วา สกฺการสมฺมานํ อลภิตฺวา คตปุพฺพา นาม นตฺถิ, ตุมฺเห ปน อชฺช อมฺหากํ ทารเกหิ อทิฏฺฐตฺตา อาสนํ วา ปานียํ วา ปาทโธวนํ วา ยาคุภตฺตํ วา อลภิตฺวาว คตา, อยํ อมฺหากํ โทโส, ตํ โน ขมิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[145]

‘‘น เต ปีฐมทายิมฺหา, น ปานํ นปิ โภชนํ;

พฺรหฺมจาริ ขมสฺสุ เม, เอตํ ปสฺสามิ อจฺจย’’นฺติฯ

ตตฺถ น เต ปีฐมทายิมฺหาติ ปีฐมฺปิ เต น ทาปยิมฺหฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[146]

‘‘เนวาภิสชฺชามิ น จาปิ กุปฺเป, น จาปิ เม อปฺปิยมาสิ กิญฺจิ;

อโถปิ เม อาสิ มโนวิตกฺโก, เอตาทิโส นูน กุลสฺส ธมฺโม’’ติฯ

ตตฺถ เนวาภิสชฺชามีติ เนว ลคฺคามิฯ เอตาทิโสติ ‘‘อิมสฺส กุลสฺส เอตาทิโส นูน สภาโว, อทายกวํโส เอส ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ เม มโนวิตกฺโก อุปฺปนฺโนฯ

ตํ สุตฺวา เสฏฺฐิ อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[147]

‘‘เอสสฺมากํ กุเล ธมฺโม, ปิตุปิตามโห สทา;

อาสนํ อุทกํ ปชฺชํ, สพฺเพตํ นิปทามเสฯ

[148]

‘‘เอสสฺมากํ กุเล ธมฺโม, ปิตุปิตามโห สทา;

สกฺกจฺจํ อุปติฏฺฐาม, อุตฺตมํ วิย ญาตก’’นฺติฯ

ตตฺถ ธมฺโมติ สภาโวฯ ปิตุปิตามโหติ ปิตูนญฺจ ปิตามหานญฺจ สนฺตโกฯ อุทกนฺติ ปาทโธวนอุทกํฯ ปชฺชนฺติ ปาทมกฺขนเตลํฯ สพฺเพตนฺติ สพฺพํ เอตํฯ นิปทามเสติ นิการการา อุปสคฺคา, ทามเสติ อตฺโถ, ททามาติ วุตฺตํ โหติฯ อิมินา ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ทายกวํโส อมฺหากํ วํโสติ ทสฺเสติฯ อุตฺตมํ วิย ญาตกนฺติ มาตรํ วิย ปิตรํ วิย จ มยํ ธมฺมิกํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ทิสฺวา สกฺกจฺจํ สหตฺเถน อุปฏฺฐหามาติ อตฺโถฯ

โพธิสตฺโต ปน กติปาหํ พาราณสิเสฏฺฐิโน ธมฺมํ เทเสนฺโต ตตฺถ วสิตฺวา ปุน หิมวนฺตเมว คนฺตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา พาราณสิเสฏฺฐิ อานนฺโท อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

ปีฐชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[338] 8. ถุสชาตกวณฺณนา

วิทิตํ ถุสนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อชาตสตฺตุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิํ กิร มาตุกุจฺฉิคเต ตสฺส มาตุ โกสลราชธีตาย พิมฺพิสารรญฺโญ ทกฺขิณชาณุโลหิตปิวนโทหโฬ อุปฺปชฺชิตฺวา ปณฺฑุ อโหสิฯ สา ปริจาริกาหิ ปุจฺฉิตา ตาสํ ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ราชาปิ สุตฺวา เนมิตฺตเก ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เทวิยา กิร เอวรูโป โทหโฬ อุปฺปนฺโน, ตสฺส กา นิปฺผตฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ เนมิตฺตกา ‘‘เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตกสตฺโต ตุมฺเห มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหิสฺสตี’’ติ อาหํสุฯ ราชา ‘‘สเจ มม ปุตฺโต มํ มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหิสฺสติ, โก เอตฺถ โทโส’’ติ ทกฺขิณชาณุํ สตฺเถน ผาลาเปตฺวา โลหิตํ สุวณฺณตฏฺฏเกน คาหาเปตฺวา เทวิยา ปาเยสิฯ

สา จินฺเตสิ ‘‘สเจ มม กุจฺฉิยํ นิพฺพตฺโต ปุตฺโต ปิตรํ มาเรสฺสติ, กิํ เม เตนา’’ติฯ สา คพฺภปาตนตฺถํ กุจฺฉิํ มทฺทาเปสิ

ราชา ญตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท มยฺหํ กิร ปุตฺโต มํ มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหิสฺสติ, น โข ปนาหํ อชโร อมโร, ปุตฺตมุขํ ปสฺสิตุํ เม เทหิ, มา อิโต ปภุติ เอวรูปํ กมฺมํ อกาสี’’ติ อาหฯ สา ตโต ปฏฺฐาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา กุจฺฉิํ มทฺทาเปสิฯ ราชา ญตฺวา ตโต ปฏฺฐาย อุยฺยานคมนํ นิวาเรสิฯ สา ปริปุณฺณคพฺภา ปุตฺตํ วิชายิฯ นามคฺคหณทิวเส จสฺส อชาตสฺเสว ปิตุ สตฺตุภาวโต ‘‘อชาตสตฺตุ’’ตฺเวว นามมกํสุฯ ตสฺมิํ กุมารปริหาเรน วฑฺฒนฺเต สตฺถา เอกทิวสํ ปญฺจสตภิกฺขุปริวุโต รญฺโญ นิเวสนํ คนฺตฺวา นิสีทิฯ ราชา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน ขาทนียโภชนีเยน ปริวิสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต นิสีทิฯ ตสฺมิํ ขเณ กุมารํ มณฺเฑตฺวา รญฺโญ อทํสุฯ ราชา พลวสิเนเหน ปุตฺตํ คเหตฺวา อูรุมฺหิ นิสีทาเปตฺวา ปุตฺตคเตน เปเมน ปุตฺตเมว มมายนฺโต น ธมฺมํ สุณาติฯ สตฺถา ตสฺส ปมาทภาวํ ญตฺวา ‘‘มหาราช, ปุพฺเพ ราชาโน ปุตฺเต อาสงฺกมานา ปฏิจฺฉนฺเน กาเรตฺวา ‘อมฺหากํ อจฺจเยน นีหริตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐาเปยฺยาถา’ติ อาณาเปสุ’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขอาจริโย หุตฺวา พหู ราชกุมาเร จ พฺราหฺมณกุมาเร จ สิปฺปํ วาเจสิฯ พาราณสิรญฺโญปิ ปุตฺโต โสฬสวสฺสกาเล ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตโย เวเท จ สพฺพสิปฺปานิ จ อุคฺคณฺหิตฺวา ปริปุณฺณสิปฺโป อาจริยํ อาปุจฺฉิฯ อาจริโย องฺควิชฺชาวเสน ตํ โอโลเกนฺโต ‘‘อิมสฺส ปุตฺตํ นิสฺสาย อนฺตราโย ปญฺญายติ, ตมหํ อตฺตโน อานุภาเวน หริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา จตสฺโส คาถา พนฺธิตฺวา ราชกุมารสฺส อทาสิ, เอวญฺจ ปน ตํ วเทสิ ‘‘ตาต, ปฐมํ คาถํ รชฺเช ปติฏฺฐาย ตว ปุตฺตสฺส โสฬสวสฺสกาเล ภตฺตํ ภุญฺชนฺโต วเทยฺยาสิ, ทุติยํ มหาอุปฏฺฐานกาเล, ตติยํ ปาสาทํ อภิรุหมาโน โสปานสีเส ฐตฺวา, จตุตฺถํ สยนสิริคพฺภํ ปวิสนฺโต อุมฺมาเร ฐตฺวา’’ติฯ

โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา คโต โอปรชฺเช ปติฏฺฐาย ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาสิฯ ตสฺส ปุตฺโต โสฬสวสฺสกาเล รญฺโญ อุยฺยานกีฬาทีนํ อตฺถาย นิกฺขมนฺตสฺส สิริวิภวํ ทิสฺวา ปิตรํ มาเรตฺวา รชฺชํ คเหตุกาโม หุตฺวา อตฺตโน อุปฏฺฐากานํ กเถสิฯ เต ‘‘สาธุ เทว, มหลฺลกกาเล ลทฺเธน อิสฺสริเยน โก อตฺโถ, เยน เกนจิ อุปาเยน ราชานํ มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทิํสุฯ กุมาโร ‘‘วิสํ ขาทาเปตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ ปิตรา สทฺธิํ สายมาสํ ภุญฺชนฺโต วิสํ คเหตฺวา นิสีทิฯ ราชา ภตฺตปาติยํ ภตฺเต อจฺฉุปนฺเตเยว ปฐมํ คาถมาห –

[149]

‘‘วิทิตํ ถุสํ อุนฺทุรานํ, วิทิตํ ปน ตณฺฑุลํ;

ถุสํ ถุสํ วิวชฺเชตฺวา, ตณฺฑุลํ ปน ขาทเร’’ติฯ

ตตฺถ วิทิตนฺติ กาฬวทฺทเลปิ อนฺธกาเร อุนฺทุรานํ ถุโส ถุสภาเวน ตณฺฑุโล จ ตณฺฑุลภาเวน วิทิโต ปากโฏเยวฯ อิธ ปน ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ‘‘ถุสํ ตณฺฑุล’’นฺติ วุตฺตํฯ ขาทเรติ ถุสํ ถุสํ วชฺเชตฺวา ตณฺฑุลเมว ขาทนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต กุมาร, ยถา อุนฺทุรานํ อนฺธกาเรปิ ถุโส ถุสภาเวน ตณฺฑุโล จ ตณฺฑุลภาเวน ปากโฏ, เต ถุสํ วชฺเชตฺวา ตณฺฑุลเมว ขาทนฺติ, เอวเมว มมปิ ตว วิสํ คเหตฺวา นิสินฺนภาโว ปากโฏติฯ

กุมาโร ‘‘ญาโตมฺหี’’ติ ภีโต ภตฺตปาติยํ วิสํ ปาเตตุํ อวิสหิตฺวา อุฏฺฐาย ราชานํ วนฺทิตฺวา คโตฯ โส ตมตฺถํ อตฺตโน อุปฏฺฐากานํ อาโรเจตฺวา ‘‘อชฺช ตาวมฺหิ ญาโต, อิทานิ กถํ มาเรสฺสามี’’ติ ปุจฺฉิฯ เต ตโต ปฏฺฐาย อุยฺยาเน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา นิกณฺณิกวเสน มนฺตยมานา ‘‘อตฺเถโก อุปาโย, ขคฺคํ สนฺนยฺหิตฺวา มหาอุปฏฺฐานํ คตกาเล อมจฺจานํ อนฺตเร ฐตฺวา รญฺโญ ปมตฺตภาวํ ญตฺวา ขคฺเคน ปหริตฺวา มาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ ววตฺถเปสุํฯ กุมาโร ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มหาอุปฏฺฐานกาเล สนฺนทฺธขคฺโค หุตฺวา คนฺตฺวา อิโต จิโต จ รญฺโญ ปหรโณกาสํ อุปธาเรติฯ ตสฺมิํ ขเณ ราชา ทุติยํ คาถมาห –

[150]

‘‘ยา มนฺตนา อรญฺญสฺมิํ, ยา จ คาเม นิกณฺณิกา;

ยญฺเจตํ อิติ จีติ จ, เอตมฺปิ วิทิตํ มยา’’ติฯ

ตตฺถ อรญฺญสฺมินฺติ อุยฺยาเนฯ นิกณฺณิกาติ กณฺณมูเล มนฺตนาฯ ยญฺเจตํ อิติ จีติ จาติ ยญฺจ เอตํ อิทานิ มม ปหรโณกาสปริเยสนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต กุมาร, ยา เอสา ตว อตฺตโน อุปฏฺฐาเกหิ สทฺธิํ อุยฺยาเน จ คาเม จ นิกณฺณิกา มนฺตนา, ยญฺเจตํ อิทานิ มม มารณตฺถาย อิติ จีติ จ กรณํ, เอตมฺปิ สพฺพํ มยา ญาตนฺติฯ

กุมาโร ‘‘ชานาติ เม เวริภาวํ ปิตา’’ติ ตโต ปลายิตฺวา อุปฏฺฐากานํ อาโรเจสิฯ เต สตฺตฏฺฐ ทิวเส อติกฺกมิตฺวา ‘‘กุมาร, น เต ปิตา, เวริภาวํ ชานาติ, ตกฺกมตฺเตน ตฺวํ เอวํสญฺญี อโหสิ, มาเรหิ น’’นฺติ วทิํสุฯ โส เอกทิวสํ ขคฺคํ คเหตฺวา โสปานมตฺถเก คพฺภทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ ราชา โสปานมตฺถเก ฐิโต ตติยํ คาถมาห –

[151]

‘‘ธมฺเมน กิร ชาตสฺส, ปิตา ปุตฺตสฺสฺส มกฺกโฏ;

ทหรสฺเสว สนฺตสฺส, ทนฺเตหิ ผลมจฺฉิทา’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺเมนาติ สภาเวนฯ ปิตา ปุตฺตสฺส มกฺกโฏติ ปิตา มกฺกโฏ ปุตฺตสฺส มกฺกฏโปตกสฺสฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อรญฺเญ ชาโต มกฺกโฏ อตฺตโน ยูถปริหรณํ อาสงฺกนฺโต ตรุณสฺส มกฺกฏโปตกสฺส ทนฺเตหิ ผลํ ฉินฺทิตฺวา ปุริสภาวํ นาเสติ, ตถา ตว อติรชฺชกามสฺส ผลานิ อุปฺปาฏาเปตฺวา ปุริสภาวํ นาเสสฺสามีติฯ

กุมาโร ‘‘คณฺหาเปตุกาโม มํ ปิตา’’ติ ภีโต ปลายิตฺวา ‘‘ปิตรามฺหิ สนฺตชฺชิโต’’ติ อุปฏฺฐากานํ อาโรเจสิฯ เต อฑฺฒมาสมตฺเต วีติวตฺเต ‘‘กุมาร, สเจ ราชา ชาเนยฺย, เอตฺตกํ กาลํ นาธิวาเสยฺย, ตกฺกมตฺเตน ตยา กถิตํ, มาเรหิ น’’นฺติ วทิํสุฯ โส เอกทิวสํ ขคฺคํ คเหตฺวา อุปริปาสาเท สิริสยนํ ปวิสิตฺวา ‘‘อาคจฺฉนฺตเมว นํ มาเรสฺสามี’’ติ เหฏฺฐาปลฺลงฺเก นิสีทิฯ ราชา ภุตฺตสายมาโส ปริชนํ อุยฺโยเชตฺวา ‘‘นิปชฺชิสฺสามี’’ติ สิริคพฺภํ ปวิสนฺโต อุมฺมาเร ฐตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –

[152]

‘‘ยเมตํ ปริสปฺปสิ, อชกาโณว สาสเป;

โยปายํ เหฏฺฐโต เสติ, เอตมฺปิ วิทิตํ มยา’’ติฯ

ตตฺถ ปริสปฺปสีติ ภเยน อิโต จิโต จ สปฺปสิฯ สาสเปติ สาสปเขตฺเตฯ โยปายนฺติ โยปิ อยํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยมฺปิ เอตํ ตฺวํ สาสปวนํ ปวิฏฺฐกาณเอฬโก วิย ภเยน อิโต จิโต จ สํสปฺปสิ, ปฐมํ วิสํ คเหตฺวา อาคโตสิ, ทุติยํ ขคฺเคน ปหริตุกาโม หุตฺวา อาคโตสิ, ตติยํ ขคฺคํ อาทาย โสปานมตฺถเก อฏฺฐาสิ, อิทานิ มํ ‘‘มาเรสฺสามี’’ติ เหฏฺฐาสยเน นิปนฺโนสิ, สพฺพเมตํ ชานามิ, น ตํ อิทานิ วิสฺสชฺเชมิ, คเหตฺวา ราชาณํ การาเปสฺสามีติฯ เอวํ ตสฺส อชานนฺตสฺเสว สา สา คาถา ตํ ตํ อตฺถํ ทีเปติฯ

กุมาโร ‘‘ญาโตมฺหิ ปิตรา, อิทานิ มํ นาสฺเสสฺสตี’’ติ ภยปฺปตฺโต เหฏฺฐาสยนา นิกฺขมิตฺวา ขคฺคํ รญฺโญ ปาทมูเล ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘ขมาหิ เม, เทวา’’ติ ปาทมูเล อุเรน นิปชฺชิฯ ราชา ‘‘น มยฺหํ โกจิ กมฺมํ ชานาตีติ ตฺวํ จินฺเตสี’’ติ ตํ ตชฺเชตฺวา สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธาเปตฺวา พนฺธนาคารํ ปเวสาเปตฺวา อารกฺขํ ฐเปสิฯ ตทา ราชา โพธิสตฺตสฺส คุณํ สลฺลกฺเขสิฯ โส อปรภาเค กาลมกาสิ, ตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา กุมารํ พนฺธนาคารา นีหริตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐาเปสุํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ถุสชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[339] 9. พาเวรุชาตกวณฺณนา

อทสฺสเนน โมรสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต หตลาภสกฺกาเร ติตฺถิเย อารพฺภ กเถสิฯ ติตฺถิยา หิ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ลาภิโน อเหสุํ, อุปฺปนฺเน ปน พุทฺเธ หตลาภสกฺการา สูริยุคฺคมเน ขชฺโชปนกา วิย ชาตาฯ เตสํ ตํ ปวตฺติํ อารพฺภ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ

สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ยาว คุณวนฺตา น อุปฺปชฺชนฺติ, ตาว นิคฺคุณา ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา อเหสุํ, คุณวนฺเตสุ ปน อุปฺปนฺเนสุ นิคฺคุณา หตลาภสกฺการา ชาตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โมรโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วุฑฺฒิมนฺวาย โสภคฺคปฺปตฺโต อรญฺเญ วิจริฯ ตทา เอกจฺเจ วาณิชา ทิสากากํ คเหตฺวา นาวาย พาเวรุรฏฺฐํ อคมํสุฯ ตสฺมิํ กิร กาเล พาเวรุรฏฺเฐ สกุณา นาม นตฺถิฯ อาคตาคตา รฏฺฐวาสิโน ตํ ปญฺชเร นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘ปสฺสถิมสฺส ฉวิวณฺณํ คลปริโยสานํ มุขตุณฺฑกํ มณิคุฬสทิสานิ อกฺขีนี’’ติ กากเมว ปสํสิตฺวา เต วาณิชเก อาหํสุ ‘‘อิมํ, อยฺยา, สกุณํ อมฺหากํ เทถ, อมฺหากํ อิมินา อตฺโถ, ตุมฺเห อตฺตโน รฏฺเฐ อญฺญํ ลภิสฺสถา’’ติฯ ‘‘เตน หิ มูเลน คณฺหถา’’ติฯ ‘‘กหาปเณน โน เทถา’’ติฯ ‘‘น เทมา’’ติ ฯ อนุปุพฺเพน วฑฺฒิตฺวา ‘‘สเตน เทถา’’ติ วุตฺเต ‘‘อมฺหากํ เอส พหูปกาโร, ตุมฺเหหิ สทฺธิํ เมตฺติ โหตู’’ติ กหาปณสตํ คเหตฺวา อทํสุฯ เต ตํ เนตฺวา สุวณฺณปญฺชเร ปกฺขิปิตฺวา นานปฺปกาเรน มจฺฉมํเสน เจว ผลาผเลน จ ปฏิชคฺคิํสุฯ อญฺเญสํ สกุณานํ อวิชฺชมานฏฺฐาเน ทสหิ อสทฺธมฺเมหิ สมนฺนาคโต กาโก ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิฯ

ปุนวาเร เต วาณิชา เอกํ โมรราชานํ คเหตฺวา ยถา อจฺฉรสทฺเทน วสฺสติ, ปาณิปฺปหรณสทฺเทน นจฺจติ, เอวํ สิกฺขาเปตฺวา พาเวรุรฏฺฐํ อคมํสุฯ โส มหาชเน สนฺนิปติเต นาวาย ธุเร ฐตฺวา ปกฺเข วิธุนิตฺวา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา นจฺจิฯ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา ‘‘เอตํ, อยฺยา, โสภคฺคปฺปตฺตํ สุสิกฺขิตํ สกุณราชานํ อมฺหากํ เทถา’’ติ อาหํสุฯ อมฺเหหิ ปฐมํ กาโก อานีโต, ตํ คณฺหิตฺถ, อิทานิ เอกํ โมรราชานํ อานยิมฺหา, เอตมฺปิ ยาจถ, ตุมฺหากํ รฏฺเฐ สกุณํ นาม คเหตฺวา อาคนฺตุํ น สกฺกาติฯ ‘‘โหตุ, อยฺยา, อตฺตโน รฏฺเฐ อญฺญํ ลภิสฺสถ, อิมํ โน เทถา’’ติ มูลํ วฑฺเฒตฺวา สหสฺเสน คณฺหิํสุฯ

อถ นํ สตฺตรตนวิจิตฺเต ปญฺชเร ฐเปตฺวา มจฺฉมํสผลาผเลหิ เจว มธุลาชสกฺกรปานกาทีหิ จ ปฏิชคฺคิํสุ, มยูรราชา ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต ชาโต, ตสฺสาคตกาลโต ปฏฺฐาย กากสฺส ลาภสกฺกาโร ปริหายิ, โกจิ นํ โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉิฯ กาโก ขาทนียโภชนียํ อลภมาโน ‘‘กากา’’ติ วสฺสนฺโต คนฺตฺวา อุกฺการภูมิยํ โอตริตฺวา โคจรํ คณฺหิฯ

สตฺถา ทฺเว วตฺถูนิ ฆเฏตฺวา สมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[153]

‘‘อทสฺสเนน โมรสฺส, สิขิโน มญฺชุภาณิโน;

กากํ ตตฺถ อปูเชสุํ, มํเสน จ ผเลน จฯ

[154]

‘‘ยทา จ สรสมฺปนฺโน, โมโร พาเวรุมาคมา;

อถ ลาโภ จ สกฺกาโร, วายสสฺส อหายถฯ

[155]

‘‘ยาว นุปฺปชฺชตี พุทฺโธ, ธมฺมราชา ปภงฺกโร;

ตาว อญฺเญ อปูเชสุํ, ปุถู สมณพฺราหฺมเณฯ

[156]

‘‘ยทา จ สรสมฺปนฺโน, พุทฺโธ ธมฺมํ อเทสยิ;

อถ ลาโภ จ สกฺกาโร, ติตฺถิยานํ อหายถา’’ติฯ

ตตฺถ สิขิโนติ สิขาย สมนฺนาคตสฺสฯ มญฺชุภาณิโนติ มธุรสฺสรสฺสฯ อปูเชสุนฺติ อปูชยิํสุฯ มํเสน จ ผเลน จาติ นานปฺปกาเรน มํเสน ผลาผเลน จฯ พาเวรุมาคมาติ พาเวรุรฏฺฐํ อาคโตฯ ‘‘ภาเวรู’’ติปิ ปาโฐฯ อหายถาติ ปริหีโนฯ ธมฺมราชาติ นวหิ โลกุตฺตรธมฺเมหิ ปริสํ รญฺเชตีติ ธมฺมราชาฯ ปภงฺกโรติ สตฺตโลกโอกาสโลกสงฺขารโลเกสุ อาโลกสฺส กตตฺตา ปภงฺกโรฯ สรสมฺปนฺโนติ พฺรหฺมสฺสเรน สมนฺนาคโตฯ ธมฺมํ อเทสยีติ จตุสจฺจธมฺมํ ปกาเสสีติฯ

อิติ อิมา จตสฺโส คาถา ภาสิตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาโก นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต อโหสิ, โมรราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

พาเวรุชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[340] 10. วิสยฺหชาตกวณฺณนา

อทาสิ ทานานีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา ขทิรงฺคารชาตเก (ชา. 1.1.40) วิตฺถาริตเมวฯ อิธ ปน สตฺถา อนาถปิณฺฑิกํฯ อามนฺเตตฺวา ‘‘โปราณกปณฺฑิตาปิ คหปติ ‘ทานํ มา ททาสี’ติ อากาเส ฐตฺวา วาเรนฺตํ สกฺกํ เทวานมินฺทํ ปฏิพาหิตฺวา ทานํ อทํสุเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภโว วิสยฺโห นาม เสฏฺฐิ หุตฺวา ปญฺจหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต ทานชฺฌาสโย ทานาภิรโต อโหสิฯ โส จตูสุ นครทฺวาเรสุ, นครมชฺเฌ, อตฺตโน ฆรทฺวาเรติ ฉสุ ฐาเนสุ ทานสาลาโย กาเรตฺวา ทานํ ปวตฺเตสิ, ทิวเส ทิวเส ฉ สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชติฯ โพธิสตฺตสฺส จ วนิพฺพกยาจกานญฺจ เอกสทิสเมว ภตฺตํ โหติฯ ตสฺส ชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กตฺวา ทานํ ททโต ทานานุภาเวน สกฺกสฺส ภวนํ กมฺปิ, สกฺกสฺส เทวรญฺโญ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก ‘‘โก นุ โข มํ ฐานา จาเวตุกาโม’’ติ อุปธาเรนฺโต มหาเสฏฺฐิํ ทิสฺวา ‘‘อยํ วิสยฺโห อติวิย ปตฺถริตฺวา สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กโรนฺโต ทานํ เทติ, อิมินา ทาเนน มํ จาเวตฺวา สยํ สกฺโก ภวิสฺสติ มญฺเญ, ธนมสฺส นาเสตฺวา เอตํ ทลิทฺทํ กตฺวา ยถา ทานํ น เทติ, ตถา กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สพฺพํ ธนธญฺญํ เตลมธุผาณิตสกฺกราทีนิ อนฺตมโส ทาสกมฺมกรโปริสมฺปิ อนฺตรธาเปสิฯ

ตทา ทานพฺยาวฏา อาคนฺตฺวา ‘‘สามิ ทานคฺคํ ปจฺฉินฺนํ, ฐปิตฐปิตฏฺฐาเน น กิญฺจิ ปสฺสามา’’ติ อาโรจยิํสุฯ ‘‘อิโต ปริพฺพยํ หรถ, มา ทานํ ปจฺฉินฺทถา’’ติ ภริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, ทานํ ปวตฺตาเปหี’’ติ อาหฯ สา สกลเคหํ วิจินิตฺวา อฑฺฒมาสกมตฺตมฺปิ อทิสฺวา ‘‘อยฺย, อมฺหากํ นิวตฺถวตฺถํ ฐเปตฺวา อญฺญํ กิญฺจิ น ปสฺสามิ, สกลเคหํ ตุจฺฉ’’นฺติ อาหฯ สตฺตรตนคพฺเภสุ ทฺวารํ วิวราเปตฺวา น กิญฺจิ อทฺทส, เสฏฺฐิญฺจ ภริยญฺจ ฐเปตฺวา อญฺเญ ทาสกมฺมกราปิ น ปญฺญายิํสุฯ ปุน มหาสตฺโตฯ

ภริยํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, น สกฺกา ทานํ ปจฺฉินฺทิตุํ, สกลนิเวสนํ วิจินิตฺวา กิญฺจิ อุปธาเรหี’’ติ อาหฯ ตสฺมิํ ขเณ เอโก ติณหารโก อสิตญฺจ กาชญฺจ ติณพนฺธนรชฺชุญฺจ ทฺวารนฺตเร ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิฯ เสฏฺฐิภริยา ตํ ทิสฺวา ‘‘สามิ, อิทํ ฐเปตฺวา อญฺญํ น ปสฺสามี’’ติ อาหริตฺวา อทาสิฯ มหาสตฺโต ‘‘ภทฺเท, มยา เอตฺตกํ กาลํ ติณํ นาม น ลายิตปุพฺพํ, อชฺช ปน ติณํ ลายิตฺวา อาหริตฺวา วิกฺกิณิตฺวา ยถานุจฺฉวิกํ ทานํ ทสฺสามี’’ติ ทานุปจฺเฉทภเยน อสิตญฺเจว กาชญฺจ รชฺชุญฺจ คเหตฺวา นครา นิกฺขมิตฺวา ติณวตฺถุํ คนฺตฺวา ติณํ ลายิตฺวา ‘‘เอโก อมฺหากํ ภวิสฺสติ, เอเกน ทานํ ทสฺสามี’’ติ ทฺเว ติณกลาเป พนฺธิตฺวา กาเช ลคฺเคตฺวา อาทาย คนฺตฺวา นครทฺวาเร วิกฺกิณิตฺวา มาสเก คเหตฺวา เอกํ โกฏฺฐาสํ ยาจกานํ อทาสิฯ ยาจกา พหู, เตสํ ‘‘มยฺหมฺปิ เทหิ, มยฺหมฺปิ เทหี’’ติ วทนฺตานํ อิตรมฺปิ โกฏฺฐาสํ ทตฺวา ตํ ทิวสํ สทฺธิํ ภริยาย อนาหาโร วีตินาเมสิฯ อิมินา นิยาเมน ฉ ทิวสา วีติวตฺตาฯ

อถสฺส สตฺตเม ทิวเส ติณํ อาหรมานสฺส สตฺตาหํ นิราหารสฺส อติสุขุมาลสฺส นลาเฏ สูริยาตเปน ปหฏมตฺเต อกฺขีนิ ภมิํสุฯ โส สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ติณํ อวตฺถริตฺวา ปติฯ สกฺโก ตสฺส กิริยํ อุปธารยมาโน วิจรติฯ โส ตงฺขณญฺเญว อาคนฺตฺวา อากาเส ฐตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[157]

‘‘อทาสิ ทานานิ ปุเร วิสยฺห, ททโต จ เต ขยธมฺโม อโหสิ;

อิโต ปรํ เจ น ทเทยฺย ทานํ, ติฏฺเฐยฺยุํ เต สํยมนฺตสฺส โภคา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อมฺโภ วิสยฺห ตฺวํ อิโต ปุพฺเพ ตว เคเห ธเน วิชฺชมาเน สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กริตฺวา ทานานิ อทาสิฯ ตสฺส จ เต เอวํ ททโต โภคานํ ขยธมฺโม ขยสภาโว อโหสิ, สพฺพํ สาปเตยฺยํ ขีณํ, อิโต ปรํ เจปิ ตฺวํ ทานํ น ทเทยฺย, กสฺสจิ กิญฺจิ น ทเทยฺยาสิ, ตว สํยมนฺตสฺส อททนฺตสฺส โภคา ตเถว ติฏฺเฐยฺยุํ, ‘‘อิโต ปฏฺฐาย น ทสฺสามี’’ติ ตฺวํ มยฺหํ ปฏิญฺญํ เทหิ, อหํ เต โภเค ทสฺเสสฺสามีติฯ

มหาสตฺโต ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ อาหฯ ‘‘สกฺโกหมสฺมี’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘สกฺโก นาม สยํ ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา สตฺต วตฺตปทานิ ปูเรตฺวา สกฺกตฺตํ ปตฺโต, ตฺวํ ปน อตฺตโน อิสฺสริยการณํ ทานํ วาเรสิ, อนริยํ วต กโรสี’’ติ วตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[158]

‘‘อนริยมริเยน สหสฺสเนตฺต, สุทุคฺคเตนาปิ อกิจฺจมาหุ;

มา โว ธนํ ตํ อหุ เทวราช, ยํ โภคเหตุ วิชเหมุ สทฺธํฯ

[159]

‘‘เยน เอโก รโถ ยาติ, ยาติ เตนปโร รโถ;

โปราณํ นิหิตํ วตฺตํ, วตฺตตญฺเญว วาสวฯ

[160]

‘‘ยทิ เหสฺสติ ทสฺสาม, อสนฺเต กิํ ททามเส;

เอวํภูตาปิ ทสฺสาม, มา ทานํ ปมทมฺหเส’’ติฯ

ตตฺถ อนริยนฺติ ลามกํ ปาปกมฺมํฯ อริเยนาติ ปริสุทฺธาจาเรน อริเยนฯ สุทุคฺคเตนาปีติ สุทลิทฺเทนาปิฯ อกิจฺจมาหูติ อกตฺตพฺพนฺติ พุทฺธาทโย อริยา วทนฺติ, ตฺวํ ปน มํ อนริยํ มคฺคํ อาโรเจสีติ อธิปฺปาโยฯ โวติ นิปาตมตฺตํฯ ยํ โภคเหตูติ ยสฺส ธนสฺส ปริภุญฺชนเหตุ มยํ ทานสทฺธํ วิชเหมุ ปริจฺจเชยฺยาม, ตํ ธนเมว มา อหุ, น โน เตน ธเนน อตฺโถติ ทีเปติฯ

รโถติ ยํกิญฺจิ ยานํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เยน มคฺเคน เอโก รโถ ยาติ, อญฺโญปิ รโถ ‘‘รถสฺส คตมคฺโค เอโส’’ติ เตเนว มคฺเคน ยาติฯ โปราณํ นิหิตํ วตฺตนฺติ ยํ มยา ปุพฺเพ นิหิตํ วตฺตํ, ตํ มยิ ธรนฺเต วตฺตตุเยว, มา ติฏฺฐตูติ อตฺโถฯ เอวํภูตาติ เอวํ ติณหารกภูตาปิ มยํ ยาว ชีวาม, ตาว ทสฺสามเยวฯ กิํการณา? มา ทานํ ปมทมฺหเสติฯ อททนฺโต หิ ทานํ ปมชฺชติ นาม น สรติ น สลฺลกฺเขติ, อหํ ปน ชีวมาโน ทานํ ปมุสฺสิตุํ น อิจฺฉามิ, ตสฺมา ทานํ ทสฺสามิเยวาติ ทีเปติฯ

สกฺโก ตํ ปฏิพาหิตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘กิมตฺถาย ทานํ ททาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ

โพธิสตฺโต ‘‘เนว สกฺกตฺตํ, น พฺรหฺมตฺตํ ปตฺถยมาโน, สพฺพญฺญุตํ ปตฺเถนฺโต ปนาหํ ททามี’’ติ อาหฯ สกฺโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตุฏฺโฐ หตฺเถน ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชิฯ โพธิสตฺตสฺส ตงฺขณญฺเญว ปริมชฺชิตมตฺตสฺเสว สกลสรีรํ ปริปูริฯ สกฺกานุภาเวน จสฺส สพฺโพ วิภวปริจฺเฉโท ปฏิปากติโกว อโหสิฯ สกฺโก ‘‘มหาเสฏฺฐิ, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย ทิวเส ทิวเส ทฺวาทส สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชนฺโต ทานํ ททาหี’’ติ ตสฺส เคเห อปริมาณํ ธนํ กตฺวา ตํ อุยฺโยเชตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เสฏฺฐิภริยา ราหุลมาตา อโหสิ, วิสยฺโห ปน เสฏฺฐิ อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วิสยฺหชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

โกกิลวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. จูฬกุณาลวคฺโค

[341] 1. กณฺฑรีชาตกวณฺณนา

นรานมารามกราสูติ อิมสฺส ชาตกสฺส วิตฺถารกถา กุณาลชาตเก (ชา. 2.21.กุณาลชาตก) อาวิ ภวิสฺสติฯ

กณฺฑรีชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[342] 2. วานรชาตกวณฺณนา

อสกฺขิํ วต อตฺตานนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ (ชา. อฏฺฐ. 2.2.สุสุมารชาตกวณฺณนา) เหฏฺฐา วิตฺถาริตเมวฯ

อตีเต ปน พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต คงฺคาตีเร วสิฯ