เอวญฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘อยํ, มหาราช, ตุมฺหากํ ทุกฺขิตกาเล อรญฺเญ สมานทุกฺขา หุตฺวา วสิ, อิมิสฺสา สมฺมานํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ เทวิยา คุณํ กเถสิฯ ราชา ตสฺส วจเนน เทวิยา คุณํ สริตฺวา ‘‘ปณฺฑิต, ตว กถายาหํ เทวิยา คุณํ อนุสฺสริ’’นฺติ วตฺวา ตสฺสา สพฺพิสฺสริยมทาสิฯ ‘‘ตยาหํ เทวิยา คุณํ สราปิโต’’ติ โพธิสตฺตสฺสปิ มหนฺตํ สกฺการํ อกาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุโภ ชยมฺปติกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ

ตทา พาราณสิราชา อยํ กุฏุมฺพิโก อโหสิ, เทวี อยํ อุปาสิกา, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

สุจฺจชชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

ปุจิมนฺทวคฺโค ทุติโยฯ

3. กุฏิทูสกวคฺโค

[321] 1. กุฏิทูสกชาตกวณฺณนา

มนุสฺสสฺเสว เต สีสนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหากสฺสปตฺเถรสฺส ปณฺณสาลฌาปกํ ทหรภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปน ราชคเห สมุฏฺฐิตํฯ ตทา กิร เถโร ราชคหํ นิสฺสาย อรญฺญกุฏิยํ วิหรติ, ตสฺส ทฺเว ทหรา อุปฏฺฐานํ กโรนฺติฯ เตสุ เอโก เถรสฺส อุปการโก, เอโก ทุพฺพโจ อิตเรน กตํ อตฺตนา กตสทิสํ กโรติฯ เตน มุโขทกาทีสุ อุปฏฺฐาปิเตสุ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อุทกํ ฐปิตํ, มุขํ โธวถา’’ติอาทีนิ วทติฯ เตน กาลสฺเสว วุฏฺฐาย เถรสฺส ปริเวเณ สมฺมฏฺเฐ เถรสฺส นิกฺขมนเวลาย อิโต จิโต จ ปหรนฺโต สกลปริเวณํ อตฺตนา สมฺมฏฺฐํ วิย กโรติฯ วตฺตสมฺปนฺโน จินฺเตสิ ‘‘อยํ ทุพฺพโจ มยา กตํ อตฺตนา กตสทิสํ กโรติ, เอตสฺส สฐกมฺมํ ปากฏํ กริสฺสามี’’ติฯ

ตสฺมิํ อนฺโตคาเม ภุตฺวา อาคนฺตฺวา นิทฺทายนฺเตว นฺหาโนทกํ ตาเปตฺวา ปิฏฺฐิโกฏฺฐเก ฐเปตฺวา อญฺญํ อฑฺฒนาฬิมตฺตํ อุทกํ อุทฺธเน ฐเปสิฯ อิตโร ปพุชฺฌิตฺวาว คนฺตฺวา อุสุมํ อุฏฺฐหนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อุทกํ ตาเปตฺวา โกฏฺฐเก ฐปิตํ ภวิสฺสตี’’ติ เถรสฺสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, นฺหานโกฏฺฐเก อุทกํ ฐปิตํ, นฺหายถา’’ติ อาหฯ เถโร ‘นฺหายิสฺสามี’’ติ เตน สทฺธิํเยว อาคนฺตฺวา โกฏฺฐเก อุทกํ อทิตฺวา ‘‘กหํ อุทก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส เวเคน อคฺคิสาลํ คนฺตฺวา ตุจฺฉภาชเน อุฬุงฺกํ โอตาเรสิ, อุฬุงฺโก ตุจฺฉภาชนสฺส ตเล ปฏิหโต ‘‘ตตา’’ติ สทฺทมกาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ตสฺส ‘‘อุฬุงฺกสทฺทโก’’ตฺเวว นามํ ชาตํฯ

ตสฺมิํ ขเณ อิตโร ปิฏฺฐิโกฏฺฐกโต อุทกํ อาหริตฺวา ‘‘นฺหายถ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ เถโร นฺหตฺวา อาวชฺเชนฺโต อุฬุงฺกสทฺทกสฺส ทุพฺพจภาวํ ญตฺวา ตํ สายํ เถรุปฏฺฐานํ อาคตํ โอวทิ ‘‘อาวุโส, สมเณน นาม อตฺตนา กตเมว ‘กตํ เม’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, อญฺญถา สมฺปชานมุสาวาโท โหติ, อิโต ปฏฺฐาย เอวรูปํ มา อกาสี’’ติฯ โส เถรสฺส กุชฺฌิตฺวา ปุนทิวเส เถเรน สทฺธิํ ปิณฺฑาย คามํ น ปาวิสิฯ เถโร อิตเรเนว สทฺธิํ ปาวิสิฯ อุฬุงฺกสทฺทโกปิ เถรสฺส อุปฏฺฐากกุลํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, เถโร กห’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อผาสุเกน วิหาเรเยว นิสินฺโน’’ติ วตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทญฺจิทญฺจ เทถา’’ติ คเหตฺวา อตฺตโน รุจิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา ภุญฺชิตฺวา วิหารํ อคมาสิฯ

ปุนทิวเส เถโร ตํ กุลํ คนฺตฺวา นิสีทิฯ มนุสฺเสหิ ‘‘กิํ, ภนฺเต, อยฺยสฺส อผาสุกํ, หิยฺโย กิรตฺถ วิหาเรเยว นิสินฺนา, อสุกทหรสฺส หตฺเถ อาหารํ เปสยิมฺห, ปริภุตฺโต อยฺเยนา’’ติ วุตฺเต เถโร ตุณฺหีภูโตว ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สายํ เถรุปฏฺฐานกาเล อาคตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อาวุโส, อสุกคาเม นาม อสุกกุเล ‘เถรสฺส อิทญฺจิทญฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’ติ วิญฺญาเปตฺวา กิร เต ภุตฺต’’นฺติ วตฺวา ‘‘วิญฺญตฺติ นาม น วฏฺฏติ, มา ปุน เอวรูปํ อนาจารํ จรา’’ติ อาหฯ

โส เอตฺตเกน เถเร อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ‘‘อยํ หิยฺโยปิ อุทกมตฺตํ นิสฺสาย มยา สทฺธิํ กลหํ กริ, อิทานิ ปนสฺส อุปฏฺฐากานํ เคเห มยา ภตฺตมุฏฺฐิ ภุตฺตาติ อสหนฺโต ปุน กลหํ กโรติ, ชานิสฺสามิสฺส กตฺตพฺพยุตฺตก’’นฺติ ปุนทิวเส เถเร ปิณฺฑาย ปวิฏฺเฐ มุคฺครํ คเหตฺวา ปริโภคภาชนานิ ภินฺทิตฺวา ปณฺณสาลํ ฌาเปตฺวา ปลายิฯ โส ชีวมาโนว มนุสฺสเปโต หุตฺวา สุสฺสิตฺวา กาลํ กตฺวา อวีจิมหานิรเย นิพฺพตฺติฯ โส เตน กโต อนาจาโร มหาชนสฺส มชฺเฌ ปากโฏ ชาโตฯ

อเถกจฺเจ ภิกฺขู ราชคหา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา สภาคฏฺฐาเน ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ สตฺถา เตหิ สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ราชคหา, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘โก ตตฺถ โอวาททายโก อาจริโย’’ติฯ ‘‘มหากสฺสปตฺเถโร, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘สุขํ, ภิกฺขเว, กสฺสปสฺสา’’ติฯ ‘‘อาม, ภนฺเต, เถรสฺส สุขํ, สทฺธิวิหาริโก ปนสฺส โอวาเท ทินฺเน กุชฺฌิตฺวา เถรสฺส ปณฺณสาลํ ฌาเปตฺวา ปลายีติฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, กสฺสปสฺส เอวรูเปน พาเลน สทฺธิํ จรณโต เอกจริยาว เสยฺโย’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมปเท คาถมาห –

‘‘จรญฺเจ นาธิคจฺเฉยฺย, เสยฺยํ สทิสมตฺตโน;

เอกจริยํ ทฬฺหํ กยิรา, นตฺถิ พาเล สหายตา’’ติฯ (ธ. ป. 61);

อิทญฺจ ปน วตฺวา ปุน เต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โส กุฏิทูสโก, ปุพฺเพปิ กุฏิทูสโกเยว, น จ อิทาเนว โอวาททายกสฺส กุชฺฌติ, ปุพฺเพปิ กุชฺฌิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สิงฺคิลสกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อตฺตโน มนาปํ อโนวสฺสกํ กุลาวกํ กตฺวา หิมวนฺตปเทเส วสติฯ อเถโก มกฺกโฏ วสฺสกาเล อจฺฉินฺนธาเร เทเว วสฺสนฺเต สีตปีฬิโต ทนฺเต ขาทนฺโต โพธิสตฺตสฺส อวิทูเร นิสีทิฯ โพธิสตฺโต ตํ ตถา กิลมนฺตํ ทิสฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[81]

‘‘มนุสฺสสฺเสว เต สีสํ, หตฺถปาทา จ วานร;

อถ เกน นุ วณฺเณน, อคารํ เต น วิชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ วณฺเณนาติ การเณนฯ อคารนฺติ ตว นิวาสเคหํ เกน การเณน นตฺถีติ ปุจฺฉิฯ

ตํ สุตฺวา วานโร ทุติยํ คาถมาห –

[82]

‘‘มนุสฺสสฺเสว เม สีสํ, หตฺถปาทา จ สิงฺคิล;

ยาหุ เสฏฺฐา มนุสฺเสสุ, สา เม ปญฺญา น วิชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ สิงฺคิลาติ ตํ สกุณํ นาเมนาลปติฯ ยาหุ เสฏฺฐา มนุสฺเสสูติ ยา มนุสฺเสสุ เสฏฺฐาติ กเถนฺติ, สา มม วิจารณปญฺญา นตฺถิฯ สีสหตฺถปาทกายพลานิ หิ โลเก อปฺปมาณํ, วิจารณปญฺญาว เสฏฺฐา, สา มม นตฺถิ, ตสฺมา เม อคารํ น วิชฺชตีติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต อิตรํ คาถาทฺวยมาห –

[83]

‘‘อนวฏฺฐิตจิตฺตสฺส, ลหุจิตฺตสฺส ทุพฺภิโน;

นิจฺจํ อทฺธุวสีลสฺส, สุขภาโว น วิชฺชติฯ

[84]

‘‘โส กรสฺสุ อานุภาวํ, วีติวตฺตสฺสุ สีลิยํ;

สีตวาตปริตฺตาณํ, กรสฺสุ กุฏวํ กปี’’ติฯ

ตตฺถ อนวฏฺฐิตจิตฺตสฺสาติ อปฺปติฏฺฐิตจิตฺตสฺสฯ ทุพฺภิโนติ มิตฺตทุพฺภิสฺสฯ อทฺธุวสีลสฺสาติ น สพฺพกาลํ สีลรกฺขกสฺสฯ โส กรสฺสุ อานุภาวนฺติ โส ตฺวํ สมฺม มกฺกฏ ปญฺญาย อุปฺปาทนตฺถํ อานุภาวํ พลํ อุปายํ กโรหิฯ วีติวตฺตสฺสุ สีลิยนฺติ อตฺตโน ทุสฺสีลภาวสงฺขาตํ สีลิยํ อติกฺกมิตฺวา สีลวา โหติฯ กุฏวํ กปีติ สีตวาตสฺส ปริตฺตาณสมตฺถํ อตฺตโน กุฏวํ กุลาวกํ เอกํ วสนาคารกํ กโรหีติฯ

มกฺกโฏ จินฺเตสิ ‘‘อยํ ตาว อตฺตโน อโนวสฺสกฏฺฐาเน นิสินฺนภาเวน มํ ปริภาสติ, น นิสีทาเปสฺสามิ นํ อิมสฺมิํ กุลาวเก’’ติฯ ตโต โพธิสตฺตํ คณฺหิตุกาโม ปกฺขนฺทิ, โพธิสตฺโต อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ คโตฯ มกฺกโฏ กุลาวกํ วิทฺธํเสตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มกฺกโฏ กุฏิฌาปโก อโหสิ, สิงฺคิลสกุโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กุฏิทูสกชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[322] 2. ทุทฺทุภชาตกวณฺณนา

ทุทฺทุภายติ ภทฺทนฺเตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญติตฺถิเย อารพฺภ กเถสิฯ ติตฺถิยา กิร เชตวนสฺส สมีเป ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน กณฺฏกาปสฺสเย เสยฺยํ กปฺเปนฺติ, ปญฺจาตปํ ตเปนฺติ, นานปฺปการํ มิจฺฉาตปํ จรนฺติฯ อถ สมฺพหุลา ภิกฺขู สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา เชตวนํ อาคจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเค เต ทิสฺวา คนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, อญฺญติตฺถิยานํ วตสมาทาเน สาโร’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เตสํ วตสมาทาเน สาโร วา วิเสโส วา อตฺถิ, ตญฺหิ นิฆํสิยมานํ อุปปริกฺขิยมานํ อุกฺการภูมิมคฺคสทิสํ สสกสฺส ทุทฺทุภสทิสํ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘ทุทฺทุภสทิสภาวมสฺส มยํ น ชานาม, กเถถ โน, ภนฺเต’’ติ เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สีหโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อรญฺเญ ปฏิวสติฯ ตทา ปน ปจฺฉิมสมุทฺทสมีเป เพลุวมิสฺสกตาลวนํ โหติฯ ตตฺเรโก สสโก เพลุวรุกฺขมูเล เอกสฺส ตาลคจฺฉสฺส เหฏฺฐา วสติฯ โส เอกทิวสํ โคจรํ อาทาย อาคนฺตฺวา ตาลปณฺณสฺส เหฏฺฐา นิปนฺโน จินฺเตสิ ‘‘สเจ อยํ ปถวี สํวฏฺเฏยฺย, กหํ นุ โข คมิสฺสามี’’ติฯ ตสฺมิํ ขเณ เอกํ เพลุวปกฺกํ ตาลปณฺณสฺส อุปริ ปติฯ โส ตสฺส สทฺเทน ‘‘อทฺธา ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติ อุปฺปติตฺวา ปจฺฉโต อโนโลเกนฺโตว ปลายิฯ ตํ มรณภยภีตํ เวเคน ปลายนฺตํ อญฺโญ สสโก ทิสฺวา ปุจฺฉิ ‘‘กิํ โภ, อติวิย ภีโต ปลายสี’’ติฯ ‘‘มา ปุจฺฉิ, โภ’’ติฯ โส ‘‘กิํ โภ, กิํ โภ’’ติ ปจฺฉโต ธาวเตวฯ อิตโร นิวตฺติตฺวา อโนโลเกนฺโตว ‘‘เอตฺถ ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติ อาหฯ โสปิ ตสฺส ปจฺฉโต ปลายิฯ

เอวํ ตมญฺโญ อทฺทส, ตมญฺโญติ เอวํ สสกสหสฺสํ เอกโต หุตฺวา ปลายิฯ เต เอโกปิ มิโค ทิสฺวา เอกโต หุตฺวา ปลายิฯ เอโก สูกโร, เอโก โคกณฺโณ, เอโก มหิํโส, เอโก ควโย, เอโก ขคฺโค, เอโก พฺยคฺโฆ, เอโก สีโห, เอโก หตฺถี ทิสฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอตฺถ ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ปลายิฯ เอวํ อนุกฺกเมน โยชนมตฺตํ ติรจฺฉานพลํ อโหสิฯ

ตทา โพธิสตฺโต ตํ พลํ ปลายนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอตฺถ ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘ปถวีสํวฏฺฏนํ นาม น กทาจิ อตฺถิ, อทฺธา เอเตสํ กิญฺจิ ทุสฺสุตํ ภวิสฺสติ, มยิ โข ปน อุสฺสุกฺกํ อนาปชฺชนฺเต สพฺเพ นสฺสิสฺสนฺติ, ชีวิตํ เนสํ ทสฺสามี’’ติ สีหเวเคน ปุรโต ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิฯ เต สีหภยตชฺชิตา นิวตฺติตฺวา ปิณฺฑิตา อฏฺฐํสุฯ สีโห เตสํ อนฺตรํ ปวิสิตฺวา ‘‘กิมตฺถํ ปลายถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘เกน สํวฏฺฏมานา ทิฏฺฐา’’ติ? ‘‘หตฺถี ชานนฺตี’’ติฯ หตฺถี ปุจฺฉิฯ เต ‘‘มยํ น ชานาม, สีหา ชานนฺตี’’ติ วทิํสุ, สีหาปิ ‘‘มยํ น ชานาม, พฺยคฺฆา ชานนฺตี’’ติ, พฺยคฺฆาปิ ‘‘มยํ น ชานาม, ขคฺคา ชานนฺตี’’ติ, ขคฺคาปิ ‘‘ควยา ชานนฺตี’’ติ, ควยาปิ ‘‘มหิํสา ชานนฺตี’’ติ, มหิํสาปิ ‘‘โคกณฺณา ชานนฺตี’’ติ, โคกณฺณาปิ ‘‘สูกรา ชานนฺตี’’ติ, สูกราปิ ‘‘มิคา ชานนฺตี’’ติ, มิคาปิ ‘‘มยํ น ชานาม, สสกา ชานนฺตี’’ติ, สสเกสุ ปุจฺฉิยมาเนสุ ‘‘อยํ กเถตี’’ติ ตํ สสกํ ทสฺเสสุํฯ อถ นํ ‘‘เอวํ กิร, สมฺม, ปสฺสสิ ปถวี สํวฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, สามิ มยา ทิฏฺฐา’’ติฯ ‘‘กตฺถ วสนฺโต ปสฺสสี’’ติ? ‘‘ปจฺฉิมสมุทฺทสมีเป เพลุวมิสฺสกตาลวเน วสามิฯ อหญฺหิ ตตฺถ เพลุวรุกฺขมูเล ตาลคจฺเฉ ตาลปณฺณสฺส เหฏฺฐา นิปนฺโน จินฺเตสิํ ‘‘สเจ ปถวี สํวฏฺฏติ, กหํ คมิสฺสามี’’ติ, อถ ตงฺขณญฺเญว ปถวิยา สํวฏฺฏนสทฺทํ สุตฺวา ปลาโตมฺหี’’ติฯ

สีโห จินฺเตสิ ‘‘อทฺธา ตสฺส ตาลปณฺณสฺส อุปริ เพลุวปกฺกํ ปติตฺวา ทุทฺทุภายนสทฺทมกาสิ, สฺวายํ ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘ปถวี สํวฏฺฏตี’ติ สญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา ปลายิ, ตถโต ชานิสฺสามี’’ติฯ

โส ตํ สสกํ คเหตฺวา มหาชนํ อสฺสาเสตฺวา ‘‘อหํ อิมินา ทิฏฺฐฏฺฐาเน ปถวิยา สํวฏฺฏนภาวํ วา อสํวฏฺฏนภาวํ วา ตถโต ชานิตฺวา อาคมิสฺสามิ, ยาว มมาคมนา ตุมฺเห เอตฺเถว โหถา’’ติ สสกํ ปิฏฺฐิยํ อาโรเปตฺวา สีหเวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ตาลวเน สสกํ โอตาเรตฺวา ‘‘เอหิ ตยา ทิฏฺฐฏฺฐานํ ทสฺเสหี’’ติ อาหฯ ‘‘น วิสหามิ สามี’’ติฯ ‘‘เอหิ มา ภายี’’ติฯ โส เพลุวรุกฺขํ อุปสงฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต อวิทูเร ฐตฺวา ‘‘อิทํ สามิ ทุทฺทุภายนฏฺฐาน’’นฺติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[85]

‘‘ทุทฺทุภายติ ภทฺทนฺเต, ยสฺมิํ เทเส วสามหํ;

อหมฺเปตํ น ชานามิ, กิเมตํ ทุทฺทุภายตี’’ติฯ

ตตฺถ ทุทฺทุภายตีติ ทุทฺทุภสทฺทํ กโรติฯ ภทฺทนฺเตติ ภทฺทํ ตว อตฺถุฯ กิเมตนฺติ ยสฺมิํ ปเทเส อหํ วสามิ, ตตฺถ ทุทฺทุภายติ, อหมฺปิ น ชานามิ ‘‘กิํ วา เอตํ ทุทฺทุภายติ, เกน วา การเณน ทุทฺทุภายติ, เกวลํ ทุทฺทุภายนสทฺทํ อสฺโสสิ’’นฺติฯ

เอวํ วุตฺเต สีโห เพลุวรุกฺขมูลํ คนฺตฺวา ตาลปณฺณสฺส เหฏฺฐา สสเกน นิปนฺนฏฺฐานญฺเจว ตาลปณฺณมตฺถเก ปติตํ เพลุวปกฺกญฺจ ทิสฺวา ปถวิยา อสํวฏฺฏนภาวํ ตถโต ชานิตฺวา สสกํ ปิฏฺฐิยํ อาโรเปตฺวา สีหเวเคน ขิปฺปํ มิคสงฺฆานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา สพฺพํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา ภายถา’’ติ มิคคณํ อสฺสาเสตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ สเจ หิ ตทา โพธิสตฺโต น ภเวยฺย, สพฺเพ สมุทฺทํ ปวิสิตฺวา นสฺเสยฺยุํฯ โพธิสตฺตํ ปน นิสฺสาย สพฺเพ ชีวิตํ ลภิํสูติฯ

[86]

‘‘เพลุวํ ปติตํ สุตฺวา, ทุทฺทุภนฺติ สโส ชวิ;

สสสฺส วจนํ สุตฺวา, สนฺตตฺตา มิควาหินีฯ

[87]

‘‘อปฺปตฺวา ปทวิญฺญาณํ, ปรโฆสานุสาริโน;

ปนาทปรมา พาลา, เต โหนฺติ ปรปตฺติยาฯ

[88]

‘‘เย จ สีเลน สมฺปนฺนา, ปญฺญายูปสเม รตา;

อารกา วิรตา ธีรา, น โหนฺติ ปรปตฺติยา’’ติฯ –

อิมา ติสฺโส อภิสมฺพุทฺธคาถาฯ

ตตฺถ เพลุวนฺติ เพลุวปกฺกํฯ ทุทฺทุภนฺตีติ เอวํ สทฺทํ กุรุมานํฯ สนฺตตฺตาติ อุตฺรสฺตาฯ มิควาหินีติ อเนกสหสฺสสงฺขา มิคเสนาฯ

ปทวิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณปทํ , โสตวิญฺญาณโกฏฺฐาสํ อปาปุณิตฺวาติ อตฺโถฯ เต โหนฺติ ปรปตฺติยาติ เต ปรโฆสานุสาริโน ตเมว ปรโฆสสงฺขาตํ ปนาทํ ‘‘ปรม’’นฺติ มญฺญมานา พาลา อนฺธปุถุชฺชนา วิญฺญาณปทสฺส อปฺปตฺตตาย ปรปตฺติยาว โหนฺติ, ปเรสํ วจนํ สทฺทหิตฺวา ยํ วา ตํ วา กโรนฺติฯ

สีเลนาติ อริยมคฺเคน อาคตสีเลน สมนฺนาคตาฯ ปญฺญายูปสเม รตาติ มคฺเคเนว อาคตปญฺญาย กิเลสูปสเม รตา, ยถา วา สีเลน, เอวํ ปญฺญายปิ สมฺปนฺนา, กิเลสูปสเม รตาติปิ อตฺโถฯ อารกา วิรตา ธีราติ ปาปกิริยโต อารกา วิรตา ปณฺฑิตาฯ น โหนฺตีติ เต เอวรูปา โสตาปนฺนา ปาปโต โอรตภาเวน กิเลสูปสเม อภิรตภาเวน จ เอกวารํ มคฺคญาเณน ปฏิวิทฺธธมฺมา อญฺเญสํ กเถนฺตานมฺปิ น สทฺทหนฺติ น คณฺหนฺติฯ กสฺมา? อตฺตโน ปจฺจกฺขตฺตาติฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘อสฺสทฺโธ อกตญฺญู จ, สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;

หตาวกาโส วนฺตาโส, ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติฯ (ธ. ป. 97);

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สีโห อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทุทฺทุภชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[323] 3. พฺรหฺมทตฺตชาตกวณฺณนา

ทฺวยํ ยาจนโกติ อิทํ สตฺถา อาฬวิํ นิสฺสาย อคฺคาฬเว เจติเย วิหรนฺโต กุฏิการสิกฺขาปทํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปน เหฏฺฐา มณิกณฺฐชาตเก (ชา. 1.3.7 อาทโย) อาคตเมวฯ อิธ ปน สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ยาจนพหุลา วิญฺญตฺติพหุลา วิหรถา’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต เต ภิกฺขู ครหิตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, โปราณกปณฺฑิตา ปถวิสฺสเรน รญฺญา ปวาริตาปิ ปณฺณจฺฉตฺตญฺจ เอกปฏลิกํ อุปาหนยุคญฺจ ยาจิตุกามา หิโรตฺตปฺปเภทนภเยน มหาชนมชฺเฌ อกเถตฺวา รโห กถยิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต กปิลรฏฺเฐ อุตฺตรปญฺจาลนคเร อุตฺตรปญฺจาลราเช รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ นิคมคาเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อปรภาเค ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต อุญฺฉาจริยาย วนมูลผลาผเลน ยาเปนฺโต จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ วิจรนฺโต อุตฺตรปญฺจาลนครํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขํ ปริเยสมาโน นครํ ปวิสิตฺวา ราชทฺวารํ สมฺปาปุณิฯ ราชา ตสฺสาจาเร จ วิหาเร จ ปสีทิตฺวา มหาตเล นิสีทาเปตฺวา ราชารหํ ปณีตโภชนํ โภเชตฺวา ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อุยฺยาเนเยว วสาเปสิฯ โส นิพทฺธํ ราชฆเรเยว ภุญฺชนฺโต วสฺสานสฺส อจฺจเยน หิมวนฺตเมว คนฺตุกาโม หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มคฺคํ คจฺฉนฺตสฺส เอกปฏลิกา อุปาหนา เจว ปณฺณจฺฉตฺตญฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ราชานํ ยาจิสฺสามี’’ติฯ โส เอกทิวสํ ราชานํ อุยฺยานํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘อุปาหนญฺจ ฉตฺตญฺจ ยาจิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุน จินฺเตสิ ‘‘ปรํ ‘อิมํ นาม เทหี’ติ ยาจนฺโต โรทติ นาม, ปโรปิ ‘นตฺถี’ติ วทนฺโต ปฏิโรทติ นาม, ‘มา โข ปน มํ โรทนฺตํ มหาชโน อทฺทส, มา ราชาน’’นฺติ รโห ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน อุโภปิ โรทิตฺวา ตุณฺหี ภวิสฺสามา’’ติฯ อถ นํ ‘‘มหาราช, รโห ปจฺจาสีสามี’’ติ อาหฯ ราชา ตํ สุตฺวา ราชปุริเส อปสกฺกิฯ โพธิสตฺโต ‘‘สเจ มยิ ยาจนฺเต ราชา น ทสฺสติ, เมตฺติ โน ภิชฺชิสฺสติ, ตสฺมา น ยาจิสฺสามี’’ติ ตํ ทิวสํ นามํ คเหตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘คจฺฉ, ตาว, มหาราช, ปุเนกทิวสํ ชานิสฺสามี’’ติ อาหฯ

ปุเนกทิวสํ รญฺโญ อุยฺยานํ อาคตกาเล ตเถว ปุน ตเถวาติ เอวํ ยาจิตุํ อสกฺโกนฺตสฺเสว ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ อติกฺกนฺตานิฯ ตโต ราชา จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ อยฺโย ‘มหาราช, รโห ปจฺจาสีสามี’ติ วตฺวา ปริสาย อปคตาย กิญฺจิ วตฺตุํ น วิสหติ, วตฺตุกามสฺเสวสฺส ทฺวาทส วสฺสานิ อติกฺกนฺตานิ, จิรํ โข ปนสฺส พฺรหฺมจริยํ จรนฺตสฺส อุกฺกณฺฐิตฺวา โภเค ภุญฺชิตุกาโม รชฺชํ ปจฺจาสีสติ มญฺเญ, รชฺชสฺส ปน นามํ คเหตุํ อสกฺโกนฺโต ตุณฺหี โหติ, อชฺช ทานิสฺสาหํ รชฺชํ อาทิํ กตฺวา ยํ อิจฺฉติ, ตํ ทสฺสามี’’ติฯ

โส อุยฺยานํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺโน โพธิสตฺเตน ‘‘รโห ปจฺจาสีสามี’’ติ วุตฺเต ปริสาย อปคตาย ตํ กิญฺจิ วตฺตุํ อสกฺโกนฺตํ อาห ‘‘ตุมฺเห ทฺวาทส วสฺสานิ ‘รโห ปจฺจาสีสามี’ติ วตฺวา รโห ลทฺธาปิ กิญฺจิ วตฺตุํ น สกฺโกถ, อหํ โว รชฺชํ อาทิํ กตฺวา สพฺพํ ปวาเรมิ, นิพฺภยา หุตฺวา ยํ โว รุจฺจติ, ตํ ยาจถา’’ติฯ ‘‘มหาราช, ยมหํ ยาจามิ, ตํ ทสฺสสี’’ติ? ‘‘ทสฺสามิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘มหาราช, มยฺหํ มคฺคํ คจฺฉนฺตสฺส เอกปฏลิกา อุปาหนา จ ปณฺณจฺฉตฺตญฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘เอตฺตกํ, ภนฺเต, ตุมฺเห ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ ยาจิตุํ น สกฺโกถา’’ติฯ ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กิํการณา, ภนฺเต, เอวมกตฺถา’’ติฯ ‘‘มหาราช, ‘อิมํ นาม เม เทหี’ติ ยาจนฺโต โรทติ นาม, ‘นตฺถี’ติ วทนฺโต ปฏิโรทติ นามฯ ‘สเจ ตฺวํ มยา ยาจิโต น ทเทยฺยาสิ, ตํ โน โรทิตปฏิโรทิตํ นาม มหาชโน มา ปสฺสตู’ติ เอตทตฺถํ รโห ปจฺจาสีสามี’’ติ วตฺวา อาทิโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[89]

‘‘ทฺวยํ ยาจนโก ราช, พฺรหฺมทตฺต นิคจฺฉติ;

อลาภํ ธนลาภํ วา, เอวํธมฺมา หิ ยาจนาฯ

[90]

‘‘ยาจนํ โรทนํ อาหุ, ปญฺจาลานํ รเถสภ;

โย ยาจนํ ปจฺจกฺขาติ, ตมาหุ ปฏิโรทนํฯ

[91]

‘‘มา มทฺทสํสุ โรทนฺตํ, ปญฺจาลา สุสมาคตา;

ตุวํ วา ปฏิโรทนฺตํ, ตสฺมา อิจฺฉามหํ รโห’’ติฯ

ตตฺถ ราช พฺรหฺมทตฺตาติ ทฺวีหิปิ ราชานํ อาลปติฯ นิคจฺฉตีติ ลภติ วินฺทติฯ เอวํธมฺมาติ เอวํสภาวาฯ อาหูติ ปณฺฑิตา กเถนฺติฯ ปญฺจาลานํ รเถสภาติ ปญฺจาลรฏฺฐสฺส อิสฺสร รถปวรฯ โย ยาจนํ ปจฺจกฺขาตีติ โย ปน ยํ ยาจนกํ ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺขิปติฯ ตมาหูติ ตํ ปฏิกฺขิปนํ ‘‘ปฏิโรทน’’นฺติ วทนฺติฯ มา มทฺทสํสูติ ตว รฏฺฐวาสิโน ปญฺจาลา สุสมาคตา มํ โรทนฺตํ มา อทฺทสํสูติฯ

ราชา โพธิสตฺตสฺส คารวลกฺขเณ ปสีทิตฺวา วรํ ททมาโน จตุตฺถํ คาถมาห –

[92]

‘‘ททามิ เต พฺราหฺมณ โรหิณีนํ, ควํ สหสฺสํ สห ปุงฺคเวน;

อริโย หิ อริยสฺส กถํ น ทชฺชา, สุตฺวาน คาถา ตว ธมฺมยุตฺตา’’ติฯ

ตตฺถ โรหิณีนนฺติ รตฺตวณฺณานํฯ อริโยติ อาจารสมฺปนฺโนฯ อริยสฺสาติ อาจารสมฺปนฺนสฺสฯ กถํ น ทชฺชาติ เกน การเณน น ทเทยฺยฯ ธมฺมยุตฺตาติ การณยุตฺตาฯ

โพธิสตฺโต ปน ‘‘นาหํ, มหาราช, วตฺถุกาเมหิ อตฺถิโก, ยํ อหํ ยาจามิ, ตเทว เม เทหี’’ติ เอกปฏลิกา อุปาหนา จ ปณฺณจฺฉตฺตญฺจ คเหตฺวา ‘‘มหาราช, อปฺปมตฺโต โหหิ, ทานํ เทหิ, สีลํ รกฺขาหิ, อุโปสถกมฺมํ กโรหี’’ติ ราชานํ โอวทิตฺวา ตสฺส ยาจนฺตสฺเสว หิมวนฺตเมว คโตฯ ตตฺถ อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

พฺรหฺมทตฺตชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[324] 4. จมฺมสาฏกชาตกวณฺณนา

กลฺยาณรูโป วตยนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จมฺมสาฏกํ นาม ปริพฺพาชกํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส กิร จมฺมเมว นิวาสนญฺจ ปารุปนญฺจ โหติฯ โส เอกทิวสํ ปริพฺพาชการามา นิกฺขมิตฺวา สาวตฺถิยํ ภิกฺขาย จรนฺโต เอฬกานํ ยุชฺฌนฏฺฐานํ สมฺปาปุณิฯ เอฬโก ตํ ทิสฺวา ปหริตุกาโม โอสกฺกิฯ ปริพฺพาชโก ‘‘เอส มยฺหํ อปจิติํ ทสฺเสตี’’ติ น ปฏิกฺกมิฯ เอฬโก เวเคนาคนฺตฺวา ตํ อูรุมฺหิ ปหริตฺวา ปาเตสิฯ ตสฺส ตํ อสนฺตปคฺคหณการณํ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏํ อโหสิฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, จมฺมสาฏกปริพฺพาชโก อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา วินาสํ ปตฺโต’’ติ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา วินาสํ ปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ วาณิชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต วณิชฺชํ กโรติฯ

ตทา เอโก จมฺมสาฏกปริพฺพาชโก พาราณสิยํ ภิกฺขาย จรนฺโต เอฬกานํ ยุชฺฌนฏฺฐานํ ปตฺวา เอฬกํ โอสกฺกนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อปจิติํ เม กโรตี’’ติ สญฺญาย อปฏิกฺกมิตฺวา ‘‘อิเมสํ เอตฺตกานํ มนุสฺสานํ อนฺตเร อยํ เอโก เอฬโก อมฺหากํ คุณํ ชานาตี’’ติ ตสฺส อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ฐิโตว ปฐมํ คาถมาห –

[93]

‘‘กลฺยาณรูโป วตยํ จตุปฺปโท, สุภทฺทโก เจว สุเปสโล จ;

โย พฺราหฺมณํ ชาติมนฺตูปปนฺนํ, อปจายติ เมณฺฑวโร ยสสฺสี’’ติฯ

ตตฺถ กลฺยาณรูโปติ กลฺยาณชาติโกฯ สุเปสโลติ สุฏฺฐุ ปิยสีโลฯ ชาติมนฺตูปปนฺนนฺติ ชาติยา จ มนฺเตหิ จ สมฺปนฺนํฯ ยสสฺสีติ วณฺณภณนเมตํฯ

ตสฺมิํ ขเณ อาปเณ นิสินฺโน ปณฺฑิตวาณิโช ตํ ปริพฺพาชกํ นิเสเธนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[94]

‘‘มา พฺราหฺมณ อิตฺตรทสฺสเนน, วิสฺสาสมาปชฺชิ จตุปฺปทสฺส;

ทฬฺหปฺปหารํ อภิกงฺขมาโน, อวสกฺกตี ทสฺสติ สุปฺปหาร’’นฺติฯ

ตตฺถ อิตฺตรทสฺสเนนาติ ขณิกทสฺสเนนฯ

ตสฺส ปณฺฑิตวาณิชสฺส กเถนฺตสฺเสว โส เมณฺฑโก เวเคนาคนฺตฺวา อูรุมฺหิ ปหริตฺวา ตํ ตตฺเถว เวทนาปฺปตฺตํ กตฺวา ปาเตสิฯ โส ปริเทวมาโน นิปชฺชิฯ สตฺถา ตํ การณํ ปกาเสนฺโต ตติยํ คาถมาห –

[95]

‘‘อูรุฏฺฐิ ภคฺคํ วฏฺฏิโต ขาริภาโร, สพฺพญฺจ ภณฺฑํ พฺราหฺมณสฺส ภินฺนํ;

อุโภปิ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทติ, อติธาวถ หญฺญเต พฺรหฺมจารี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, ตสฺส ปริพฺพาชกสฺส อูรุฏฺฐิกํ ภคฺคํ, ขาริภาโร วฏฺฏิโต ปวฏฺฏิโต, ตสฺมิํ ปวฏฺฏมาเน ยํ ตตฺถ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อุปกรณภณฺฑํ, ตมฺปิ สพฺพํ ภินฺนํ, โสปิ อุโภ พาหา อุกฺขิปิตฺวา ปริวาเรตฺวา ฐิตปริสํ สนฺธาย ‘‘อภิธาวถ, หญฺญเต พฺรหฺมจารี’’ติ วทนฺโต กนฺทติ โรทติ ปริเทวตีติฯ

ปริพฺพาชโก จตุตฺถํ คาถํ อาห –

[96]

‘‘เอวํ โส นิหโต เสติ, โย อปูชํ ปสํสติ;

ยถาหมชฺช ปหโต, หโต เมณฺเฑน ทุมฺมตี’’ติฯ

ตตฺถ อปูชนฺติ อปูชนียํฯ ยถาหมชฺชาติ ยถา อหํ อชฺช อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา ฐิโต เมณฺเฑน ทฬฺหปฺปหาเรน ปหโต เอตฺเถว มาริโต ฯ ทุมฺมตีติ ทุปฺปญฺโญฯ เอวํ โย อญฺโญปิ อสนฺตปคฺคหํ กริสฺสติ, โสปิ อหํ วิย ทุกฺขํ อนุภวิสฺสตีติ โส ปริเทวนฺโต ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา จมฺมสาฏโก เอตรหิ จมฺมสาฏโก อโหสิ, ปณฺฑิตวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

จมฺมสาฏกชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[325] 5. โคธราชชาตกวณฺณนา

สมณํ ตํ มญฺญมาโนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา วิตฺถาริตเมวฯ อิธาปิ ภิกฺขู ตํ ภิกฺขุํ อาเนตฺวา ‘‘อยํ, ภนฺเต, ภิกฺขุ กุหโก’’ติ สตฺถุ ทสฺเสสุํฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส กุหโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โคธโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กายพเลน สมฺปนฺโน อรญฺเญ วสติ ฯ เอโก ทุสีลตาปโสปิ ตสฺส อวิทูเร ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ โพธิสตฺโต โคจราย จรนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘สีลวนฺตตาปสสฺส ปณฺณสาลา ภวิสฺสตี’’ติ ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คจฺฉติฯ อเถกทิวสํ โส กูฏตาปโส อุปฏฺฐากกุเล สมฺปาทิตํ มธุรมํสํ ลภิตฺวา ‘‘กิํ มํสํ นาเมต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โคธมํส’’นฺติ สุตฺวา รสตณฺหาย อภิภูโต ‘‘มยฺหํ อสฺสมปทํ นิพทฺธํ อาคจฺฉมานํ โคธํ มาเรตฺวา ยถารุจิ ปจิตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ สปฺปิทธิกฏุกภณฺฑาทีนิ คเหตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา มุคฺครํ คเหตฺวา กาสาเวน ปฏิจฺฉาเทตฺวา โพธิสตฺตสฺส อาคมนํ โอโลเกนฺโต ปณฺณสาลทฺวาเร อุปสนฺตูปสนฺโต วิย นิสีทิฯ

โส อาคนฺตฺวา ตํ ปทุฏฺฐินฺทฺริยํ ทิสฺวา ‘‘อิมินา อมฺหากํ สชาติกมํสํ ขาทิตํ ภวิสฺสติ, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ อโธวาเต ฐตฺวา สรีรคนฺธํ ฆายิตฺวา สชาติมํสสฺส ขาทิตภาวํ ญตฺวา ตาปสํ อนุปคมฺม ปฏิกฺกมิตฺวา จริฯ ตาปโสปิ ตสฺส อนาคมนภาวํ ญตฺวา มุคฺครํ ขิปิ, มุคฺคโร สรีเร อปติตฺวา นงฺคุฏฺฐโกฏิํ ปาปุณิฯ ตาปโส ‘‘คจฺฉ วิรทฺโธสฺมี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘มํ ตาว วิรทฺโธสิ, จตฺตาโร ปน อปาเย น วิรทฺโธสี’’ติ วตฺวา ปลายิตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ ฐิตํ วมฺมิกํ ปวิสิตฺวา อญฺเญน ฉิทฺเทน สีสํ นีหริตฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[97]

‘‘สมณํ ตํ มญฺญมาโน, อุปคจฺฉิมสญฺญตํ;

โส มํ ทณฺเฑน ปาหาสิ, ยถา อสฺสมโณ ตถาฯ

[98]

‘‘กิํ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กิํ เต อชินสาฏิยา;

อพฺภนฺตรํ เต คหนํ, พาหิรํ ปริมชฺชสี’’ติฯ

ตตฺถ อสญฺญตนฺติ อหํ กายาทีหิ อสญฺญตํ อสฺสมณเมว สมานํ ตํ ‘‘สมโณ เอโส’’ติ สมิตปาปตาย สมณํ มญฺญมาโน อุปคจฺฉิํฯ ปาหาสีติ ปหริฯ อชินสาฏิยาติ เอกํสํ กตฺวา ปารุเตน อชินจมฺเมน ตุยฺหํ โก อตฺโถฯ อพฺภนฺตรํ เต คหนนฺติ ตว สรีรพฺภนฺตรํ วิสปูรา วิย อลาพุ, คูถปูโร วิย อาวาโฏ, อาสีวิสปูโร วิย วมฺมิโก กิเลสคหนํฯ

พาหิรนฺติ เกวลํ พหิสรีรํ ปริมชฺชสิ , ตํ อนฺโตผรุสตาย พหิมฏฺฐตาย หตฺถิลณฺฑํ วิย อสฺสลณฺฑํ วิย จ โหตีติฯ

ตํ สุตฺวา ตาปโส ตติยํ คาถมาห –

[99]

‘‘เอหิ โคธ นิวตฺตสฺสุ, ภุญฺช สาลีนโมทนํ;

เตลํ โลณญฺจ เม อตฺถิ, ปหูตํ มยฺห ปิปฺผลี’’ติฯ

ตตฺถ ปหูตํ มยฺห ปิปฺผลีติ น เกวลํ สาลีนโมทนํ เตลโลณเมว, หิงฺคุชีรกสิงฺคิเวรลสุณมริจปิปฺผลิปฺปเภทํ กฏุกภณฺฑมฺปิ มยฺหํ พหุ อตฺถิ, เตนาภิสงฺขตํ สาลีนโมทนํ ภุญฺชาหีติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –

[100]

‘‘เอส ภิยฺโย ปเวกฺขามิ, วมฺมิกํ สตโปริสํ;

เตลํ โลณญฺจ กิตฺเตสิ, อหิตํ มยฺห ปิปฺผลี’’ติฯ

ตตฺถ ปเวกฺขามีติ ปวิสิสฺสามิฯ อหิตนฺติ ยํ เอตํ ตว กฏุกภณฺฑสงฺขาตํ ปิปฺผลิ, เอตํ มยฺหํ อหิตํ อสปฺปายนฺติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘อเร, กูฏชฏิล, สเจ อิธ วสิสฺสสิ, โคจรคาเม มนุสฺเสเหว ตํ ‘อยํ โจโร’ติ คาหาเปตฺวา วิปฺปการํ ปาเปสฺสามิ, สีฆํ ปลายสฺสู’’ติ สนฺตชฺเชสิฯ กูฏชฏิโล ตโต ปลายิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏชฏิโล อยํ กุหกภิกฺขุ อโหสิ, โคธราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โคธราชชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[326] 6. กกฺการุชาตกวณฺณนา

กาเยน โย นาวหเรติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส หิ สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา คตสฺส อคฺคสาวเกหิ สทฺธิํ ปริสาย ปกฺกนฺตาย อุณฺหํ โลหิตํ มุขโต อุคฺคญฺฉิฯ

อถ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต มุสาวาทํ กตฺวา สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา อิทานิ คิลาโน หุตฺวา มหาทุกฺขํ อนุโภตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มุสาวาทีเยว, น เจส อิทาเนว มุสาวาทํ กตฺวา มหาทุกฺขํ อนุโภติ, ปุพฺเพปิ อนุโภสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตาวติํสภวเน อญฺญตโร เทวปุตฺโต อโหสิฯ เตน โข ปน สมเยน พาราณสิยํ มหาอุสฺสโว อโหสิฯ พหู นาคา จ สุปณฺณา จ ภูมฏฺฐกา จ เทวา อาคนฺตฺวา อุสฺสวํ โอโลกยิํสุฯ ตาวติํสภวนโตปิ จตฺตาโร เทวปุตฺตา กกฺการูนิ นาม ทิพฺพปุปฺผานิ เตหิ กตจุมฺพฏกํ ปิฬนฺธิตฺวา อุสฺสวทสฺสนํ อาคมิํสุฯ ทฺวาทสโยชนิกํ พาราณสินครํ เตสํ ปุปฺผานํ คนฺเธน เอกคนฺธํ อโหสิฯ มนุสฺสา ‘‘อิมานิ ปุปฺผานิ เกน ปิฬนฺธิตานี’’ติ อุปธาเรนฺตา วิจรนฺติฯ เต เทวปุตฺตา ‘‘อมฺเห เอเต อุปธาเรนฺตี’’ติ ญตฺวา ราชงฺคเณ อุปฺปติตฺวา มหนฺเตน เทวานุภาเวน อากาเส อฏฺฐํสุฯ มหาชโน สนฺนิปติ, ราชาปิ สทฺธิํ อุปราชาทีหิ อคมาสิฯ อถ เน ‘‘กตรเทวโลกโต, สามิ, อาคจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘ตาวติํสเทวโลกโต อาคจฺฉามา’’ติฯ ‘‘เกน กมฺเมน อาคตตฺถา’’ติฯ ‘‘อุสฺสวทสฺสนตฺถายา’’ติฯ ‘‘กิํปุปฺผานิ นาเมตานี’’ติ? ‘‘ทิพฺพกกฺการุปุปฺผานิ นามา’’ติฯ ‘‘สามิ, ตุมฺเห เทวโลเก อญฺญานิ ปิฬนฺเธยฺยาถ, อิมานิ อมฺหากํ เทถา’’ติฯ เทวปุตฺตา ‘‘ทิพฺพกกฺการุปุปฺผานิ มหานุภาวานิ เทวานญฺเญว อนุจฺฉวิกานิ, มนุสฺสโลเก ลามกานํ ทุปฺปญฺญานํ หีนาธิมุตฺติกานํ ทุสฺสีลานํ นานุจฺฉวิกานิฯ เย ปน มนุสฺสา อิเมหิ จ อิเมหิ จ คุเณหิ สมนฺนาคตา, เตสํ เอตานิ อนุจฺฉวิกานี’’ติ อาหํสุฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา เตสุ เชฏฺฐกเทวปุตฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[101]

‘‘กาเยน โย นาวหเร, วาจาย น มุสา ภเณ;

ยโส ลทฺธา น มชฺเชยฺย, ส เว กกฺการุมรหตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – โย กาเยน ปรสฺส สนฺตกํ ติณสลากมฺปิ นาวหรติ, วาจาย ชีวิตํ ปริจฺจชมาโนปิ มุสาวาทํ น ภณติฯ

เทสนาสีสเมเวตํ , กายทฺวารวจีทฺวารมโนทฺวาเรหิ ปน โย ทสปิ อกุสลกมฺมปเถ น กโรตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ ยโส ลทฺธาติ อิสฺสริยญฺจ ลภิตฺวา โย อิสฺสริยมทมตฺโต สติํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ, ส เว เอวรูโป อิเมหิ คุเณหิ ยุตฺโต ปุคฺคโล อิมํ ทิพฺพปุปฺผํ อรหติฯ ตสฺมา โย อิเมหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต, โส อิมานิ ปุปฺผานิ ยาจิตุํ อรหติ, ตสฺส ทสฺสามีติฯ

ตํ สุตฺวา ปุโรหิโต จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ อิเมสุ คุเณสุ เอโกปิ นตฺถิ, มุสาวาทํ ปน วตฺวา เอตานิ ปุปฺผานิ คเหตฺวา ปิฬนฺธิสฺสามิ, เอวํ มํ มหาชโน ‘คุณสมฺปนฺโน อย’นฺติ ชานิสฺสตี’’ติฯ โส ‘‘อหํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต’’ติ วตฺวา ตานิ ปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา ปิฬนฺธิตฺวา ทุติยํ เทวปุตฺตํ ยาจิฯ โส ทุติยํ คาถมาห –

[102]

‘‘ธมฺเมน วิตฺตเมเสยฺย, น นิกตฺยา ธนํ หเร;

โภเค ลทฺธา น มชฺเชยฺย, ส เว กกฺการุมรหตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ธมฺเมน ปริสุทฺธาชีเวน สุวณฺณรชตาทิวิตฺตํ ปริเยเสยฺยฯ น นิกตฺยาติ น วญฺจนาย ธนํ หเรยฺย, วตฺถาภรณาทิเก โภเค ลภิตฺวา ปมาทํ นาปชฺเชยฺย, เอวรูโป อิมานิ ปุปฺผานิ อรหตีติฯ

ปุโรหิโต ‘‘อหํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต’’ติ วตฺวา ตานิ อาหราเปตฺวา ปิฬนฺธิตฺวา ตติยํ เทวปุตฺตํ ยาจิฯ โส ตติยํ คาถมาห –

[103]

‘‘ยสฺส จิตฺตํ อหาลิทฺทํ, สทฺธา จ อวิราคินี;

เอโก สาทุํ น ภุญฺเชยฺย, ส เว กกฺการุมรหตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ อหาลิทฺทํ หลิทฺทิราโค วิย ขิปฺปํ น วิรชฺชติ, ถิรเมว โหติฯ สทฺธา จ อวิราคินีติ กมฺมํ วา วิปากํ วา โอกปฺปนียสฺส วา ปุคฺคลสฺส วจนํ สทฺทหิตฺวา อปฺปมตฺตเกเนว น วิรชฺชติ น ภิชฺชติฯ โย ยาจเก วา อญฺเญ วา สํวิภาคารเห ปุคฺคเล พหิ กตฺวา เอกโกว สาทุรสโภชนํ น ภุญฺชติ, เนสํ สํวิภชิตฺวา ภุญฺชติ, โส อิมานิ ปุปฺผานิ อรหตีติฯ

ปุโรหิโต ‘‘อหํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต’’ติ วตฺวา ตานิ ปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา ปิฬนฺธิตฺวา จตุตฺถํ เทวปุตฺตํ ยาจิฯ โส จตุตฺถํ คาถมาห –

[104]

‘‘สมฺมุขา วา ติโรกฺขา วา, โย สนฺเต น ปริภาสติ;

ยถาวาที ตถาการี, ส เว กกฺการุมรหตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – โย ปุคฺคโล สมฺมุขา วา ปรมฺมุขา วา สีลาทิคุณยุตฺเต สนฺเต อุตฺตมปณฺฑิตปุริเส น อกฺโกสติ น ปริภาสติ, ยํ วาจาย วทติ, ตเทว กาเยน กโรติ, โส อิมานิ ปุปฺผานิ อรหตีติฯ

ปุโรหิโต ‘‘อหํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต’’ติ วตฺวา ตานิปิ อาหราเปตฺวา ปิฬนฺธิฯ จตฺตาโร เทวปุตฺตา จตฺตาริ ปุปฺผจุมฺพฏกานิ ปุโรหิตสฺส ทตฺวา เทวโลกเมว คตาฯ เตสํ คตกาเล ปุโรหิตสฺส สีเส มหตี เวทนา อุปฺปชฺชิ, ติขิณสิขเรน นิมฺมถิตํ วิย จ อยปฏฺเฏน ปีฬิตํ วิย จ สีสํ อโหสิฯ โส เวทนาปฺปตฺโต อปราปรํ ปริวตฺตมาโน มหาสทฺเทน วิรวิ, ‘‘กิเมต’’นฺติ จ วุตฺเต ‘‘อหํ มมพฺภนฺตเร อวิชฺชมาเนเยว คุเณ ‘อตฺถี’ติ มุสาวาทํ กตฺวา เต เทวปุตฺเต อิมานิ ปุปฺผานิ ยาจิํ, หรเถตานิ มม สีสโต’’ติ อาหฯ ตานิ หรนฺตาปิ หริตุํ นาสกฺขิํสุ, อยปฏฺเฏน พทฺธานิ วิย อเหสุํฯ อถ นํ อุกฺขิปิตฺวา เคหํ นยิํสุฯ ตตฺถ ตสฺส วิรวนฺตสฺส สตฺต ทิวสา วีติวตฺตาฯ

ราชา อมจฺเจ อามนฺเตตฺวา ‘‘ทุสฺสีลพฺราหฺมโณ มริสฺสติ, กิํ กโรมา’’ติ อาหฯ ‘‘เทว, ปุน อุสฺสวํ กาเรม, เทวปุตฺตา ปุน อาคจฺฉิสฺสนฺตี’’ติฯ ราชา ปุน อุสฺสวํ กาเรสิฯ เทวปุตฺตา ปุน อาคนฺตฺวา สกลนครํ ปุปฺผคนฺเธน เอกคนฺธํ กตฺวา ตเถว ราชงฺคเณ อฏฺฐํสุ, มหาชโน สนฺนิปติตฺวา ทุสฺสีลพฺราหฺมณํ อาเนตฺวา เตสํ ปุรโต อุตฺตานํ นิปชฺชาเปสิฯ โส ‘‘ชีวิตํ เม เทถ, สามี’’ติ เทวปุตฺเต ยาจิฯ เทวปุตฺตา ‘‘ตุยฺหํ ทุสฺสีลสฺส ปาปธมฺมสฺส อนนุจฺฉวิกาเนเวตานิ ปุปฺผานิ, ตฺวํ ปน ‘อมฺเห วญฺเจสฺสามี’ติ สญฺญี อโหสิ, อตฺตโน มุสาวาทผลํ ลทฺธ’’นฺติ มหาชนมชฺเฌ ทุสฺสีลพฺราหฺมณํ ครหิตฺวา สีสโต ปุปฺผจุมฺพฏกํ อปเนตฺวา มหาชนสฺส โอวาทํ ทตฺวา สกฏฺฐานเมว อคมํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ เทวทตฺโต อโหสิ, เตสุ เทวปุตฺเตสุ เอโก กสฺสโป, เอโก โมคฺคลฺลาโน, เอโก สาริปุตฺโต, เชฏฺฐกเทวปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กกฺการุชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[327] 7. กากวตีชาตกวณฺณนา

วาติ จายํ ตโต คนฺโธติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กสฺมา อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ? ‘‘กิเลสวเสน, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ภิกฺขุ มาตุคาโม นาม อรกฺขิโย, น สกฺกา รกฺขิตุํ, โปราณกปณฺฑิตา ปน มาตุคามํ มหาสมุทฺทมชฺเฌ สิมฺพลิรุกฺขวิมาเน วสาเปนฺตาปิ รกฺขิตุํ นาสกฺขิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ กาเรสิฯ กากวตี นามสฺส อคฺคมเหสี อโหสิ อภิรูปา เทวจฺฉรา วิยฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป , วิตฺถารโต ปน อตีตวตฺถุ กุณาลชาตเก (ชา. 2.21.กุณาลชาตก) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปเนโก สุปณฺณราชา มนุสฺสเวเสน อาคนฺตฺวา รญฺญา สห ชูตํ กีฬนฺโต กากวติยา อคฺคมเหสิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต ตํ อาทาย สุปณฺณภวนํ เนตฺวา ตาย สทฺธิํ อภิรมิฯ ราชา เทวิํ อปสฺสนฺโต นฏกุเวรํ นาม คนฺธพฺพํ ‘‘ตฺวํ วิจินาหิ น’’นฺติ อาหฯ โส ตํ สุปณฺณราชานํ ปริคฺคเหตฺวา เอกสฺมิํ สเร เอรกวเน นิปชฺชิตฺวา ตโต สุปณฺณสฺส คมนกาเล ปตฺตนฺตเร นิสีทิตฺวา สุปณฺณภวนํ ปตฺวา ปตฺตนฺตรโต นิกฺขมิตฺวา ตาย สทฺธิํ กิเลสสํสคฺคํ กตฺวา ปุน ตสฺเสว ปตฺตนฺตเร นิสินฺโน อาคนฺตฺวา สุปณฺณสฺส รญฺญา สทฺธิํ ชูตกีฬนกาเล อตฺตโน วีณํ คเหตฺวา ชูตมณฺฑลํ คนฺตฺวา รญฺโญ สนฺติเก ฐิโต คีตวเสน ปฐมํ คาถมาห –

[105]

‘‘วาติ จายํ ตโต คนฺโธ, ยตฺถ เม วสตี ปิยา;

ทูเร อิโต หิ กากวตี, ยตฺถ เม นิรโต มโน’’ติฯ

ตตฺถ คนฺโธติ ตสฺสา ทิพฺพคนฺธวิลิตฺตาย สรีรคนฺโธฯ ยตฺถ เมติ ยตฺถ สุปณฺณภวเน มม ปิยา วสติ, ตโต อิมินา สทฺธิํ กตกายสํสคฺคาย ตสฺสา อิมสฺส กาเยน สทฺธิํ อาคโต คนฺโธ วายตีติ อธิปฺปาโยฯ ทูเร อิโตติ อิมมฺหา ฐานา ทูเรฯ หิ-กาโร นิปาตมตฺโตฯ กากวตีติ กากวตี เทวีฯ ยตฺถ เมติ ยสฺสา อุปริ มม มโน นิรโตฯ

ตํ สุตฺวา สุปณฺโณ ทุติยํ คาถมาห –

[106]

‘‘กถํ สมุทฺทมตรี, กถํ อตริ เกปุกํ;

กถํ สตฺต สมุทฺทานิ, กถํ สิมฺพลิมารุหี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ตฺวํ อิมํ ชมฺพุทีปสมุทฺทํ ตสฺส ปรโต เกปุกํ นาม นทิํ ปพฺพตนฺตเรสุ ฐิตานิ สตฺต สมุทฺทานิ จ กถํ อตริ, เกนุปาเยน ติณฺโณ สตฺต สมุทฺทานิ อติกฺกมิตฺวา ฐิตํ อมฺหากํ ภวนํ สิมฺพลิรุกฺขญฺจ กถํ อารุหีติฯ

ตํ สุตฺวา นฏกุเวโร ตติยํ คาถมาห –

[107]

‘‘ตยา สมุทฺทมตริํ, ตยา อตริ เกปุกํ;

ตยา สตฺต สมุทฺทานิ, ตยา สิมฺพลิมารุหิ’’นฺติฯ

ตตฺถ ตยาติ ตยา กรณภูเตน ตว ปตฺตนฺตเร นิสินฺโน อหํ สพฺพเมตํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ

ตโต สุปณฺณราชา จตุตฺถํ คาถมาห –

[108]

‘‘ธิรตฺถุ มํ มหากายํ, ธิรตฺถุ มํ อเจตนํ;

ยตฺถ ชายายหํ ชารํ, อาวหามิ วหามิ จา’’ติฯ

ตตฺถ ธิรตฺถุ มนฺติ อตฺตานํ ครหนฺโต อาหฯ อเจตนนฺติ มหาสรีรตาย ลหุภาวครุภาวสฺส อชานนตาย อเจตนํฯ ยตฺถาติ ยสฺมาฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา อหํ อตฺตโน ชายาย ชารํ อิมํ คนฺธพฺพํ ปตฺตนฺตเร นิสินฺนํ อาเนนฺโต อาวหามิ เนนฺโต จ วหามิ, ตสฺมา ธิรตฺถุ มนฺติฯ โส ตํ อาเนตฺวา พาราณสิรญฺโญ ทตฺวา ปุน นครํ นาคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา นฏกุเวโร อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อโหสิ, ราชา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

กากวตีชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[328] 8. อนนุโสจิยชาตกวณฺณนา

พหูนํ วิชฺชตี โภตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มตภริยํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร ภริยาย มตาย น นฺหายิ น ปิวิ น ลิมฺปิ น ภุญฺชิ, น กมฺมนฺเต ปโยเชสิ, อญฺญทตฺถุ โสกาภิภูโต อาฬาหนํ คนฺตฺวา ปริเทวมาโน วิจริฯ อพฺภนฺตเร ปนสฺส กุเฏ ปทีโป วิย โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสโย ชลติฯ สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส มํ ฐเปตฺวา อญฺโญ โกจิ โสกํ นีหริตฺวา โสตาปตฺติมคฺคสฺส ทายโก นตฺถิ, ภวิสฺสามิสฺส อวสฺสโย’’ติ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ปจฺฉาสมณํ อาทาย ตสฺส เคหทฺวารํ คนฺตฺวา กุฏุมฺพิเกน สุตาคมโน กตปจฺจุคฺคมนาทิสกฺกาโร ปญฺญตฺตาสเน นิสินฺโน กุฏุมฺพิกํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนํ ‘‘กิํ, อุปาสก, จินฺเตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต, ภริยา เม กาลกตา, ตมหํ อนุโสจนฺโต จินฺเตมี’’ติ วุตฺเต ‘‘อุปาสก, ภิชฺชนธมฺมํ นาม ภิชฺชติ, ตสฺมิํ ภินฺเน น ยุตฺตํ จินฺเตตุํ, โปราณกปณฺฑิตาปิ ภริยาย มตาย ‘ภิชฺชนธมฺมํ ภิชฺชตี’ติ น จินฺตยิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ อตีตวตฺถุ ทสกนิปาเต จูฬโพธิชาตเก (ชา. 1.10.49 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ, อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโปฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา มาตาปิตูนํ สนฺติกํ อคมาสิฯ อิมสฺมิํ ชาตเก โพธิสตฺโต โกมารพฺรหฺมจารี อโหสิฯ อถสฺส มาตาปิตโร ‘‘ตว ทาริกปริเยสนํ กโรมา’’ติ อาโรจยิํสุฯ โพธิสตฺโต ‘‘น มยฺหํ ฆราวาเสนตฺโถ, อหํ ตุมฺหากํ อจฺจเยน ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วตฺวา เตหิ ปุนปฺปุนํ ยาจิโต เอกํ กญฺจนรูปกํ กาเรตฺวา ‘‘เอวรูปํ กุมาริกํ ลภมาโน คณฺหิสฺสามี’’ติ อาหฯ ตสฺส มาตาปิตโร ตํ กญฺจนรูปกํ ปฏิจฺฉนฺนยาเน อาโรเปตฺวา ‘‘คจฺฉถ ชมฺพุทีปตลํ วิจรนฺตา ยตฺถ เอวรูปํ พฺราหฺมณกุมาริกํ ปสฺสถ, ตตฺถ อิมํ กญฺจนรูปกํ ทตฺวา ตํ อาเนถา’’ติ มหนฺเตน ปริวาเรน มนุสฺเส เปเสสุํฯ

ตสฺมิํ ปน กาเล เอโก ปุญฺญวา สตฺโต พฺรหฺมโลกโต จวิตฺวา กาสิรฏฺเฐเยว นิคมคาเม อสีติโกฏิวิภวสฺส พฺราหฺมณสฺส เคเห กุมาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ‘‘สมฺมิลฺลหาสินี’’ติสฺสา นามํ อกํสุฯ สา โสฬสวสฺสกาเล อภิรูปา อโหสิ ปาสาทิกา เทวจฺฉรปฺปฏิภาคา สพฺพงฺคสมฺปนฺนาฯ ตสฺสาปิ กิเลสวเสน จิตฺตํ นาม น อุปฺปนฺนปุพฺพํ, อจฺจนฺตพฺรหฺมจารินี อโหสิฯ กญฺจนรูปกํ อาทาย วิจรนฺตา มนุสฺสา ตํ คามํ ปาปุณิํสุฯ ตตฺถ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา ‘‘อสุกพฺราหฺมณสฺส ธีตา สมฺมิลฺลหาสินี กิํการณา อิธ ฐิตา’’ติ อาหํสุฯ มนุสฺสา ตํ สุตฺวา พฺราหฺมณกุลํ คนฺตฺวา สมฺมิลฺลหาสินิํ วาเรสุํฯ สา ‘‘อหํ ตุมฺหากํ อจฺจเยน ปพฺพชิสฺสามิ, น เม ฆราวาเสนตฺโถ’’ติ มาตาปิตูนํ สาสนํ เปเสสิฯ เต ‘‘กิํ กโรสิ กุมาริเก’’ติ วตฺวา กญฺจนรูปกํ คเหตฺวา ตํ มหนฺเตน ปริวาเรน เปสยิํสุฯ โพธิสตฺตสฺส จ สมฺมิลฺลหาสินิยา จ อุภินฺนมฺปิ อนิจฺฉนฺตานญฺเญว มงฺคลํ กริํสุฯ เต เอกคพฺเภ วสมานา เอกสฺมิํ สยเน สยนฺตาปิ น อญฺญมญฺญํ กิเลสวเสน โอโลกยิํสุ, ทฺเว ภิกฺขู ทฺเว พฺราหฺมาโน วิย จ เอกสฺมิํ ฐาเน วสิํสุฯ

อปรภาเค โพธิสตฺตสฺส มาตาปิตโร กาลมกํสุฯ โส เตสํ สรีรกิจฺจํ กตฺวา สมฺมิลฺลหาสินิํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, มม กุลสนฺตกา อสีติโกฏิโย, ตว กุลสนฺตกา อสีติโกฏิโยติ อิมํ เอตฺตกํ ธนํ คเหตฺวา อิมํ กุฏุมฺพํ ปฏิปชฺชาหิ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาหฯ

‘‘อยฺยปุตฺต, ตยิ ปพฺพชนฺเต อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามิ, น สกฺโกมิ ตํ ชหิตุ’’นฺติ ฯ ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ สพฺพํ ธนํ ทานมุเข วิสฺสชฺเชตฺวา เขฬปิณฺฑํ วิย สมฺปตฺติํ ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อุโภปิ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วนมูลผลาหารา ตตฺถ จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย หิมวนฺตา โอตริตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิํสุฯ

เตสํ ตตฺถ วสนฺตานํ สุขุมาลาย ปริพฺพาชิกาย นิโรชํ มิสฺสกภตฺตํ ปริภุญฺชนฺติยา โลหิตปกฺขนฺทิกาพาโธ อุปฺปชฺชิฯ สา สปฺปายเภสชฺชํ อลภมานา ทุพฺพลา อโหสิฯ โพธิสตฺโต ภิกฺขาจารเวลาย ตํ ปริคฺคเหตฺวา นครทฺวารํ เนตฺวา เอกิสฺสา สาลาย ผลเก นิปชฺชาเปตฺวา สยํ ภิกฺขาย ปาวิสิฯ สา ตสฺมิํ อนิกฺขนฺเตเยว กาลมกาสิฯ มหาชโน ปริพฺพาชิกาย รูปสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ปริวาเรตฺวา โรทติ ปริเทวติฯ โพธิสตฺโต ภิกฺขํ จริตฺวา อาคโต ตสฺสา มตภาวํ ญตฺวา ‘‘ภิชฺชนธมฺมํ ภิชฺชติ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา เอวํคติกาเยวา’’ติ วตฺวา ตาย นิปนฺนผลเกเยว นิสีทิตฺวา มิสฺสกโภชนํ ภุญฺชิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลสิฯ ปริวาเรตฺวา ฐิตมหาชโน ‘‘อยํ เต, ภนฺเต, ปริพฺพาชิกา กิํ โหตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘คิหิกาเล เม ปาทปริจาริกา อโหสี’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, มยํ ตาว น สณฺฐาม โรทาม ปริเทวาม, ตุมฺเห กสฺมา น โรทถา’’ติ? โพธิสตฺโต ‘‘ชีวมานา ตาว เอสา มม กิญฺจิ โหติ, อิทานิ ปรโลกสมงฺคิตาย น กิญฺจิ โหติ, มรณวสํ คตา, อหํ กิสฺส โรทามี’’ติ มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[109]

‘‘พหูนํ วิชฺชตี โภตี, เตหิ เม กิํ ภวิสฺสติ;

ตสฺมา เอตํ น โสจามิ, ปิยํ สมฺมิลฺลหาสินิํฯ

[110]

‘‘ตํ ตํ เจ อนุโสเจยฺย, ยํ ยํ ตสฺส น วิชฺชติ;

อตฺตานมนุโสเจยฺย, สทา มจฺจุวสํ ปตํฯ

[111]

‘‘น เหว ฐิตํ นาสีนํ, น สยานํ น ปทฺธคุํ;

ยาว พฺยาติ นิมิสติ, ตตฺราปิ รสตี วโยฯ

[112]

‘‘ตตฺถตฺตนิ วตปฺปทฺเธ, วินาภาเว อสํสเย;

ภูตํ เสสํ ทยิตพฺพํ, วีตํ อนนุโสจิย’’นฺติฯ

ตตฺถ พหูนํ วิชฺชตี โภตีติ อยํ โภตี อมฺเห ฉฑฺเฑตฺวา อิทานิ อญฺเญสํ พหูนํ มตกสตฺตานํ อนฺตเร วิชฺชติ อตฺถิ อุปลพฺภติฯ เตหิ เม กิํ ภวิสฺสตีติ เตหิ มตกสตฺเตหิ สทฺธิํ วตฺตมานา อิทาเนเวสา มยฺหํ กิํ ภวิสฺสติ , เตหิ วา มตกสตฺเตหิ อติเรกสมฺพนฺธวเสเนสา มยฺหํ กิํ ภวิสฺสติ, กา นาม ภวิสฺสติ, กิํ ภริยา, อุทาหุ ภคินีติ? ‘‘เตหิ เมก’’นฺติปิ ปาโฐ, เตหิ มตเกหิ สทฺธิํ อิทมฺปิ เม กเฬวรํ เอกํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอสา มตเกสุ สงฺขํ คตา, มยฺหํ สา น กิญฺจิ โหติ, ตสฺมา เอตํ น โสจามิฯ

ยํ ยํ ตสฺสาติ ยํ ยํ ตสฺส อนุโสจนกสฺส สตฺตสฺส น วิชฺชติ นตฺถิ, มตํ นิรุทฺธํ, ตํ ตํ สเจ อนุโสเจยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘ยสฺสา’’ติปิ ปาโฐ, ยํ ยํ ยสฺส น วิชฺชติ, ตํ ตํ โส อนุโสเจยฺยาติ อตฺโถฯ มจฺจุวสํ ปตนฺติ เอวํ สนฺเต นิจฺจํ มจฺจุวสํ ปตนฺตํ คจฺฉนฺตํ อตฺตานเมว อนุโสเจยฺย, เตนสฺส อโสจนกาโลเยว น ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ

ตติยคาถาย น เหว ฐิตํ นาสีนํ, น สยานํ น ปทฺธคุนฺติ กญฺจิ สตฺตํ อายุสงฺขาโร อนุคจฺฉตีติ ปาฐเสโสฯ ตตฺถ ปทฺธคุนฺติ ปริวตฺเตตฺวา จรมานํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเม สตฺตา จตูสุปิ อิริยาปเถสุ ปมตฺตา วิหรนฺติ, อายุสงฺขารา ปน รตฺติญฺจ ทิวา จ สพฺพิริยาปเถสุ อปฺปมตฺตา อตฺตโน ขยคมนกมฺมเมว กโรนฺตีติฯ ยาว พฺยาตีติ ยาว อุมฺมิสติฯ อยญฺหิ ตสฺมิํ กาเล โวหาโรฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาว อุมฺมิสติ จ นิมิสติ จ, ตตฺราปิ เอวํ อปฺปมตฺตเก กาเล อิเมสํ สตฺตานํ รสตี วโย, ตีสุ วเยสุ โส โส วโย หายเตว น วฑฺฒตีติฯ

ตตฺถตฺตนิ วตปฺปทฺเธติ ตตฺถ วต อตฺตนิ ปทฺเธฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ ตสฺมิํ วต เอวํ รสมาเน วเย อยํ ‘‘อตฺตา’’ติ สงฺขฺยํ คโต อตฺตภาโว ปทฺโธ โหติ, วเยน อฑฺโฒ อุปฑฺโฒ อปริปุณฺโณว โหติ ฯ เอวํ ตตฺถ อิมสฺมิํ อตฺตนิ ปทฺเธ โย เจส ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตานํ สตฺตานํ วินาภาโว อสํสโย, ตสฺมิํ วินาภาเวปิ อสํสเย นิสฺสํสเย ยํ ภูตํ เสสํ อมตํ ชีวมานํ, ตํ ชีวมานเมว ทยิตพฺพํ ปิยายิตพฺพํ เมตฺตายิตพฺพํ, ‘‘อยํ สตฺโต อโรโค โหตุ อพฺยาปชฺโช’’ติ เอวํ ตสฺมิํ เมตฺตาภาวนา กาตพฺพาฯ ยํ ปเนตํ วีตํ วิคตํ มตํ, ตํ อนนุโสจิยํ น อนุโสจิตพฺพนฺติฯ

เอวํ มหาสตฺโต จตูหิ คาถาหิ อนิจฺจาการํ ทีเปนฺโต ธมฺมํ เทเสสิฯ มหาชโน ปริพฺพาชิกาย สรีรกิจฺจํ อกาสิฯ โพธิสตฺโต หิมวนฺตเมว ปวิสิตฺวา ฌานาภิญฺญาสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน กุฏุมฺพิโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา สมฺมิลฺลหาสินี ราหุลมาตา อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

อนนุโสจิยชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[329] 9. กาฬพาหุชาตกวณฺณนา

ยํ อนฺนปานสฺสาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต หตลาภสกฺการํ เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺเตน หิ ตถาคเต อฏฺฐานโกปํ พนฺธิตฺวา ธนุคฺคเหสุ ปโยชิเตสุ นาฬาคิริวิสฺสชฺชเนน ตสฺส โทโส ปากโฏ ชาโตฯ อถสฺส ปฏฺฐปิตานิ ธุวภตฺตาทีนิ มนุสฺสฺสา น กริํสุ, ราชาปิ นํ น โอโลเกสิฯ โส หตลาภสกฺกาโร กุเลสุ วิญฺญาเปตฺวา ภุญฺชนฺโต วิจริฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต ‘ลาภสกฺการํ อุปฺปาเทสฺสามี’ติ อุปฺปนฺนมฺปิ ถิรํ กาตุํ นาสกฺขี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส หตลาภสกฺกาโร อโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ ธนญฺชเย รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ราโธ นาม สุโก อโหสิ มหาสรีโร ปริปุณฺณคตฺโต, กนิฏฺโฐ ปนสฺส โปฏฺฐปาโท นามฯ เอโก ลุทฺทโก เต ทฺเวปิ ชเน พนฺธิตฺวา เนตฺวา พาราณสิรญฺโญ อทาสิฯ ราชา อุโภปิ เต สุวณฺณปญฺชเร ปกฺขิปิตฺวา สุวณฺณตฏฺฏเกน มธุลาเช ขาทาเปนฺโต สกฺขโรทกํ ปาเยนฺโต ปฏิชคฺคิฯ สกฺกาโร จ มหา อโหสิ, ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา อเหสุํฯ อเถโก วนจรโก กาฬพาหุํ นาเมกํ มหากาฬมกฺกฏํ อาเนตฺวา พาราณสิรญฺโญ อทาสิฯ ตสฺส ปจฺฉา อาคตตฺตา มหนฺตตโร ลาภสกฺกาโร อโหสิ, สุกานํ ปริหายิฯ โพธิสตฺโต ตาทิลกฺขณโยคโต น กิญฺจิ อาห, กนิฏฺโฐ ปนสฺสฺส ตาทิลกฺขณาภาวา ตํ มกฺกฏสฺส สกฺการํ อสหนฺโต ‘‘ภาติก, ปุพฺเพ อิมสฺมิํ ราชกุเล สาธุรสขาทนียาทีนิ อมฺหากเมว เทนฺติ, อิทานิ ปน มยํ น ลภาม, กาฬพาหุมกฺกฏสฺเสว เทนฺติฯ มยํ ธนญฺชยรญฺโญ สนฺติกา ลาภสกฺการํ อลภนฺตา อิมสฺมิํ ฐาเน กิํ กริสฺสาม, เอหิ อรญฺญเมว คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติ เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[113]

‘‘ยํ อนฺนปานสฺส ปุเร ลภาม, ตํ ทานิ สาขมิคเมว คจฺฉติ;

คจฺฉาม ทานิ วนเมว ราธ, อสกฺกตา จสฺม ธนญฺชยายา’’ติฯ

ตตฺถ ยํ อนฺนปานสฺสาติ ยํ อนฺนปานํ อสฺส รญฺโญ สนฺติกาฯ อุปโยคตฺเถ วา สามิวจนํฯ ธนญฺชยายาติ กรณตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ธนญฺชเยนฯ อสกฺกตา จสฺมาติ อนฺนปานํ น ลภาม, อิมินา จ น สกฺกตมฺหาติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา ราโธ ทุติยํ คาถมาห –

[114]

‘‘ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส จ, นินฺทา ปสํสา จ สุขญฺจ ทุกฺขํ;

เอเต อนิจฺจา มนุเชสุ ธมฺมา, มา โสจิ กิํ โสจสิ โปฏฺฐปาทา’’ติฯ

ตตฺถ ยโสติ อิสฺสริยปริวาโรฯ อยโสติ ตสฺสาภาโวฯ

เอเตติ เอเต อฏฺฐ โลกธมฺมา มนุเชสุ อนิจฺจา, ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา หุตฺวาปิ อปเรน สมเยน อปฺปลาภา อปฺปสกฺการา โหนฺติ, นิจฺจลาภิโน นาม น โหนฺติฯ ยสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตํ สุตฺวา โปฏฺฐปาโท มกฺกเฏ อุสูยํ อปเนตุํ อสกฺโกนฺโต ตติยํ คาถมาห –

[115]

‘‘อทฺธา ตุวํ ปณฺฑิตโกสิ ราธ, ชานาสิ อตฺถานิ อนาคตานิ;

กถํ นุ สาขามิคํ ทกฺขิสาม, นิทฺธาวิตํ ราชกุลโตว ชมฺม’’นฺติฯ

ตตฺถ กถํ นูติ เกน นุ โข อุปาเยนฯ ทกฺขิสามาติ ทกฺขิสฺสามฯ นิทฺธาวิตนฺติ นิวุฏฺฐาปิตํ นิกฺกฑฺฒาปิตํฯ ชมฺมนฺติ ลามกํฯ

ตํ สุตฺวา ราโธ จตุตฺถํ คาถมาห –

[116]

‘‘จาเลติ กณฺณํ ภกุฏิํ กโรติ, มุหุํ มุหุํ ภายยเต กุมาเร;

สยเมว ตํ กาหติ กาฬพาหุ, เยนารกา ฐสฺสติ อนฺนปานา’’ติฯ

ตตฺถ ภายยเต กุมาเรติ ราชกุมาเร อุตฺราเสติฯ เยนารกา ฐสฺสติ อนฺนปานาติ เยน การเณน อิมมฺหา อนฺนปานา ทูเร ฐสฺสติ, สยเมว ตํ การณํ กริสฺสติ, มา ตฺวํ เอตสฺส จินฺตยีติ อตฺโถฯ

กาฬพาหุปิ กติปาเหเนว ราชกุมารานํ ปุรโต ฐตฺวา กณฺณจลนาทีนิ กโรนฺโต กุมาเร ภายาเปสิฯ เต ภีตตสิตา วิสฺสรมกํสุฯ ราชา ‘‘กิํ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘นิกฺกฑฺฒถ น’’นฺติ มกฺกฏํ นิกฺกฑฺฒาเปสิฯ สุกานํ ลาภสกฺกาโร ปุน ปากติโก อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาฬพาหุ เทวทตฺโต อโหสิ, โปฏฺฐปาโท อานนฺโท, ราโธ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กาฬพาหุชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[330] 10. สีลวีมํสชาตกวณฺณนา

สีลํ กิเรว กลฺยาณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สีลวีมํสกพฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ ทฺเวปิ วตฺถูนิ เหฏฺฐา กถิตาเนวฯ อิธ ปน โพธิสตฺโต พาราณสิรญฺโญ ปุโรหิโต อโหสิฯ โส อตฺตโน สีลํ วีมํสนฺโต ตีณิ ทิวสานิ เหรญฺญิกผลกโต กหาปณํ คณฺหิฯ ตํ ‘‘โจโร’’ติ คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ โส รญฺโญ สนฺติเก ฐิโต –

[117]

‘‘สีลํ กิเรว กลฺยาณํ, สีลํ โลเก อนุตฺตรํ;

ปสฺส โฆรวิโส นาโค, สีลวาติ น หญฺญตี’’ติฯ –

อิมาย ปฐมคาถาย สีลํ วณฺเณตฺวา ราชานํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิตุํ คจฺฉติฯ

อเถกสฺมิํ ทิวเส สูนาปณโต เสโน มํสเปสิํ คเหตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ ตมญฺเญ สกุณา ปริวาเรตฺวา ปาทนขตุณฺฑกาทีหิ ปหรนฺติฯ โส ตํ ทุกฺขํ สหิตุํ อสกฺโกนฺโต มํสเปสิํ ฉฑฺเฑสิ, อปโร คณฺหิฯ โสปิ ตเถว วิเหฐิยมาโน ฉฑฺเฑสิ, อถญฺโญ คณฺหิฯ เอวํ โย โย คณฺหิ, ตํ ตํ สกุณา อนุพนฺธิํสุฯ โย โย ฉฑฺเฑสิ, โส โส สุขิโต อโหสิฯ โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘อิเม กามา นาม มํสเปสูปมา, เอเต คณฺหนฺตานํเยว ทุกฺขํ, วิสฺสชฺเชนฺตานํ สุข’’นฺติ จินฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[118]

‘‘ยาวเทวสฺสหู กิญฺจิ, ตาวเทว อขาทิสุํ;

สงฺคมฺม กุลลา โลเก, น หิํสนฺติ อกิญฺจน’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยาวเทว อสฺส เสนสฺส อหุ กิญฺจิ มุเขน คหิตํ มํสขณฺฑํ, ตาวเทว นํ อิมสฺมิํ โลเก กุลลา สมาคนฺตฺวา อขาทิํสุฯ ตสฺมิํ ปน วิสฺสฏฺเฐ ตเมนํ อกิญฺจนํ นิปฺปลิโพธํ ปกฺขิํ เสสปกฺขิโน น หิํสนฺตีติฯ

โส นครา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค เอกสฺมิํ คาเม สายํ เอกสฺส เคเห นิปชฺชิฯ ตตฺถ ปน ปิงฺคลา นาม ทาสี ‘‘อสุกเวลาย อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ เอเกน ปุริเสน สทฺธิํ สงฺเกตมกาสิฯ

สา สามิกานํ ปาเท โธวิตฺวา เตสุ นิปนฺเนสุ ตสฺสาคมนํ โอโลเกนฺตี อุมฺมาเร นิสีทิตฺวา ‘‘อิทานิ อาคมิสฺสติ, อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ ปฐมยามมฺปิ มชฺฌิมยามมฺปิ วีตินาเมสิฯ ปจฺจูสสมเย ปน ‘‘น โส อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ ฉินฺนาสา หุตฺวา นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ โพธิสตฺโต อิทํ การณํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ทาสี ‘โส ปุริโส อาคมิสฺสตี’ติ อาสาย เอตฺตกํ กาลํ นิสินฺนา, อิทานิสฺส อนาคมนภาวํ ญตฺวา ฉินฺนาสา หุตฺวา สุขํ สุปติฯ กิเลเสสุ หิ อาสา นาม ทุกฺขํ, นิราสภาโวว สุข’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[119]

‘‘สุขํ นิราสา สุปติ, อาสา ผลวตี สุขา;

อาสํ นิราสํ กตฺวาน, สุขํ สุปติ ปิงฺคลา’’ติฯ

ตตฺถ ผลวตีติ ยสฺสา อาสาย ผลํ ลทฺธํ โหติ, สา ตสฺส ผลสฺส สุขตาย สุขา นามฯ นิราสํ กตฺวานาติ อนาสํ กตฺวา ฉินฺทิตฺวา ปชหิตฺวาติ อตฺโถฯ ปิงฺคลาติ เอสา ปิงฺคลทาสี อิทานิ สุขํ สุปตีติฯ

โส ปุนทิวเส ตโต คามา อรญฺญํ ปวิสนฺโต อรญฺเญ เอกํ ตาปสํ ฌานํ อปฺเปตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘อิธโลเก จ ปรโลเก จ ฌานสุขโต อุตฺตริตรํ สุขํ นาม นตฺถี’’ติ จินฺเตตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –

[120]

‘‘น สมาธิปโร อตฺถิ, อสฺมิํ โลเก ปรมฺหิ จ;

น ปรํ นาปิ อตฺตานํ, วิหิํสติ สมาหิโต’’ติฯ

ตตฺถ น สมาธิปโรติ สมาธิโต ปโร อญฺโญ สุขธมฺโม นาม นตฺถีติฯ

โส อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญา อุปฺปาเทตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปุโรหิโต อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สีลวีมํสชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

กุฏิทูสกวคฺโค ตติโยฯ

4. โกกิลวคฺโค

[331] 1. โกกิลชาตกวณฺณนา