สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เอฬิกาว เอตรหิ เอฬิกา อโหสิ, ทีปิโกปิ เอตรหิ ทีปิโกว, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทีปิชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

กจฺจานี อฏฺฐสทฺทญฺจ, สุลสา จ สุมงฺคลํ;

คงฺคมาลญฺจ เจติยํ, อินฺทฺริยญฺเจว อาทิตฺตํ;

อฏฺฐานญฺเจว ทีปิ จ, ทส อฏฺฐนิปาตเกฯ

อฏฺฐกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. นวกนิปาโต

[427] 1. คิชฺฌชาตกวณฺณนา

ปริสงฺกุปโถ นามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร เอโก กุลปุตฺโต นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวาปิ อตฺถกาเมหิ อาจริยุปชฺฌาเยหิ เจว สพฺรหฺมจารีหิ จ ‘‘เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ ปฏิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ อาโลกิตพฺพํ, เอวํ วิโลกิตพฺพํ, เอวํ สมิญฺชิตพฺพํ, เอวํ ปสาริตพฺพํ, เอวํ นิวาเสตพฺพํ, เอวํ ปารุปิตพฺพํ, เอวํ ปตฺโต คเหตพฺโพ, ยาปนมตฺตํ ภตฺตํ คเหตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวาว ปริภุญฺชิตพฺพํ, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาเรน โภชเน มตฺตญฺญุนา ชาคริยมนุยุตฺเตน ภวิตพฺพํ, อิทํ อาคนฺตุกวตฺตํ นาม ชานิตพฺพํ, อิทํ คมิกวตฺตํ นาม, อิมานิ จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ, อสีติ มหาวตฺตานิฯ ตตฺถ เต สมฺมา วตฺติตพฺพํ, อิเม เตรส ธุตงฺคคุณา นาม, เอเต สมาทาย วตฺติตพฺพ’’นฺติ โอวทิยมาโน ทุพฺพโจ อโหสิ อกฺขโม อปฺปทกฺขิณคฺคาหี อนุสาสนิํฯ ‘‘อหํ ตุมฺเห น วทามิ, ตุมฺเห ปน มํ กสฺมา วทถ, อหเมว อตฺตโน อตฺถํ วา อนตฺถํ วา ชานิสฺสามี’’ติ อตฺตานํ อวจนียํ อกาสิฯ อถสฺส ทุพฺพจภาวํ ญตฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ อคุณกถํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ทุพฺพโจสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กสฺมา ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา อตฺถกามานํ วจนํ น กโรสิ, ปุพฺเพปิ ตฺวํ ปณฺฑิตานํ วจนํ อกตฺวา เวรมฺภวาตมุเข จุณฺณวิจุณฺโณ ชาโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต โพธิสตฺโต คิชฺฌโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ ปุตฺโต ปนสฺส สุปตฺโต นาม คิชฺฌราชา อเนกสหสฺสคิชฺฌปริวาโร ถามสมฺปนฺโน อโหสิฯ โส มาตาปิตโร โปเสสิ, ถามสมฺปนฺนตฺตา ปน อติทูรํ อุปฺปตติฯ อถ นํ ปิตา ‘‘ตาต, เอตฺตกํ นาม ฐานํ อติกฺกมิตฺวา น คนฺตพฺพ’’นฺติ โอวทิฯ

โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวาปิ เอกทิวสํ ปน วุฏฺเฐ เทเว คิชฺเฌหิ สทฺธิํ อุปฺปติตฺวา เสเส โอหาย อติภูมิํ คนฺตฺวา เวรมฺภวาตมุขํ ปตฺวา จุณฺณวิจุณฺณภาวํ ปาปุณิฯ สตฺถา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[1]

‘‘ปริสงฺกุปโถ นาม, คิชฺฌปนฺโถ สนนฺตโน;

ตตฺราสิ มาตาปิตโร, คิชฺโฌ โปเสสิ ชิณฺณเก;

เตสํ อชครเมทํ, อจฺจหาสิ พหุตฺตโสฯ

[2]

‘‘ปิตา จ ปุตฺตํ อวจ, ชานํ อุจฺจํ ปปาตินํ;

สุปตฺตํ ถามสมฺปนฺนํ, เตชสฺสิํ ทูรคามินํฯ

[3]

‘‘ปริปฺลวนฺตํ ปถวิํ, ยทา ตาต วิชานหิ;

สาคเรน ปริกฺขิตฺตํ, จกฺกํว ปริมณฺฑลํ;

ตโต ตาต นิวตฺตสฺสุ, มาสฺสุ เอตฺโต ปรํ คมิฯ

[4]

‘‘อุทปตฺโตสิ เวเคน, พลี ปกฺขี ทิชุตฺตโม;

โอโลกยนฺโต วกฺกงฺโค, ปพฺพตานิ วนานิ จฯ

[5]

‘‘อทฺทสฺส ปถวิํ คิชฺโฌ, ยถาสาสิ ปิตุสฺสุตํ;

สาคเรน ปริกฺขิตฺตํ, จกฺกํว ปริมณฺฑลํฯ

[6]

‘‘ตญฺจ โส สมติกฺกมฺม, ปรเมวจฺจวตฺตถ;

ตญฺจ วาตสิขา ติกฺขา, อจฺจหาสิ พลิํ ทิชํฯ

[7]

‘‘นาสกฺขาติคโต โปโส, ปุนเทว นิวตฺติตุํ;

ทิโช พฺยสนมาปาทิ, เวรมฺภานํ วสํ คโตฯ

[8]

‘‘ตสฺส ปุตฺตา จ ทารา จ, เย จญฺเญ อนุชีวิโน;

สพฺเพ พฺยสนมาปาทุํ, อโนวาทกเร ทิเชฯ

[9]

‘‘เอวมฺปิ อิธ วุฑฺฒานํ, โย วากฺยํ นาวพุชฺฌติ;

อติสีมจโร ทิตฺโต, คิชฺโฌวาตีตสาสโน;

ส เว พฺยสนํ ปปฺโปติ, อกตฺวา วุฑฺฒสาสน’’นฺติฯ

ตตฺถ ปริสงฺกุปโถติ สงฺกุปโถฯ มนุสฺสา หิรญฺญสุวณฺณตฺถาย คจฺฉนฺตา ตสฺมิํ ปเทเส ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา เตสุ รชฺชุโย พนฺธิตฺวา คจฺฉนฺติ, เตน โส คิชฺฌปพฺพเต ชงฺฆมคฺโค ‘‘สงฺกุปโถ’’ติ วุจฺจติฯ

คิชฺฌปนฺโถติ คิชฺฌปพฺพตมตฺถเก มหามคฺโคฯ สนนฺตโนติ โปราโณฯ ตตฺราสีติ ตสฺมิํ คิชฺฌปพฺพตมตฺถเก สงฺกุปเถ เอโก คิชฺโฌ อาสิ, โส ชิณฺณเก มาตาปิตโร โปเสสิฯ อชครเมทนฺติ อชครานํ เมทํฯ อจฺจหาสีติ อติวิย อาหริฯ พหุตฺตโสติ พหุโสฯ ชานํ อุจฺจํ ปปาตินนฺติ ‘‘ปุตฺโต เต อติอุจฺจํ ฐานํ ลงฺฆตี’’ติ สุตฺวา ‘‘อุจฺเจ ปปาตี อย’’นฺติ ชานนฺโตฯ เตชสฺสินฺติ ปุริสเตชสมฺปนฺนํฯ ทูรคามินนฺติ เตเนว เตเชน ทูรคามิํฯ ปริปฺลวนฺตนฺติ อุปฺปลปตฺตํ วิย อุทเก อุปฺลวมานํฯ วิชานหีติ วิชานาสิฯ จกฺกํว ปริมณฺฑลนฺติ ยสฺมิํ เต ปเทเส ฐิตสฺส สมุทฺเทน ปริจฺฉินฺโน ชมฺพุทีโป จกฺกมณฺฑลํว ปญฺญายติ, ตโต ตาต นิวตฺตาหีติ โอวทนฺโต เอวมาหฯ

อุทปตฺโตสีติ ปิตุ โอวาทํ อกตฺวา เอกทิวสํ คิชฺเฌหิ สทฺธิํ อุปฺปติโต เต โอหาย ปิตรา กถิตฏฺฐานํ อคมาสิฯ โอโลกยนฺโตติ ตํ ฐานํ ปตฺวา เหฏฺฐา โอโลเกนฺโตฯ วกฺกงฺโคติ วงฺกคีโวฯ ยถาสาสิ ปิตุสฺสุตนฺติ ยถาสฺส ปิตุ สนฺติกา สุตํ อาสิ, ตเถว อทฺทส, ‘‘ยถาสฺสาสี’’ติปิ ปาโฐฯ ปรเมวจฺจวตฺตถาติ ปิตรา อกฺขาตฏฺฐานโต ปรํ อติวตฺโตวฯ ตญฺจ วาตสิขา ติกฺขาติ ตํ อโนวาทกํ พลิมฺปิ สมานํ ทิชํ ติขิณเวรมฺภวาตสิขา อจฺจหาสิ อติหริ, จุณฺณวิจุณฺณํ อกาสิฯ นาสกฺขาติคโตติ นาสกฺขิ อติคโตฯ โปโสติ สตฺโตฯ อโนวาทกเรติ ตสฺมิํ ทิเช ปณฺฑิตานํ โอวาทํ อกโรนฺเต สพฺเพปิ เต มหาทุกฺขํ ปาปุณิํสุฯ อกตฺวา วุฑฺฒสาสนนฺติ วุฑฺฒานํ หิตกามานํ วจนํ อกตฺวา เอวเมว พฺยสนํ มหาทุกฺขํ ปาปุณาติฯ ตสฺมา ตฺวํ ภิกฺขุ มา คิชฺฌสทิโส ภว, อตฺถกามานํ วจนํ กโรหีติฯ โส สตฺถารา เอวํ โอวทิโต ตโต ปฏฺฐาย สุวโจ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุพฺพจคิชฺโฌ เอตรหิ ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, คิชฺฌปิตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

คิชฺฌชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[428] 2. โกสมฺพิยชาตกวณฺณนา

ปุถุสทฺโทติ อิทํ สตฺถา โกสมฺพิํ นิสฺสาย โฆสิตาราเม วิหรนฺโต โกสมฺพิยํ ภณฺฑนการเก ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ โกสมฺพกกฺขนฺธเก (มหาว. 451 อาทโย) อาคตเมว, อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโปฯ ตทา กิร ทฺเว ภิกฺขู เอกสฺมิํ อาวาเส วสิํสุ วินยธโร จ สุตฺตนฺติโก จฯ เตสุ สุตฺตนฺติโก เอกทิวสํ สรีรวลญฺชํ กตฺวา อุทกโกฏฺฐเก อาจมนอุทกาวเสสํ ภาชเน ฐเปตฺวา นิกฺขมิฯ ปจฺฉา วินยธโร ตตฺถ ปวิฏฺโฐ ตํ อุทกํ ทิสฺวา นิกฺขมิตฺวา อิตรํ ปุจฺฉิ ‘‘อาวุโส, ตยา อุทกํ ฐปิต’’นฺติฯ ‘‘อามาวุโส’’ติฯ ‘‘กิํ ปเนตฺถ อาปตฺติภาวํ น ชานาสี’’ติ? ‘‘อามาวุโส น ชานามี’’ติฯ ‘‘โหติ, อาวุโส, เอตฺถ อาปตฺตี’’ติ? ‘‘เตน หิ ปฏิกริสฺสามิ น’’นฺติฯ ‘‘สเจ ปน เต, อาวุโส, อสญฺจิจฺจ อสติยา กตํ, นตฺถิ อาปตฺตี’’ติฯ โส ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺฐิ อโหสิฯ วินยธโรปิ อตฺตโน นิสฺสิตกานํ ‘‘อยํ สุตฺตนฺติโก อาปตฺติํ อาปชฺชมาโนปิ น ชานาตี’’ติ อาโรเจสิฯ เต ตสฺส นิสฺสิตเก ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อุปชฺฌาโย อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวาปิ อาปตฺติภาวํ น ชานาตี’’ติ อาหํสุฯ เต คนฺตฺวา อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส อาโรเจสุํฯ โส เอวมาห – ‘‘อยํ วินยธโร ปุพฺเพ ‘อนาปตฺตี’ติ วตฺวา อิทานิ ‘อาปตฺตี’ติ วทติ, มุสาวาที เอโส’’ติฯ เต คนฺตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อุปชฺฌาโย มุสาวาที’’ติ เอวํ อญฺญมญฺญํ กลหํ วฑฺฒยิํสุฯ ตโต วินยธโร โอกาสํ ลภิตฺวา ตสฺส อาปตฺติยา อทสฺสเนน อุกฺเขปนียกมฺมํ อกาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย เตสํ ปจฺจยทายกา อุปาสกาปิ ทฺเว โกฏฺฐาสา อเหสุํฯ โอวาทปฏิคฺคาหิกา ภิกฺขุนิโยปิ อารกฺขเทวตาปิ ทฺเว โกฏฺฐาสา อเหสุํฯ ตาสํ สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตา อากาสฏฺฐเทวตาปิ ยาว พฺรหฺมโลกา สพฺเพ ปุถุชฺชนา ทฺเว ปกฺขา อเหสุํฯ ยาว อกนิฏฺฐภวนา ปน อิทํ โกลาหลํ อคมาสิฯ

อเถโก ภิกฺขุ ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา อุกฺเขปกานํ ‘‘ธมฺมิเกเนว กมฺเมน อยํ อุกฺขิตฺโต, อุกฺขิตฺตานุวตฺตกานํ อธมฺมิเกน กมฺเมน อุกฺขิตฺโต’’ติ ลทฺธิํ, อุกฺเขปเกหิ วาริยมานานมฺปิ เตสํ ตํ อนุปริวาเรตฺวา จรณภาวญฺจ สตฺถุ อาโรเจสิฯ

ภควา ‘‘สมคฺคา กิร โหนฺตู’’ติ ทฺเว วาเร เปเสตฺวา ‘‘น อิจฺฉนฺติ ภนฺเต สมคฺคา ภวิตุ’’นฺติ สุตฺวา ตติยวาเร ‘‘ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อุกฺเขปกานํ อุกฺเขปเน, อิตเรสญฺจ อสญฺจิจฺจ อาปตฺติยา อทสฺสเน อาทีนวํ วตฺวา ปกฺกามิฯ ปุน เตสํ ตตฺเถว เอกสีมายํ อุโปสถาทีนิ กาเรตฺวา ภตฺตคฺคาทีสุ ภณฺฑนชาตานํ ‘‘อาสนนฺตริกาย นิสีทิตพฺพ’’นฺติ ภตฺตคฺเค วตฺตํ ปญฺญาเปตฺวา ‘‘อิทานิปิ ภณฺฑนชาตา วิหรนฺตี’’ติ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘อลํ, ภิกฺขเว, มา ภณฺฑน’’นฺติอาทีนิ วตฺวา อญฺญตเรน ภิกฺขุนา ธมฺมวาทินา ภควโต วิเหสํ อนิจฺฉนฺเตน ‘‘อาคเมตุ, ภนฺเต, ภควา ธมฺมสามิ, อปฺโปสฺสุกฺโก ภนฺเต, ภควา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺโต วิหรตุ, มยํ เตน ภณฺฑเนน กลเหน วิคฺคเหน วิวาเทน ปญฺญายิสฺสามา’’ติ วุตฺเต –

ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต นาม กาสิราชา อโหสีติ พฺรหฺมทตฺเตน ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ รชฺชํ อจฺฉนฺทิตฺวา อญฺญาตกเวเสน วสนฺตสฺส มาริตภาวญฺเจว ทีฆาวุกุมาเรน อตฺตโน ชีวิเต ทินฺเน ตโต ปฏฺฐาย เตสํ สมคฺคภาวญฺจ กเถตฺวา ‘‘เตสญฺหิ นาม, ภิกฺขเว, ราชูนํ อาทินฺนทณฺฑานํ อาทินฺนสตฺถานํ เอวรูปํ ขนฺติโสรจฺจํ ภวิสฺสติฯ อิธ โข ตํ, ภิกฺขเว, โสเภถ, ยํ ตุมฺเห เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตา สมานา ขมา จ ภเวยฺยาถ โสรตา จา’’ติ โอวทิตฺวา ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ‘‘อลํ, ภิกฺขเว, มา ภณฺฑน’’นฺติ วาเรตฺวา อโนรมนฺเต ทิสฺวา ‘‘ปริยาทิณฺณรูปา โข อิเม โมฆปุริสา, น ยิเม สุกรา สญฺญาเปตุ’’นฺติ ปกฺกมิตฺวา ปุนทิวเส ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต คนฺธกุฏิยา โถกํ วิสฺสมิตฺวา เสนาสนํ สํสาเมตฺวา อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย สงฺฆมชฺเฌ อากาเส ฐตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[10]

‘‘ปุถุสทฺโท สมชโน, น พาโล โกจิ มญฺญถ;

สงฺฆสฺมิํ ภิชฺชมานสฺมิํ, นาญฺญํ ภิยฺโย อมญฺญรุํฯ

[11]

‘‘ปริมุฏฺฐา ปณฺฑิตาภาสา, วาจาโคจรภาณิโน;

ยาวิจฺฉนฺติ มุขายามํ, เยน นีตา น ตํ วิทูฯ

[12]

‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม;

เย จ ตํ อุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสํ น สมฺมติฯ

[13]

‘‘อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ, อชินิ มํ อหาสิ เม;

เย จ ตํ นุปนยฺหนฺติ, เวรํ เตสูปสมฺมติฯ

[14]

‘‘น หิ เวเรน เวรานิ, สมฺมนฺตีธ กุทาจนํ;

อเวเรน จ สมฺมนฺติ, เอส ธมฺโม สนนฺตโนฯ

[15]

‘‘ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส;

เย จ ตตฺถ วิชานนฺติ, ตโต สมฺมนฺติ เมธคาฯ

[16]

‘‘อฏฺฐิจฺฉินฺนา ปาณหรา, ควาสฺสธนหาริโน;

รฏฺฐํ วิลุมฺปมานานํ, เตสมฺปิ โหติ สงฺคติ;

กสฺมา ตุมฺหาก โน สิยาฯ

[17]

‘‘สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธิํจรํ สาธุวิหาริธีรํ;

อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมาฯ

[18]

‘‘โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธิํจรํ สาธุวิหาริธีรํ;

ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร มาตงฺครญฺเญว นาโคฯ

[19]

‘‘เอกสฺส จริตํ เสยฺโย, นตฺถิ พาเล สหายตา;

เอโก จเร น ปาปานิ กยิรา, อปฺโปสฺสุกฺโก มาตงฺครญฺเญว นาโค’’ติฯ

ตตฺถ ปุถุ มหาสทฺโท อสฺสาติ ปุถุสทฺโทฯ สมชโนติ สมาโน เอกสทิโส ชโน, สพฺโพวายํ ภณฺฑนการกชโน สมนฺตโต สทฺทนิจฺฉารเณน ปุถุสทฺโท เจว สทิโส จาติ วุตฺตํ โหติฯ

น พาโล โกจิ มญฺญถาติ ตตฺถ โกจิ เอโกปิ ‘‘อหํ พาโล’’ติ น มญฺญิตฺถ, สพฺเพ ปณฺฑิตมานิโน, สพฺโพวายํ ภณฺฑนการโก ชโนเยวฯ นาญฺญํ ภิยฺโย อมญฺญรุนฺติ โกจิ เอโกปิ ‘‘อหํ พาโล’’ติ น มญฺญิตฺถ, ภิยฺโย จ สงฺฆสฺมิํ ภิชฺชมาเน อญฺญมฺปิ เอกํ ‘‘มยฺหํ การณา สงฺโฆ ภิชฺชตี’’ติ อิทํ การณํ น มญฺญิตฺถาติ อตฺโถฯ

ปริมุฏฺฐาติ มุฏฺฐสฺสติโนฯ ปณฺฑิตาภาสาติ อตฺตโน ปณฺฑิตมาเนน ปณฺฑิตสทิสาฯ วาจาโคจรภาณิโนติ รา-การสฺส รสฺสาเทโส กโต, วาจาโคจรา จ น สติปฏฺฐานาทิอริยธมฺมโคจรา, ภาณิโน จฯ กถํ ภาณิโน? ยาวิจฺฉนฺติ มุขายามนฺติ, ยาว มุขํ ปสาเรตุํ อิจฺฉนฺติ, ตาว ปสาเรตฺวา อคฺคปาเทหิ ฐตฺวา ภาณิโน, เอโกปิ สงฺฆคารเวน มุขสงฺโกจนํ น กโรตีติ อตฺโถฯ เยน นีตาติ เยน ภณฺฑเนน อิมํ นิลฺลชฺชภาวํ นีตาฯ น ตํ วิทูติ เอวํ ‘‘อาทีนวํ อิท’’นฺติ ตํ น ชานนฺติฯ

เย จ ตํ อุปนยฺหนฺตีติ ตํ ‘‘อกฺโกจฺฉิ ม’’นฺติอาทิกํ อาการํ เย อุปนยฺหนฺติฯ สนนฺตโนติ โปราโณฯ ปเรติ ปณฺฑิเต ฐเปตฺวา ตโต อญฺเญ ภณฺฑนการกา ปเร นามฯ เต เอตฺถ สงฺฆมชฺเฌ โกลาหลํ กโรนฺตา ‘‘มยํ ยมามเส อุปยมาม นสฺสาม, สตตํ สมิตํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ น ชานนฺติฯ เย จ ตตฺถ วิชานนฺตีติ เย ตตฺถ ปณฺฑิตา ‘‘มยํ มจฺจุสมีปํ คจฺฉามา’’ติ วิชานนฺติฯ ตโต สมฺมนฺติ เมธคาติ ภิกฺขเว, เอวญฺหิ เต ชานนฺตา โยนิโสมนสิการํ อุปฺปาเทตฺวา เมธคานํ กลหานํ วูปสมาย ปฏิปชฺชนฺติฯ

อฏฺฐิจฺฉินฺนาติ อยํ คาถา พฺรหฺมทตฺตญฺจ ทีฆาวุกุมารญฺจ สนฺธาย วุตฺตาฯ เตสมฺปิ โหติ สงฺคติฯ กสฺมา ตุมฺหากํ น โหติ? เยสํ โว เนว มาตาปิตูนํ อฏฺฐีนิ ฉินฺนานิ, น ปาณา หฏา, น ควาสฺสธนานิ หฏานิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภิกฺขเว, เตสญฺหิ นาม อาทินฺนทณฺฑานํ อาทินฺนสตฺถานํ ราชูนํ เอวรูปา สงฺคติ สมาคโม อาวาหวิวาหสมฺพนฺธํ กตฺวา เอกโต ปานโภชนํ โหติ, ตุมฺเห เอวรูเป สาสเน ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน เวรมตฺตมฺปิ ชหิตุํ น สกฺโกถ, โก ตุมฺหากํ ภิกฺขุภาโวติฯ

สเจ ลเภถาติอาทิคาถาโย ปณฺฑิตสหายสฺส จ พาลสหายสฺส จ วณฺณาวณฺณทีปนตฺถํ วุตฺตาฯ อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ สพฺเพ ปากฏปริสฺสเย จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสเย จ อภิภวิตฺวา เตน สทฺธิํ อตฺตมโน สติมา จเรยฺยฯ ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหายาติ ยถา อตฺตโน วิชิตํ รฏฺฐํ มหาชนกราชา จ อรินฺทมราชา จ ปหาย เอกโกว จริํสุ, เอวํ จเรยฺยาติ อตฺโถฯ มาตงฺครญฺเญว นาโคติ มาตงฺโค อรญฺเญ นาโควฯ มาตงฺโคติ หตฺถี วุจฺจติ, นาโคติ มหนฺตาธิวจนเมตํฯ ยถา หิ มาตุโปสโก มาตงฺคนาโค อรญฺเญ เอกโก จริ, น จ ปาปานิ อกาสิ, ยถา จ สีลวหตฺถินาโคฯ ยถา จ ปาลิเลยฺยโก, เอวํ เอโก จเร, น จ ปาปานิ กยิราติ วุตฺตํ โหติฯ

สตฺถา เอวํ กเถตฺวาปิ เต ภิกฺขู สมคฺเค กาตุํ อสกฺโกนฺโต พาลกโลณกคามํ คนฺตฺวา ภคุตฺเถรสฺส เอกีภาเว อานิสํสํ กเถตฺวา ตโต ติณฺณํ กุลปุตฺตานํ วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา เตสํ สามคฺคิวาเส อานิสํสํ กเถตฺวา ตโต ปาลิเลยฺยกวนสณฺฑํ คนฺตฺวา ตตฺถ เตมาสํ วสิตฺวา ปุน โกสมฺพิํ อคนฺตฺวา สาวตฺถิเมว อคมาสิฯ โกสมฺพิวาสิโนปิ อุปาสกา ‘‘อิเม โข อยฺยา, โกสมฺพกา ภิกฺขู พหุโน อมฺหากํ อนตฺถสฺส การกา, อิเมหิ อุพฺพาฬฺโห ภควา ปกฺกนฺโต, อิเมสํ เนว อภิวาทนาทีนิ กริสฺสาม, น อุปคตานํ ปิณฺฑปาตํ ทสฺสาม, เอวํ อิเม ปกฺกมิสฺสนฺติ วา เวรํ วิรมิสฺสนฺติ วา ภควนฺตํ วา ปสาเทสฺสนฺตี’’ติ สมฺมนฺตยิตฺวา ตเถว อกํสุฯ เต เตน ทณฺฑกมฺเมน ปีฬิตา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ ขมาเปสุํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา อโหสิ, มาตา มหามายา, ทีฆาวุกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โกสมฺพิยชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[429] 3. มหาสุวชาตกวณฺณนา

ทุโม ยทา โหตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา โกสลชนปเท อญฺญตรํ ปจฺจนฺตคามํ อุปนิสฺสาย อรญฺเญ วิหาสิฯ มนุสฺสา ตสฺส รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ สมฺปาเทตฺวา คมนาคมนสมฺปนฺเน ฐาเน เสนาสนํ กตฺวา สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหิํสุฯ ตสฺส วสฺสูปคตสฺส ปฐมมาเสเยว โส คาโม ฌายิ, มนุสฺสานํ พีชมตฺตมฺปิ อวสิฏฺฐํ นาโหสิฯ เต ตสฺส ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ทาตุํ นาสกฺขิํสุฯ โส สปฺปายเสนาสเนปิ ปิณฺฑปาเตน กิลมนฺโต มคฺคํ วา ผลํ วา นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิฯ อถ นํ เตมาสจฺจเยน สตฺถารํ วนฺทิตุํ อาคตํ สตฺถา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กจฺจิ ภิกฺขุ ปิณฺฑปาเตน น กิลมนฺโตสิ, เสนาสนสปฺปายญฺจ อโหสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘ตสฺส เสนาสนํ สปฺปาย’’นฺติ ญตฺวา ‘‘ภิกฺขุ สมเณน นาม เสนาสนสปฺปาเย สติ โลลุปฺปจารํ ปหาย กิญฺจิเทว ยถาลทฺธํ ปริภุญฺชิตฺวา สนฺตุฏฺเฐน สมณธมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติฯ โปราณกปณฺฑิตา ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อตฺตโน นิวาสสุกฺขรุกฺเข จุณฺณํ ขาทนฺตาปิ โลลุปฺปจารํ ปหาย สนฺตุฏฺฐา มิตฺตธมฺมํ อภินฺทิตฺวา อญฺญตฺถ น คมิํสุ, ตฺวํ ปน กสฺมา ‘ปิณฺฑปาโต ปริตฺโต ลูโข’ติ สปฺปายเสนาสนํ ปริจฺจชี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต หิมวนฺเต คงฺคาตีเร เอกสฺมิํ อุทุมฺพรวเน อเนกสตสหสฺสา สุกา วสิํสุฯ ตตฺร เอโก สุวราชา อตฺตโน นิวาสรุกฺขสฺส ผเลสุ ขีเณสุ ยเทว อวสิฏฺฐํ โหติ องฺกุโร วา ปตฺตํ วา ตโจ วา ปปฏิกา วา, ตํ ขาทิตฺวา คงฺคาย ปานียํ ปิวิตฺวา ปรมปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา อญฺญตฺถ น คจฺฉติฯ ตสฺส อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺฐภาวคุเณน สกฺกสฺส ภวนํ กมฺปิฯ สกฺโก อาวชฺชมาโน ตํ ทิสฺวา ตสฺส วีมํสนตฺถํ อตฺตโน อานุภาเวน ตํ รุกฺขํ สุกฺขาเปสิฯ รุกฺโข ขาณุกมตฺโต หุตฺวา ฉิทฺทาวฉิทฺโท วาเต ปหรนฺเต อาโกฏิยมาโน วิย อฏฺฐาสิฯ ตสฺส ฉิทฺเทหิ จุณฺณานิ นิกฺขมนฺติฯ สุวราชา ตานิ จุณฺณานิ ขาทิตฺวา คงฺคาย ปานียํ ปิวิตฺวา อญฺญตฺถ อคนฺตฺวา วาตาตปํ อคเณตฺวา อุทุมฺพรขาณุเก นิสีทิฯ

สกฺโก ตสฺส ปรมปฺปิจฺฉภาวํ ญตฺวา ‘‘มิตฺตธมฺมคุณํ กถาเปตฺวา วรมสฺส ทตฺวา อุทุมฺพรํ อมตผลํ กริตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ เอโก หํสราชา หุตฺวา สุชํ อสุรกญฺญํ ปุรโต กตฺวา ตํ อุทุมฺพรวนํ คนฺตฺวา อวิทูเร เอกรุกฺขสฺส สาขาย นิสีทิตฺวา เตน สทฺธิํ กถํ สมุฏฺฐาเปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[20]

‘‘ทุโม ยทา โหติ ผลูปปนฺโน, ภุญฺชนฺติ นํ วิหงฺคมา สมฺปตนฺตา;

ขีณนฺติ ญตฺวาน ทุมํ ผลจฺจเย, ทิโสทิสํ ยนฺติ ตโต วิหงฺคมา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – สุวราช, รุกฺโข นาม ยทา ผลสมฺปนฺโน โหติ, ตทา ตํ สาขโต สาขํ สมฺปตนฺตาว วิหงฺคมา ภุญฺชนฺติ, ตํ ปน ขีณํ ญตฺวา ผลานํ อจฺจเยน ตโต รุกฺขโต ทิโสทิสํ วิหงฺคมา คจฺฉนฺตีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ตโต นํ อุยฺโยเชตุํ ทุติยํ คาถมาห –

[21]

‘‘จร จาริกํ โลหิตตุณฺฑ มา มริ, กิํ ตฺวํ สุว สุกฺขทุมมฺหิ ฌายสิ;

ตทิงฺฆ มํ พฺรูหิ วสนฺตสนฺนิภ, กสฺมา สุว สุกฺขทุมํ น ริญฺจสี’’ติฯ

ตตฺถ ฌายสีติ กิํการณา สุกฺขขาณุมตฺถเก ฌายนฺโต ปชฺฌายนฺโต ติฏฺฐสิฯ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ วสนฺตสนฺนิภาติ วสนฺตกาเล วนสณฺโฑ สุวคณสโมกิณฺโณ วิย นีโลภาโส โหติ, เตน ตํ ‘‘วสนฺตสนฺนิภา’’ติ อาลปติฯ น ริญฺจสีติ น ฉฑฺเฑสิฯ

อถ นํ สุวราชา ‘‘อหํ หํส อตฺตโน กตญฺญุกตเวทิตาย อิมํ รุกฺขํ น ชหามี’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[22]

‘‘เย เว สขีนํ สขาโร ภวนฺติ, ปาณจฺจเย ทุกฺขสุเขสุ หํส;

ขีณํ อขีณมฺปิ น ตํ ชหนฺติ, สนฺโต สตํ ธมฺมมนุสฺสรนฺตาฯ

[23]

‘‘โสหํ สตํ อญฺญตโรสฺมิ หํส, ญาตี จ เม โหติ สขา จ รุกฺโข;

ตํ นุสฺสเห ชีวิกตฺโถ ปหาตุํ, ขีณนฺติ ญตฺวาน น เหส ธมฺโม’’ติฯ

ตตฺถ เย เว สขีนํ สขาโร ภวนฺตีติ เย สหายานํ สหายา โหนฺติฯ ขีณํ อขีณมฺปีติ ปณฺฑิตา นาม อตฺตโน สหายํ โภคปริกฺขเยน ขีณมฺปิ อขีณมฺปิ น ชหนฺติฯ สตํ ธมฺมมนุสฺสรนฺตาติ ปณฺฑิตานํ ปเวณิํ อนุสฺสรมานาฯ ญาตี จ เมติ หํสราช, อยํ รุกฺโข สมฺปิยายนตฺเถน มยฺหํ ญาติ จ สมาจิณฺณจรณตาย สขา จฯ ชีวิกตฺโถติ ตมหํ ชีวิกาย อตฺถิโก หุตฺวา ปหาตุํ น สกฺโกมิฯ

สกฺโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตุฏฺโฐ ปสํสิตฺวา วรํ ทาตุกาโม ทฺเว คาถา อภาสิ –

[24]

‘‘สาธุ สกฺขิ กตํ โหติ, เมตฺติ สํสติ สนฺถโว;

สเจตํ ธมฺมํ โรเจสิ, ปาสํโสสิ วิชานตํฯ

[25]

‘‘โส เต สุว วรํ ทมฺมิ, ปตฺตยาน วิหงฺคม;

วรํ วรสฺสุ วกฺกงฺค, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสี’’ติฯ

ตตฺถ สาธูติ สมฺปหํสนํฯ สกฺขิ กตํ โหติ, เมตฺติ สํสติ สนฺถโวติ สขิภาโว จ เมตฺติ จ ปริสมชฺเฌ สนฺถโว จาติ ตยา มิตฺตํ กตํ สาธุ โหติ ลทฺธกํ ภทฺทกเมวฯ สเจตํ ธมฺมนฺติ สเจ เอตํ มิตฺตธมฺมํฯ วิชานตนฺติ เอวํ สนฺเต วิญฺญูนํ ปสํสิตพฺพยุตฺตโกสีติ อตฺโถฯ โส เตติ โส อหํ ตุยฺหํฯ วรสฺสูติ อิจฺฉสฺสุฯ ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสีติ ยํ กิญฺจิ มนสา อิจฺฉสิ, สพฺพํ ตํ วรํ ททามิ เตติฯ

ตํ สุตฺวา สุวราชา วรํ คณฺหนฺโต สตฺตมํ คาถมาห –

[26]

‘‘วรญฺจ เม หํส ภวํ ทเทยฺย, อยญฺจ รุกฺโข ปุนรายุํ ลเภถ;

โส สาขวา ผลิมา สํวิรูฬฺโห, มธุตฺถิโก ติฏฺฐตุ โสภมาโน’’ติฯ

ตตฺถ สาขวาติ สาขสมฺปนฺโนฯ ผลิมาติ ผเลน อุเปโตฯ สํวิรูฬฺโหติ สมนฺตโต วิรูฬฺหปตฺโต ตรุณปตฺตสมฺปนฺโน หุตฺวาฯ มธุตฺถิโกติ สํวิชฺชมานมธุรผเลสุ ปกฺขิตฺตมธุ วิย มธุรผโล หุตฺวาติ อตฺโถฯ

อถสฺส สกฺโก วรํ ททมาโน อฏฺฐมํ คาถมาห –

[27]

‘‘ตํ ปสฺส สมฺม ผลิมํ อุฬารํ, สหาว เต โหตุ อุทุมฺพเรน;

โส สาขวา ผลิมา สํวิรูฬฺโห, มธุตฺถิโก ติฏฺฐตุ โสภมาโน’’ติฯ

ตตฺถ สหาว เต โหตุ อุทุมฺพเรนาติ ตว อุทุมฺพเรน สทฺธิํ สห เอกโตว วาโส โหตุฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา สกฺโก ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา อตฺตโน จ สุชาย จ อานุภาวํ ทสฺเสตฺวา คงฺคาโต หตฺเถน อุทกํ คเหตฺวา อุทุมฺพรขาณุกํ ปหริฯ ตาวเทว สาขาวิฏปสจฺฉนฺโน มธุรผโล รุกฺโข อุฏฺฐหิตฺวา มุณฺฑมณิปพฺพโต วิย วิลาสสมฺปนฺโน อฏฺฐาสิฯ สุวราชา ตํ ทิสฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต สกฺกสฺส ถุติํ กโรนฺโต นวมํ คาถมาห –

[28]

‘‘เอวํ สกฺก สุขี โหหิ, สห สพฺเพหิ ญาติภิ;

ยถาหมชฺช สุขิโต, ทิสฺวาน สผลํ ทุม’’นฺติฯ

สกฺโกปิ ตสฺส วรํ ทตฺวา อุทุมฺพรํ อมตผลํ กตฺวา สทฺธิํ สุชาย อตฺตโน ฐานเมว คโตฯ ตมตฺถํ ทีปยมานา โอสาเน อภิสมฺพุทฺธคาถา ฐปิตา –

[29]

‘‘สุวสฺส จ วรํ ทตฺวา, กตฺวาน สผลํ ทุมํ;

ปกฺกามิ สห ภริยาย, เทวานํ นนฺทนํ วน’’นฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ โปราณกปณฺฑิตา ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตาปิ อโลลุปฺปจารา อเหสุํฯ ตฺวํ ปน กสฺมา เอวรูเป สาสเน ปพฺพชิตฺวา โลลุปฺปจารํ จรสิ, คจฺฉ ตตฺเถว วสาหี’’ติ กมฺมฏฺฐานมสฺส กเถตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ โส ภิกฺขุ ตตฺถ คนฺตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตทา สกฺโก อนุรุทฺโธ อโหสิ, สุวราชา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

มหาสุวชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[430] 4. จูฬสุวชาตกวณฺณนา

สนฺติ รุกฺขาติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถิยํ เชตวเน วิหรนฺโต เวรญฺชกณฺฑํ อารพฺภ กเถสิฯ สตฺถริ เวรญฺชายํ วสฺสํ วสิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ อนุปฺปตฺเต ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ตถาคโต ขตฺติยสุขุมาโล พุทฺธสุขุมาโล มหนฺเตน อิทฺธานุภาเวน สมนฺนาคโตปิ เวรญฺชพฺราหฺมเณน นิมนฺติโต เตมาสํ วสนฺโต มาราวฏฺฏนวเสน ตสฺส สนฺติกา เอกทิวสมฺปิ ภิกฺขํ อลภิตฺวา โลลุปฺปจารํ ปหาย เตมาสํ ปตฺถปุลกปิฏฺโฐทเกน ยาเปนฺโต อญฺญตฺถ น อคมาสิ, อโห ตถาคตานํ อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺฐภาโว’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส อิทานิ โลลุปฺปจารปฺปหานํ, ปุพฺเพปิ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ โลลุปฺปจารํ ปหาสิ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ สพฺพมฺปิ วตฺถุ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ

[30]

‘‘สนฺติ รุกฺขา หริปตฺตา, ทุมา เนกผลา พหู;

กสฺมา นุ สุกฺเข โกฬาเป, สุวสฺส นิรโต มโนฯ

[31]

‘‘ผลสฺส อุปภุญฺชิมฺหา, เนกวสฺสคเณ พหู;

อผลมฺปิ วิทิตฺวาน, สาว เมตฺติ ยถา ปุเรฯ

[32]

‘‘สุกฺขญฺจ รุกฺขํ โกฬาปํ, โอปตฺตมผลํ ทุมํ;

โอหาย สกุณา ยนฺติ, กิํ โทสํ ปสฺสเส ทิชฯ

[33]

‘‘เย ผลตฺถา สมฺภชนฺติ, อผโลติ ชหนฺติ นํ;

อตฺตตฺถปญฺญา ทุมฺเมธา, เต โหนฺติ ปกฺขปาติโนฯ

[34]

‘‘สาธุ สกฺขิ กตํ โหติ, เมตฺติ สํสติ สนฺถโว;

สเจตํ ธมฺมํ โรเจสิ, ปาสํโสสิ วิชานตํฯ

[35]

‘‘โส เต สุว วรํ ทมฺมิ, ปตฺตยาน วิหงฺคม;

วรํ วรสฺสุ วกฺกงฺค, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสิฯ

[36]

‘‘อปิ นาม นํ ปสฺเสยฺยํ, สปตฺตํ สผลํ ทุมํ;

ทลิทฺโทว นิธิํ ลทฺธา, นนฺเทยฺยาหํ ปุนปฺปุนํฯ

[37]

‘‘ตโต อมตมาทาย, อภิสิญฺจิ มหีรุหํ;

ตสฺส สาขา วิรูหิํสุ, สีตจฺฉายา มโนรมาฯ

[38]

‘‘เอวํ สกฺก สุขี โหหิ, สห สพฺเพหิ ญาติภิ;

ยถาหมชฺช สุขิโต, ทิสฺวาน สผลํ ทุมํฯ

[39]

‘‘สุวสฺส จ วรํ ทตฺวา, กตฺวาน สผลํ ทุมํ;

ปกฺกามิ สห ภริยาย, เทวานํ นนฺทนํ วน’’นฺติฯ –

ปญฺหปฏิปญฺหาปิ อตฺโถปิ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพา, อนุตฺตานปทเมว ปน วณฺณยิสฺสามฯ

หริปตฺตาติ นีลปตฺตสจฺฉนฺนาฯ โกฬาเปติ วาเต ปหรนฺเต อาโกฏิตสทฺทํ วิย มุญฺจมาเน นิสฺสาเรฯ สุวสฺสาติ อายสฺมโต สุวราชสฺส กสฺมา เอวรูเป รุกฺเข มโน นิรโตฯ ผลสฺสาติ ผลํ อสฺส รุกฺขสฺสฯ เนกวสฺสคเณติ อเนกวสฺสคเณฯ พหูติ สมาเนปิ อเนกสเต น ทฺเว ตโย, อถ โข พหูวฯ วิทิตฺวานาติ หํสราช อิทานิ อมฺหากํ อิมํ รุกฺขํ อผลํ วิทิตฺวาปิ ยถา ปุเร เอเตน สทฺธิํ เมตฺติ, สาว เมตฺติ, ตญฺหิ มยํ น ภินฺทาม, เมตฺติํ ภินฺทนฺตา หิ อนริยา อสปฺปุริสา นาม โหนฺตีติ ปกาเสนฺโต เอวมาหฯ

โอปตฺตนฺติ อวปตฺตํ นิปฺปตฺตํ ปติตปตฺตํฯ กิํ โทสํ ปสฺสเสติ อญฺเญ สกุณา เอตํ โอหาย อญฺญตฺถ คจฺฉนฺติ, ตฺวํ เอวํ คมเน กิํ นาม โทสํ ปสฺสสิฯ เย ผลตฺถาติ เย ปกฺขิโน ผลตฺถาย ผลการณา สมฺภชนฺติ อุปคจฺฉนฺติ, อผโลติ ญตฺวา เอตํ ชหนฺติฯ อตฺตตฺถปญฺญาติ อตฺตโน อตฺถาย ปญฺญา, ปรํ อโนโลเกตฺวา อตฺตนิเยว วา ฐิตา เอเตสํ ปญฺญาติ อตฺตตฺถปญฺญาฯ ปกฺขปาติโนติ เต อตฺตโนเยว วุฑฺฒิํ ปจฺจาสีสมานา มิตฺตปกฺขํ ปาเตนฺติ นาเสนฺตีติ ปกฺขปาติโน นาม โหนฺติฯ อตฺตปกฺเขเยว วา ปตนฺตีติ ปกฺขปาติโนฯ

อปิ นาม นนฺติ หํสราช, สเจ เม มโนรโถ นิปฺผชฺเชยฺย, ตยา ทินฺโน วโร สมฺปชฺเชยฺย, อปิ นาม อหํ อิมํ รุกฺขํ สปตฺตํ สผลํ ปุน ปสฺเสยฺยํ, ตโต ทลิทฺโท นิธิํ ลภิตฺวาว ปุนปฺปุนํ เอตํ อภินนฺเทยฺยํ, ตํ ทิสฺวาว ปโมเทยฺยํฯ อมตมาทายาติ อตฺตโน อานุภาเวน ฐิโต คงฺโคทกํ คเหตฺวา อภิสิญฺจยีติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ ชาตเก อิมาย สทฺธิํ ทฺเว อภิสมฺพุทฺธคาถา โหนฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สกฺโก อนุรุทฺโธ อโหสิ, สุวราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

จูฬสุวชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[431] 5. หริตจชาตกวณฺณนา

สุตํ เมตํ มหาพฺรหฺเมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภิกฺขุํ เอกํ อลงฺกตมาตุคามํ ทิสฺวา อุกฺกณฺฐิตํ ทีฆเกสนขโลมํ วิพฺภมิตุกามํ อาจริยุปชฺฌาเยหิ อรุจิยา อานีตํฯ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํการณา’’ติ วตฺวา ‘‘อลงฺกตมาตุคามํ ทิสฺวา กิเลสวเสน, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ กิเลโส นาม คุณวิทฺธํสโก อปฺปสฺสาโท นิรเย นิพฺพตฺตาเปติ, เอส ปน กิเลโส กิํการณา ตํ น กิลเมสฺสติ? น หิ สิเนรุํ ปหริตฺวา ปหรณวาโต ปุราณปณฺณสฺส ลชฺชติ, อิมญฺหิ กิเลสํ นิสฺสาย โพธิญาณสฺส อนุปทํ จรมานา ปญฺจอภิญฺญอฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน วิสุทฺธมหาปุริสาปิ สติํ อุปฏฺฐเปตุํ อสกฺโกนฺตา ฌานํ อนฺตรธาเปสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ นิคเม อสีติโกฏิวิภเว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, กญฺจนฉวิตาย ปนสฺส ‘‘หริตจกุมาโร’’ติ นามํ กริํสุฯ

โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา อุคฺคหิตสิปฺโป กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา มาตาปิตูนํ อจฺจเยน ธนวิโลกนํ กตฺวา ‘‘ธนเมว ปญฺญายติ, ธนสฺส อุปฺปาทกา น ปญฺญายนฺติ, มยาปิ มรณมุเข จุณฺณวิจุณฺเณน ภวิตพฺพ’’นฺติ มรณภยภีโต มหาทานํ ทตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สตฺตเม ทิวเส อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ตตฺถ จิรํ วนมูลผลาหาโร ยาเปตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ปพฺพตา โอตริตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส พาราณสิยํ ภิกฺขาย จรนฺโต ราชทฺวารํ สมฺปาปุณิฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปกฺโกสาเปตฺวา สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา นานคฺครสโภชนํ โภเชตฺวา อนุโมทนาวสาเน อติเรกตรํ ปสีทิตฺวา ‘‘กหํ, ภนฺเต, คจฺฉถา’’ติ วตฺวา ‘‘วสฺสาวาสฏฺฐานํ อุปธาเรม, มหาราชา’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ภุตฺตปาตราโส ตํ อาทาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานาทีนิ การาเปตฺวา อุยฺยานปาลํ ปริจารกํ กตฺวา ทตฺวา วนฺทิตฺวา นิกฺขมิฯ มหาสตฺโต ตโต ปฏฺฐาย นิพทฺธํ รญฺโญ เคเห ภุญฺชนฺโต ทฺวาทส วสฺสานิ ตตฺถ วสิฯ

อเถกทิวสํ ราชา ปจฺจนฺตํ กุปิตํ วูปสเมตุํ คจฺฉนฺโต ‘‘อมฺหากํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ มา ปมชฺชี’’ติ มหาสตฺตํ เทวิยา นิยฺยาเทตฺวา อคมาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย สา มหาสตฺตํ สหตฺถา ปริวิสติฯ อเถกทิวสํ สา โภชนํ สมฺปาเทตฺวา ตสฺมิํ จิรายมาเน คนฺโธทเกน นฺหตฺวา สณฺหํ มฏฺฐสาฏกํ นิวาเสตฺวา สีหปญฺชรํ วิวราเปตฺวา สรีเร วาตํ ปหราเปนฺตี ขุทฺทกมญฺจเก นิปชฺชิฯ มหาสตฺโตปิ ทิวาตรํ สุนิวตฺโถ สุปารุโต ภิกฺขาภาชนํ อาทาย อากาเสนาคนฺตฺวา สีหปญฺชรํ ปาปุณิฯ เทวิยา ตสฺส วากจิรสทฺทํ สุตฺวา เวเคน อุฏฺฐหนฺติยา มฏฺฐสาฏโก ภสฺสิ, มหาสตฺตสฺส วิสภาคารมฺมณํ จกฺขุํ ปฏิหญฺญิฯ อถสฺส อเนกวสฺสโกฏิสตสหสฺสกาเล อพฺภนฺตเร นิวุตฺถกิเลโส กรณฺฑเก สยิตอาสีวิโส วิย อุฏฺฐหิตฺวา ฌานํ อนฺตรธาเปสิฯ โส สติํ อุปฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺโต คนฺตฺวา เทวิํ หตฺเถ คณฺหิ, ตาวเทว สาณิํ ปริกฺขิปิํสุฯ โส ตาย สทฺธิํ โลกธมฺมํ เสวิตฺวา ภุญฺชิตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตโต ปฏฺฐาย เทวสิกํ ตเถว อกาสิฯ ตสฺส ตาย สทฺธิํ โลกธมฺมปฏิเสวนํ สกลนคเร ปากฏํ ชาตํฯ อมจฺจา ‘‘หริตจตาปโส เอวมกาสี’’ติ รญฺโญ ปณฺณํ ปหิณิํสุฯ

ราชา ‘‘มํ ภินฺทิตุกามา เอวํ วทนฺตี’’ติ อสทฺทหิตฺวา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา พาราณสิํ ปจฺจาคนฺตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เทวิยา สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สจฺจํ, กิร มม อยฺโย หริตจตาปโส ตยา สทฺธิํ โลกธมฺมํ ปฏิเสวตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สจฺจํ, เทวา’’ติฯ โส ตสฺสาปิ อสทฺทหิตฺวา ‘‘ตเมว ปฏิปุจฺฉิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ตํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[40]

‘‘สุตํ เมตํ มหาพฺรหฺเม, กาเม ภุญฺชติ หาริโต;

กจฺเจตํ วจนํ ตุจฺฉํ, กจฺจิ สุทฺโธ อิริยฺยสี’’ติฯ

ตตฺถ กจฺเจตนฺติ กจฺจิ เอตํ ‘‘หาริโต กาเม ปริภุญฺชตี’’ติ อมฺเหหิ สุตํ วจนํ ตุจฺฉํ อภูตํ, กจฺจิ ตฺวํ สุทฺโธ อิริยฺยสิ วิหรสีติฯ

โส จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ราชา ‘นาหํ ปริภุญฺชามี’ติ วุตฺเตปิ มม สทฺทหิสฺสเตว, อิมสฺมิํ โลเก สจฺจสทิสี ปติฏฺฐา นาม นตฺถิฯ อุชฺฌิตสจฺจา หิ โพธิมูเล นิสีทิตฺวา โพธิํ ปาปุณิตุํ น สกฺโกนฺติ, มยา สจฺจเมว กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โพธิสตฺตสฺส หิ เอกจฺเจสุ ฐาเนสุ ปาณาติปาโตปิ อทินฺนาทานมฺปิ กาเมสุมิจฺฉาจาโรปิ สุราเมรยมชฺชปานมฺปิ โหติเยว, อตฺถเภทกวิสํวาทนํ ปุรกฺขตฺวา มุสาวาโท นาม น โหติ, ตสฺมา โส สจฺจเมว กเถนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[41]

‘‘เอวเมตํ มหาราช, ยถา เต วจนํ สุตํ;

กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺโนสฺมิ, โมหเนยฺเยสุ มุจฺฉิโต’’ติฯ

ตตฺถ โมหเนยฺเยสูติ กามคุเณสุฯ กามคุเณสุ หิ โลโก มุยฺหติ, เต จ โลกํ โมหยนฺติ, ตสฺมา เต ‘‘โมหเนยฺยา’’ติ วุจฺจนฺตีติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ตติยํ คาถมาห –

[42]

‘‘อทุ ปญฺญา กิมตฺถิยา, นิปุณา สาธุจินฺตินี;

ยาย อุปฺปติตํ ราคํ, กิํ มโน น วิโนทเย’’ติฯ

ตตฺถ อทูติ นิปาโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภนฺเต, คิลานสฺส นาม เภสชฺชํ, ปิปาสิตสฺส ปานียํ ปฏิสรณํ, ตุมฺหากํ ปเนสา นิปุณา สาธูนํ อตฺถานํ จินฺตินี ปญฺญา กิมตฺถิยา, ยาย ปุน อุปฺปติตํ ราคํ กิํ มโน น วิโนทเย, กิํ จิตฺตํ วิโนเทตุํ นาสกฺขีติฯ

อถสฺส กิเลสพลํ ทสฺเสนฺโต หาริโต จตุตฺถํ คาถมาห –

[43]

‘‘จตฺตาโรเม มหาราช, โลเก อติพลา ภุสา;

ราโค โทโส มโท โมโห, ยตฺถ ปญฺญา น คาธตี’’ติฯ

ตตฺถ ยตฺถาติ เยสุ ปริยุฏฺฐานํ ปตฺเตสุ มโหเฆ ปติตา วิย ปญฺญา คาธํ ปติฏฺฐํ น ลภติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ปญฺจมํ คาถมาห –

[44]

‘‘อรหา สีลสมฺปนฺโน, สุทฺโธ จรติ หาริโต;

เมธาวี ปณฺฑิโต เจว, อิติ โน สมฺมโต ภว’’นฺติฯ

ตตฺถ อิติ โน สมฺมโตติ เอวํ อมฺหากํ สมฺมโต สมฺภาวิโต ภวํฯ

ตโต หาริโต ฉฏฺฐมํ คาถมาห –

[45]

‘‘เมธาวีนมฺปิ หิํสนฺติ, อิสิํ ธมฺมคุเณ รตํ;

วิตกฺกา ปาปกา ราช, สุภา ราคูปสํหิตา’’ติฯ

ตตฺถ สุภาติ สุภนิมิตฺตคฺคหเณน ปวตฺตาติฯ

อถ นํ กิเลสปฺปหาเน อุสฺสาหํ กาเรนฺโต ราชา สตฺตมํ คาถมาห –

[46]

‘‘อุปฺปนฺนายํ สรีรโช, ราโค วณฺณวิทูสโน ตว;

ตํ ปชห ภทฺทมตฺถุ เต, พหุนฺนาสิ เมธาวิสมฺมโต’’ติฯ

ตตฺถ วณฺณวิทูสโน ตวาติ ตว สรีรวณฺณสฺส จ คุณวณฺณสฺส จ วิทูสโนฯ พหุนฺนาสีติ พหูนํ อาสิ เมธาวีติ สมฺมโตฯ

ตโต มหาสตฺโต สติํ ลภิตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ สลฺลกฺเขตฺวา อฏฺฐมํ คาถมาห –

[47]

‘‘เต อนฺธการเก กาเม, พหุทุกฺเข มหาวิเส;

เตสํ มูลํ คเวสิสฺสํ, เฉจฺฉํ ราคํ สพนฺธน’’นฺติฯ

ตตฺถ อนฺธการเกติ ปญฺญาจกฺขุวินาสนโต อนฺธภาวกเรฯ พหุทุกฺเขติ เอตฺถ ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา’’ติอาทีนิ (ม. นิ. 1.234; ปาจิ. 417; จูฬว. 65) สุตฺตานิ หริตฺวา เตสํ พหุทุกฺขตา ทสฺเสตพฺพาฯ มหาวิเสติ สมฺปยุตฺตกิเลสวิสสฺส เจว วิปากวิสสฺส จ มหนฺตตาย มหาวิเสฯ เตสํ มูลนฺติ เต วุตฺตปฺปกาเร กาเม ปหาตุํ เตสํ มูลํ คเวสิสฺสํ ปริเยสิสฺสามิฯ กิํ ปน เตสํ มูลนฺติ? อโยนิโสมนสิกาโรฯ เฉจฺฉํ ราคํ สพนฺธนนฺติ มหาราช, อิทาเนว ปญฺญาขคฺเคน ปหริตฺวา สุภนิมิตฺตพนฺธเนน สพนฺธนํ ราคํ ฉินฺทิสฺสามีติฯ

อิทญฺจ ปน วตฺวา ‘‘มหาราช, โอกาสํ ตาว เม กโรหี’’ติ โอกาสํ กาเรตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา กสิณมณฺฑลํ โอโลเกตฺวา ปุน นฏฺฐชฺฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มหาราช, อหํ อฏฺฐาเน วุตฺถการณา มหาชนมชฺเฌ ครหปฺปตฺโต, อปฺปมตฺโต โหหิ, ปุน ทานิ อหํ อนิตฺถิคนฺธวนสณฺฑเมว คมิสฺสามี’’ติ รญฺโญ โรทนฺตสฺส ปริเทวนฺตสฺส หิมวนฺตเมว คนฺตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

สตฺถา ตํ การณํ ญตฺวา –

[48]

‘‘อิทํ วตฺวาน หาริโต, อิสิ สจฺจปรกฺกโม;

กามราคํ วิราเชตฺวา, พฺรหฺมโลกูปโค อหู’’ติฯ –

อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถํ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺฐหิฯ

ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, หริตจตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

หริตจชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[432] 6. ปทกุสลมาณวชาตกวณฺณนา

พหุสฺสุตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทารกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิยํ กุฏุมฺพิกปุตฺโต สตฺตวสฺสกาเลเยว ปทกุสโล อโหสิฯ

อถสฺส ปิตา ‘‘อิมํ วีมํสิสฺสามี’’ติ ตสฺส อชานนฺตสฺเสว มิตฺตฆรํ อคมาสิฯ โส ปิตุ คตฏฺฐานํ อปุจฺฉิตฺวาว ตสฺส ปทานุสาเรน คนฺตฺวา ปิตุ สนฺติเก อฏฺฐาสิฯ อถ นํ ปิตา เอกทิวสํ ปุจฺฉิ ‘‘ตาต, ตฺวํ มยิ ตํ อชานาเปตฺวา คเตปิ มม คตฏฺฐานํ กิํ ชานาสี’’ติ? ‘‘ตาต , ปทํ เต สญฺชานามิ, ปทกุสโล อห’’นฺติฯ อถสฺส วีมํสนตฺถาย ปิตา ภุตฺตปาตราโส ฆรา นิกฺขมิตฺวา อนนฺตรํ ปฏิวิสฺสกฆรํ คนฺตฺวา ตโต ทุติยํ, ตโต ตติยํ ฆรํ ปวิสิตฺวา ตติยฆรา นิกฺขมิตฺวา ปุน อตฺตโน ฆรํ อาคนฺตฺวา ตโต อุตฺตรทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา นครํ วามํ กโรนฺโต เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต นิสีทิฯ ทารโก ‘‘กหํ เม ปิตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘น ชานามา’’ติ วุตฺเต ตสฺส ปทานุสาเรน อนนฺตรปฏิวิสฺสกสฺส ฆรํ อาทิํ กตฺวา ปิตุ คตมคฺเคเนว เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปิตุ สนฺติเก อฏฺฐาสิฯ ปิตรา จ ‘‘กถํ ตาต, มม อิธาคตภาวํ อญฺญาสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘ปทํ เต สญฺชานิตฺวา ปทานุสาเรน อาคโตมฺหี’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘กิํ กเถสิ อุปาสกา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อยํ ทารโก ปทกุสโล, อหํ อิมํ วีมํสนฺโต อิมินา นาม อุปาเยน อาคโต, อยมฺปิ มํ เคเห อทิสฺวา มม ปทานุสาเรน อาคโต’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, อุปาสก, ภูมิยํ ปทสญฺชานนํ, โปราณกปณฺฑิตา อากาเส ปทํ สญฺชานิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส อคฺคมเหสี อติจริตฺวา รญฺญา ปุจฺฉิตา ‘‘สเจ อหํ ตุมฺเห อติจรามิ, อสฺสมุขี ยกฺขินี โหมี’’ติ สปถํ กตฺวา ตโต กาลํ กตฺวา เอกสฺมิํ ปพฺพตปาเท อสฺสมุขี ยกฺขินี หุตฺวา เลณคุหายํ วสมานา มหาอฏวิยํ ปุพฺพนฺตโต อปรนฺตํ คมนมคฺเค อนุสญฺจรนฺเต มนุสฺเส คเหตฺวา ขาทติฯ สา กิร ตีณิ วสฺสานิ เวสฺสวณํ อุปฏฺฐหิตฺวา อายามโต ติํสโยชเน วิตฺถารโต ปญฺจโยชเน ฐาเน มนุสฺเส ขาทิตุํ ลภิฯ อเถกทิวสํ เอโก อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค อภิรูโป พฺราหฺมโณ พหูหิ มนุสฺเสหิ ปริวุโต ตํ มคฺคํ อภิรุหิฯ ตํ ทิสฺวา ยกฺขินี ตุสฺสิตฺวา ปกฺขนฺทิ, ตํ ทิสฺวา ปริวารมนุสฺสา ปลายิํสุฯ สา วาตเวเคน คนฺตฺวา พฺราหฺมณํ คเหตฺวา ปิฏฺฐิยา นิปชฺชาเปตฺวา คุหํ คจฺฉนฺตี ปุริสสมฺผสฺสํ ปฏิลภิตฺวา กิเลสวเสน ตสฺมิํ สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ อขาทิตฺวา อตฺตโน สามิกํ อกาสิฯ

เต อุโภปิ สมคฺคสํวาสํ วสิํสุ ตโต ปฏฺฐาย ยกฺขินี มนุสฺเส คณฺหนฺตี วตฺถตณฺฑุลเตลาทีนิปิ คเหตฺวา ตสฺส นานคฺครสโภชนํ อุปเนตฺวา อตฺตนา มนุสฺสมํสํ ขาทติฯ คมนกาเล ตสฺส ปลายนภเยน มหติยา สิลาย คุหาทฺวารํ ปิทหิตฺวา คจฺฉติฯ เอวํ เตสุ สมฺโมทมาเนสุ วสนฺเตสุ โพธิสตฺโต นิพฺพตฺตฏฺฐานา จวิตฺวา พฺราหฺมณํ ปฏิจฺจ ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ สา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิตฺวา ปุตฺเต จ พฺราหฺมเณ จ พลวสิเนหา หุตฺวา อุโภปิ โปเสสิฯ สา อปรภาเค ปุตฺเต วุฑฺฒิปฺปตฺเต ปุตฺตมฺปิ ปิตรา สทฺธิํ อนฺโตคุหายํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ ปิทหิฯ

อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต ตสฺสา คตกาลํ ญตฺวา สิลํ อปเนตฺวา ปิตรํ พหิ อกาสิฯ สา อาคนฺตฺวา ‘‘เกน สิลา อปนีตา’’ติ วตฺวา ‘‘อมฺม, มยา อปนีตา, อนฺธกาเร นิสีทิตุํ น สกฺโกมี’’ติ วุตฺเต ปุตฺตสิเนเหน น กิญฺจิ อโวจฯ อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต ปิตรํ ปุจฺฉิ ‘‘ตาต, มยฺหํ มาตุ มุขํ อญฺญาทิสํ, ตุมฺหากํ มุขํ อญฺญาทิสํ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ? ‘‘ตาต, ตว มาตา มนุสฺสมํสขาทิกา ยกฺขินี, มยํ อุโภ มนุสฺสา’’ติฯ ‘‘ตาต, ยทิ เอวํ, อิธ กสฺมา วสาม, เอหิ มนุสฺสปถํ คจฺฉามา’’ติฯ ‘‘ตาต, สเจ มยํ ปลายิสฺสาม, อุโภปิ อมฺเห ตว มาตา ขาทิสฺสตี’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘มา ภายิ, ตาต, ตว มนุสฺสปถสมฺปาปนํ มม ภาโร’’ติ ปิตรํ สมสฺสาเสตฺวา ปุนทิวเส มาตริ คตาย ปิตรํ คเหตฺวา ปลายิฯ ยกฺขินี อาคนฺตฺวา เต อทิสฺวา วาตเวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา เต คเหตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, กิํ ปลายสิ, กิํ เต อิธ นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘ภทฺเท, มา มยฺหํ กุชฺฌิ, ปุตฺโต เต มํ คเหตฺวา ปลายตี’’ติ วุตฺเต ปุตฺตสิเนเหน กิญฺจิ อวตฺวา เต อสฺสาเสตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานญฺเญว เต คเหตฺวา คนฺตฺวา เอวํ ปุนปิ กติปเย ทิวเส ปลายนฺเต อาเนสิฯ

โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มาตุ ปริจฺฉินฺเนน โอกาเสน ภวิตพฺพํ, ยํนูนาหํ อิมิสฺสา อาณาปวตฺติฏฺฐานสีมํ ปุจฺเฉยฺยํ, อถ นํ อติกฺกมิตฺวา ปลายิสฺสามา’’ติฯ โส เอกทิวสํ มาตรํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ‘‘อมฺม, มาตุสนฺตกํ นาม ปุตฺตานํ ปาปุณาติ, อกฺขาหิ ตาว เม อตฺตโน สนฺตกาย ภูมิยา ปริจฺเฉท’’นฺติ อาหฯ สา สพฺพทิสาสุ ปพฺพตนทีนิมิตฺตาทีนิ กเถตฺวา อายามโต ติํสโยชนํ, วิตฺถารโต ปญฺจโยชนํ ปุตฺตสฺส กเถตฺวา ‘‘อิทํ เอตฺตกํ ฐานํ สลฺลกฺเขหิ ปุตฺตา’’ติ อาหฯ

โส ทฺเว ตโย ทิวเส อติกฺกมิตฺวา มาตุ อฏวิคตกาเล ปิตรํ ขนฺธํ อาโรเปตฺวา ตสฺสา ทินฺนสญฺญาย วาตเวเคน ปกฺขนฺโท ปริจฺเฉทนทีตีรํ สมฺปาปุณิฯ สาปิ อาคนฺตฺวา เต อปสฺสนฺตี อนุพนฺธิฯ โพธิสตฺโต ปิตรํ คเหตฺวา นทีมชฺฌํ อคมาสิฯ สา อาคนฺตฺวา นทีตีเร ฐตฺวา อตฺตโน ปริจฺเฉทํ อติกฺกนฺตภาวํ ญตฺวา ตตฺเถว ฐตฺวา ‘‘ตาต, ปิตรํ คเหตฺวา เอหิ, โก มยฺหํ โทโส, ตุมฺหากํ มํ นิสฺสาย กิํ นาม น สมฺปชฺชติ, นิวตฺต, สามี’’ติ ปุตฺตญฺจ ปติญฺจ ยาจิฯ อถ พฺราหฺมโณ นทิํ อุตฺตริฯ สา ปุตฺตเมว ยาจนฺตี ‘‘ตาต, มา เอวํ กริ, นิวตฺตาหี’’ติ อาหฯ ‘‘อมฺม, มยํ มนุสฺสา, ตฺวํ ยกฺขินี, น สกฺกา สพฺพกาลํ ตว สนฺติเก วสิตุ’’นฺติฯ ‘‘เนว นิวตฺติสฺสสิ, ตาตา’’ติฯ ‘‘อาม, อมฺมา’’ติฯ ‘‘ตาต, ยทิ น นิวตฺติสฺสสิ, มนุสฺสโลเก ชีวิตํ นาม ทุกฺขํ, สิปฺปํ อชานนฺตา ชีวิตุํ น สกฺโกนฺติ, อหํ เอกํ จินฺตามณิํ นาม วิชฺชํ ชานามิ, ตสฺสานุภาเวน ทฺวาทสสํวจฺฉรมตฺถเก หฏภณฺฑมฺปิ ปทานุปทํ คนฺตฺวา สกฺกา ชานิตุํฯ อยํ เต ชีวิกา ภวิสฺสติ, อุคฺคณฺห, ตาต, อนคฺฆํ มนฺต’’นฺติ ตถารูเปน ทุกฺเขน อภิภูตาปิ ปุตฺตสิเนเหน มนฺตํ อทาสิฯ

โพธิสตฺโต นทิยา ฐิตโกว มาตรํ วนฺทิตฺวา อติสกฺกจฺจํ สุตํ กตฺวา มนฺตํ คเหตฺวา มาตรํ วนฺทิตฺวา ‘‘คจฺฉถ, อมฺมา’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, ตุมฺเหสุ อนิวตฺตนฺเตสุ มยฺหํ ชีวิตํ นตฺถี’’ติ วตฺวา –

‘‘เอหิ ปุตฺต นิวตฺตสฺสุ, มา อนาถํ กโรหิ เม;

อชฺช ปุตฺตํ อปสฺสนฺตี, ยกฺขินี มรณํ คตา’’ติฯ

ยกฺขินี อุรํ ปหริ, ตาวเทวสฺสา ปุตฺตโสเกน หทยํ ผลิฯ สา มริตฺวา ตตฺเถว ปติตาฯ

ตทา โพธิสตฺโต ตสฺสา มตภาวํ ญตฺวา ปิตรํ ปกฺโกสิตฺวา มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา จิตกํ กตฺวา ฌาเปตฺวา อาฬาหนํ นิพฺพาเปตฺวา นานาวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา ปิตรํ อาทาย พาราณสิํ คนฺตฺวา ราชทฺวาเร ฐตฺวา ‘‘ปทกุสโล มาณโว ทฺวาเร ฐิโต’’ติ รญฺโญ ปฏิเวเทตฺวา ‘‘เตน หิ อาคจฺฉตู’’ติ วุตฺเต ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘ตาต, กิํ สิปฺปํ ชานาสี’’ติ วุตฺเต ‘‘เทว, ทฺวาทสสํวจฺฉรมตฺถเก หฏภณฺฑํ ปทานุปทํ คนฺตฺวา คณฺหิตุํ ชานามี’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ มํ อุปฏฺฐาหี’’ติฯ ‘‘เทว, เทวสิกํ สหสฺสํ ลภนฺโต อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ ตาต, อุปฏฺฐหา’’ติฯ ราชา เทวสิกํ สหสฺสํ ทาเปสิฯ

อเถกทิวสํ ปุโรหิโต ราชานํ อาห – ‘‘มหาราช, มยํ ตสฺส มาณวสฺส สิปฺปานุภาเวน กสฺสจิ กมฺมสฺส อกตตฺตา ‘สิปฺปํ อตฺถิ วา นตฺถิ วา’ติ น ชานาม, วีมํสิสฺสาม ตาว น’’นฺติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อุโภปิ ชนา นานารตนโคปกานํ สญฺญํ ทตฺวา รตนสารภณฺฑิกํ คเหตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห ราชนิเวสนนฺตเร ติกฺขตฺตุํ อาวิชฺฌิตฺวา นิสฺเสณิํ อตฺถริตฺวา ปาการมตฺถเกน พหิ โอตริตฺวา วินิจฺฉยสาลํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ นิสีทิตฺวา ปุน คนฺตฺวา นิสฺเสณิํ อตฺถริตฺวา ปาการมตฺถเกน โอตริตฺวา อนฺเตปุเร โปกฺขรณิยา ตีรํ คนฺตฺวา โปกฺขรณิํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา โอตริตฺวา อนฺโตโปกฺขรณิยํ ภณฺฑิกํ ฐเปตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิํสุฯ ปุนทิวเส ‘‘ราชนิเวสนโต กิร รตนํ หริํสู’’ติ เอกโกลาหลํ อโหสิฯ ราชา อชานนฺโต วิย หุตฺวา โพธิสตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, ราชนิเวสนโต พหุรตนภณฺฑํ หฏํ, หนฺท นํ อนุวิจินิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาห ฯ ‘‘มหาราช, ทฺวาทสสํวจฺฉรมตฺถเก หฏภณฺฑํ โจรานํ ปทานุปทํ คนฺตฺวา อาหรณสมตฺถสฺส มม อนจฺฉริยํ อชฺช รตฺติํ หฏภณฺฑํ อาหริตุํ, อาหริสฺสามิ ตํ, มา จินฺตยิตฺถา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อาหรา’’ติฯ

โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ วตฺวา มาตรํ วนฺทิตฺวา มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา มหาตเล ฐิโตว ‘‘มหาราช, ทฺวินฺนํ โจรานํ ปทํ ปญฺญายตี’’ติ วตฺวา รญฺโญ จ ปุโรหิตสฺส จ ปทานุสาเรน สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห ราชนิเวสนนฺตเร ติกฺขตฺตุํ ปริคนฺตฺวา ปทานุสาเรเนว ปาการสมีปํ คนฺตฺวา ปากาเร ฐตฺวา ‘‘มหาราช, อิมสฺมิํ ฐาเน ปาการโต มุจฺจิตฺวา อากาเส ปทํ ปญฺญายติ, นิสฺเสณิํ อตฺถราเปตฺวา เทถา’’ติ นิสฺเสณิํ ปาการมตฺถเกน โอตริตฺวา ปทานุสาเรเนว วินิจฺฉยสาลํ คนฺตฺวา ปุน ราชนิเวสนํ อาคนฺตฺวา นิสฺเสณิํ อตฺถราเปตฺวา ปาการมตฺถเกน โอรุยฺห โปกฺขรณิํ คนฺตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ‘‘มหาราช, โจรา อิมํ โปกฺขรณิํ โอติณฺณา’’ติ วตฺวา อตฺตนา ฐปิตํ วิย ภณฺฑิกํ นีหริตฺวา รญฺโญ ทตฺวา ‘‘มหาราช, อิเม ทฺเว โจรา อภิญฺญาตมหาโจรา อิมินา มคฺเคน ราชนิเวสนํ อภิรุฬฺหา’’ติ อาหฯ มหาชนา ตุฏฺฐปหฏฺฐา องฺคุลิโย โผเฏสุํ, เจลุกฺเขปา ปวตฺติํสุฯ

ราชา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ มาณโว ปทานุสาเรน คนฺตฺวา โจเรหิ ฐปิตภณฺฑฏฺฐานเมว มญฺเญ ชานาติ, โจเร ปน คณฺหิตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ อถ นํ อาห ‘‘โจเรหิ หฏภณฺฑํ ตาว โน ตยา อาหฏํ, โจรา ปน น อาหฏา’’ติฯ ‘‘มหาราช, อิเธว โจรา, น ทูเร’’ติฯ ‘‘โก จ โก จา’’ติฯ ‘‘โย มหาราช, อิจฺฉติ, โสว โจโร โหติ, ตโต ตุมฺหากํ ภณฺฑิกสฺส ลทฺธกาลโต ปฏฺฐาย โจเรหิ โก อตฺโถ, มา ปุจฺฉิตฺถา’’ติฯ ‘‘ตาต, อหํ ตุยฺหํ เทวสิกํ สหสฺสํ ทมฺมิ, โจเร เม คเหตฺวา เทหี’’ติฯ ‘‘มหาราช, ธเน ลทฺเธ กิํ โจเรหี’’ติฯ ‘‘ธนโตปิ โน, ตาต, โจเร ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, มหาราช, ‘อิเม นาม โจรา’ติ ตุมฺหากํ น กเถสฺสามิ, อตีเต ปวตฺตการณํ ปน เต อาหริสฺสามิ, สเจ ตุมฺเห ปญฺญวนฺโต, ตํ การณํ ชานาถา’’ติ โส เอวํ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิโต อวิทูเร นทีตีรคามเก ปาฏลิ นาม เอโก นโฏ วสติฯ โส เอกสฺมิํ อุสฺสวทิวเส ภริยมาทาย พาราณสิํ ปวิสิตฺวา นจฺจิตฺวา วีณํ วาทิตฺวา คายิตฺวา ธนํ ลภิตฺวา อุสฺสวปริโยสาเน พหุํ สุราภตฺตํ คาหาเปตฺวา อตฺตโน คามํ คจฺฉนฺโต นทีตีรํ ปตฺวา นโวทกํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ภตฺตํ ภุญฺชนฺโต สุรํ ปิวนฺโต นิสีทิตฺวา มตฺโต หุตฺวา อตฺตโน พลํ อชานนฺโต ‘‘มหาวีณํ คีวาย พนฺธิตฺวา นทิํ อุตฺตริตฺวา คมิสฺสามี’’ติ ภริยํ หตฺเถ คเหตฺวา นทิํ โอตริฯ วีณาฉิทฺเทหิ อุทกํ ปาวิสิฯ อถ นํ สา วีณา อุทเก โอสีทาเปสิ ฯ ภริยา ปนสฺส โอสีทนภาวํ ญตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อุตฺตริตฺวา ตีเร อฏฺฐาสิฯ นฏปาฏลิ สกิํ อุมฺมุชฺชติ, สกิํ นิมุชฺชติ, อุทกํ ปวิสิตฺวา อุทฺธุมาตอุทโร อโหสิฯ อถสฺส ภริยา จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ สามิโก อิทานิ มริสฺสติ, เอกํ นํ คีตกํ ยาจิตฺวา ปริสมชฺเฌ ตํ คายนฺตี ชีวิกํ กปฺเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สามิ, ตฺวํ อุทเก นิมุชฺชสิ, เอกํ เม คีตกํ เทหิ, เตน ชีวิกํ กปฺเปสฺสามี’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[49]

‘‘พหุสฺสุตํ จิตฺตกถิํ, คงฺคา วหติ ปาฏลิํ;

วุยฺหมานก ภทฺทนฺเต, เอกํ เม เทหิ คาถก’’นฺติฯ

ตตฺถ คาถกนฺติ ขุทฺทกํ คาถํฯ

อถ นํ นฏปาฏลิ ‘‘ภทฺเท, กถํ ตว คีตกํ ทสฺสามิ, อิทานิ มหาชนสฺส ปฏิสรณภูตํ อุทกํ มํ มาเรตี’’ติ วตฺวา คาถมาห –

[50]

‘‘เยน สิญฺจนฺติ ทุกฺขิตํ, เยน สิญฺจนฺติ อาตุรํ;

ตสฺส มชฺเฌ มริสฺสามิ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติฯ

โพธิสตฺโต อิมํ คาถํ วตฺวา ‘‘มหาราช, ยถา อุทกํ มหาชนสฺส ปฏิสรณํ, ตถา ราชาโนปิ, เตสํ สนฺติกา ภเย อุปฺปนฺเน ตํ ภยํ โก ปฏิพาหิสฺสตี’’ติ วตฺวา ‘‘มหาราช, อิทํ การณํ ปฏิจฺฉนฺนํ, มยา ปน ปณฺฑิตเวทนียํ กตฺวา กถิตํ, ชานาหิ, มหาราชา’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต อหํ เอวรูปํ ปฏิจฺฉนฺนกถํ น ชานามิ, โจเร เม คเหตฺวา เทหี’’ติฯ อถสฺส มหาสตฺโต ‘‘เตน หิ, มหาราช, อิทํ สุตฺวา ชานาหี’’ติ อปรมฺปิ การณํ อาหริฯ เทว, ปุพฺเพ อิมิสฺสาว พาราณสิยา ทฺวารคาเม เอโก กุมฺภกาโร ภาชนตฺถาย มตฺติกํ อาหรนฺโต เอกสฺมิํเยว ฐาเน นิพทฺธํ คณฺหิตฺวา อนฺโตปพฺภารํ มหนฺตํ อาวาฏํ ขณิฯ อเถกทิวสํ ตสฺส มตฺติกํ คณฺหนฺตสฺส อกาลมหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา มหาวุฏฺฐิํ ปาเตสิฯ อุทกํ อวตฺถรมานํ อาวาฏํ ปาเตสิ, เตนสฺส มตฺถโก ภิชฺชิฯ โส ปริเทวนฺโต คาถมาห –

[51]

‘‘ยตฺถ พีชานิ รูหนฺติ, สตฺตา ยตฺถ ปติฏฺฐิตา;

สา เม สีสํ นิปีเฬติ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติฯ

ตตฺถ นิปีเฬตีติ นิปติตฺวา ปีเฬติ ภินฺทติฯ

ยถา หิ เทว, มหาชนสฺส ปฏิสรณภูตา มหาปถวี กุมฺภการสฺส สีสํ ภินฺทิ, เอวเมว มหาปถวีสเม สพฺพโลกสฺส ปฏิสรเณ นรินฺเท อุฏฺฐาย โจรกมฺมํ กโรนฺเต โก พาหิสฺสติ, สกฺขิสฺสสิ, มหาราช, เอวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา กถิตํ โจรํ ชานิตุนฺติฯ ตาต, มยฺหํ ปฏิจฺฉนฺเนน การณํ นตฺถิ, อยํ โจโรติ เอวํ เม โจรํ คเหตฺวา เทหีติฯ โส ราชานํ รกฺขนฺโต ‘‘ตฺวํ โจโร’’ติ อวตฺวา อปรมฺปิ อุทาหรณํ อาหริฯ มหาราช, ปุพฺเพ อิมสฺมิํเยว นคเร เอกสฺส ปุริสสฺส เคหํ อาทิตฺตํฯ

โส ‘‘อนฺโต ปวิสิตฺวา ภณฺฑกํ นีหรา’’ติ อญฺญํ อาณาเปสิฯ ตสฺมิํ ปวิสิตฺวา นีหรนฺเต เคหทฺวารํ ปิทหิฯ โส ธูมนฺโธ หุตฺวา นิกฺขมนมคฺคํ อลภนฺโต อุปฺปนฺนฑาหทุกฺโข หุตฺวา อนฺโต ฐิโตว ปริเทวนฺโต คาถมาห –

[52]

‘‘เยน ภตฺตานิ ปจฺจนฺติ, สีตํ เยน วิหญฺญติ;

โส มํ ฑหติ คตฺตานิ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติฯ

ตตฺถ โส มํ ฑหตีติ โส เม ฑหติ, อยเมว วา ปาโฐฯ

‘‘มหาราช, อคฺคิ วิย มหาชนสฺส ปฏิสรณภูโต เอโก มนุสฺโส รตนภณฺฑิกํ หริ, มา มํ โจรํ ปุจฺฉา’’ติฯ ‘‘ตาต, มยฺหํ โจรํ เทหิเยวา’’ติฯ โส ราชานํ ‘‘ตฺวํ โจโร’’ติ อวตฺวา อปรมฺปิ อุทาหรณํ อาหริฯ เทว, ปุพฺเพ อิมสฺมิํเยว นคเร เอโก ปุริโส อติพหุํ ภุญฺชิตฺวา ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต เวทนาปฺปตฺโต หุตฺวา ปริเทวนฺโต คาถมาห –

[53]

‘‘เยน ภุตฺเตน ยาปนฺติ, ปุถู พฺราหฺมณขตฺติยา;

โส มํ ภุตฺโต พฺยาปาเทติ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติฯ

ตตฺถ โส มํ ภุตฺโต พฺยาปาเทตีติ โส โอทโน ภุตฺโต มํ พฺยาปาเทติ มาเรติฯ

‘‘มหาราช, ภตฺตํ วิย มหาชนสฺส ปฏิสรณภูโต เอโก ภณฺฑํ หริ, ตสฺมิํ ลทฺเธ กิํ โจรํ ปุจฺฉสี’’ติ? ‘‘ตาต, สกฺโกนฺโต โจรํ เม เทหี’’ติฯ โส ตสฺส สญฺญาปนตฺถํ อปรมฺปิ อุทาหรณํ อาหริฯ มหาราช , ปุพฺเพปิ อิมสฺมิํเยว นคเร เอกสฺส วาโต อุฏฺฐหิตฺวา คตฺตานิ ภญฺชิฯ โส ปริเทวนฺโต คาถมาห –

[54]

‘‘คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส, วาตมิจฺฉนฺติ ปณฺฑิตา;

โส มํ ภญฺชติ คตฺตานิ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติฯ

อิติ มหาราช, สรณโต ภยํ อุปฺปนฺนํ, ชานาหิ ตํ การณนฺติฯ ตาต, โจรํ เม เทหีติฯ โส ตสฺส สญฺญาปนตฺถํ อปรมฺปิ อุทาหรณํ อาหริฯ

เทว, อตีเต หิมวนฺตปเทเส สาขาวิฏปสมฺปนฺโน มหารุกฺโข อโหสิ ปุปฺผผลสมฺปนฺโน อเนกสหสฺสานํ สกุณานํ นิวาโส ตสฺส ทฺเว สาขา อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺเฏสุํ, ตโต ธูโม อุปฺปชฺชิ, อคฺคิจุณฺณานิ ปติํสุฯ ตํ ทิสฺวา สกุณเชฏฺฐโก คาถมาห –

[55]

‘‘ยํ นิสฺสิตา ชคติรุหํ, สฺวายํ อคฺคิํ ปมุญฺจติ;

ทิสา ภชถ วกฺกงฺคา, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติฯ

ตตฺถ ชคติรุหนฺติ มหีรุหํฯ

ยถา หิ, เทว, รุกฺโข ปกฺขีนํ ปฏิสรณํ, เอวํ ราชา มหาชนสฺส ปฏิสรณํ, ตสฺมิํ โจริกํ กโรนฺเต โก ปฏิพาหิสฺสติ, สลฺลกฺเขหิ, เทวาติฯ ตาต, มยฺหํ โจรเมว เทหีติฯ อถสฺส โส อปรมฺปิ อุทาหรณํ อาหริฯ มหาราช, เอกสฺมิํ กาสิคาเม อญฺญตรสฺส กุลฆรสฺส ปจฺฉิมภาเค กกฺขฬา สุสุมารนที อตฺถิ, ตสฺส จ กุลสฺส เอโกว ปุตฺโตฯ โส ปิตริ กาลกเต มาตรํ ปฏิชคฺคิฯ ตสฺส มาตา อนิจฺฉมานสฺเสว เอกํ กุลธีตรํ อาเนสิฯ สา ปุพฺพภาเค สสฺสุํ สมฺปิยายิตฺวา ปจฺฉา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒมานา ตํ นีหริตุกามา อโหสิฯ ตสฺสา ปน มาตาปิ ตสฺมิํเยว ฆเร วสติฯ สา สามิกสฺส สนฺติเก สสฺสุยา นานปฺปการํ โทสํ วตฺวา ปริภินฺทิตฺวา ‘‘อหํ เต มาตรํ โปเสตุํ น สกฺโกมิ, มาเรหิ น’’นฺติ วตฺวา ‘‘มนุสฺสมารณํ นาม ภาริยํ, กถํ นํ มาเรมี’’ติ วุตฺเต ‘‘นิทฺโทกฺกมนกาเล นํ มญฺจเกเนว สทฺธิํ คเหตฺวา สุสุมารนทิยํ ขิปิสฺสาม, อถ นํ สุสมารา ขาทิสฺสนฺตี’’ติ อาหฯ ‘‘ตุยฺหํ ปน มาตา กห’’นฺติ? ‘‘ตสฺสาเยว สนฺติเก สุปตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ คจฺฉ, ตสฺสา นิปนฺนมญฺจเก รชฺชุํ พนฺธิตฺวา สญฺญํ กโรหี’’ติฯ สา ตถา กตฺวา ‘‘กตา เม สญฺญา’’ติ อาหฯ อิตโร ‘‘โถกํ อธิวาเสหิ, มนุสฺสา ตาว นิทฺทายนฺตู’’ติ นิทฺทายนฺโต วิย นิปชฺชิตฺวา คนฺตฺวา ตํ รชฺชุกํ ภริยาย มาตุ มญฺจเก พนฺธิตฺวา ภริยํ ปโพเธตฺวา อุโภปิ คนฺตฺวา ตํ มญฺจเกเนว สทฺธิํ อุกฺขิปิตฺวา นทิยํ ขิปิํสุฯ ตตฺถ นํ นิทฺทายมานํ สุสุมารา วิทฺธํเสตฺวา ขาทิํสุฯ

สา ปุนทิวเส มาตุ ปริวตฺติตภาวํ ญตฺวา ‘‘สามิ, มม มาตาว มาริตา, อิทานิ ตว มาตรํ มาเรหี’’ติ วตฺวา ‘‘เตน หิ สาธู’’ติ วุตฺเต ‘‘สุสาเน จิตกํ กตฺวา อคฺคิมฺหิ นํ ปกฺขิปิตฺวา มาเรสฺสามา’’ติ อาหฯ อถ นํ นิทฺทายมานํ อุโภปิ สุสานํ เนตฺวา ฐปยิํสุฯ

ตตฺถ สามิโก ภริยํ อาห ‘‘อคฺคิ เต อาภโต’’ติ? ‘‘ปมุฏฺฐาสฺมิ, สามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ คนฺตฺวา อาเนหี’’ติฯ ‘‘น สกฺโกมิ สามิ, คนฺตุํ, ตยิ คเตปิ ฐาตุํ น สกฺขิสฺสามิ, อุโภปิ มยํ คจฺฉิสฺสามา’’ติฯ เตสุ คเตสุ มหลฺลิกา สีตวาเตน ปโพธิตา สุสานภาวํ ญตฺวา ‘‘อิเม มํ มาเรตุกามา อคฺคิอตฺถาย คตา’’ติ จ อุปธาเรตฺวา ‘‘น เม พลํ ชานนฺตี’’ติ เอกํ มตกเฬวรํ คเหตฺวา มญฺจเก นิปชฺชาเปตฺวา อุปริ ปิโลติกาย ปฏิจฺฉาเทตฺวา สยํ ปลายิตฺวา ตตฺเถว เลณคุหํ ปาวิสิฯ อิตเร อคฺคิํ อาหริตฺวา ‘‘มหลฺลิกา’’ติ สญฺญาย กเฬวรํ ฌาเปตฺวา ปกฺกมิํสุฯ เอเกน โจเรน ตสฺมิํ คุหาเลเณ ปุพฺเพ ภณฺฑิกา ฐปิตา, โส ‘‘ตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา มหลฺลิกํ ทิสฺวา ‘‘เอกา ยกฺขินี ภวิสฺสติ, ภณฺฑิกา เม อมนุสฺสปริคฺคหิตา’’ติ เอกํ ภูตเวชฺชํ อาเนสิฯ เวชฺโช มนฺตํ กโรนฺโต คุหํ ปาวิสิฯ

อถ นํ สา อาห ‘‘นาหํ ยกฺขินี, เอหิ อุโภปิ อิมํ ธนํ ภาเชสฺสามา’’ติฯ ‘‘กถํ สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ตว ชิวฺหํ มม ชิวฺหาย ฐเปหี’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ อถสฺส สา ชิวฺหํ ฑํสิตฺวา ฉินฺทิตฺวา ปาเตสิฯ ภูตเวชฺโช ‘‘อทฺธา เอสา ยกฺขินี’’ติ ชิวฺหาย โลหิตํ ปคฺฆรนฺติยา วิรวมาโน ปลายิฯ มหลฺลิกา ปุนทิวเส มฏฺฐสาฏกํ นิวาเสตฺวา นานารตนภณฺฑิกํ คเหตฺวา ฆรํ อคมาสิฯ สุณิสา ตํ ทิสฺวา ‘‘กหํ เต, อมฺม, อิทํ ลทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อมฺม, เอตสฺมิํ สุสาเน ทารุจิตกาย ฌาปิตา เอวรูปํ ลภนฺตี’’ติฯ ‘‘อมฺม, มยาปิ สกฺกา ลทฺธุ’’นฺติฯ ‘‘มาทิสี หุตฺวา ลภิสฺสสี’’ติฯ สา ลทฺธภณฺฑิกโลเภน สามิกสฺส กเถตฺวา ตตฺถ อตฺตานํ ฌาเปสิฯ อถ นํ ปุนทิวเส สามิโก อปสฺสนฺโต ‘‘อมฺม, อิมายปิ เวลาย ตฺวํ อาคตา, สุณิสา เต นาคจฺฉตี’’ติ อาหฯ สา ตํ สุตฺวา ‘‘อเร ปาปปุริส, กิํ มตา นาม อาคจฺฉนฺตี’’ติ ตํ ตชฺเชตฺวา คาถมาห –

[56]

‘‘ยมานยิํ โสมนสฺสํ, มาลินิํ จนฺทนุสฺสทํ;

สา มํ ฆรา นิจฺฉุภติ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติฯ

ตตฺถ โสมนสฺสนฺติ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวาฯ ‘‘โสมนสฺสา’’ติปิ ปาโฐ, โสมนสฺสวตี หุตฺวาติ อตฺโถฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยมหํ ‘‘อิมํ เม นิสฺสาย ปุตฺโต ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิสฺสติ, มญฺจ มหลฺลิกกาเล โปเสสฺสตี’’ติ มาลินิํ จนฺทนุสฺสทํ กตฺวา อลงฺกริตฺวา โสมนสฺสชาตา อาเนสิํฯ สา มํ อชฺช ฆรา นีหรติ, สรณโตเยว เม ภยํ อุปฺปนฺนนฺติฯ

‘‘มหาราช, สุณิสา วิย สสฺสุยา มหาชนสฺส ราชา ปฏิสรณํ, ตโต ภเย อุปฺปนฺเน กิํ สกฺกา กาตุํ, สลฺลกฺเขหิ, เทวา’’ติฯ ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘ตาต, นาหํ ตยา อานีตการณานิ ชานามิ, โจรเมว เม เทหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘ราชานํ รกฺขิสฺสามี’’ติ อปรมฺปิ อุทาหรณํ อาหริฯ เทว, ปุพฺเพ อิมสฺมิํเยว นคเร เอโก ปุริโส ปตฺถนํ กตฺวา ปุตฺตํ ลภิฯ โส ปุตฺตชาตกาเล ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ โสมนสฺสชาโต ตํ โปเสตฺวา วยปฺปตฺตกาเล ทาเรน สํโยเชตฺวา อปรภาเค ชรํ ปตฺวา กมฺมํ อธิฏฺฐาตุํ นาสกฺขิฯ อถ นํ ปุตฺโต ‘‘ตฺวํ กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกสิ, อิโต นิกฺขมา’’ติ เคหโต นีหริ ฯ โส กิจฺเฉน กสิเรน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต ปริเทวมาโน คาถมาห –

[57]

‘‘เยน ชาเตน นนฺทิสฺสํ, ยสฺส จ ภวมิจฺฉิสํ;

โส มํ ฆรา นิจฺฉุภติ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติฯ

ตตฺถ โส มนฺติ โส ปุตฺโต มํ ฆรโต นิจฺฉุภติ นีหรติฯ สฺวาหํ ภิกฺขํ จริตฺวา ทุกฺเขน ชีวามิ, สรณโตเยว เม ภยํ อุปฺปนฺนนฺติฯ

‘‘มหาราช, ยถา ปิตา นาม มหลฺลโก ปฏิพเลน ปุตฺเตน รกฺขิตพฺโพ, เอวํ สพฺโพปิ ชนปโท รญฺญา รกฺขิตพฺโพ, อิทญฺจ ภยํ อุปฺปชฺชมานํ สพฺพสตฺเต รกฺขนฺตสฺส รญฺโญ สนฺติกา อุปฺปนฺนํ, อิมินา การเณน ‘อสุโก นาม โจโร’ติ ชานาหิ, เทวา’’ติฯ ‘‘ตาต, นาหํ การณํ วา อการณํ วา ชานามิ, โจรํ วา เม เทหิ, ตฺวญฺเญว วา โจโร โหหี’’ติ เอวํ ราชา ปุนปฺปุนํ มาณวํ อนุยุญฺชิฯ อถ นํ โส เอวมาห ‘‘กิํ ปน, มหาราช, เอกํเสน โจรคหณํ โรเจถา’’ติ? ‘‘อาม, ตาตา’’ติฯ เตน หิ ‘‘อสุโก จ อสุโก จ โจโร’’ติ ปริสมชฺเฌ ปกาเสมีติฯ ‘‘เอวํ กโรหิ, ตาตา’’ติฯ โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อยํ ราชา อตฺตานํ รกฺขิตุํ น เทติ, คณฺหิสฺสามิ ทานิ โจร’’นฺติ สนฺนิปติเต มหาชเน อามนฺเตตฺวา อิมา คาถา อาห –

[58]

‘‘สุณนฺตุ เม ชานปทา, เนคมา จ สมาคตา;

ยโตทกํ ตทาทิตฺตํ, ยโต เขมํ ตโต ภยํฯ

[59]

‘‘ราชา วิลุมฺปเต รฏฺฐํ, พฺราหฺมโณ จ ปุโรหิโต;

อตฺตคุตฺตา วิหรถ, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติฯ

ตตฺถ ยโตทกํ ตทาทิตฺตนฺติ ยํ อุทกํ ตเทว อาทิตฺตํฯ ยโต เขมนฺติ ยโต ราชโต เขเมน ภวิตพฺพํ, ตโตว ภยํ อุปฺปนฺนํฯ อตฺถคุตฺตา วิหรถาติ ตุมฺเห อิทานิ อนาถา ชาตา, อตฺตานํ มา วินาเสถ, อตฺตนาว คุตฺตา หุตฺวา อตฺตโน สนฺตกํ ธนธญฺญํ รกฺขถ, ราชา นาม มหาชนสฺส ปฏิสรณํ, ตโต ตุมฺหากํ ภยํ อุปฺปนฺนํ, ราชา จ ปุโรหิโต จ วิโลปขาทกโจรา, สเจ โจเร คณฺหิตุกามตฺถ, อิเม ทฺเว คเหตฺวา กมฺมกรณํ กโรถาติฯ

เต ตสฺส กถํ สุตฺวา จินฺตยิํสุ ‘‘อยํ ราชา รกฺขณารโหปิ สมาโน อิทานิ อญฺญสฺส อุปริ โทสํ อาโรเปตฺวา อตฺตโน ภณฺฑิกํ สยเมว โปกฺขรณิยํ ฐเปตฺวา โจรํ ปริเยสาเปติ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย ปุน โจรกมฺมสฺส อกรณตฺถาย มาเรม นํ ปาปราชาน’’นฺติฯ เต ทณฺฑมุคฺคราทิหตฺถา อุฏฺฐาย ตตฺเถว ราชานญฺจ ปุโรหิตญฺจ โปเถตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา มหาสตฺตํ อภิสิญฺจิตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐเปสุํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘อนจฺฉริยํ, อุปาสก, ปถวิยํ ปทสญฺชานนํ, โปราณกปณฺฑิตา เอวํ อากาเส ปทํ สญฺชานิํสู’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก จ ปุตฺโต จ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิตาฯ ตทา ปิตา กสฺสโป อโหสิ, ปทกุสลมาณโว ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

ปทกุสลมาณวชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[433] 7. โลมสกสฺสปชาตกวณฺณนา

อสฺส อินฺทสโม ราชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ

ตญฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ สิเนรุกมฺปนวาโต กิํ ปุราณปณฺณานิ น กมฺเปสฺสติ, ยสสมงฺคิโนปิ สปฺปุริสา อายสกฺยํ ปาปุณนฺติ, กิเลสา นาเมเต ปริสุทฺธสตฺเตปิ สํกิลิฏฺเฐ กโรนฺติ, ปเคว ตาทิส’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พฺรหฺมทตฺตสฺส ปุตฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมาโร นาม ปุโรหิตปุตฺโต จ กสฺสโป นาม ทฺเว สหายกา หุตฺวา เอกาจริยกุเล สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิํสุฯ อปรภาเค พฺรหฺมทตฺตกุมาโร ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาสิฯ กสฺสโป จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ สหาโย ราชา ชาโต, อิทานิ เม มหนฺตํ อิสฺสริยํ ทสฺสติ, กิํ เม อิสฺสริเยน, อหํ มาตาปิตโร จ ราชานญฺจ อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ โส ราชานญฺจ มาตาปิตโร จ อาปุจฺฉิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สตฺตเม ทิวเส อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อุญฺฉาจริยาย ยาเปนฺโต วิหาสิฯ ปพฺพชิตํ ปน นํ ‘‘โลมสกสฺสโป’’ติ สญฺชานิํสุฯ โส ปรมชิตินฺทฺริโย โฆรตโป ตาปโส อโหสิฯ ตสฺส เตเชน สกฺกสฺส ภวนํ กมฺปิฯ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ ตาปโส อติวิย อุคฺคเตโช สกฺกภาวาปิ มํ จาเวยฺย, พาราณสิรญฺญา สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา ตปมสฺส ภินฺทิสฺสามี’’ติฯ โส สกฺกานุภาเวน อฑฺฒรตฺตสมเย พาราณสิรญฺโญ สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สกลคพฺภํ สรีรปฺปภาย โอภาเสตฺวา รญฺโญ สนฺติเก อากาเส ฐิโต ‘‘อุฏฺเฐหิ, มหาราชา’’ติ ราชานํ ปโพเธสิฯ ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ วุตฺเต ‘‘สกฺโกหมสฺมี’’ติ อาหฯ ‘‘กิมตฺถํ อาคโตสี’’ติ? ‘‘มหาราช, สกลชมฺพุทีเป เอกรชฺชํ อิจฺฉสิ, น อิจฺฉสี’’ติ? ‘‘กิสฺส น อิจฺฉามี’’ติ? อถ นํ สกฺโก ‘‘เตน หิ โลมสกสฺสปํ อาเนตฺวา ปสุฆาตยญฺญํ ยชาเปหิ, สกฺกสโม อชรามโร หุตฺวา สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ กาเรสฺสสี’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[60]

‘‘อสฺส อินฺทสโม ราช, อจฺจนฺตํ อชรามโร;

สเจ ตฺวํ ยญฺญํ ยาเชยฺย, อิสิํ โลมสกสฺสป’’นฺติฯ

ตตฺถ อสฺสาติ ภวิสฺสสิฯ ยาเชยฺยาติ สเจ ตฺวํ อรญฺญายตนโต อิสิํ โลมสกสฺสปํ อาเนตฺวา ยญฺญํ ยเชยฺยาสีติฯ

ตสฺส วจนํ สุตฺวา ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ สกฺโก ‘‘เตน หิ มา ปปญฺจํ กรี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ ราชา ปุนทิวเส เสยฺยํ นาม อมจฺจํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สมฺม, มยฺหํ ปิยสหายกสฺส โลมสกสฺสปสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา มม วจเนน เอวํ วเทหิ ‘ราชา กิร ตุมฺเหหิ ปสุฆาตยญฺญํ ยชาเปตฺวา สกลชมฺพุทีเป เอกราชา ภวิสฺสติ, ตุมฺหากมฺปิ ยตฺตกํ ปเทสํ อิจฺฉถ, ตตฺตกํ ทสฺสติ, มยา สทฺธิํ ยญฺญํ ยชิตุํ อาคจฺฉถา’’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ตาปสสฺส วสโนกาสชานนตฺถํ นคเร เภริํ จราเปตฺวา เอเกน วนจรเกน ‘‘อหํ ชานามี’’ติ วุตฺเต ตํ ปุรโต กตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ตตฺถ คนฺตฺวา อิสิํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ตํ สาสนํ อาโรเจสิฯ อถ นํ โส ‘‘เสยฺย กิํ นาเมตํ กเถสี’’ติ วตฺวา ปฏิกฺขิปนฺโต จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[61]

‘‘สสมุทฺทปริยายํ, มหิํ สาครกุณฺฑลํ;

น อิจฺเฉ สห นินฺทาย, เอวํ เสยฺย วิชานหิฯ

[62]

‘‘ธิรตฺถุ ตํ ยสลาภํ, ธนลาภญฺจ พฺราหฺมณ;

ยา วุตฺติ วินิปาเตน, อธมฺมจรเณน วาฯ

[63]

‘‘อปิ เจ ปตฺตมาทาย, อนคาโร ปริพฺพเช;

สาเยว ชีวิกา เสยฺโย, ยา จาธมฺเมน เอสนาฯ

[64]

‘‘อปิ เจ ปตฺตมาทาย, อนคาโร ปริพฺพเช;

อญฺญํ อหิํสยํ โลเก, อปิ รชฺเชน ตํ วร’’นฺติฯ

ตตฺถ สสมุทฺทปริยายนฺติ สสมุทฺทปริกฺเขปํฯ สาครกุณฺฑลนฺติ จตฺตาโร ทีเป ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตสาคเรหิ กณฺณวลิยา ฐปิตกุณฺฑเลหิ วิย สมนฺนาคตํฯ สห นินฺทายาติ ‘‘อิมินา ปสุฆาตกมฺมํ กต’’นฺติ อิมาย นินฺทาย สห จกฺกวาฬปริยนฺตํ มหาปถวิํ น อิจฺฉามีติ วทติฯ ยา วุตฺติ วินิปาเตนาติ นรเก วินิปาตกมฺเมน ยา จ ชีวิตวุตฺติ โหติ, ตํ ธิรตฺถุ, ครหามิ ตํ วุตฺตินฺติ ทีเปติฯ

สาเยว ชีวิกาติ ปพฺพชิตสฺส มตฺติกาปตฺตํ อาทาย ปรฆรานิ อุปสงฺกมิตฺวา อาหารปริเยสนชีวิกาว ยสธนลาภโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน วรตราติ อตฺโถ อปิ รชฺเชน ตํ วรนฺติ ตํ อนคารสฺส สโต อญฺญํ อวิหิํสนฺตสฺส ปริพฺพชนํ สกลชมฺพุทีปรชฺเชนปิ วรนฺติ อตฺโถฯ

อมจฺโจ ตสฺส กถํ สุตฺวา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘อนาคจฺฉนฺเต กิํ สกฺกา กาตุ’’นฺติ ตุณฺหี อโหสิฯ ปุน สกฺโก อฑฺฒรตฺตสมเย อาคนฺตฺวา อากาเส ฐตฺวา ‘‘กิํ, มหาราช, โลมสกสฺสปํ อาเนตฺวา ยญฺญํ น ยชาเปสี’’ติ อาหฯ ‘‘มยา เปสิโตปิ นาคจฺฉตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, มหาราช, อตฺตโน ธีตรํ จนฺทวติํ กุมาริกํ อลงฺกริตฺวา เสยฺยํ ตเถว เปเสตฺวา ‘สเจ กิร อาคนฺตฺวา ยญฺญํ ยชิสฺสสิ, ราชา เต อิมํ กุมาริกํ ทสฺสตี’ติ วทาเปหิ, อทฺธา โส กุมาริกาย ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา อาคจฺฉิสฺสตี’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุนทิวเส เสยฺยสฺส หตฺเถ ธีตรํ อทาสิฯ โส ราชธีตรํ คเหตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา อิสิํ วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เทวจฺฉรปฏิภาคํ ราชธีตรํ ตสฺส ทสฺเสตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อถ อิสิ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา ตํ โอโลเกสิ, สห โอโลกเนเนว ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ฌานา ปริหายิฯ อมจฺโจ ตสฺส ปฏิพทฺธจิตฺตภาวํ ญตฺวา ‘‘ภนฺเต, สเจ กิร ยญฺญํ ยชิสฺสถ, ราชา เต อิมํ ทาริกํ ปาทปริจาริกํ กตฺวา ทสฺสตี’’ติ อาหฯ โส กิเลสวเสน กมฺปนฺโต ‘‘อิมํ กิร เม ทสฺสตี’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, ยญฺญํ ยชนฺตสฺส เต ทสฺสตี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ อิมํ ลภนฺโต ยชิสฺสามี’’ติ วตฺวา ตํ คเหตฺวา สเหว ชฏาหิ อลงฺกตรถํ อภิรุยฺห พาราณสิํ อคมาสิฯ ราชาปิ ‘‘อาคจฺฉติ กิรา’’ติ สุตฺวา ยญฺญาวาเฏ กมฺมํ ปฏฺฐเปสิฯ อถ นํ อาคตํ ทิสฺวา ‘‘สฺเว ยญฺญํ ยชาหิ, อหํ อินฺทสโม ภวิสฺสามิ, ยญฺญปริโยสาเน เต ธีตรํ ทสฺสามี’’ติ อาหฯ กสฺสโป ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ อถ นํ ราชา ปุนทิวเส ตํ อาทาย จนฺทวติยา สทฺธิํเยว ยญฺญาวาฏํ คโตฯ ตตฺถ หตฺถิอสฺสอุสภาทิสพฺพจตุปฺปทา ปฏิปาฏิยา ฐปิตาว อเหสุํฯ กสฺสโป เต สพฺเพ หนิตฺวาว ฆาเตตฺวา ยญฺญํ ยชิตุํ อารภิฯ อถ นํ ตตฺถ สนฺนิปติโต มหาชโน ทิสฺวา ‘‘อิทํ เต โลมสกสฺสป อยุตฺตํ อปฺปติรูปํ, กิํ นาเมตํ กโรสี’’ติ วตฺวา ปริเทวนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[65]

‘‘พลํ จนฺโท พลํ สุริโย, พลํ สมณพฺราหฺมณา;

พลํ เวลา สมุทฺทสฺส, พลาติพลมิตฺถิโยฯ

[66]

‘‘ยถา อุคฺคตปํ สนฺตํ, อิสิํ โลมสกสฺสปํ;

ปิตุ อตฺถา จนฺทวตี, วาชเปยฺยํ อยาชยี’’ติฯ

ตตฺถ พลํ จนฺโท พลํ สุริโยติ มหนฺธการวิธมเน อญฺญํ พลํ นาม นตฺถิ, จนฺทิมสูริยาเวตฺถ พลวนฺโตติ อตฺโถฯ สมณพฺราหฺมณาติ อิฏฺฐานิฏฺฐวิสยเวคสหเน ขนฺติพลญาณพเลน สมนฺนาคตา สมิตปาปพาหิตปาปา สมณพฺราหฺมณาฯ พลํ เวลา สมุทฺทสฺสาติ มหาสมุทฺทสฺส อุตฺตริตุํ อทตฺวา อุทกํ อาวริตฺวา วินาเสตุํ สมตฺถตาย เวลา พลํ นามฯ พลาติพลมิตฺถิโยติ อิตฺถิโย ปน วิสทญาเณปิ อวีตราเค อตฺตโน วสํ อาเนตฺวา วินาเสตุํ สมตฺถตาย เตหิ สพฺเพหิ พเลหิปิ อติพลา นาม, สพฺพพเลหิ อิตฺถิพลเมว มหนฺตนฺติ อตฺโถฯ ยถาติ ยสฺมาฯ ปิตุ อตฺถาติ ปิตุ วุฑฺฒิอตฺถายฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา อิมํ อุคฺคตปํ สมานํ สีลาทิคุณานํ เอสิตตฺตา อิสิํ อยํ จนฺทวตี นิสฺสีลํ กตฺวา ปิตุ วุฑฺฒิอตฺถาย วาชเปยฺยํ ยญฺญํ ยาเชติ, ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ ‘‘พลาติพลมิตฺถิโย’’ติฯ

ตสฺมิํ สมเย กสฺสโป ยญฺญํ ยชนตฺถาย ‘‘มงฺคลหตฺถิํ คีวายํ ปหริสฺสามี’’ติ ขคฺครตนํ อุกฺขิปิฯ หตฺถี ตํ ทิสฺวา มรณภยตชฺชิโต มหารวํ รวิฯ ตสฺส รวํ สุตฺวา เสสาปิ หตฺถิอสฺสอุสภาทโย มรณภยตชฺชิตา ภเยน วิรวิํสุฯ มหาชโนปิ วิรวิฯ กสฺสโป ตํ มหาวิรวํ สุตฺวา สํเวคปฺปตฺโต หุตฺวา อตฺตโน ชฏาทีนิ โอโลเกสิฯ อถสฺส ชฏามสฺสุกจฺฉโลมานิ ปากฏานิ อเหสุํฯ โส วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ‘‘อนนุรูปํ วต เม ปาปกมฺมํ กต’’นฺติ สํเวคํ ปกาเสนฺโต อฏฺฐมํ คาถมาห –

[67]

‘‘ตํ โลภปกตํ กมฺมํ, กฏุกํ กามเหตุกํ;

ตสฺส มูลํ คเวสิสฺสํ, เฉจฺฉํ ราคํ สพนฺธน’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – มหาราช, ยํ เอตํ มยา จนฺทวติยา โลภํ อุปฺปาเทตฺวา เตน โลเภน ปกตํ กามเหตุกํ ปาปกํ, ตํ กฏุกํ ติขิณวิปากํฯ

ตสฺสาหํ อโยนิโสมนสิการสงฺขาตํ มูลํ คเวสิสฺสํ, อลํ เม อิมินา ขคฺเคน, ปญฺญาขคฺคํ นีหริตฺวา สุภนิมิตฺตพนฺธเนน สทฺธิํ สพนฺธนํ ราคํ ฉินฺทิสฺสามีติฯ

อถ นํ ราชา ‘‘มา ภายิ สมฺม, อิทานิ เต จนฺทวติํ กุมาริญฺจ รฏฺฐญฺจ สตฺตรตนราสิญฺจ ทสฺสามิ, ยชาหิ ยญฺญ’’นฺติ อาหฯ ตํ สุตฺวา กสฺสโป ‘‘น เม, มหาราช, อิมินา กิเลเสน อตฺโถ’’ติ วตฺวา โอสานคาถมาห –

[68]

‘‘ธิรตฺถุ กาเม สุพหูปิ โลเก, ตโปว เสยฺโย กามคุเณหิ ราช;

ตโป กริสฺสามิ ปหาย กาเม, ตเวว รฏฺฐํ จนฺทวตี จ โหตู’’ติฯ

ตตฺถ สุพหูปีติ อติพหุเกปิฯ ตโป กริสฺสามีติ สีลสํยมตปเมว กริสฺสามิฯ

โส เอวํ วตฺวา กสิณํ สมนฺนาหริตฺวา นฏฺฐํ วิเสสํ อุปฺปาเทตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ โอวทิตฺวา ยญฺญาวาฏํ วิทฺธํสาเปตฺวา มหาชนสฺส อภยทานํ ทาเปตฺวา รญฺโญ ยาจนฺตสฺเสว อุปฺปติตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คนฺตฺวา ยาวชีวํ ฐตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา เสยฺโย มหาอมจฺโจ สาริปุตฺโต อโหสิ, โลมสกสฺสโป ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

โลมสกสฺสปชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[434] 8. จกฺกวากชาตกวณฺณนา

กาสายวตฺเถติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โลลภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิร โลโล อโหสิ ปจฺจยลุทฺโธ, อาจริยุปชฺฌายวตฺตาทีนิ ฉฑฺเฑตฺวา ปาโตว สาวตฺถิํ ปวิสิตฺวา วิสาขาย เคเห อเนกขาทนียปริวารํ ยาคุํ ปิวิตฺวา นานคฺครสสาลิมํโสทนํ ภุญฺชิตฺวาปิ เตน อติตฺโต ตโต จูฬอนาถปิณฺฑิกสฺส มหาอนาถปิณฺฑิกสฺส โกสลรญฺโญติ เตสํ เตสํ นิเวสนานิ สนฺธาย วิจริฯ อเถกทิวสํ ตสฺส โลลภาวํ อารพฺภ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ โลโล’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ กสฺมา โลโลสิ, ปุพฺเพปิ ตฺวํ โลลภาเวน พาราณสิยํ หตฺถิกุณปาทีนิ ขาทิตฺวา วิจรนฺโต เตหิ อติตฺโต ตโต นิกฺขมิตฺวา คงฺคาตีเร วิจรนฺโต หิมวนฺตํ ปวฏฺโฐ’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก โลลกาโก พาราณสิยํ หตฺถิกุณปาทีนิ ขาทิตฺวา วิจรนฺโต เตหิ อติตฺโต ‘‘คงฺคากูเล มจฺฉมตํ ขาทิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ตตฺถ มตมจฺเฉ ขาทนฺโต กติปาหํ วสิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา นานาผลาผลานิ ขาทนฺโต พหุมจฺฉกจฺฉปํ มหนฺตํ ปทุมสรํ ปตฺวา ตตฺถ สุวณฺณวณฺเณ ทฺเว จกฺกวาเก เสวาลํ ขาทิตฺวา วสนฺเต ทิสฺวา ‘‘อิเม อติวิย วณฺณสมฺปนฺนา โสภคฺคปฺปตฺตา, อิเมสํ โภชนํ มนาปํ ภวิสฺสติ, อิเมสํ โภชนํ ปุจฺฉิตฺวา อหมฺปิ ตเทว ภุญฺชิตฺวา สุวณฺณวณฺโณ ภวิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกสฺมิํ สาขปริยนฺเต นิสีทิตฺวา เตสํ ปสํสนปฏิสํยุตฺตํ กถํ กเถนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[69]

‘‘กาสายวตฺเถ สกุเณ วทามิ, ทุเว ทุเว นนฺทมเน จรนฺเต;

กํ อณฺฑชํ อณฺฑชา มานุเสสุ, ชาติํ ปสํสนฺติ ตทิงฺฆ พฺรูถา’’ติฯ

ตตฺถ กาสายวตฺเถติ สุวณฺณวณฺเณ กาสายวตฺเถ วิยฯ ทุเว ทุเวติ ทฺเว ทฺเว หุตฺวาฯ นนฺทมเนติ ตุฏฺฐจิตฺเตฯ

กํ อณฺฑชํ อณฺฑชา มานุเสสุ ชาติํ ปสํสนฺตีติ อมฺโภ อณฺฑชา ตุมฺเห มนุสฺเสสุ ปสํสนฺตา กํ อณฺฑชํ ชาติํ กตรํ นาม อณฺฑชนฺติ วตฺวา ปสํสนฺติ, กํ สกุณํ นามาติ วตฺวา ตุมฺเห มนุสฺสานํ อนฺตเร วณฺเณนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘กํ อณฺฑชํ อณฺฑชมานุเสสู’’ติปิ ปาโฐฯ ตสฺสตฺโถ – ตุมฺเห อณฺฑเชสุ จ มานุเสสุ จ กตรํ อณฺฑชนฺติ วตฺวา ปสํสนฺตีติฯ

ตํ สุตฺวา จกฺกวาโก ทุติยํ คาถมาห –

[70]

‘‘อมฺเห มนุสฺเสสุ มนุสฺสหิํส, อนุพฺพเต จกฺกวาเก วทนฺติ;

กลฺยาณภาวมฺเห ทิเชสุ สมฺมตา, อภิรูปา วิจราม อณฺณเว’’ติฯ

ตตฺถ มนุสฺสหิํสาติ กาโก มนุสฺเส หิํสติ วิเหเฐติ, เตน นํ เอวํ อาลปติฯ อนุพฺพเตติ อญฺญมญฺญํ อนุคเต สมฺโมทมาเน วิยสํวาเสฯ จกฺกวาเกติ จกฺกวากา นาม สา อณฺฑชชาตีติ ปสํสนฺติ วณฺเณนฺติ กเถนฺติฯ ทิเชสูติ ยตฺตกา ปกฺขิโน นาม, เตสุ มยํ ‘‘กลฺยาณภาวา’’ติปิ มนุสฺเสสุ สมฺมตาฯ ทุติเย อตฺถวิกปฺเป มนุสฺเสสุ อมฺเห ‘‘จกฺกวากา’’ติปิ วทนฺติ, ทิเชสุ ปน มยํ ‘‘กลฺยาณภาวา’’ติ สมฺมตา, ‘‘กลฺยาณภาวา’’ติ โน ทิชา วทนฺตีติ อตฺโถฯ อณฺณเวติ อิมสฺมิํ ฐาเน สโร ‘‘อณฺณโว’’ติ วุตฺโต, อิมสฺมิํ ปทุมสเร มยเมว ทฺเว ชนา ปเรสํ อหิํสนโต อภิรูปา วิจรามาติ อตฺโถฯ อิมิสฺสาย ปน คาถาย จตุตฺถปทํ ‘‘น ฆาสเหตูปิ กโรม ปาป’’นฺติ ปฐนฺติฯ ตสฺสตฺโถ – ยสฺมา มยํ ฆาสเหตูปิ ปาปํ น กโรม, ตสฺมา ‘‘กลฺยาณภาวา’’ติ อมฺเห มนุสฺเสสุ จ ทิเชสุ จ สมฺมตาฯ

ตํ สุตฺวา กาโก ตติยํ คาถมาห –

[71]

‘‘กิํ อณฺณเว กานิ ผลานิ ภุญฺเช, มํสํ กุโต ขาทถ จกฺกวากา;

กิํ โภชนํ ภุญฺชถ โว อโนมา, พลญฺจ วณฺโณ จ อนปฺปรูปา’’ติฯ

ตตฺถ กินฺติ ปุจฺฉาวเสน อาลปนํ, กิํ โภ จกฺกวากาติ วุตฺตํ โหติฯ อณฺณเวติ อิมสฺมิํ สเรฯ

ภุญฺเชติ ภุญฺชถ, กิํ ภุญฺชถาติ อตฺโถ มํสํ กุโต ขาทถาติ กตรปาณานํ สรีรโต มํสํ ขาทถฯ ภุญฺชถ โวติ โวกาโร นิปาตมตฺตํ, ปรปเทน วาสฺส สมฺพนฺโธ ‘‘พลญฺจ วา วณฺโณ จ อนปฺปรูปา’’ติฯ

ตโต จกฺกวาโก จตุตฺถํ คาถมาห –

[72]

‘‘น อณฺณเว สนฺติ ผลานิ ธงฺก, มํสํ กุโต ขาทิตุํ จกฺกวาเก;

เสวาลภกฺขมฺห อปาณโภชนา, น ฆาสเหตูปิ กโรม ปาป’’นฺติฯ

ตตฺถ จกฺกวาเกติ จกฺกวากสฺสฯ อปาณโภชนาติ ปาณกรหิตอุทกโภชนาฯ อมฺหากญฺหิ เสวาลญฺเจว อุทกญฺจ โภชนนฺติ ทสฺเสติฯ น ฆาสเหตูติ ตุมฺหาทิสา วิย มยํ ฆาสเหตุ ปาปํ น กโรมาติฯ

ตโต กาโก ทฺเว คาถา อภาสิ –

[73]

‘‘น เม อิทํ รุจฺจติ จกฺกวาก, อสฺมิํ ภเว โภชนสนฺนิกาโส;

อโหสิ ปุพฺเพ ตโต เม อญฺญถา, อิจฺเจว เม วิมติ เอตฺถ ชาตาฯ

[74]

‘‘อหมฺปิ มํสานิ ผลานิ ภุญฺเช, อนฺนานิ จ โลณิยเตลิยานิ;

รสํ มนุสฺเสสุ ลภามิ โภตฺตุํ, สูโรว สงฺคามมุขํ วิเชตฺวา;

น จ เม ตาทิโส วณฺโณ, จกฺกวาก ยถา ตวา’’ติฯ

ตตฺถ อิทนฺติ อิทํ ตุมฺหากํ ภุญฺชนโภชนํ มยฺหํ น รุจฺจติฯ อสฺมิํ ภเว โภชนสนฺนิกาโสติ อิมสฺมิํ ภเว โภชนสนฺนิกาโส ยํ อิมสฺมิํ จกฺกวากภเว โภชนํ, ตฺวํ เตน สนฺนิกาโส ตํสทิโส ตทนุรูโป อโหสิ, อติวิย ปสนฺนสรีโรสีติ อตฺโถฯ

ตโต เม อญฺญถาติ ยํ มยฺหํ ปุพฺเพ ตุมฺเห ทิสฺวาว เอเต เอตฺถ นานาวิธานิ ผลานิ เจว มจฺฉมํสญฺจ ขาทนฺติ, เตน เอวํ โสภคฺคปฺปตฺตาติ อโหสิ, อิทานิ เม ตโต อญฺญถา โหตีติ อตฺโถฯ อิจฺเจว เมติ เอเตเนว เม การเณน เอตฺถ ตุมฺหากํ สรีรวณฺเณ วิมติ ชาตา ‘‘กถํ นุ โข เอเต เอวรูปํ ลูขโภชนํ ภุญฺชนฺตา วณฺณวนฺโต ชาตา’’ติฯ อหมฺปีติ อหญฺหิ, อยเมว วา ปาโฐ ฯ ภุญฺเชติ ภุญฺชามิฯ อนฺนานิ จาติ โภชนานิ จฯ โลณิยเตลิยานีติ โลณเตลยุตฺตานิฯ รสนฺติ มนุสฺเสสุ ปริโภคํ ปณีตรสํฯ วิเชตฺวาติ ยถา สูโร วีรโยโธ สงฺคามมุขํ วิเชตฺวา วิลุมฺปิตฺวา ปริภุญฺชติ, ตถา วิลุมฺปิตฺวา ปริภุญฺชามีติ อตฺโถฯ ยถา ตวาติ เอวํ ปณีตํ โภชนํ ภุญฺชนฺตสฺสปิ มม ตาทิโส วณฺโณ นตฺถิ, ยาทิโส ตว วณฺโณ, เตน ตว วจนํ น สทฺทหามีติ ทีเปติฯ

อถสฺส วณฺณสมฺปตฺติยา อภาวการณํ อตฺตโน จ ภาวการณํ กเถนฺโต จกฺกวาโก เสสคาถา อภาสิ –

[75]

‘‘อสุทฺธภกฺโขสิ ขณานุปาตี, กิจฺเฉน เต ลพฺภติ อนฺนปานํ;

น ตุสฺสสี รุกฺขผเลหิ ธงฺก, มํสานิ วา ยานิ สุสานมชฺเฌฯ

[76]

‘‘โย สาหเสน อธิคมฺม โภเค, ปริภุญฺชติ ธงฺก ขณานุปาตี;

ตโต อุปกฺโกสติ นํ สภาโว, อุปกฺกุฏฺโฐ วณฺณพลํ ชหาติฯ

[77]

‘‘อปฺปมฺปิ เจ นิพฺพุติํ ภุญฺชตี ยทิ, อสาหเสน อปรูปฆาตี;

พลญฺจ วณฺโณ จ ตทสฺส โหติ, น หิ สพฺโพ อาหารมเยน วณฺโณ’’ติฯ

ตตฺถ อสุทฺธภกฺโขสีติ ตฺวํ เถเนตฺวา วญฺเจตฺวา ภกฺขนโต อสุทฺธภกฺโข อสิฯ ขณานุปาตีติ ปมาทกฺขเณ อนุปตนสีโลฯ

กิจฺเฉน เตติ ตยา ทุกฺเขน อนฺนปานํ ลพฺภติฯ มํสานิ วา ยานีติ ยานิ วา สุสานมชฺเฌ มํสานิ, เตหิ น ตุสฺสสิฯ ตโตติ ปจฺฉาฯ อุปกฺโกสติ นํ สภาโวติ อตฺตาว ตํ ปุคฺคลํ ครหิฯ อุปกฺกุฏฺโฐติ อตฺตนาปิ ปเรหิปิ อุปกฺกุฏฺโฐ ครหิโต วิปฺปฏิสาริตาย วณฺณญฺจ พลญฺจ ชหาสิฯ นิพฺพุติํ ภุญฺชตี ยทีติ ยทิ ปน ปรํ อวิเหเฐตฺวา อปฺปกมฺปิ ธมฺมลทฺธํ นิพฺพุติโภชนํ ภุญฺชติฯ ตทสฺส โหตีติ ตทา อสฺส ปณฺฑิตสฺส สรีเร พลญฺจ วณฺโณ จ โหติฯ อาหารมเยนาติ นานปฺปกาเรน อาหาเรเนวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โภ กาก, วณฺโณ นาเมส จตุสมุฏฺฐาโน, โส น อาหารมตฺเตเนว โหติ, อุตุจิตฺตกมฺเมหิปิ โหติเยวาติฯ

เอวํ จกฺกวาโก อเนกปริยาเยน กากํ ครหิฯ กาโก หรายิตฺวา ‘‘น มยฺหํ ตว วณฺเณน อตฺโถ, กา กา’’ติ วสฺสนฺโต ปลายิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โลลภิกฺขุ อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา กาโก โลลภิกฺขุ อโหสิ, จกฺกวากี ราหุลมาตา, จกฺกวาโก ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

จกฺกวากชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[435] 9. หลิทฺทิราคชาตกวณฺณนา

สุติติกฺขนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เตรสกนิปาเต จูฬนารทชาตเก (ชา. 1.13.40 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ อตีตวตฺถุมฺหิ ปน สา กุมาริกา ตสฺส ตาปสกุมารสฺส สีลํ ภินฺทิตฺวา อตฺตโน วเส ฐิตภาวํ ญตฺวา ‘‘อิมํ วญฺเจตฺวา มนุสฺสปถํ เนสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘รูปาทิกามคุณวิรหิเต อรญฺเญ รกฺขิตสีลํ นาม น มหปฺผลํ โหติ, มนุสฺสปเถ รูปาทีนํ ปจฺจุปฏฺฐาเน มหปฺผลํ โหติ, เอหิ มยา สทฺธิํ ตตฺถ คนฺตฺวา สีลํ รกฺขาหิ, กิํ เต อรญฺเญนา’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[78]

‘‘สุติติกฺขํ อรญฺญมฺหิ, ปนฺตมฺหิ สยนาสเน;

เย จ คาเม ติติกฺขนฺติ, เต อุฬารตรา ตยา’’ติฯ

ตตฺถ สุติติกฺขนฺติ สุฏฺฐุ อธิวาสนํฯ ติติกฺขนฺตีติ สีตาทีนิ อธิวาเสนฺติฯ

ตํ สุตฺวา ตาปสกุมาโร ‘‘ปิตา เม อรญฺญํ คโต, ตสฺมิํ อาคเต ตํ อาปุจฺฉิตฺวา คมิสฺสามี’’ติ อาหฯ สา จินฺเตสิ ‘‘ปิตา กิรสฺส อตฺถิ, สเจ มํ โส ปสฺสิสฺสติ, กาชโกฏิยา มํ โปเถตฺวา วินาสํ ปาเปสฺสติ, มยา ปฐมเมว คนฺตพฺพ’’นฺติฯ อถ นํ สา ‘‘เตน หิ อหํ มคฺคสญฺญํ กุรุมานา ปฐมตรํ คมิสฺสามิ, ตฺวํ ปจฺฉา อาคจฺฉาหี’’ติ วตฺวา อคมาสิฯ โส ตสฺสา คตกาเล เนว ทารูนิ อาหริ, น ปานียํ, น ปริโภชนียํ อุปฏฺฐาเปสิ, เกวลํ ปชฺฌายนฺโตว นิสีทิ, ปิตุ อาคมนกาเล ปจฺจุคฺคมนํ นากาสิฯ อถ นํ ปิตา ‘‘อิตฺถีนํ วสํ คโต เอโส’’ติ ญตฺวาปิ ‘‘กสฺมา ตาต, เนว ทารูนิ อาหริ, น ปานียํ, น ปริโภชนียํ อุปฏฺฐาเปสิ, ปชฺฌายนฺโตเยว ปน นิสินฺโนสี’’ติ อาหฯ อถ นํ ตาปสกุมาโร ‘‘ตาต, อรญฺเญ กิร รกฺขิตสีลํ นาม น มหปฺผลํ โหติ, มนุสฺสปเถ มหปฺผลํ , อหํ ตตฺถ คนฺตฺวา สีลํ รกฺขิสฺสามิ, สหาโย เม มํ ‘อาคจฺเฉยฺยาสี’ติ วตฺวา ปุรโต คโต, อหํ เตเนว สทฺธิํ คมิสฺสามิ, ตตฺถ ปน วสนฺเตน มยา กตโร ปุริโส เสวิตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[79]

‘‘อรญฺญา คามมาคมฺม, กิํสีลํ กิํวตํ อหํ;

ปุริสํ ตาต เสเวยฺยํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

อถสฺส ปิตา กเถนฺโต เสสคาถา อภาสิ –

[80]

‘‘โย เต วิสฺสาสเย ตาต, วิสฺสาสญฺจ ขเมยฺย เต;

สุสฺสูสี จ ติติกฺขี จ, ตํ ภเชหิ อิโต คโตฯ

[81]

‘‘ยสฺส กาเยน วาจาย, มนสา นตฺถิ ทุกฺกฏํ;

อุรสีว ปติฏฺฐาย, ตํ ภเชหิ อิโต คโตฯ

[82]

‘‘โย จ ธมฺเมน จรติ, จรนฺโตปิ น มญฺญติ;

วิสุทฺธการิํ สปฺปญฺญํ, ตํ ภเชหิ อิโต คโตฯ

[83]

‘‘หลิทฺทิราคํ กปิจิตฺตํ, ปุริสํ ราควิราคินํ;

ตาทิสํ ตาต มา เสวิ, นิมฺมนุสฺสมฺปิ เจ สิยาฯ

[84]

‘‘อาสีวิสํว กุปิตํ, มีฬฺหลิตฺตํ มหาปถํ;

อารกา ปริวชฺเชหิ, ยานีว วิสมํ ปถํฯ

[85]

‘‘อนตฺถา ตาต วฑฺฒนฺติ, พาลํ อจฺจุปเสวโต;

มาสฺสุ พาเลน สํคจฺฉิ, อมิตฺเตเนว สพฺพทาฯ

[86]

‘‘ตํ ตาหํ ตาต ยาจามิ, กรสฺสุ วจนํ มม;

มาสฺสุ พาเลน สํคจฺฉิ, ทุกฺโข พาเลหิ สงฺคโม’’ติฯ

ตตฺถ โย เต วิสฺสาสเยติ โย ตว วิสฺสาเสยฺยฯ ขเมยฺย เตติ โย จ ตว อตฺตนิ ตยา กตํ วิสฺสาสํ ขเมยฺยฯ สุสฺสูสี จ ติติกฺขี จาติ ตว วจนํ สุสฺสูสาย เจว วจนาธิวาสเนน จ สมนฺนาคโต ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ อุรสีว ปติฏฺฐายาติ ยถา มาตุ อุรสิ ปุตฺโต ปติฏฺฐาติ, เอวํ ปติฏฺฐหิตฺวา อตฺตโน มาตรํ วิย มญฺญมาโน ตํ ภเชยฺยาสีติ วทติฯ โย จ ธมฺเมน จรตีติ โย ติวิเธน สุจริเตน ธมฺเมน อิริยติฯ น มญฺญตีติ ตถา จรนฺโตปิ ‘‘อหํ ธมฺมํ จรามี’’ติ มานํ น กโรติฯ วิสุทฺธการินฺติ วิสุทฺธานํ ทสกุสลกมฺมปถานํ การกํฯ

ราควิราคินนฺติ ราคินญฺจ วิราคินญฺจ รชฺชิตฺวา ตํขณญฺเญว วิรชฺชนสภาวํฯ นิมฺมนุสฺสมฺปิ เจ สิยาติ สเจปิ สกลชมฺพุทีปตลํ นิมฺมนุสฺสํ โหติ, โสเยว เอโก มนุสฺโส ติฏฺฐติ, ตถาปิ ตาทิสํ มา เสวิฯ มหาปถนฺติ คูถมกฺขิตํ มคฺคํ วิยฯ ยานีวาติ ยาเนน คจฺฉนฺโต วิยฯ วิสมนฺติ นินฺนอุนฺนตขาณุปาสาณาทิวิสมํฯ พาลํ อจฺจุปเสวโตติ พาลํ อปฺปญฺญํ อติเสวนฺตสฺสฯ สพฺพทาติ ตาต, พาเลน สห สํวาโส นาม อมิตฺตสํวาโส วิย สพฺพทา นิจฺจกาลเมว ทุกฺโขฯ ตํ ตาหนฺติ เตน การเณน ตํ อหํฯ

โส เอวํ ปิตรา โอวทิโต ‘‘ตาต, อหํ มนุสฺสปถํ คนฺตฺวา ตุมฺหาทิเส ปณฺฑิเต น ลภิสฺสามิ, ตตฺถ คนฺตุํ ภายามิ, อิเธว ตุมฺหากํ สนฺติเก วสิสฺสามี’’ติ อาหฯ

อถสฺส ภิยฺโยปิ โอวาทํ ทตฺวา กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิฯ โส น จิรสฺเสว อภิญฺญาสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา สทฺธิํ ปิตรา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ

ตทา ตาปสกุมาโร อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อโหสิ, กุมาริกา ถุลฺลกุมาริกาว, ปิตา ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

หลิทฺทิราคชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[436] 10. สมุคฺคชาตกวณฺณนา

กุโต นุ อาคจฺฉถาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กสฺมา ภิกฺขุ มาตุคามํ ปตฺเถสิ, มาตุคาโม นาเมส อสพฺโภ อกตญฺญู, ปุพฺเพ ทานวรกฺขสา คิลิตฺวา กุจฺฉินา ปริหรนฺตาปิ มาตุคามํ รกฺขิตุํ เอกปุริสนิสฺสิตํ กาตุํ นาสกฺขิํสุ, ตฺวํ กถํ สกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ผลาผเลน ยาเปนฺโต วิหาสิฯ ตสฺส ปณฺณสาลาย อวิทูเร เอโก ทานวรกฺขโส วสติฯ โส อนฺตรนฺตรา มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณาติ, อฏวิยํ ปน มนุสฺสานํ สญฺจรณมคฺเค ฐตฺวา อาคตาคเต มนุสฺเส คเหตฺวา ขาทติฯ ตสฺมิํ กาเล เอกา กาสิรฏฺเฐ กุลธีตา อุตฺตมรูปธรา อญฺญตรสฺมิํ ปจฺจนฺตคาเม นิวุตฺถา โหติฯ ตสฺสา เอกทิวสํ มาตาปิตูนํ ทสฺสนตฺถาย คนฺตฺวา ปจฺจาคมนกาเล ปริวารมนุสฺเส ทิสฺวา โส ทานโว เภรวรูเปน ปกฺขนฺทิฯ มนุสฺสา ภีตา คหิตคหิตาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิํสุฯ ทานโว ยาเน นิสินฺนํ อภิรูปํ มาตุคามํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ตํ อตฺตโน คุหํ เนตฺวา ภริยํ อกาสิฯ

ตโต ปฏฺฐาย สปฺปิเตลตณฺฑุลมจฺฉมํสาทีนิ เจว มธุรผลาผลานิ จ อาหริตฺวา ตํ โปเสสิ, วตฺถาลงฺกาเรหิ จ นํ อลงฺกริตฺวา รกฺขณตฺถาย เอกสฺมิํ กรณฺฑเก ปกฺขิปิตฺวา กรณฺฑกํ คิลิตฺวา กุจฺฉินา ปริหรติฯ โส เอกทิวสํ นฺหายิตุกามตาย เอกํ สรํ คนฺตฺวา กรณฺฑกํ อุคฺคิลิตฺวา ตํ ตโต นีหริตฺวา นฺหาเปตฺวา วิลิมฺเปตฺวา อลงฺกาเรตฺวา ‘‘โถกํ ตว สรีรํ อุตุํ คณฺหาเปหี’’ติ ตํ กรณฺฑกสมีเป ฐเปตฺวา สยํ นฺหานติตฺถํ โอตริตฺวา ตํ อนาสงฺกมาโน โถกํ ทูรํ คนฺตฺวา นฺหายิฯ

ตสฺมิํ สมเย วายุสฺสปุตฺโต นาม วิชฺชาธโร สนฺนทฺธขคฺโค อากาเสน คจฺฉติฯ สา ตํ ทิสฺวา ‘‘เอหี’’ติ หตฺถมุทฺทํ อกาสิ, วิชฺชาธโร ขิปฺปํ โอตริฯ อถ นํ สา กรณฺฑเก ปกฺขิปิตฺวา ทานวสฺส อาคมนํ โอโลเกนฺตี กรณฺฑกูปริ นิสีทิตฺวา ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ตสฺส อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ตสฺมิํ กรณฺฑกสมีปํ อสมฺปตฺเตเยว กรณฺฑกํ วิวริตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา วิชฺชาธรสฺส อุปริ นิปชฺชิตฺวา อตฺตโน สาฏกํ ปารุปิฯ ทานโว อาคนฺตฺวา กรณฺฑกํ อโสเธตฺวา ‘‘มาตุคาโมเยว เม’’ติ สญฺญาย กรณฺฑกํ คิลิตฺวา อตฺตโน คุหํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค จินฺเตสิ ‘‘ตาปโส เม จิรํ ทิฏฺโฐ, อชฺช ตาว นํ คนฺตฺวา วนฺทิสฺสามี’’ติฯ โส ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ ตาปโสปิ นํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ทฺวินฺนํ ชนานํ กุจฺฉิคตภาวํ ญตฺวา สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[87]

‘‘กุโต นุ อาคจฺฉถ โภ ตโย ชนา, สฺวาคตา เอถ นิสีทถาสเน;

กจฺจิตฺถ, โภนฺโต กุสลํ อนามยํ, จิรสฺสมพฺภาคมนญฺหิ โว อิธา’’ติฯ

ตตฺถ โภติ อาลปนํฯ กจฺจิตฺถาติ กจฺจิ โหถ ภวถ วิชฺชถฯ โภนฺโตติ ปุน อาลปนฺโต อาหฯ กุสลํ อนามยนฺติ กจฺจิ ตุมฺหากํ กุสลํ อาโรคฺยํฯ จิรสฺสมพฺภาคมนญฺหิ โว อิธาติ อชฺช ตุมฺหากํ อิธ อพฺภาคมนญฺจ จิรํ ชาตํฯ

ตํ สุตฺวา ทานโว ‘‘อหํ อิมสฺส ตาปสสฺส สนฺติกํ เอกโกว อาคโต, อยญฺจ ตาปโส ‘ตโย ชนา’ติ วทติ, กิํ นาเมส กเถติ, กิํ นุ โข สภาวํ ญตฺวา กเถติ, อุทาหุ อุมฺมตฺตโก หุตฺวา วิลปตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตาปสํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[88]

‘‘อหเมว เอโก อิธ มชฺช ปตฺโต, น จาปิ เม ทุติโย โกจิ วิชฺชติ;

กิเมว สนฺธาย เต ภาสิตํ อิเส, กุโต นุ อาคจฺฉถ โภ ตโย ชนา’’ติฯ

ตตฺถ อิธ มชฺชาติ อิธ อชฺชฯ กิเมว สนฺธาย เต ภาสิตํ อิเสติ ภนฺเต, อิสิ กิํ นาเมตํ สนฺธาย ตยา ภาสิตํ, ปากฏํ ตาว เม กตฺวา กเถหีติฯ

ตาปโส ‘‘เอกํเสเนวาวุโส โสตุกาโมสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ สุณาหี’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[89]

‘‘ตุวญฺจ เอโก ภริยา จ เต ปิยา, สมุคฺคปกฺขิตฺตนิกิณฺณมนฺตเร;

สา รกฺขิตา กุจฺฉิคตาว เต สทา, วายุสฺสปุตฺเตน สหา ตหิํ รตา’’ติฯ

ตตฺถ ตุวญฺจ เอโกติ ปฐมํ ตาว ตฺวํ เอโก ชโนฯ ปกฺขิตฺตนิกิณฺณมนฺตเรติ ปกฺขิตฺตานิกิณฺณอนฺตเร ตํ ตตฺถ ภริยํ รกฺขิตุกาเมน สทา ตยา สมุคฺเค ปกฺขิตฺตา สทฺธิํ สมุคฺเคน นิกิณฺณา อนฺตเร, อนฺโตกุจฺฉิยํ ฐปิตาติ อตฺโถฯ วายุสฺสปุตฺเตน สหาติ เอวํนามเกน วิชฺชาธเรน สทฺธิํฯ ตหิํ รตาติ ตตฺถ ตว อนฺโตกุจฺฉิยญฺเญว กิเลสรติยา รตาฯ โส ทานิ ตฺวํ มาตุคามํ ‘‘เอกํ ปุริสนิสฺสิตํ กริสฺสามี’’ติ กุจฺฉินาปิ ปริหรนฺโต ตสฺสา ชารํ อุกฺขิปิตฺวา จรสีติฯ

ตํ สุตฺวา ทานโว ‘‘วิชฺชาธรา นาม พหุมายา โหนฺติ, สจสฺส ขคฺโค หตฺถคโต ภวิสฺสติ, กุจฺฉิํ เม ผาเลตฺวาปิ ปลายิสฺสตี’’ติ ภีตตสิโต หุตฺวา ขิปฺปํ กรณฺฑกํ อุคฺคิลิตฺวา ปุรโต ฐเปสิฯ สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ตํ ปวตฺติํ ปกาเสนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –

[90]

‘‘สํวิคฺครูโป อิสินา วิยากโต, โส ทานโว ตตฺถ สมุคฺคมุคฺคิลิ;

อทฺทกฺขิ ภริยํ สุจิมาลธารินิํ, วายุสฺสปุตฺเตน สหา ตหิํ รต’’นฺติฯ

ตตฺถ อทฺทกฺขีติ โส กรณฺฑกํ วิวริตฺวา อทฺทสฯ

กรณฺฑเก ปน วิวฏมตฺเตเยว วิชฺชาธโร วิชฺชํ ชปฺปิตฺวา ขคฺคํ คเหตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ ตํ ทิสฺวา ทานโว มหาสตฺตสฺส ตุสฺสิตฺวา ถุติปุพฺพงฺคมา เสสคาถา อภาสิ –

[91]

‘‘สุทิฏฺฐรูปมุคฺคตปานุวตฺตินา, หีนา นรา เย ปมทาวสํ คตา;

ยถา หเว ปาณริเวตฺถ รกฺขิตา, ทุฏฺฐา มยี อญฺญมภิปฺปโมทยิฯ

[92]

‘‘ทิวา จ รตฺโต จ มยา อุปฏฺฐิตา, ตปสฺสินา โชติริวา วเน วสํ;

สา ธมฺมมุกฺกมฺม อธมฺมมาจริ, อกิริยรูโป ปมทาหิ สนฺถโวฯ

[93]

‘‘สรีรมชฺฌมฺหิ ฐิตาติ มญฺญหํ, มยฺหํ อยนฺติ อสติํ อสญฺญตํ;

สา ธมฺมมุกฺกมฺม อธมฺมมาจริ, อกิริยรูโป ปมทาหิ สนฺถโวฯ

[94]

‘‘สุรกฺขิตํ เมติ กถํ นุ วิสฺสเส, อเนกจิตฺตาสุ น หตฺถิ รกฺขณา;

เอตา หิ ปาตาลปปาตสนฺนิภา, เอตฺถปฺปมตฺโต พฺยสนํ นิคจฺฉติฯ

[95]

‘‘ตสฺมา หิ เต สุขิโน วีตโสกา, เย มาตุคาเมหิ จรนฺติ นิสฺสฏา;

เอตํ สิวํ อุตฺตมมาภิปตฺถยํ, น มาตุคาเมหิ กเรยฺย สนฺถว’’นฺติฯ

ตตฺถ สุทิฏฺฐรูปมุคฺคตปานุวตฺตินาติ ภนฺเต, อิสิ อุคฺคตปานุวตฺตินา ตยา สุทิฏฺฐรูปํ อิทํ การณํฯ หีนาติ นีจาฯ ยถา หเว ปาณริเวตฺถ รกฺขิตาติ อยํ มยา อตฺตโน ปาณา วิย เอตฺถ อนฺโตกุจฺฉิยํ ปริหรนฺเตน รกฺขิตาฯ ทุฏฺฐา มยีติ อิทานิ มยิ มิตฺตทุพฺภิกมฺมํ กตฺวา ทุฏฺฐา อญฺญํ ปุริสํ อภิปฺปโมทติฯ โชติริวา วเน วสนฺติ วเน วสนฺเตน ตปสฺสินา อคฺคิ วิย มยา อุปฏฺฐิตา ปริจริตาฯ สา ธมฺมมุกฺกมฺมาติ สา เอสา ธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา อติกฺกมิตฺวาฯ อกิริยรูโปติ อกตฺตพฺพรูโปฯ สรีรมชฺฌมฺหิ ฐิตาติ มญฺญหํ, มยฺหํ อยนฺติ อสติํ อสญฺญตนฺติ อิมํ อสติํ อสปฺปุริสธมฺมสมนฺนาคตํ อสญฺญตํ ทุสฺสีลํ ‘‘มยฺหํ สรีรมชฺฌมฺหิ ฐิตา’’ติ จ ‘‘มยฺหํ อย’’นฺติ จ มญฺญามิฯ

สุรกฺขิตํ เมติ กถํ นุ วิสฺสเสติ อยํ มยา สุรกฺขิตาติ กถํ ปณฺฑิโต วิสฺสาเสยฺย, ยตฺร หิ นาม มาทิโสปิ อนฺโตกุจฺฉิยํ รกฺขนฺโต รกฺขิตุํ นาสกฺขิฯ ปาตาลปปาตสนฺนิภาติ โลกสฺสาเทน ทุปฺปูรณียตฺตา มหาสมุทฺเท ปาตาลสงฺขาเตน ปปาเตน สทิสาฯ เอตฺถปฺปมตฺโตติ เอตาสุ เอวรูปาสุ นิคฺคุณาสุ ปมตฺโต ปุริโส มหาพฺยสนํ ปาปุณาติฯ ตสฺมา หีติ ยสฺมา มาตุคามวสํ คตา มหาวินาสํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา เย มาตุคาเมหิ นิสฺสฏา หุตฺวา จรนฺติ, เต สุขิโนฯ เอตํ สิวนฺติ ยเทตํ มาตุคามโต นิสฺสฏานํ วิสํสฏฺฐานํ จรณํ, เอตํ ฌานสุขเมว สิวํ เขมํ อุตฺตมํ อภิปตฺเถตพฺพํ, เอตํ ปตฺถยมาโน มาตุคาเมหิ สทฺธิํ สนฺถวํ น กเรยฺยาติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ทานโว มหาสตฺตสฺส ปาเทสุ นิปติตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห นิสฺสาย มยา ชีวิตํ ลทฺธํ, อหํ อิมาย ปาปธมฺมาย วิชฺชาธเรน มาราปิโต’’ติ มหาสตฺตํ อภิตฺถวิฯ โสปิสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘อิมิสฺสา มา กิญฺจิ ปาปํ อกาสิ, สีลานิ คณฺหาหี’’ติ ตํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปสิฯ ทานโว ‘‘อหํ กุจฺฉินา ปริหรนฺโตปิ ตํ รกฺขิตุํ น สกฺโกมิ, อญฺโญ โก รกฺขิสฺสตี’’ติ ตํ อุยฺโยเชตฺวา อตฺตโน อรญฺญเมว อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา ทิพฺพจกฺขุกตาปโส อหเมว อโหสินฺติฯ

สมุคฺคชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

[437] 11. ปูติมํสชาตกวณฺณนา

น โข เม รุจฺจตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อินฺทฺริยอสํวรํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย พหู ภิกฺขู อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารา อเหสุํฯ สตฺถา ‘‘อิเม ภิกฺขู โอวทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อานนฺทตฺเถรสฺส วตฺวา อนิยมวเสน ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา อลงฺกตปลฺลงฺกวรมชฺฌคโต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา นาม รูปาทีสุ สุภนิมิตฺตวเสน นิมิตฺตํ คเหตุํ วฏฺฏติ, สเจ หิ ตสฺมิํ สมเย กาลํ กโรติ, นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา รูปาทีสุ สุภนิมิตฺตํ มา คณฺหถฯ ภิกฺขุนา นาม รูปาทิโคจเรน น ภวิตพฺพํ, รูปาทิโคจรา หิ ทิฏฺเฐว ธมฺเม มหาวินาสํ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา วรํ, ภิกฺขเว, ตตฺตาย อโยสลากาย อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย จกฺขุนฺทฺริยํ สมฺปลิมฏฺฐ’’นฺติ วิตฺถาเรตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ รูปํ โอโลกนกาโลปิ อตฺถิ อโนโลกนกาโลปิฯ โอโลกนกาเล สุภวเสน อโนโลเกตฺวา อสุภวเสเนว โอโลเกยฺยาถ, เอวํ อตฺตโน โคจรา น ปริหายิสฺสถฯ โก ปน ตุมฺหากํ โคจโรติ? จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, นว โลกุตฺตรธมฺมาฯ เอตสฺมิญฺหิ โว โคจเร จรนฺตานํ น ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, สเจ ปน กิเลสวสิกา หุตฺวา สุภนิมิตฺตวเสน โอโลเกสฺสถ, ปูติมํสสิงฺคาโล วิย อตฺตโน โคจรา ปริหายิสฺสถา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต หิมวนฺตปเทเส อรญฺญายตเน ปพฺพตคุหายํ อเนกสตา เอฬกา วสนฺติฯ เตสํ วสนฏฺฐานโต อวิทูเร เอกิสฺสา คุหาย ปูติมํโส นาม สิงฺคาโล เวณิยา นาม ภริยาย สทฺธิํ วสติฯ

โส เอกทิวสํ ภริยาย สทฺธิํ วิจรนฺโต เต เอฬเก ทิสฺวา ‘‘เอเกน อุปาเยน อิเมสํ มํสํ ขาทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา อุปาเยน เอเกกํ เอฬกํ มาเรสิฯ เต อุโภปิ เอฬกมํสํ ขาทนฺตา ถามสมฺปนฺนา ถูลสรีรา อเหสุํฯ อนุปุพฺเพน เอฬกา ปริกฺขยํ อคมํสุฯ เตสํ อนฺตเร เมณฺฑมาตา นาม เอกา เอฬิกา พฺยตฺตา อโหสิ อุปายกุสลาฯ สิงฺคาโล ตํ มาเรตุํ อสกฺโกนฺโต เอกทิวสํ ภริยาย สทฺธิํ สมฺมนฺเตนฺโต ‘‘ภทฺเท, เอฬกา ขีณา, อิมํ เอฬิกํ เอเกน อุปาเยน ขาทิตุํ วฏฺฏติ, อยํ ปเนตฺถ อุปาโย, ตฺวํ เอกิกาว คนฺตฺวา เอตาย สทฺธิํ สขี โหหิ, อถ เต ตาย สทฺธิํ วิสฺสาเส อุปฺปนฺเน อหํ มตาลยํ กริตฺวา นิปชฺชิสฺสามิ, ตฺวํ เอตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘เอฬิเก สามิโก เม มโต, อหญฺจ อนาถา, ฐเปตฺวา ตํ อญฺโญ เม ญาตโก นตฺถิ, เอหิ โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ตสฺส สรีรกิจฺจํ กริสฺสามา’ติ วตฺวา ตํ คเหตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสิ, อถ นํ อหํ อุปฺปติตฺวา คีวาย ฑํสิตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ อาหฯ

สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาย สทฺธิํ สขิภาวํ กตฺวา วิสฺสาเส อุปฺปนฺเน เอฬิกํ ตถา อโวจฯ เอฬิกา ‘‘อาฬิ สิงฺคาลิ ตว สามิเกน สพฺเพ มม ญาตกา ขาทิตา, ภายามิ น สกฺโกมิ คนฺตุ’’นฺติ อาหฯ ‘‘อาฬิ, มา ภายิ, มตโก กิํ กริสฺสตี’’ติ? ‘‘ขรมนฺโต เต สามิโก, ภายาเมวาห’’นฺติ สา เอวํ วตฺวาปิ ตาย ปุนปฺปุนํ ยาจิยมานา ‘‘อทฺธา มโต ภวิสฺสตี’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาย สทฺธิํ ปายาสิฯ คจฺฉนฺตี ปน ‘‘โก ชานาติ, กิํ ภวิสฺสตี’’ติ ตสฺมิํ อาสงฺกาย สิงฺคาลิํ ปุรโต กตฺวา สิงฺคาลํ ปริคฺคณฺหนฺตีเยว คจฺฉติฯ สิงฺคาโล ตาสํ ปทสทฺทํ สุตฺวา ‘‘อาคตา นุ โข เอฬิกา’’ติ สีสํ อุกฺขิปิตฺวา อกฺขีนิ ปริวตฺเตตฺวา โอโลเกสิฯ เอฬิกา ตํ ตถา กโรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ปาปธมฺโม มํ วญฺเจตฺวา มาเรตุกาโม มตาลยํ ทสฺเสตฺวา นิปนฺโน’’ติ นิวตฺติตฺวา ปลายนฺตี สิงฺคาลิยา ‘‘กสฺมา ปลายสี’’ติ วุตฺเต ตํ การณํ กเถนฺตี ปฐมํ คาถมาห –

[96]

‘‘น โข เม รุจฺจติ อาฬิ, ปูติมํสสฺส เปกฺขนา;

เอตาทิสา สขารสฺมา, อารกา ปริวชฺชเย’’ติฯ

ตตฺถ อาฬีติ อาลปนํ, สขิ สหายิเกติ อตฺโถฯ เอตาทิสา สขารสฺมาติ เอวรูปา สหายกา อปกฺกมิตฺวา ตํ สหายกํ อารกา ปริวชฺเชยฺยาติ อตฺโถฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา สา นิวตฺติตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คตาฯ สิงฺคาลี ตํ นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตี ตสฺสา กุชฺฌิตฺวา อตฺตโน สามิกสฺเสว สนฺติกํ คนฺตฺวา ปชฺฌายมานา นิสีทิฯ อถ นํ สิงฺคาโล ครหนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[97]

‘‘อุมฺมตฺติกา อยํ เวณี, วณฺเณติ ปติโน สขิํ;

ปชฺฌายิ ปฏิคจฺฉนฺติํ, อาคตํ เมณฺฑมาตร’’นฺติฯ

ตตฺถ เวณีติ ตสฺสา นามํฯ วณฺเณติ ปติโน สขินฺติ ปฐมเมว อตฺตโน สขิํ เอฬิกํ ‘‘มยิ สิเนหา วิสฺสาสิกา อาคมิสฺสติ โน สนฺติกํ, มตาลยํ กโรหี’’ติ ปติโน สนฺติเก วณฺเณติฯ อถ นํ สา อิทานิ อาคตํ มม สนฺติกํ อนาคนฺตฺวาว ปฏิคจฺฉนฺติํ เมณฺฑมาตรํ ปชฺฌายติ อนุโสจตีติฯ

ตํ สุตฺวา สิงฺคาลี ตติยํ คาถมาห –

[98]

‘‘ตฺวํ โขสิ สมฺม อุมฺมตฺโต, ทุมฺเมโธ อวิจกฺขโณ;

โย ตฺวํ มตาลยํ กตฺวา, อกาเลน วิเปกฺขสี’’ติฯ

ตตฺถ อวิจกฺขโณติ วิจารณปญฺญารหิโตฯ อกาเลน วิเปกฺขสีติ เอฬิกาย อตฺตโน สนฺติกํ อนาคตาเยว โอโลเกสีติ อตฺโถฯ

[99]

‘‘น อกาเล วิเปกฺขยฺย, กาเล เปกฺเขยฺย ปณฺฑิโต;

ปูติมํโสว ปชฺฌายิ, โย อกาเล วิเปกฺขตี’’ติฯ – อยํ อภิสมฺพุทฺธคาถา;

ตตฺถ อกาเลติ กามคุเณ อารพฺภ สุภวเสน จิตฺตุปฺปาทกาเลฯ อยญฺหิ ภิกฺขุโน รูปํ โอโลเกตุํ อกาโล นามฯ กาเลติ อสุภวเสน อนุสฺสติวเสน กสิณวเสน วา รูปคฺคหณกาเลฯ

อยญฺหิ ภิกฺขุโน รูปํ โอโลเกตุํ กาโล นามฯ ตตฺถ อกาเล สารตฺตกาเล รูปํ โอโลเกนฺตา มหาวินาสํ ปาปุณนฺตีติ หริตจชาตกโลมสกสฺสปชาตกาทีหิ ทีเปตพฺพํฯ กาเล อสุภวเสน โอโลเกนฺตา อรหตฺเต ปติฏฺฐหนฺตีติ อสุภกมฺมิกติสฺสตฺเถรวตฺถุนา กเถตพฺพํฯ ปูติมํโสว ปชฺฌายีติ ภิกฺขเว, ยถา ปูติมํสสิงฺคาโล อกาเล เอฬิกํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน โคจรา ปริหีโน ปชฺฌายติ, เอวํ ภิกฺขุ อกาเล สุภวเสน รูปํ โอโลเกตฺวา สติปฏฺฐานาทิโคจรา ปริหีโน ทิฏฺฐธมฺเม สมฺปราเยปิ โสจติ ปชฺฌายติ กิลมตีติฯ

เวณีปิ โข สิงฺคาลี ปูติมํสํ อสฺสาเสตฺวา ‘‘สามิ, มา จินฺเตสิ, อหํ ตํ ปุนปิ อุปาเยน อาเนสฺสามิ, ตฺวํ อาคตกาเล อปฺปมตฺโต คณฺเหยฺยาสี’’ติ วตฺวา ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อาฬิ, ตว อาคตกาเลเยว โน อตฺโถ ชาโต, ตว อาคตกาลสฺมิํเยว หิ เม สามิโก สติํ ปฏิลภิ, อิทานิ ชีวติ, เอหิ เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรหี’’ติ วตฺวา ปญฺจมํ คาถมาห –

[100]

‘‘ปิยํ โข อาฬิ เม โหตุ, ปุณฺณปตฺตํ ททาหิ เม;

ปติ สญฺชีวิโต มยฺหํ, เอยฺยาสิ ปิยปุจฺฉิกา’’ติฯ

ตตฺถ ปุณฺณปตฺตํ ททาหิ เมติ ปิยกฺขานํ อกฺขายิกา มยฺหํ ตุฏฺฐิทานํ เทหิฯ ปติ สญฺชีวิโต มยฺหนฺติ มม สามิโก สญฺชีวิโต อุฏฺฐิโต อโรโคติ อตฺโถฯ เอยฺยาสีติ มยา สทฺธิํ อาคจฺฉฯ

เอฬิกา ‘‘อยํ ปาปธมฺมา มํ วญฺเจตุกามา, อยุตฺตํ โข ปน ปฏิปกฺขกรณํ, อุปาเยเนว นํ วญฺเจสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[101]

‘‘ปิยํ โข อาฬิ เต โหตุ, ปุณฺณปตฺตํ ททามิ เต;

มหตา ปริวาเรน, เอสฺสํ กยิราหิ โภชน’’นฺติฯ

ตตฺถ เอสฺสนฺติ อาคมิสฺสามิฯ อาคจฺฉมานา จ อตฺตโน อารกฺขํ กตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน อาคมิสฺสามีติฯ

อถ นํ สิงฺคาลี ปริวารํ ปุจฺฉนฺตี สตฺตมํ คาถมาห –

[102]

‘‘กีทิโส ตุยฺหํ ปริวาโร, เยสํ กาหามิ โภชนํ;

กิํ นามกา จ เต สพฺเพ, เต เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา’’ติฯ

สา อาจิกฺขนฺตี อฏฺฐมํ คาถมาห –

[103]

‘‘มาลิโย จตุรกฺโข จ, ปิงฺคิโย อถ ชมฺพุโก;

เอทิโส มยฺหํ ปริวาโร, เตสํ กยิราหิ โภชน’’นฺติฯ

ตตฺถ เต เมติ เต ปริวาเร มยฺหํ อาจิกฺขิฯ มาลิโยติอาทีนิ จตุนฺนํ สุนขานํ นามานิฯ ‘‘ตตฺถ เอเกกสฺส ปญฺจ ปญฺจ สุนขสตานิ ปริวาเรนฺติ, เอวํ ทฺวีหิ สุนขสหสฺเสหิ ปริวาริตา อาคมิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘สเจ เต โภชนํ น ลภิสฺสนฺติ, ตุมฺเห ทฺเวปิ ชเน มาเรตฺวา ขาทิสฺสนฺตี’’ติ อาหฯ

ตํ สุตฺวา สิงฺคาลี ภีตา ‘‘อลํ อิมิสฺสา ตตฺถ คมเนน, อุปาเยนสฺสา อนาคมนเมว กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นวมํ คาถมาห –

[104]

‘‘นิกฺขนฺตาย อคารสฺมา, ภณฺฑกมฺปิ วินสฺสติ;

อาโรคฺยํ อาฬิโน วชฺชํ, อิเธว วส มาคมา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อาฬิ, ตว เคเห พหุภณฺฑกํ อตฺถิ, ตํ เต นิกฺขนฺตาย อคารสฺมา อนารกฺขํ ภณฺฑกํ วินสฺสติ, อหเมว เต อาฬิโน สหายกสฺส อาโรคฺยํ วชฺชํ วทิสฺสามิ, ตฺวํ อิเธว วส มาคมาติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา มรณภยภีตา เวเคน สามิกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ คเหตฺวา ปลายิฯ เต ปุน ตํ ฐานํ อาคนฺตุํ นาสกฺขิํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา อหํ ตสฺมิํ ฐาเน วนเชฏฺฐกรุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตา อโหสิ’’นฺติฯ

ปูติมํสชาตกวณฺณนา เอกาทสมาฯ

[438] 12. ททฺทรชาตกวณฺณนา

โย เต ปุตฺตเกติ อิทํ สตฺถา คิชฺฌกูเฏ วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ สมเย ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อโห อาวุโส เทวทตฺโต นิลฺลชฺโช อนริโย เอวํ อุตฺตมคุณธรสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อชาตสตฺตุนา สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา ธนุคฺคหปโยชนสิลาปวิชฺฌนนาฬาคิริวิสฺสชฺชเนหิ วธาย อุปายํ กโรตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มยฺหํ วธาย ปริสกฺกิ, อิทานิ ปน เม ตาสมตฺตมฺปิ กาตุํ นาสกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย ปญฺจสตานํ มาณวกานํ สิปฺปํ วาเจนฺโต เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ อิธ วสนฺตสฺส ปลิโพโธ โหติ, มาณวกานมฺปิ สิปฺปํ น นิฏฺฐาติ, หิมวนฺตปเทเส อรญฺญายตนํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ วสนฺโต วาเจสฺสามี’’ติฯ โส มาณวกานํ กเถตฺวา ติลตณฺฑุลเตลวตฺถาทีนิ คาหาเปตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มคฺคโต อวิทูเร ฐาเน ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา นิวาสํ กปฺเปสิ, มาณวาปิ อตฺตโน ปณฺณสาลํ กริํสุฯ มาณวกานํ ญาตกา เตลตณฺฑุลาทีนิ เปเสนฺติฯ รฏฺฐวาสิโนปิ ‘‘ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย กิร อรญฺเญ อสุกฏฺฐาเน นาม วสนฺโต สิปฺปํ อุคฺคณฺหาเปตี’’ติ ตสฺส ตณฺฑุลาทีนิ อภิหรนฺติ, กนฺตารปฺปฏิปนฺนาปิ เทนฺติ, อญฺญตโรปิ ปุริโส ขีรปานตฺถาย สวจฺฉํ เธนุํ อทาสิฯ อาจริยสฺส ปณฺณสาลาย สนฺติเก ทฺวีหิ โปตเกหิ สทฺธิํ เอกา โคธา วสติ, สีหพฺยคฺฆาปิสฺส อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺติฯ เอโก ติตฺติโรปิ ตตฺถ นิพทฺธวาโส อโหสิฯ โส อาจริยสฺส มาณวานํ มนฺเต วาเจนฺตสฺส สทฺทํ สุตฺวา ตโยปิ เวเท อุคฺคณฺหิฯ มาณวา เตน สทฺธิํ อติวิสฺสาสิกา อเหสุํฯ

อปรภาเค มาณเวสุ นิปฺผตฺติํ อปฺปตฺเตสุเยว อาจริโย กาลมกาสิฯ มาณวา ตสฺส สรีรํ ฌาเปตฺวา วาลุกาย ถูปํ กตฺวา นานาปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา โรทนฺติ ปริเทวนฺติฯ

อถ เน ติตฺติโร ‘‘กสฺมา โรทถา’’ติ อาหฯ ‘‘อาจริโย โน สิปฺเป อนิฏฺฐิเตเยว กาลกโต, ตสฺมา โรทามา’’ติฯ ‘‘เอวํ สนฺเต มา โสจิตฺถ, อหํ โว สิปฺปํ วาเจสฺสามี’’ติฯ ‘‘ตฺวํ กถํ ชานาสี’’ติ? ‘‘อหํ อาจริเย ตุมฺหากํ วาเจนฺเต สทฺทํ สุตฺวา ตโย เวเท ปคุเณ อกาสินฺติฯ เตน หิ อตฺตโน ปคุณภาวํ อมฺเห ชานาเปหี’’ติฯ ติตฺติโร ‘‘เตน หิ สุณาถา’’ติ เตสํ คณฺฐิฏฺฐานเมว ปพฺพตมตฺถกา นทิํ โอตรนฺโต วิย โอสาเรสิฯ มาณวา หฏฺฐตุฏฺฐา หุตฺวา ติตฺติรปณฺฑิตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ ปฏฺฐเปสุํฯ โสปิ ทิสาปาโมกฺขาจริยสฺส ฐาเน ฐตฺวา เตสํ สิปฺปํ วาเจสิฯ มาณวา ตสฺส สุวณฺณปญฺชรํ กริตฺวา อุปริ วิตานํ พนฺธิตฺวา สุวณฺณตฏฺฏเก มธุลาชาทีนิ อุปหรนฺตา นานาวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ ปูเชนฺตา มหนฺตํ สกฺการํ กริํสุฯ ‘‘ติตฺติโร กิร อรญฺญายตเน ปญฺจสเต มาณวเก มนฺตํ วาเจตี’’ติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ อโหสิฯ

ตทา ชมฺพุทีเป คิรคฺคสมชฺชสทิสํ มหนฺตํ ฉณํ โฆสยิํสุฯ มาณวานํ มาตาปิตโร ‘‘ฉณทสฺสนตฺถาย อาคจฺฉนฺตู’’ติ เปเสสุํฯ มาณวา ติตฺติรสฺส อาโรเจตฺวา ติตฺติรปณฺฑิตํ สพฺพญฺจ อสฺสมปทํ โคธํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา อตฺตโน อตฺตโน นครเมว อคมิํสุฯ ตทา เอโก นิกฺการุณิโก ทุฏฺฐตาปโส ตตฺถ ตตฺถ วิจรนฺโต ตํ ฐานํ สมฺปาปุณิฯ โคธา ตํ ทิสฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘อสุกฏฺฐาเน ตณฺฑุลา, อสุกฏฺฐาเน เตลาทีนิ อตฺถิ, ภตฺตํ ปจิตฺวา ภุญฺชาหี’’ติ วตฺวา โคจรตฺถาย คตาฯ ตาปโส ปาโตว ภตฺตํ ปจิตฺวา ทฺเว โคธาปุตฺตเก มาเรตฺวา ขาทิ, ทิวา ติตฺติรปณฺฑิตญฺจ วจฺฉกญฺจ มาเรตฺวา ขาทิ, สายํ เธนุํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ตมฺปิ มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา รุกฺขมูเล นิปชฺชิตฺวา ฆุรุฆุรายนฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิฯ โคธา สายํ อาคนฺตฺวา ปุตฺตเก อปสฺสนฺตี อุปธารยมานา วิจริฯ รุกฺขเทวตา โคธํ ปุตฺตเก อทิสฺวา กมฺปมานํ โอโลเกตฺวา ขนฺธวิฏปพฺภนฺตเร ทิพฺพานุภาเวน ฐตฺวา ‘‘โคเธ มา กมฺปิ, อิมินา ปาปปุริเสน ตว ปุตฺตกา จ ติตฺติโร จ วจฺโฉ จ เธนุ จ มาริตา, คีวาย นํ ฑํสิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปหี’’ติ สลฺลปนฺตี ปฐมํ คาถมาห –

[105]

‘‘โย เต ปุตฺตเก อขาทิ, ทินฺนภตฺโต อทูสเก;

ตสฺมิํ ทาฐํ นิปาเตหิ, มา เต มุจฺจิตฺถ ชีวโต’’ติฯ

ตตฺถ ทินฺนภตฺโตติ ภตฺตํ ปจิตฺวา ภุญฺชาหีติ ตยา ทินฺนภตฺโตฯ อทูสเกติ นิทฺโทเส นิรปราเธฯ ตสฺมิํ ทาฐํ นิปาเตหีติ ตสฺมิํ ปาปปุริเส จตสฺโสปิ ทาฐา นิปาเตหีติ อธิปฺปาโยฯ มา เต มุจฺจิตฺถ ชีวโตติ ชีวนฺโต สชีโว หุตฺวา ตว หตฺถโต เอโส ปาปธมฺโม มา มุจฺจิตฺถ, โมกฺขํ มา ลภตุ, ชีวิตกฺขยํ ปาเปหีติ อตฺโถฯ

ตโต โคธา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[106]

‘‘อากิณฺณลุทฺโท ปุริโส, ธาติเจลํว มกฺขิโต;

ปเทสํ ตํ น ปสฺสามิ, ยตฺถ ทาฐํ นิปาตเยฯ

[107]

‘‘อกตญฺญุสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ วิวรทสฺสิโน;

สพฺพํ เจ ปถวิํ ทชฺชา, เนว นํ อภิราธเย’’ติฯ

ตตฺถ อากิณฺณลุทฺโทติ คาฬฺหลุทฺโทฯ วิวรทสฺสิโนติ ฉิทฺทํ โอตารํ ปริเยสนฺตสฺสฯ เนว นํ อภิราธเยติ เอวรูปํ ปุคฺคลํ สกลปถวิํ เทนฺโตปิ โตเสตุํ น สกฺกุเณยฺย, กิมงฺคํ ปนาหํ ภตฺตมตฺตทายิกาติ ทสฺเสติฯ

โคธา เอวํ วตฺวา ‘‘อยํ ปพุชฺฌิตฺวา มมฺปิ ขาเทยฺยา’’ติ อตฺตโน ชีวิตํ รกฺขมานา ปลายิฯ เตปิ ปน สีหพฺยคฺฆา ติตฺติรสฺส สหายกาว, กทาจิ เต อาคนฺตฺวา ติตฺติรํ ปสฺสนฺติ, กทาจิ โส คนฺตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา อาคจฺฉติ, ตสฺมิํ ปน ทิวเส สีโห พฺยคฺฆํ อาห – ‘‘สมฺม, จิรํ ทิฏฺโฐ โน ติตฺติโร, อชฺช สตฺตฏฺฐทิวสา โหนฺติ, คจฺฉ, ตาวสฺส ปวตฺติํ ญตฺวา เอหี’’ติฯ พฺยคฺโฆ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา โคธาย ปลายนกาเล ตํ ฐานํ ปตฺวา ตํ ปาปปุริสํ นิทฺทายนฺตํ ปสฺสิฯ ตสฺส ชฏนฺตเร ติตฺติรปณฺฑิตสฺส โลมานิ ปญฺญายนฺติ, เธนุยา จ วจฺฉกสฺส จ อฏฺฐีนิ ปญฺญายนฺติฯ พฺยคฺฆราชา ตํ สพฺพํ ทิสฺวา สุวณฺณปญฺชเร จ ติตฺติรปณฺฑิตํ อทิสฺวา ‘‘อิมินา ปาปปุริเสน เอเต มาริตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ ตํ ปาเทน ปหริตฺวา อุฏฺฐาเปสิฯ โสปิ ตํ ทิสฺวา ภีตตสิโต อโหสิฯ อถ นํ พฺยคฺโฆ ‘‘ตฺวํ เอเต มาเรตฺวา ขาทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เนว มาเรมิ, น ขาทามี’’ติฯ ‘‘ปาปธมฺม ตยิ อมาเรนฺเต อญฺโญ โก มาเรสฺสติ, กเถหิ ตาว การณํ, อกเถนฺตสฺส ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติฯ

โส มรณภยภีโต ‘‘อาม, สามิ, โคธาปุตฺตเก จ วจฺฉกญฺจ เธนุญฺจ มาเรตฺวา ขาทามิ, ติตฺติรํ ปน น มาเรมี’’ติอาหฯ โส ตสฺส พหุํ กเถนฺตสฺสปิ อสทฺทหิตฺวา ‘‘ตฺวํ กุโต อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สามิ, กลิงฺครฏฺฐโต วาณิชกานํ ภณฺฑํ วหนฺโต ชีวิกเหตุ อิทญฺจิทญฺจ กมฺมํ กตฺวา อิทานิมฺหิ อิธาคโต’’ติ เตน สพฺพสฺมิํ อตฺตนา กตกมฺเม กถิเต ‘‘ปาปธมฺม ตยิ ติตฺติรํ อมาเรนฺเต อญฺโญ โก มาเรสฺสติ, เอหิ สีหสฺส มิครญฺโญ สนฺติกํ ตํ เนสฺสามี’’ติ ตํ ปุรโต กตฺวา ตาเสนฺโต อคมาสิฯ สีหราชา ตํ อาเนนฺตํ พฺยคฺฆํ ปุจฺฉนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –

[108]

‘‘กิํ นุ สุพาหุ ตรมานรูโป, ปจฺจาคโตสิ สห มาณเวน;

กิํ กิจฺจมตฺถํ อิธมตฺถิ ตุยฺหํ, อกฺขาหิ เม ปุจฺฉิโต เอตมตฺถ’’นฺติฯ

ตตฺถ สุพาหูติ พฺยคฺฆํ นาเมนาลปติฯ พฺยคฺฆสฺส หิ ปุริมกาโย มนาโป โหติ, เตน ตํ เอวมาหฯ กิํ กิจฺจมตฺถํ อิธมตฺถิ ตุยฺหนฺติ กิํ กรณียํ อตฺถสญฺญิตํ อิมินา มาณเวน อิธ อตฺถิฯ ‘‘ตุยฺหํ กิํ กิจฺจมตฺถ’’นฺติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา พฺยคฺโฆ ปญฺจมํ คาถมาห –

[109]

‘‘โย เต สขา ททฺทโร สาธุรูโป, ตสฺส วธํ ปริสงฺกามิ อชฺช;

ปุริสสฺส กมฺมายตนานิ สุตฺวา, นาหํ สุขิํ ททฺทรํ อชฺช มญฺเญ’’ติฯ

ตตฺถ ททฺทโรติ ติตฺติโรฯ ตสฺส วธนฺติ ตสฺส ติตฺติรปณฺฑิตสฺส อิมมฺหา ปุริสมฺหา อชฺช วธํ ปริสงฺกามิฯ นาหํ สุขินฺติ อหํ อชฺช ททฺทรํ สุขิํ อโรคํ น มญฺญามิฯ

อถ นํ สีโห ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[110]

‘‘กานิสฺส กมฺมายตนานิ อสฺสุ, ปุริสสฺส วุตฺติสโมธานตาย;

กํ วา ปฏิญฺญํ ปุริสสฺส สุตฺวา, ปริสงฺกสิ ททฺทรํ มาณเวนา’’ติฯ

ตตฺถ อสฺสูติ อสฺโสสิฯ วุตฺติสโมธานตายาติ ชีวิตวุตฺติสโมธานตาย, กานิ นาม อิมินา อตฺตโน กมฺมานิ ตุยฺหํ กถิตานีติ อตฺโถฯ มาณเวนาติ กิํ สุตฺวา อิมินา มาณเวน มาริตํ ปริสงฺกสิฯ

อถสฺส กเถนฺโต พฺยคฺฆราชา เสสคาถา อภาสิ –

[111]

‘‘จิณฺณา กลิงฺคา จริตา วณิชฺชา, เวตฺตาจโร สงฺกุปโถปิ จิณฺโณ;

นเฏหิ จิณฺณํ สห วากุเรหิ, ทณฺเฑน ยุทฺธมฺปิ สมชฺชมชฺเฌฯ

[112]

‘‘พทฺธา กุลีกา มิตมาฬเกน, อกฺขา ชิตา สํยโม อพฺภตีโต;

อพฺพาหิตํ ปุพฺพกํ อฑฺฒรตฺตํ, หตฺถา ทฑฺฒา ปิณฺฑปฏิคฺคเหนฯ

[113]

‘‘ตานิสฺส กมฺมายตนานิ อสฺสุ, ปุริสสฺส วุตฺติสโมธานตาย;

ยถา อยํ ทิสฺสติ โลมปิณฺโฑ, คาโว หตา กิํ ปน ททฺทรสฺสา’’ติฯ

ตตฺถ จิณฺณา กลิงฺคาติ วาณิชกานํ ภณฺฑํ วหนฺเตน กิร เตน กลิงฺครฏฺเฐ จิณฺณาฯ จริตา วณิชฺชาติ วณิชฺชาปิ เตน กตาฯ เวตฺตาจโรติ เวตฺเตหิ สญฺจริตพฺโพฯ สงฺกุปโถปิ จิณฺโณติ ขาณุกมคฺโคปิ วลญฺชิโตฯ นเฏหีติ ชีวิกเหตุเยว นเฏหิปิ สทฺธิํฯ จิณฺณํ สห วากุเรหีติ วากุรํ วหนฺเตน วากุเรหิ สทฺธิํ จริตํฯ ทณฺเฑน ยุทฺธนฺติ ทณฺเฑน ยุทฺธมฺปิ กิร เตน ยุชฺฌิตํฯ

พทฺธา กุลีกาติ สกุณิกาปิ กิร เตน พทฺธาฯ มิตมาฬเกนาติ ธญฺญมาปกกมฺมมฺปิ กิร เตน กตํฯ

อกฺขา ชิตาติ อกฺขธุตฺตานํ เวยฺยาวจฺจํ กโรนฺเตน อกฺขา หฏาฯ สํยโม อพฺภตีโตติ ชีวิตวุตฺติํ นิสฺสาย ปพฺพชนฺเตเนว สีลสํยโม อติกฺกนฺโตฯ อพฺพาหิตนฺติ อปคฺฆรณํ กตํฯ ปุพฺพกนฺติ โลหิตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิมินา กิร ชีวิกํ นิสฺสาย ราชาปราธิกานํ หตฺถปาเท ฉินฺทิตฺวา เต อาเนตฺวา สาลาย นิปชฺชาเปตฺวา วณมุเขหิ ปคฺฆรนฺตํ โลหิตํ อฑฺฒรตฺตสมเย ตตฺถ คนฺตฺวา กุณฺฑกธูมํ ทตฺวา ฐปิตนฺติฯ หตฺถา ทฑฺฒาติ อาชีวิกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตกาเล อุณฺหปิณฺฑปาตปฏิคฺคหเณ หตฺถาปิ กิรสฺส ทฑฺฒาฯ

ตานิสฺส กมฺมายตนานีติ ตานิ อสฺส กมฺมานิฯ อสฺสูติ อสฺโสสิํฯ ยถา อยนฺติ ยถา เอส เอตสฺส ชฏนฺตเร ติตฺติรโลมปิณฺโฑปิ ทิสฺสติ, อิมินา การเณน เวทิตพฺพเมตํ ‘‘เอเตเนว โส มาริโต’’ติฯ คาโว หตา กิํ ปน ททฺทรสฺสาติ คาโวปิ เอเตน หตา, ททฺทรสฺส ปน กิํ น หนิตพฺพํ, กสฺมา เอส ตํ น มาเรสฺสตีติฯ

สีโห ตํ ปุริสํ ปุจฺฉิ ‘‘มาริโต เต ติตฺติรปณฺฑิโต’’ติ? ‘‘อาม, สามี’’ติฯ อถสฺส สจฺจวจนํ สุตฺวา สีโห ตํ วิสฺสชฺเชตุกาโม อโหสิฯ พฺยคฺฆราชา ปน ‘‘มาเรตพฺพยุตฺตโก เอโส’’ติ วตฺวา ตตฺเถว นํ ทาฐาหิ ปหริตฺวา มาเรตฺวา อาวาฏํ ขณิตฺวา ปกฺขิปิฯ มาณวา อาคนฺตฺวา ติตฺติรปณฺฑิกํ อทิสฺวา โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา นิวตฺติํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต ปุพฺเพปิ มยฺหํ วธาย ปริสกฺกี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏชฏิโล เทวทตฺโต อโหสิ, โคธา อุปฺปลวณฺณา, พฺยคฺโฆ โมคฺคลฺลาโน, สีโห สาริปุตฺโต, ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย มหากสฺสโป, ติตฺติรปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ททฺทรชาตกวณฺณนา ทฺวาทสมาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

คิชฺฌโกสมฺพี สุวญฺจ, จูฬสูวํ หริตฺตจํ;

กุสลํ โลมกสฺสปํ, จกฺกวากํ หลิทฺทิ จฯ

สมุคฺคํ ปูติมํสญฺจ, ททฺทรญฺเจว ทฺวาทส;

ชาตเก นวนิปาเต, คียิํสุ คีติการกาฯ

นวกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(ตติโย ภาโค นิฏฺฐิโตฯ)