กุกฺกุ มโนช สุตโน, คิชฺฌ ทพฺภปุปฺผ ปณฺณโก;

สตฺตุภสฺต อฏฺฐิเสโน, กปิ พกพฺรหฺมา ทสฯ

คนฺธาโร มหากปิ จ, กุมฺภกาโร ทฬฺหธมฺโม;

โสมทตฺโต สุสีโม จ, โกฏสิมฺพลิ ธูมการี;

ชาคโร กุมฺมาสปิณฺโฑ, ปรนฺตปา เอกาทสฯ

สตฺตกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อฏฺฐกนิปาโต

[417] 1. กจฺจานิชาตกวณฺณนา

โอทาตวตฺถา สุจิ อลฺลเกสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ มาตุโปสกํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิยํ กุลทารโก อาจารสมฺปนฺโน ปิตริ กาลกเต มาตุเทวโต หุตฺวา มุขโธวนทนฺตกฏฺฐทานนฺหาปนปาทโธวนาทิเวยฺยาวจฺจกมฺเมน เจว ยาคุภตฺตาทีหิ จ มาตรํ ปฏิชคฺคิฯ อถ นํ มาตา ‘‘ตาต, ตว อญฺญานิปิ ฆราวาสกิจฺจานิ อตฺถิ, เอกํ สมชาติกํ กุลกุมาริกํ คณฺหาหิ, สา มํ โปเสสฺสติ, ตฺวมฺปิ อตฺตโน กมฺมํ กริสฺสสี’’ติ อาหฯ ‘‘อมฺม, อหํ อตฺตโน หิตสุขํ อปจฺจาสีสมาโน ตุมฺเห อุปฏฺฐหามิ, โก อญฺโญ เอวํ อุปฏฺฐหิสฺสตี’’ติ? ‘‘กุลวฑฺฒนกมฺมํ นาม ตาต, กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘น มยฺหํ ฆราวาเสน อตฺโถ, อหํ ตุมฺเห อุปฏฺฐหิตฺวา ตุมฺหากํ ธูมกาเล ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ อถสฺส มาตา ปุนปฺปุนํ ยาจิตฺวาปิ มนํ อลภมานา ตสฺส ฉนฺทํ อคฺคเหตฺวา สมชาติกํ กุลกุมาริกํ อาเนสิฯ โส มาตรํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ตาย สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปสิฯ สาปิ ‘‘มยฺหํ สามิโก มหนฺเตน อุสฺสาเหน มาตรํ อุปฏฺฐหติ, อหมฺปิ นํ อุปฏฺฐหิสฺสามิ, เอวมสฺส ปิยา ภวิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหิฯ โส ‘‘อยํ เม มาตรํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหี’’ติ ตโต ปฏฺฐาย ลทฺธลทฺธานิ มธุรขาทนียาทีนิ ตสฺสาเยว เทติฯ สา อปรภาเค จินฺเตสิ ‘‘อยํ ลทฺธลทฺธานิ มธุรขาทนียาทีนิ มยฺหญฺเญว เทติ, อทฺธา มาตรํ นีหริตุกาโม ภวิสฺสติ, นีหรณูปายมสฺสา กริสฺสามี’’ติ เอวํ อโยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา เอกํ ทิวสํ อาห – ‘‘สามิ, ตยิ พหิ นิกฺขมนฺเต ตว มาตา มํ อกฺโกสตี’’ติฯ โส ตุณฺหี อโหสิฯ

สา จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ มหลฺลิกํ อุชฺฌาเปตฺวา ปุตฺตสฺส ปฏิกูลํ กาเรสฺสามี’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย ยาคุํ ททมานา อจฺจุณฺหํ วา อติสีตลํ วา อติโลณํ วา อโลณํ วา เทติฯ ‘‘อมฺม, อจฺจุณฺหา’’ติ วา ‘‘อติโลณา’’ติ วา วุตฺเต ปูเรตฺวา สีโตทกํ ปกฺขิปติฯ

ปุน ‘‘อติสีตลา , อโลณาเยวา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทาเนว ‘อจฺจุณฺหา, อติโลณา’ติ วตฺวา ปุน ‘อติสีตลา, อโลณา’ติ วทสิ, กา ตํ โตเสตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ มหาสทฺทํ กโรติฯ นฺหาโนทกมฺปิ อจฺจุณฺหํ กตฺวา ปิฏฺฐิยํ อาสิญฺจติฯ ‘‘อมฺม, ปิฏฺฐิ เม ทหตี’’ติ จ วุตฺเต ปุน ปูเรตฺวา สีโตทกํ ปกฺขิปติฯ ‘‘อติสีตํ, อมฺมา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทาเนว ‘อจฺจุณฺห’นฺติ วตฺวา ปุน ‘อติสีต’นฺติ วทติ, กา เอติสฺสา อวมานํ สหิตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ ปฏิวิสฺสกานํ กเถสิฯ ‘‘อมฺม, มญฺจเก เม พหู มงฺคุลา’’ติ จ วุตฺตา มญฺจกํ นีหริตฺวา ตสฺส อุปริ อตฺตโน มญฺจกํ โปเถตฺวา ‘‘โปถิโต เม’’ติ อติหริตฺวา ปญฺญเปติฯ มหาอุปาสิกา ทิคุเณหิ มงฺคุเลหิ ขชฺชมานา สพฺพรตฺติํ นิสินฺนาว วีตินาเมตฺวา ‘‘อมฺม, สพฺพรตฺติํ มงฺคุเลหิ ขาทิตามฺหี’’ติ วทติฯ อิตรา ‘‘หิยฺโย เต มญฺจโก โปถิโต, กา อิมิสฺสา กิจฺจํ นิตฺถริตุํ สกฺโกตี’’ติ ปฏิวตฺวา ‘‘อิทานิ นํ ปุตฺเตน อุชฺฌาเปสฺสามี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ เขฬสิงฺฆาณิกาทีนิ วิปฺปกิริตฺวา ‘‘กา อิมํ สกลเคหํ อสุจิํ กโรตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มาตา เต เอวรูปํ กโรติ, ‘มา กรี’ติ วุจฺจมานา กลหํ กโรติ, อหํ เอวรูปาย กาฬกณฺณิยา สทฺธิํ เอกเคเห วสิตุํ น สกฺโกมิ, เอตํ วา ฆเร วสาเปหิ, มํ วา’’ติ อาหฯ

โส ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ ตรุณา ยตฺถ กตฺถจิ คนฺตฺวา ชีวิตุํ สกฺกา, มาตา ปน เม ชราทุพฺพลา, อหเมวสฺสา ปฏิสรณํ, ตฺวํ นิกฺขมิตฺวา อตฺตโน กุลเคหํ คจฺฉาหี’’ติ อาหฯ สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ภีตา จินฺเตสิ ‘‘น สกฺกา อิมํ มาตุ อนฺตเร ภินฺทิตุํ, เอกํเสนสฺส มาตา ปิยา, สเจ ปนาหํ กุลฆรํ คมิสฺสํ, วิธววาสํ วสนฺตี ทุกฺขิตา ภวิสฺสามิ, ปุริมนเยเนว สสฺสุํ อาราเธตฺวา ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ ฯ สา ตโต ปฏฺฐาย ปุริมสทิสเมว ตํ ปฏิชคฺคิฯ อเถกทิวสํ โส อุโปสโก ธมฺมสฺสวนตฺถาย เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

‘‘กิํ, อุปาสก, ตฺวํ ปุญฺญกมฺเมสุ น ปมชฺชสิ, มาตุอุปฏฺฐานกมฺมํ ปูเรสี’’ติ จ วุตฺโต ‘‘อาม, ภนฺเต, สา ปน มม มาตา มยฺหํ อรุจิยาเยว เอกํ กุลทาริกํ อาเนสิ, สา อิทญฺจิทญฺจ อนาจารกมฺมํ อกาสี’’ติ สพฺพํ สตฺถุ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิติ ภควา สา อิตฺถี เนว มํ มาตุ อนฺตเร ภินฺทิตุํ สกฺขิ, อิทานิ นํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหตี’’ติ อาหฯ สตฺถา ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ ตาว ตฺวํ อุปาสก, ตสฺสา วจนํ น อกาสิ, ปุพฺเพ ปเนติสฺสา วจเนน ตว มาตรํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา มํ นิสฺสาย ปุน เคหํ อาเนตฺวา ปฏิชคฺคี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต อญฺญตรสฺส กุลสฺส ปุตฺโต ปิตริ กาลกเต มาตุเทวโต หุตฺวา วุตฺตนิยาเมเนว มาตรํ ปฏิชคฺคีติ สพฺพํ เหฏฺฐา กถิตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ ฯ ‘‘อหํ เอวรูปาย กาฬกณฺณิยา สทฺธิํ วสิตุํ น สกฺโกมิ, เอตํ วา ฆเร วสาเปหิ, มํ วา’’ติ วุตฺเต ตสฺสา กถํ คเหตฺวา ‘‘มาตุเยว เม โทโส’’ติ มาตรํ อาห ‘‘อมฺม, ตฺวํ นิจฺจํ อิมสฺมิํ ฆเร กลหํ กโรสิ, อิโต นิกฺขมิตฺวา อญฺญสฺมิํ ยถารุจิเต ฐาเน วสาหี’’ติฯ สา ‘‘สาธู’’ติ โรทมานา นิกฺขมิตฺวา เอกํ สมิทฺธกุลํ นิสฺสาย ภติํ กตฺวา ทุกฺเขน ชีวิกํ กปฺเปสิฯ สสฺสุยา ฆรา นิกฺขนฺตกาเล สุณิสาย คพฺโภ ปติฏฺฐหิฯ สา ‘‘ตาย กาฬกณฺณิยา เคเห วสมานาย คพฺภมฺปิ น ปฏิลภิํ, อิทานิ เม คพฺโภ ลทฺโธ’’ติ ปติโน จ ปฏิวิสฺสกานญฺจ กเถนฺตี วิจรติฯ

อปรภาเค ปุตฺตํ วิชายิตฺวา สามิกํ อาห ‘‘ตว มาตริ เคเห วสมานาย ปุตฺตํ น ลภิํ, อิทานิ เม ลทฺโธ, อิมินาปิ การเณน ตสฺสา กาฬกณฺณิภาวํ ชานาหี’’ติฯ อิตรา ‘‘มม กิร นิกฺกฑฺฒิตกาเล ปุตฺตํ ลภี’’ติ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อทฺธา อิมสฺมิํ โลเก ธมฺโม มโต ภวิสฺสติ, สเจ หิ ธมฺโม มโต น ภเวยฺย, มาตรํ โปเถตฺวา นิกฺกฑฺฒนฺตา ปุตฺตํ น ลเภยฺยุํ, สุขํ น ชีเวยฺยุํ, ธมฺมสฺส มตกภตฺตํ ทสฺสามี’’ติฯ สา เอกทิวสํ ติลปิฏฺฐญฺจ ตณฺฑุลญฺจ ปจนถาลิญฺจ ทพฺพิญฺจ อาทาย อามกสุสานํ คนฺตฺวา ตีหิ มนุสฺสสีเสหิ อุทฺธนํ กตฺวา อคฺคิํ ชาเลตฺวา อุทกํ โอรุยฺห สสีสํ นฺหตฺวา สาฏกํ นิวาเสตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา อุทฺธนฏฺฐานํ คนฺตฺวา เกเส โมเจตฺวา ตณฺฑุเล โธวิตุํ อารภิฯ ตทา โพธิสตฺโต สกฺโก เทวราชา อโหสิฯ

โพธิสตฺตา จ นาม อปฺปมตฺตา โหนฺติ, โส ตสฺมิํ ขเณ โลกํ โอโลเกนฺโต ตํ ทุกฺขปฺปตฺตํ ‘‘ธมฺโม มโต’’ติ สญฺญาย ธมฺมสฺส มตกภตฺตํ ทาตุกามํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช มยฺหํ พลํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ พฺราหฺมณเวเสน มหามคฺคํ ปฏิปนฺโน วิย หุตฺวา ตํ ทิสฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม ตสฺสา สนฺติเก ฐตฺวา ‘‘อมฺม, สุสาเน อาหารํ ปจนฺตา นาม นตฺถิ, ตฺวํ อิมินา อิธ ปกฺเกน ติโลทเนน กิํ กริสฺสสี’’ติ กถํ สมุฏฺฐาเปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[1]

‘‘โอทาตวตฺถา สุจิ อลฺลเกสา, กจฺจานิ กิํ กุมฺภิมธิสฺสยิตฺวา;

ปิฏฺฐา ติลา โธวสิ ตณฺฑุลานิ, ติโลทโน เหหิติ กิสฺสเหตู’’ติฯ

ตตฺถ กจฺจานีติ ตํ โคตฺเตน อาลปติฯ กุมฺภิมธิสฺสยิตฺวาติ ปจนถาลิกํ มนุสฺสสีสุทฺธนํ อาโรเปตฺวาฯ เหหิตีติ อยํ ติโลทโน กิสฺส เหตุ ภวิสฺสติ, กิํ อตฺตนา ภุญฺชิสฺสสิ, อุทาหุ อญฺญํ การณมตฺถีติฯ

อถสฺส สา อาจิกฺขนฺตี ทุติยํ คาถมาห –

[2]

‘‘น โข อยํ พฺราหฺมณ โภชนตฺถา, ติโลทโน เหหิติ สาธุปกฺโก;

ธมฺโม มโต ตสฺส ปหุตฺตมชฺช, อหํ กริสฺสามิ สุสานมชฺเฌ’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺโมติ เชฏฺฐาปจายนธมฺโม เจว ติวิธสุจริตธมฺโม จฯ ตสฺส ปหุตฺตมชฺชาติ ตสฺสาหํ ธมฺมสฺส อิทํ มตกภตฺตํ กริสฺสามีติ อตฺโถฯ

ตโต สกฺโก ตติยํ คาถมาห –

[3]

‘‘อนุวิจฺจ กจฺจานิ กโรหิ กิจฺจํ, ธมฺโม มโต โก นุ ตเวว สํสิ;

สหสฺสเนตฺโต อตุลานุภาโว, น มิยฺยตี ธมฺมวโร กทาจี’’ติฯ

ตตฺถ อนุวิจฺจาติ อุปปริกฺขิตฺวา ชานิตฺวาฯ โก นุ ตเวว สํสีติ โก นุ ตว เอวํ อาจิกฺขิฯ สหสฺสเนตฺโตติ อตฺตานํ ธมฺมวรํ อุตฺตมธมฺมํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ

ตํ วจนํ สุตฺวา อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[4]

‘‘ทฬฺหปฺปมาณํ มม เอตฺถ พฺรหฺเม, ธมฺโม มโต นตฺถิ มเมตฺถ กงฺขา;

เย เยว ทานิ ปาปา ภวนฺติ, เต เตว ทานิ สุขิตา ภวนฺติฯ

[5]

‘‘สุณิสา หิ มยฺหํ วญฺฌา อโหสิ, สา มํ วธิตฺวาน วิชายิ ปุตฺตํ;

สา ทานิ สพฺพสฺส กุลสฺส อิสฺสรา, อหํ ปนมฺหิ อปวิทฺธา เอกิกา’’ติฯ

ตตฺถ ทฬฺหปฺปมาณนฺติ ทฬฺหํ ถิรํ นิสฺสํสยํ พฺราหฺมณ เอตฺถ มม ปมาณนฺติ วทติฯ เย เยติ ตสฺส มตภาเว การณํ ทสฺเสนฺตี เอวมาหฯ วธิตฺวานาติ โปเถตฺวา นิกฺกฑฺฒิตฺวาฯ อปวิทฺธาติ ฉฑฺฑิตา อนาถา หุตฺวา เอกิกา วสามิฯ

ตโต สกฺโก ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[6]

‘‘ชีวามิ โวหํ น มโตหมสฺมิ, ตเวว อตฺถาย อิธาคโตสฺมิ;

ยา ตํ วธิตฺวาน วิชายิ ปุตฺตํ, สหาว ปุตฺเตน กโรมิ ภสฺม’’นฺติฯ

ตตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํฯ

อิตรา ตํ สุตฺวา ‘‘ธี อหํ กิํ กเถสิํ, มม นตฺตุ อมรณการณํ กริสฺสามี’’ติ สตฺตมํ คาถมาห –

[7]

‘‘เอวญฺจ เต รุจฺจติ เทวราช, มเมว อตฺถาย อิธาคโตสิ;

อหญฺจ ปุตฺโต สุณิสา จ นตฺตา, สมฺโมทมานา ฆรมาวเสมา’’ติฯ

อถสฺสา สกฺโก อฏฺฐมํ คาถมาห –

[8]

‘‘เอวญฺจ เต รุจฺจติ กาติยานิ, หตาปิ สนฺตา น ชหาสิ ธมฺมํ;

ตุวญฺจ ปุตฺโต สุณิสา จ นตฺตา, สมฺโมทมานา ฆรมาวเสถา’’ติฯ

ตตฺถ หตาปิ สนฺตาติ ยทิ ตฺวํ โปถิตาปิ นิกฺกฑฺฒิตาปิ สมานา ตว ทารเกสุ เมตฺตธมฺมํ น ชหาสิ, เอวํ สนฺเต ยถา ตฺวํ อิจฺฉสิ, ตถา โหตุ, อหํ เต อิมสฺมิํ คุเณ ปสนฺโนติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต สกฺโก อตฺตโน อานุภาเวน อากาเส ฐตฺวา ‘‘กจฺจานิ ตฺวํ มา ภายิ, ปุตฺโต จ เต สุณิสา จ มมานุภาเวน อาคนฺตฺวา อนฺตรามคฺเค ตํ ขมาเปตฺวา อาทาย คมิสฺสนฺติ, อปฺปมตฺตา โหหี’’ติ วตฺวา อตฺตโน ฐานเมว คโตฯ เตปิ สกฺกานุภาเวน ตสฺสา คุณํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘กหํ โน มาตา’’ติ อนฺโตคาเม มนุสฺเส ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สุสานาภิมุขํ คตา’’ติ สุตฺวา ‘‘อมฺม, อมฺมา’’ติ สุสานมคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ตํ ทิสฺวาว ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘อมฺม, อมฺหากํ โทสํ ขมาหี’’ติ ตํ ขมาเปสุํฯ สาปิ นตฺตารํ คณฺหิฯ อิติ เต สมฺโมทมานา เคหํ คนฺตฺวา ตโต ปฏฺฐาย สมคฺควาสํ วสิํสุฯ

[9]

‘‘สา กาติยานี สุณิสาย สทฺธิํ, สมฺโมทมานา ฆรมาวสิตฺถ;

ปุตฺโต จ นตฺตา จ อุปฏฺฐหิํสุ, เทวานมินฺเทน อธิคฺคหีตา’’ติฯ –

อยํ อภิสมฺพุทฺธคาถาฯ

ตตฺถ สา กาติยานีติ ภิกฺขเว, สา กจฺจานโคตฺตาฯ เทวานมินฺเทน อธิคฺคหีตาติ เทวินฺเทน สกฺเกน อนุคฺคหิตา หุตฺวา ตสฺสานุภาเวน สมคฺควาสํ วสิํสูติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ

ตทา มาตุโปสโก เอตรหิ มาตุโปสโก อโหสิ , ภริยาปิสฺส ตทา ภริยาเยว, สกฺโก ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

กจฺจานิชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[418] 2. อฏฺฐสทฺทชาตกวณฺณนา

อิทํ ปุเร นินฺนมาหูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรญฺโญ อฑฺฒรตฺตสมเย สุตํ ภิํสนกํ อวินิพฺโภคสทฺทํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา โลหกุมฺภิชาตเก (ชา. 1.4.53 อาทโย) กถิตสทิสเมวฯ อิธ ปน สตฺถา ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, อิเมสํ สทฺทานํ สุตตฺตา กินฺติ ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มา ภายิ, มหาราช, น เต เอเตสํ สุตปจฺจยา โกจิ อนฺตราโย ภวิสฺสติ, น หิ, มหาราช, เอวรูปํ ภยานกํ อวินิพฺโภคสทฺทํ ตฺวเมเวโก สุณิ, ปุพฺเพปิ ราชาโน เอวรูปํ สทฺทํ สุตฺวา พฺราหฺมณานํ กถํ คเหตฺวา สพฺพจตุกฺกยญฺญํ ยชิตุกามา ปณฺฑิตานํ วจนํ สุตฺวา ยญฺญหรณตฺถาย คหิตสตฺเต วิสฺสชฺเชตฺวา นคเร มาฆาตเภริํ จราเปสุ’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภเว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ อุคฺคหิตสิปฺโป มาตาปิตูนํ อจฺจเยน รตนวิโลกนํ กตฺวา สพฺพํ วิภวชาตํ ทานมุเข วิสฺสชฺเชตฺวา กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา อปรภาเค โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ จรนฺโต พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิฯ

ตทา พาราณสิราชา สิริสยเน นิสินฺโน อฑฺฒรตฺตสมเย อฏฺฐ สทฺเท อสฺโสสิ – ปฐมํ ราชนิเวสนสามนฺตา อุยฺยาเน เอโก พโก สทฺทมกาสิ, ทุติยํ ตสฺมิํ สทฺเท อนุปจฺฉินฺเนเยว หตฺถิสาลาย โตรณนิวาสินี กากี สทฺทมกาสิ, ตติยํ ราชเคเห กณฺณิกายํ นิวุตฺถฆุณปาณโก สทฺทมกาสิ, จตุตฺถํ ราชเคเห โปสาวนิยโกกิโล สทฺทมกาสิ, ปญฺจมํ ตตฺเถว โปสาวนิยมิโค สทฺทมกาสิ, ฉฏฺฐํ ตตฺเถว โปสาวนิยวานโร สทฺทมกาสิ, สตฺตมํ ตตฺเถว โปสาวนิยกินฺนโร สทฺทมกาสิ, อฏฺฐมํ ตสฺมิํ สทฺเท อนุปจฺฉินฺเนเยว ราชนิเวสนมตฺถเกน อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ปจฺเจกพุทฺโธ เอกํ อุทานํ อุทาเนนฺโต สทฺทมกาสิฯ

พาราณสิราชา อิเม อฏฺฐ สทฺเท สุตฺวา ภีตตสิโต ปุนทิวเส พฺราหฺมเณ ปุจฺฉิฯ พฺราหฺมณา ‘‘อนฺตราโย เต, มหาราช, ภวิสฺสติ, สพฺพจตุกฺกยญฺญํ ยชิสฺสามา’’ติ วตฺวา รญฺญา ‘‘ยถารุจิตํ กโรถา’’ติ อนุญฺญาตา หฏฺฐปหฏฺฐา ราชกุลโต นิกฺขมิตฺวา ยญฺญกมฺมํ อารภิํสุฯ อถ เนสํ เชฏฺฐกสฺส ยญฺญการพฺราหฺมณสฺส อนฺเตวาสี มาณโว ปณฺฑิโต พฺยตฺโต อาจริยํ อาห – ‘‘อาจริย, เอวรูปํ กกฺขฬํ ผรุสํ อสาตํ พหูนํ สตฺตานํ วินาสกมฺมํ มา กรี’’ติฯ ‘‘ตาต, ตฺวํ กิํ ชานาสิ, สเจปิ อญฺญํ กิญฺจิ น ภวิสฺสติ, มจฺฉมํสํ ตาว พหุํ ขาทิตุํ ลภิสฺสามา’’ติฯ ‘‘อาจริย, กุจฺฉิํ นิสฺสาย นิรเย นิพฺพตฺตนกมฺมํ มา กโรถา’’ติฯ ตํ สุตฺวา เสสพฺราหฺมณา ‘‘อยํ อมฺหากํ ลาภนฺตรายํ กโรตี’’ติ ตสฺส กุชฺฌิํสุฯ มาณโว เตสํ ภเยน ‘‘เตน หิ ตุมฺเหว มจฺฉมํสขาทนูปายํ กโรถา’’ติ วตฺวา นิกฺขมิตฺวา พหินคเร ราชานํ นิวาเรตุํ สมตฺถํ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณํ อุปธาเรนฺโต ราชุยฺยานํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, กิํ ตุมฺหากํ สตฺเตสุ อนุกมฺปา นตฺถิ, ราชา พหู สตฺเต มาเรตฺวา ยญฺญํ ยชาเปติ, กิํ โว มหาชนสฺส พนฺธนโมกฺขํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ‘‘มาณว, เอตฺถ เนว ราชา อมฺเห ชานาติ, น มยํ ราชานํ ชานามา’’ติฯ ‘‘ชานาถ ปน, ภนฺเต, รญฺญา สุตสทฺทานํ นิปฺผตฺติ’’นฺติ? ‘‘อาม, ชานามี’’ติฯ ‘‘ชานนฺตา รญฺโญ กสฺมา น กเถถา’’ติ? ‘‘มาณว กิํ สกฺกา ‘อหํ ชานามี’ติ นลาเฏ สิงฺคํ พนฺธิตฺวา จริตุํ, สเจ อิธาคนฺตฺวา ปุจฺฉิสฺสติ, กเถสฺสามี’’ติฯ

มาณโว เวเคน ราชกุลํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ, ตาตา’’ติ วุตฺเต ‘‘มหาราช, ตุมฺเหหิ สุตสทฺทานํ นิปฺผตฺติํ ชานนโก เอโก ตาปโส ตุมฺหากํ อุยฺยาเน มงฺคลสิลายํ นิสินฺโน ‘สเจ มํ ปุจฺฉิสฺสติ, กเถสฺสามี’ติ วทติ, คนฺตฺวา ตํ ปุจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ราชา เวเคน ตตฺถ คนฺตฺวา ตาปสํ วนฺทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร นิสีทิตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร, ภนฺเต, ตุมฺเห มยา สุตสทฺทานํ นิปฺผตฺติํ ชานาถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘เตน หิ กเถถ ตํ เม’’ติฯ

‘‘มหาราช, เตสํ สุตปจฺจยา ตว โกจิ อนฺตราโย นตฺถิ , โปราณุยฺยาเน ปน เต เอโก พโก อตฺถิ, โส โคจรํ อลภนฺโต ชิฆจฺฉาย ปเรโต ปฐมํ สทฺทมกาสี’’ติ ตสฺส กิริยํ อตฺตโน ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[10]

‘‘อิทํ ปุเร นินฺนมาหุ, พหุมจฺฉํ มโหทกํ;

อาวาโส พกราชสฺส, เปตฺติกํ ภวนํ มม;

ตฺยชฺช เภเกน ยาเปม, โอกํ น วิชหามเส’’ติฯ

ตตฺถ อิทนฺติ มงฺคลโปกฺขรณิํ สนฺธาย วทติฯ สา หิ ปุพฺเพ อุทกตุมฺเพน อุทเก ปวิสนฺเต มโหทกา พหุมจฺฉา, อิทานิ ปน อุทกสฺส ปจฺฉินฺนตฺตา น มโหทกา ชาตาฯ ตฺยชฺช เภเกนาติ เต มยํ อชฺช มจฺเฉ อลภนฺตา มณฺฑูกมตฺเตน ยาเปมฯ โอกนฺติ เอวํ ชิฆจฺฉาย ปีฬิตาปิ วสนฏฺฐานํ น วิชหามฯ

อิติ, มหาราช, โส พโก ชิฆจฺฉาปีฬิโต สทฺทมกาสิฯ สเจปิ ตํ ชิฆจฺฉาโต โมเจตุกาโม, ตํ อุยฺยานํ โสธาเปตฺวา โปกฺขรณิํ อุทกสฺส ปูเรหีติฯ ราชา ตถา กาเรตุํ เอกํ อมจฺจํ อาณาเปสิฯ

‘‘หตฺถิสาลโตรเณ ปน เต, มหาราช, เอกา กากี วสมานา อตฺตโน ปุตฺตโสเกน ทุติยํ สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[11]

‘‘โก ทุติยํ อสีลิสฺส, พนฺธรสฺสกฺขิ เภจฺฉติ;

โก เม ปุตฺเต กุลาวกํ, มญฺจ โสตฺถิํ กริสฺสตี’’ติฯ

วตฺวา จ ปน ‘‘โก นาม เต, มหาราช, หตฺถิสาลาย หตฺถิเมณฺโฑ’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘พนฺธโร นาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เอกกฺขิกาโณ โส, มหาราชา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ มหาราช, หตฺถิสาลาย เต ทฺวารโตรเณ เอกา กากี กุลาวกํ กตฺวา อณฺฑกานิ นิกฺขิปิฯ ตานิ ปริณตานิ กากโปตกา นิกฺขนฺตา, หตฺถิเมณฺโฑ หตฺถิํ อารุยฺห สาลโต นิกฺขมนฺโต จ ปวิสนฺโต จ องฺกุสเกน กากิมฺปิ ปุตฺตเกปิสฺสา ปหรติ, กุลาวกมฺปิ วิทฺธํเสติฯ

สา เตน ทุกฺเขน ปีฬิตา ตสฺส อกฺขิเภทนํ อายาจนฺตี เอวมาห, สเจ เต กากิยา เมตฺตจิตฺตํ อตฺถิ, เอตํ พนฺธรํ ปกฺโกสาเปตฺวา กุลาวกวิทฺธํสนโต วาเรหีติ ฯ ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปริภาสิตฺวา หาเรตฺวา อญฺญสฺส ตํ หตฺถิํ อทาสิฯ

‘‘ปาสาทกณฺณิกาย ปน เต, มหาราช, เอโก ฆุณปาณโก วสติฯ โส ตตฺถ เผคฺคุํ ขาทิตฺวา ตสฺมิํ ขีเณ สารํ ขาทิตุํ นาสกฺขิ, โส ภกฺขํ อลภิตฺวา นิกฺขมิตุมฺปิ อสกฺโกนฺโต ปริเทวมาโน ตติยํ สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ วตฺวา ตสฺส กิริยํ อตฺตโน ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[12]

‘‘สพฺพา ปริกฺขตา เผคฺคุ, ยาว ตสฺสา คตี อหุ;

ขีณภกฺโข มหาราช, สาเร น รมตี ฆุโณ’’ติฯ

ตตฺถ ยาว ตสฺสา คตี อหูติ ยาว ตสฺสา เผคฺคุยา นิปฺผตฺติ อโหสิ, สา สพฺพา ขาทิตาฯ น รมตีติ ‘‘มหาราช, โส ปาณโก ตโต นิกฺขมิตฺวา คมนฏฺฐานมฺปิ อปสฺสนฺโต ปริเทวติ, นีหราเปหิ น’’นฺติ อาหฯ ราชา เอกํ ปุริสํ อาณาเปตฺวา อุปาเยน นํ นีหราเปสิฯ

‘‘นิเวสเน ปน เต, มหาราช, เอกา โปสาวนิยา โกกิลา อตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘มหาราช, สา อตฺตนา นิวุตฺถปุพฺพํ วนสณฺฑํ สริตฺวา อุกฺกณฺฐิตฺวา ‘กทา นุ โข อิมมฺหา ปญฺชรา มุจฺจิตฺวา รมณียํ วนสณฺฑํ คจฺฉิสฺสามี’ติ จตุตฺถํ สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –

[13]

‘‘สา นูนาหํ อิโต คนฺตฺวา, รญฺโญ มุตฺตา นิเวสนา;

อตฺตานํ รมยิสฺสามิ, ทุมสาขนิเกตินี’’ติฯ

ตตฺถ ทุมสาขนิเกตินีติ สุปุปฺผิตาสุ รุกฺขสาขาสุ สกนิเกตา หุตฺวาฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘อุกฺกณฺฐิตา, มหาราช, สา โกกิลา, วิสฺสชฺเชหิ น’’นฺติ อาหฯ ราชา ตถา กาเรสิฯ

‘‘นิเวสเน ปน เต, มหาราช, เอโก โปสาวนิโย มิโค อตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘มหาราช, โส เอโก ยูถปติ อตฺตโน มิคิํ อนุสฺสริตฺวา กิเลสวเสน อุกฺกณฺฐิโต ปญฺจมํ สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ วตฺวา ปญฺจมํ คาถมาห –

[14]

‘‘โส นูนาหํ อิโต คนฺตฺวา, รญฺโญ มุตฺโต นิเวสนา;

อคฺโคทกานิ ปิสฺสามิ, ยูถสฺส ปุรโต วช’’นฺติฯ

ตตฺถ อคฺโคทกานีติ อคฺคอุทกานิ, อญฺเญหิ มิเคหิ ปฐมตรํ อปีตานิ อนุจฺฉิฏฺโฐทกานิ ยูถสฺส ปุรโต คจฺฉนฺโต กทา นุ โข ปิวิสฺสามีติฯ

มหาสตฺโต ตมฺปิ มิคํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ‘‘นิเวสเน ปน เต, มหาราช, โปสาวนิโย มกฺกโฏ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘โสปิ, มหาราช, หิมวนฺตปเทเส ยูถปติ มกฺกฏีหิ สทฺธิํ กามคิทฺโธ หุตฺวา วิจรนฺโต ภรเตน นาม ลุทฺเทน อิธ อานีโต, อิทานิ อุกฺกณฺฐิตฺวา ตตฺเถว คนฺตุกาโม ฉฏฺฐํ สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ วตฺวา ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[15]

‘‘ตํ มํ กาเมหิ สมฺมตฺตํ, รตฺตํ กาเมสุ มุจฺฉิตํ;

อานยี ภรโต ลุทฺโท, พาหิโก ภทฺทมตฺถุ เต’’ติฯ

ตตฺถ พาหิโกติ พาหิกรฏฺฐวาสีฯ ภทฺทมตฺถุ เตติ อิมมตฺถํ โส วานโร อาห, ตุยฺหํ ปน ภทฺทมตฺถุ, วิสฺสชฺเชหิ นนฺติฯ

มหาสตฺโต ตํ วานรํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ‘‘นิเวสเน ปน เต, มหาราช, โปสาวนิโย กินฺนโร อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อตฺถี’’ติ วุตฺเต ‘‘โส, มหาราช, อตฺตโน กินฺนริยา กตคุณํ อนุสฺสริตฺวา กิเลสาตุโร สทฺทมกาสิฯ โส หิ ตาย สทฺธิํ เอกทิวสํ ตุงฺคปพฺพตสิขรํ อารุหิฯ เต ตตฺถ วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนานิ นานาปุปฺผานิ โอจินนฺตา ปิฬนฺธนฺตา สูริยํ อตฺถงฺคตํ น สลฺลกฺเขสุํ, อตฺถงฺคเต สูริเย โอตรนฺตานํ อนฺธกาโร อโหสิฯ ตตฺร นํ กินฺนรี ‘สามิ, อนฺธกาโร วตฺตติ, อปกฺขลนฺโต อปฺปมาเทน โอตราหี’ติ วตฺวา หตฺเถ คเหตฺวา โอตาเรสิ, โส ตาย ตํ วจนํ อนุสฺสริตฺวา สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ ตํ การณํ อตฺตโน ญาณพเลน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปากฏํ กโรนฺโต สตฺตมํ คาถมาห –

[16]

‘‘อนฺธการติมิสายํ, ตุงฺเค อุปริปพฺพเต;

สา มํ สณฺเหน มุทุนา, มา ปาทํ ขลิ ยสฺมนี’’ติฯ

ตตฺถ อนฺธการติมิสายนฺติ อนฺธภาวการเก ตเมฯ ตุงฺเคติ ติขิเณฯ สณฺเหน มุทุนาติ มฏฺเฐน มุทุเกน วจเนนฯ มา ปาทํ ขลิ ยสฺมนีติ ย-กาโร พฺยญฺชนสนฺธิวเสน คหิโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สา มํ กินฺนรี สณฺเหน มุทเกน วจเนน ‘‘สามิ, อปฺปมตฺโต โหหิ, มา ปาทํ ขลิ อสฺมนิ, ยถา เต อุปกฺขลิตฺวา ปาโท ปาสาณสฺมิํ น ขลติ, ตถา โอตรา’’ติ วตฺวา หตฺเถน คเหตฺวา โอตาเรสีติฯ

อิติ มหาสตฺโต กินฺนเรน กตสทฺทการณํ กเถตฺวา ตํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ‘‘มหาราช, อฏฺฐโม อุทานสทฺโท อโหสิฯ นนฺทมูลกปพฺภารสฺมิํ กิร เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ อตฺตโน อายุสงฺขารปริกฺขยํ ญตฺวา ‘มนุสฺสปถํ คนฺตฺวา พาราณสิรญฺโญ อุยฺยาเน ปรินิพฺพายิสฺสามิ, ตสฺส เม มนุสฺสา สรีรนิกฺเขปํ กาเรตฺวา สาธุกีฬํ กีฬิตฺวา ธาตุปูชํ กตฺวา สคฺคปถํ ปูเรสฺสนฺตี’ติ อิทฺธานุภาเวน อาคจฺฉนฺโต ตว ปาสาทสฺส มตฺถกํ ปตฺตกาเล ขนฺธภารํ โอตาเรตฺวา นิพฺพานปุรปเวสนทีปนํ อุทานํ อุทาเนสี’’ติ ปจฺเจกพุทฺเธน วุตฺตํ คาถมาห –

[17]

‘‘อสํสยํ ชาติขยนฺตทสฺสี, น คพฺภเสยฺยํ ปุนราวชิสฺสํ;

อยมนฺติมา ปจฺฉิมา คพฺภเสยฺยา, ขีโณ เม สํสาโร ปุนพฺภวายา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ชาติยา ขยนฺตสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส ทิฏฺฐตฺตา ชาติขยนฺตทสฺสี อหํ อสํสยํ ปุน คพฺภเสยฺยํ น อาวชิสฺสํ, อยํ เม อนฺติมา ชาติ, ปจฺฉิมา คพฺภเสยฺยา, ขีโณ เม ปุนพฺภวาย ขนฺธปฏิปาฏิสงฺขาโต สํสาโรติฯ

‘‘อิทญฺจ ปน โส อุทานํ วตฺวา อิมํ อุยฺยานวนํ อาคมฺม เอกสฺส สุปุปฺผิตสฺส สาลสฺส มูเล ปรินิพฺพุโต, เอหิ, มหาราช, สรีรกิจฺจมสฺส กริสฺสามา’’ติ มหาสตฺโต ราชานํ คเหตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปรินิพฺพุตฏฺฐานํ คนฺตฺวา สรีรํ ทสฺเสสิฯ

ราชา ตสฺส สรีรํ ทิสฺวา สทฺธิํ พลกาเยน คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา โพธิสตฺตสฺส วจนํ นิสฺสาย ยญฺญํ หาเรตฺวา สพฺพสตฺตานํ ชีวิตทานํ ทตฺวา นคเร มาฆาตเภริํ จราเปตฺวา สตฺตาหํ สาธุกีฬํ กีฬิตฺวา สพฺพคนฺธจิตเก มหนฺเตน สกฺกาเรน ปจฺเจกพุทฺธสฺส สรีรํ ฌาเปตฺวา ธาตุโย จตุมหาปเถ ถูปํ กาเรสิฯ โพธิสตฺโตปิ รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ โอวทิตฺวา หิมวนฺตเมว ปวิสิตฺวา พฺรหฺมวิหาเรสุ ปริกมฺมํ กตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘มหาราช, ตสฺส สทฺทสฺส สุตการณา ตว โกจิ อนฺตราโย นตฺถี’’ติ ยญฺญํ หราเปตฺวา ‘‘มหาชนสฺส ชีวิตํ เทหี’’ติ ชีวิตทานํ ทาเปตฺวา นคเร ธมฺมเภริํ จราเปตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, มาณโว สาริปุตฺโต, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อฏฺฐสทฺทชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[419] 3. สุลสาชาตกวณฺณนา

อิทํ สุวณฺณกายูรนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อนาถปิณฺฑิกสฺส ทาสิํ อารพฺภ กเถสิฯ สา กิร เอกสฺมิํ อุสฺสวทิวเส ทาสิคเณน สทฺธิํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺตี อตฺตโน สามินิํ ปุญฺญลกฺขณเทวิํ อาภรณํ ยาจิฯ สา ตสฺสา สตสหสฺสมูลํ อตฺตโน อาภรณํ อทาสิฯ สา ตํ ปิฬนฺธิตฺวา ทาสิคเณน สทฺธิํ อุยฺยานํ ปาวิสิฯ อเถโก โจโร ตสฺสา อาภรเณ โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘อิมํ มาเรตฺวา อาภรณํ หริสฺสามี’’ติ ตาย สทฺธิํ สลฺลปนฺโต อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตสฺสา มจฺฉมํสสุราทีนิ อทาสิฯ สา ‘‘กิเลสวเสน เทติ มญฺเญ’’ติ คเหตฺวา อุยฺยานกีฬํ กีฬิตฺวา วีมํสนตฺถาย สายนฺหสมเย นิปนฺเน ทาสิคเณ อุฏฺฐาย ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ โส ‘‘ภทฺเท, อิมํ ฐานํ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ, โถกํ ปุรโต คจฺฉามา’’ติ อาหฯ

ตํ สุตฺวา อิตรา ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน สกฺกา รหสฺสกมฺมํ กาตุํ, อยํ ปน นิสฺสํสยํ มํ มาเรตฺวา ปิฬนฺธนภณฺฑํ หริตุกาโม ภวิสฺสติ, โหตุ, สิกฺขาเปสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘สามิ, สุรามเทน เม สุกฺขํ สรีรํ, ปานียํ ตาว มํ ปาเยหี’’ติ เอกํ กูปํ เนตฺวา ‘‘อิโต เม ปานียํ โอสิญฺจา’’ติ รชฺชุญฺจ ฆฏญฺจ ทสฺเสสิฯ โจโร รชฺชุํ กูเป โอตาเรสิ, อถ นํ โอนมิตฺวา อุทกํ โอสิญฺจนฺตํ มหพฺพลทาสี อุโภหิ หตฺเถหิ อาณิสทํ ปหริตฺวา กูเป ขิปิตฺวา ‘‘น ตฺวํ เอตฺตเกน มริสฺสสี’’ติ เอกํ มหนฺตํ อิฏฺฐกํ มตฺถเก อาสุมฺภิฯ โส ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตฯ สาปิ นครํ ปวิสิตฺวา สามินิยา อาภรณํ ททมานา ‘‘มนมฺหิ อชฺช อิมํ อาภรณํ นิสฺสาย มตา’’ติ สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิ, สาปิ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาโรเจสิ, อนาถปิณฺฑิโก ตถาคตสฺส อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘น โข, คหปติ, อิทาเนว สา ทาสี ฐานุปฺปตฺติกาย ปญฺญาย สมนฺนาคตา, ปุพฺเพปิ สมนฺนาคตาว, น จ อิทาเนว ตาย โส มาริโต, ปุพฺเพปิ นํ มาเรสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต สุลสา นาม นครโสภินี ปญฺจสตวณฺณทาสิปริวารา อโหสิ, สหสฺเสน รตฺติํ คจฺฉติฯ ตสฺมิํเยว นคเร สตฺตุโก นาม โจโร อโหสิ นาคพโล, รตฺติภาเค อิสฺสรฆรานิ ปวิสิตฺวา ยถารุจิํ วิลุมฺปติฯ นาครา สนฺนิปติตฺวา รญฺโญ อุปกฺโกสิํสุฯ ราชา นครคุตฺติกํ อาณาเปตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คุมฺพํ ฐปาเปตฺวา โจรํ คณฺหาเปตฺวา ‘‘สีสมสฺส ฉินฺทถา’’ติ อาหฯ ตํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา จตุกฺเก จตุกฺเก กสาหิ ตาเฬตฺวา อาฆาตนํ เนนฺติฯ ‘‘โจโร กิร คหิโต’’ติ สกลนครํ สงฺขุภิฯ ตทา สุลสา วาตปาเน ฐตฺวา อนฺตรวีถิํ โอโลเกนฺตี ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ‘‘สเจ อิมํ โจโรติ คหิตปุริสํ โมเจตุํ สกฺขิสฺสามิ, อิทํ กิลิฏฺฐกมฺมํ อกตฺวา อิมินาว สทฺธิํ สมคฺควาสํ กปฺเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เหฏฺฐา กณเวรชาตเก (ชา. 1.4.69 อาทโย) วุตฺตนเยเนว นครคุตฺติกสฺส สหสฺสํ เปเสตฺวา ตํ โมเจตฺวา เตน สทฺธิํ สมฺโมทมานา สมคฺควาสํ วสิฯ โจโร ติณฺณํ จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมสฺมิํเยว ฐาเน วสิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ตุจฺฉหตฺเถน ปลายิตุมฺปิ น สกฺกา, สุลสาย ปิฬนฺธนภณฺฑํ สตสหสฺสํ อคฺฆติ, สุลสํ มาเรตฺวา อิทํ คณฺหิสฺสามี’’ติฯ

อถ นํ เอกทิวสํ อาห – ‘‘ภทฺเท, อหํ ตทา ราชปุริเสหิ นียมาโน อสุกปพฺพตมตฺถเก รุกฺขเทวตาย พลิกมฺมํ ปฏิสฺสุณิํ, สา มํ พลิกมฺมํ อลภมานา ภายาเปติ, พลิกมฺมมสฺสา กโรมา’’ติฯ ‘‘สาธุ, สามิ, สชฺเชตฺวา เปเสหี’’ติฯ ‘‘ภทฺเท, เปเสตุํ น วฏฺฏติ, มยํ อุโภปิ สพฺพาภรณปฏิมณฺฑิตา มหนฺเตน ปริวาเรน คนฺตฺวา ทสฺสามา’’ติฯ ‘‘สาธุ, สามิ, ตถา กโรมา’’ติฯ

อถ นํ ตถา กาเรตฺวา ปพฺพตปาทํ คตกาเล อาห – ‘‘ภทฺเท, มหาชนํ ทิสฺวา เทวตา พลิกมฺมํ น สมฺปฏิจฺฉิสฺสติ, มยํ อุโภว อภิรุหิตฺวา เทมา’’ติฯ โส ตาย ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิโต ตํ พลิปาติํ อุกฺขิปาเปตฺวา สยํ สนฺนทฺธปญฺจาวุโธ หุตฺวา ปพฺพตมตฺถกํ อภิรุหิตฺวา เอกํ สตโปริสปปาตํ นิสฺสาย ชาตรุกฺขมูเล พลิภาชนํ ฐปาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, นาหํ พลิกมฺมตฺถาย อาคโต, ตํ ปน มาเรตฺวา ปิฬนฺธนํ เต คเหตฺวา คมิสฺสามีติ อาคโตมฺหิ, ตว ปิฬนฺธนํ โอมุญฺจิตฺวา อุตฺตรสาฏเกน ภณฺฑิกํ กโรหี’’ติ อาหฯ ‘‘สามิ, มํ กสฺมา มาเรสี’’ติ? ‘‘ธนการณา’’ติฯ ‘‘สามิ, มยา กตคุณํ อนุสฺสร, อหํ ตํ พนฺธิตฺวา นียมานํ เสฏฺฐิปุตฺเตน ปริวตฺเตตฺวา พหุํ ธนํ ทตฺวา ชีวิตํ ลภาเปสิํ, เทวสิกํ สหสฺสํ ลภมานาปิ อญฺญํ ปุริสํ น โอโลเกมิ, เอวญฺหิ ตว อุปการิกํ มา มํ มาเรหิ, พหุญฺจ เต ธนํ ทสฺสามิ, ตว ทาสี จ ภวิสฺสามี’’ติ ยาจนฺตี ปฐมํ คาถมาห –

[18]

‘‘อิทํ สุวณฺณกายูรํ, มุตฺตา เวฬุริยา พหู;

สพฺพํ หรสฺสุ ภทฺทนฺเต, มญฺจ ทาสีติ สาวยา’’ติฯ

ตตฺถ กายูรนฺติ คีวายํ ปิฬนฺธนปสาธนํ กายูรํฯ สาวยาติ มหาชนมชฺเฌ สาเวตฺวา ทาสิํ กตฺวา คณฺหาติฯ

ตโต สตฺตุเกน –

[19]

‘‘โอโรปยสฺสุ กลฺยาณิ, มา พาฬฺหํ ปริเทวสิ;

น จาหํ อภิชานามิ, อหนฺตฺวา ธนมาภต’’นฺติฯ –

อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูปํ ทุติยคาถาย วุตฺตาย สุลสา ฐานุปฺปตฺติการณํ ปฏิลภิตฺวา ‘‘อยํ โจโร มยฺหํ ชีวิตํ น ทสฺสติ, อุปาเยน นํ ปฐมตรํ ปปาเต ปาเตตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถาทฺวยมาห –

[20]

‘‘ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺตาสฺมิ วิญฺญุตํ;

น จาหํ อภิชานามิ, อญฺญํ ปิยตรํ ตยาฯ

[21]

‘‘เอหิ ตํ อุปคูหิสฺสํ, กริสฺสญฺจ ปทกฺขิณํ;

น หิ ทานิ ปุน อตฺถิ, มม ตุยฺหญฺจ สงฺคโม’’ติฯ

สตฺตุโก ตสฺสาธิปฺปายํ อชานนฺโต ‘‘สาธุ, ภทฺเท, เอหิ อุปคูหสฺสุ ม’’นฺติ อาหฯ สุลสา ตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อุปคูหิตฺวา ‘‘อิทานิ ตํ, สามิ, จตูสุ ปสฺเสสุ วนฺทิสฺสามี’’ติ วตฺวา ปาทปิฏฺฐิยํ สีสํ ฐเปตฺวา พาหุปสฺเส วนฺทิตฺวา ปจฺฉิมปสฺสํ คนฺตฺวา วนฺทมานา วิย หุตฺวา นาคพลา คณิกา โจรํ ทฺวีสุ ปจฺฉาปาเทสุ คเหตฺวา เหฏฺฐา สีสํ กตฺวา สตโปริเส นรเก ขิปิฯ โส ตตฺเถว จุณฺณวิจุณฺณํ ปตฺวา มริฯ ตํ กิริยํ ทิสฺวา ปพฺพตมตฺถเก นิพฺพตฺตเทวตา อิมา คาถา อภาสิ –

[22]

‘‘น หิ สพฺเพสุ ฐาเนสุ, ปุริโส โหติ ปณฺฑิโต;

อิตฺถีปิ ปณฺฑิตา โหติ, ตตฺถ ตตฺถ วิจกฺขณาฯ

[23]

‘‘น หิ สพฺเพสุ ฐาเนสุ, ปุริโส โหติ ปณฺฑิโต;

อิตฺถีปิ ปณฺฑิตา โหติ, ลหุํ อตฺถํ วิจินฺติกาฯ

[24]

‘‘ลหุญฺจ วต ขิปฺปญฺจ, นิกฏฺเฐ สมเจตยิ;

มิคํ ปุณฺณายเตเนว, สุลสา สตฺตุกํ วธิฯ

[25]

‘‘โยธ อุปฺปติตํ อตฺถํ, น ขิปฺปมนุพุชฺฌติ;

โส หญฺญติ มนฺทมติ, โจโรว คิริคพฺภเรฯ

[26]

‘‘โย จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, ขิปฺปเมว นิโพธติ;

มุจฺจเต สตฺตุสมฺพาธา, สุลสา สตฺตุกามิวา’’ติฯ

ตตฺถ ปณฺฑิตา โหตีติ อิตฺถีปิ ปณฺฑิตา ตตฺถ ตตฺถ วิจกฺขณา โหติ, อถ วา อิตฺถี ปณฺฑิตา เจว ตตฺถ ตตฺถ วิจกฺขณา จ โหติฯ ลหุํ อตฺถํ วิจินฺติกาติ ลหุํ ขิปฺปํ อตฺถํ วิจินฺติกาฯ ลหุญฺจ วตาติ อทนฺธญฺจ วตฯ ขิปฺปญฺจาติ อจิเรเนวฯ นิกฏฺเฐ สมเจตยีติ สนฺติเก ฐิตาว ตสฺส มรณูปายํ จินฺเตสิฯ ปุณฺณายเตเนวาติ ปูริตธนุสฺมิํฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา เฉโก มิคลุทฺทโก สกณฺฑปุณฺณธนุสฺมิํ ขิปฺปํ มิคํ วธติ, เอวํ สุลสา สตฺตุกํ วธีติฯ โยธาติ โย อิมสฺมิํ สตฺตโลเกฯ นิโพธตีติ ชานาติฯ สตฺตุกามิวาติ สตฺตุกา อิว, ยถา สุลสา มุตฺตา, เอวํ มุจฺจตีติ อตฺโถฯ

อิติ สุลสา โจรํ วธิตฺวา ปพฺพตา โอรุยฺห อตฺตโน ปริชนสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อยฺยปุตฺโต กห’’นฺติ ปุฏฺฐา ‘‘มา ตํ ปุจฺฉถา’’ติ วตฺวา รถํ อภิรุหิตฺวา นครเมว ปาวิสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา เต อุโภปิ อิเมเยว อเหสุํ, เทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สุลสาชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[420] 4. สุมงฺคลชาตกวณฺณนา

ภุสมฺหิ กุทฺโธติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ราโชวาทสุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา ปน สตฺถา รญฺญา ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ กาเรสิ, มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ ตสฺส สุมงฺคโล นาม อุยฺยานปาโล อโหสิฯ อเถโก ปจฺเจกพุทฺโธ นนฺทมูลกปพฺภารา นิกฺขมิตฺวา จาริกํ จรมาโน พาราณสิํ ปตฺวา อุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ ตเมนํ ราชา ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต วนฺทิตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา ราชาสเน นิสีทาเปตฺวา นานคฺครเสหิ ขาทนียโภชนีเยหิ ปริวิสิตฺวา อนุโมทนํ สุตฺวา ปสนฺโน อตฺตโน อุยฺยาเน วสนตฺถาย ปฏิญฺญํ คาหาเปตฺวา อุยฺยานํ ปเวเสตฺวา สยมฺปิ ภุตฺตปาตราโส ตตฺถ คนฺตฺวา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานาทีนิ สํวิทหิตฺวา สุมงฺคลํ นาม อุยฺยานปาลํ เวยฺยาวจฺจกรํ กตฺวา นครํ ปาวิสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ ตโต ปฏฺฐาย นิพทฺธํ ราชเคเห ภุญฺชนฺโต ตตฺถ จิรํ วสิ, สุมงฺคโลปิ นํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหิฯ

อเถกทิวสํ ปจฺเจกพุทฺโธ สุมงฺคลํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อหํ กติปาหํ อสุกคามํ นิสฺสาย วสิตฺวา อาคจฺฉิสฺสามิ, รญฺโญ อาโรเจหี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ สุมงฺคโลปิ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ กติปาหํ ตตฺถ วสิตฺวา สายํ สูริเย อตฺถงฺคเต ตํ อุยฺยานํ ปจฺจาคมิฯ สุมงฺคโล ตสฺส อาคตภาวํ อชานนฺโต อตฺตโน เคหํ อคมาสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธปิ ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา โถกํ จงฺกมิตฺวา ปาสาณผลเก นิสีทิฯ ตํ ทิวสํ ปน อุยฺยานปาลสฺส ฆรํ ปาหุนกา อาคมิํสุฯ โส เตสํ สูปพฺยญฺชนตฺถาย ‘‘อุยฺยาเน อภยลทฺธํ มิคํ มาเรสฺสามี’’ติ ธนุํ อาทาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา มิคํ อุปธาเรนฺโต ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ‘‘มหามิโค ภวิสฺสตี’’ติ สญฺญาย สรํ สนฺนยฺหิตฺวา วิชฺฌิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ สีสํ วิวริตฺวา ‘‘สุมงฺคลา’’ติ อาหฯ โส สํเวคปฺปตฺโต วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อหํ ตุมฺหากํ อาคตภาวํ อชานนฺโต ‘มิโค’ติ สญฺญาย วิชฺฌิํ, ขมถ เม’’ติ วตฺวา ‘‘โหตุ ทานิ กิํ กริสฺสสิ, เอหิ สรํ ลุญฺจิตฺวา คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต วนฺทิตฺวา สรํ ลุญฺจิ, มหตี เวทนา อุปฺปชฺชิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺเถว ปรินิพฺพายิฯ อุยฺยานปาโล ‘‘สเจ ราชา ชานิสฺสติ, นาเสสฺสตี’’ติ ปุตฺตทารํ คเหตฺวา ตโตว ปลายิฯ ตาวเทว ‘‘ปจฺเจกพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต’’ติ เทวตานุภาเวน สกลนครํ เอกโกลาหลํ ชาตํฯ

ปุนทิวเส มนุสฺสา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ‘‘อุยฺยานปาโล ปจฺเจกพุทฺธํ มาเรตฺวา ปลาโต’’ติ รญฺโญ กถยิํสุฯ ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คนฺตฺวา สตฺตาหํ สรีรปูชํ กตฺวา มหนฺเตน สกฺกาเรน ฌาเปตฺวา ธาตุโย อาทาย เจติยํ กตฺวา ตํ ปูเชนฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ สุมงฺคโลปิ เอกสํวจฺฉรํ วีตินาเมตฺวา ‘‘รญฺโญ จิตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา เอกํ อมจฺจํ ปสฺสิตฺวา ‘‘มยิ รญฺโญ จิตฺตํ ชานาหี’’ติ อาหฯ อมจฺโจปิ รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺส คุณํ กเถสิฯ ราชา อสุณนฺโต วิย อโหสิฯ ปุน กิญฺจิ อวตฺวา รญฺโญ อนตฺตมนภาวํ สุมงฺคลสฺส กเถสิฯ โส ทุติยสํวจฺฉเรปิ อาคนฺตฺวา ตเถว ราชา ตุณฺหี อโหสิฯ ตติยสํวจฺฉเร อาคนฺตฺวา ปุตฺตทารํ คเหตฺวาว อาคมิฯ อมจฺโจ รญฺโญ จิตฺตมุทุภาวํ ญตฺวา ตํ ราชทฺวาเร ฐเปตฺวา ตสฺสาคตภาวํ รญฺโญ กเถสิฯ

ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘สุมงฺคล, กสฺมา ตยา มม ปุญฺญกฺเขตฺตํ ปจฺเจกพุทฺโธ มาริโต’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘นาหํ, เทว, ‘ปจฺเจกพุทฺธํ มาเรมี’ติ มาเรสิํ, อปิจ โข อิมินา นาม การเณน อิทํ นาม อกาสิ’’นฺติ ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิฯ อถ นํ ราชา ‘‘เตน หิ มา ภายี’’ติ สมสฺสาเสตฺวา ปุน อุยฺยานปาลเมว อกาสิฯ

อถ นํ โส อมจฺโจ ปุจฺฉิ ‘‘เทว, กสฺมา ตุมฺเห ทฺเว วาเร สุมงฺคลสฺส คุณํ สุตฺวาปิ กิญฺจิ น กถยิตฺถ, กสฺมา ปน ตติยวาเร สุตฺวา ตํ ปกฺโกสิตฺวา อนุกมฺปิตฺถา’’ติ? ราชา ‘‘ตาต, รญฺญา นาม กุทฺเธน สหสา กิญฺจิ กาตุํ น วฏฺฏติ, เตนาหํ ปุพฺเพ ตุณฺหี หุตฺวา ตติยวาเร สุมงฺคเล มม จิตฺตสฺส มุทุภาวํ ญตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปสิ’’นฺติ ราชวตฺตํ กเถนฺโต อิมา คาถา อาห –

[27]

‘‘ภุสมฺหิ กุทฺโธติ อเวกฺขิยาน, น ตาว ทณฺฑํ ปณเยยฺย อิสฺสโร;

อฏฺฐานโส อปฺปติรูปมตฺตโน, ปรสฺส ทุกฺขานิ ภุสํ อุทีรเยฯ

[28]

‘‘ยโต จ ชาเนยฺย ปสาทมตฺตโน, อตฺถํ นิยุญฺเชยฺย ปรสฺส ทุกฺกฏํ;

ตทายมตฺโถติ สยํ อเวกฺขิย, อถสฺส ทณฺฑํ สทิสํ นิเวสเยฯ

[29]

‘‘น จาปิ ฌาเปติ ปรํ น อตฺตนํ, อมุจฺฉิโต โย นยเต นยานยํ;

โย ทณฺฑธาโร ภวตีธ อิสฺสโร, ส วณฺณคุตฺโต สิริยา น ธํสติฯ

[30]

‘‘เย ขตฺติยา เส อนิสมฺมการิโน, ปเณนฺติ ทณฺฑํ สหสา ปมุจฺฉิตา;

อวณฺณสํยุตา ชหนฺติ ชีวิตํ, อิโต วิมุตฺตาปิ จ ยนฺติ ทุคฺคติํฯ

[31]

‘‘ธมฺเม จ เย อริยปฺปเวทิเต รตา, อนุตฺตรา เต วจสา มนสา กมฺมุนา จ;

เต สนฺติโสรจฺจสมาธิสณฺฐิตา, วชนฺติ โลกํ ทุภยํ ตถาวิธาฯ

[32]

‘‘ราชาหมสฺมิ นรปมทานมิสฺสโร, สเจปิ กุชฺฌามิ ฐเปมิ อตฺตนํ;

นิเสธยนฺโต ชนตํ ตถาวิธํ, ปเณมิ ทณฺฑํ อนุกมฺป โยนิโส’’ติฯ

ตตฺถ อเวกฺขิยานาติ อเวกฺขิตฺวา ชานิตฺวาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, ปถวิสฺสโร ราชา นาม ‘‘อหํ ภุสํ กุทฺโธ พลวโกธาภิภูโต’’ติ ญตฺวา อฏฺฐวตฺถุกาทิเภทํ ทณฺฑํ ปรสฺส น ปณเยยฺย น วตฺเตยฺยฯ กิํการณา? กุทฺโธ หิ อฏฺฐวตฺถุกํ โสฬสวตฺถุกํ กตฺวา อฏฺฐาเนน อการเณน อตฺตโน ราชภาวสฺส อนนุรูปํ ‘‘อิมํ เอตฺตกํ นาม อาหรถ, อิทญฺจ ตสฺส กโรถา’’ติ ปรสฺส ภุสํ ทุกฺขานิ พลวทุกฺขานิ อุทีรเยฯ

ยโตติ ยทาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทา ปน ราชา ปรสฺมิํ อุปฺปนฺนํ อตฺตโน ปสาทํ ชาเนยฺย, อถ ปรสฺส ทุกฺกฏํ อตฺถํ นิยุญฺเชยฺย อุปปริกฺเขยฺย, ตทา เอวํ นิยุญฺชนฺโต ‘‘อยํ นาเมตฺถ อตฺโถ, อยํ เอตสฺส โทโส’’ติ สยํ อตฺตปจฺจกฺขํ กตฺวา อถสฺส อปราธการกสฺส อฏฺฐวตฺถุกเหตุ อฏฺเฐว, โสฬสวตฺถุกเหตุ โสฬเสว กหาปเณ คณฺหมาโน ทณฺฑํ สทิสํ กตโทสานุรูปํ นิเวสเย ฐเปยฺย ปวตฺเตยฺยาติฯ

อมุจฺฉิโตติ ฉนฺทาทีหิ อคติกิเลเสหิ อมุจฺฉิโต อนภิภูโต หุตฺวา โย นยานยํ นยเต อุปปริกฺขติ, โส เนว ปรํ ฌาเปติ, น อตฺตานํฯ ฉนฺทาทิวเสน หิ อเหตุกํ ทณฺฑํ ปวตฺเตนฺโต ปรมฺปิ เตน ทณฺเฑน ฌาเปติ ทหติ ปีเฬติ, อตฺตานมฺปิ ตโตนิทาเนน ปาเปนฯ อยํ ปน น ปรํ ฌาเปติ, น อตฺตานํฯ โย ทณฺฑธาโร ภวตีธ อิสฺสโรติ โย อิธ ปถวิสฺสโร ราชา อิธ สตฺตโลเก โทสานุจฺฉวิกํ ทณฺฑํ ปวตฺเตนฺโต ทณฺฑธาโร โหติฯ

ส วณฺณคุตฺโตติ คุณวณฺเณน เจว ยสวณฺเณน จ คุตฺโต รกฺขิโต สิริยา น ธํสติ น ปริหายติ ฯ อวณฺณสํยุตา ชหนฺตีติ อธมฺมิกา โลลราชาโน อวณฺเณน ยุตฺตา หุตฺวา ชีวิตํ ชหนฺติฯ

ธมฺเม จ เย อริยปฺปเวทิเตติ เย ราชาโน อาจารอริเยหิ ธมฺมิกราชูหิ ปเวทิเต ทสวิเธ ราชธมฺเม รตาฯ อนุตฺตรา เตติ เต วจสา มนสา กมฺมุนา จ ตีหิปิ เอเตหิ อนุตฺตรา เชฏฺฐกาฯ เต สนฺติโสรจฺจสมาธิสณฺฐิตาติ เต อคติปหาเนน กิเลสสนฺติยญฺจ สุสีลฺยสงฺขาเต โสรจฺเจ จ เอกคฺคตาสมาธิมฺหิ จ สณฺฐิตา ปติฏฺฐิตา ธมฺมิกราชาโนฯ วชนฺติ โลกํ ทุภยนฺติ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา มนุสฺสโลกโต เทวโลกํ, เทวโลกโต มนุสฺสโลกนฺติ อุภยโลกเมว วชนฺติ, นิรยาทีสุ น นิพฺพตฺตนฺติฯ นรปมทานนฺติ นรานญฺจ นารีนญฺจฯ ฐเปมิ อตฺตนนฺติ กุทฺโธปิ โกธวเสน อคนฺตฺวา อตฺตานํ โปราณกราชูหิ ฐปิตนยสฺมิํเยว ธมฺเม ฐเปมิ, วินิจฺฉยธมฺมํ น ภินฺทามีติฯ

เอวํ ฉหิ คาถาหิ รญฺญา อตฺตโน คุเณ กถิเต สพฺพาปิ ราชปริสา ตุฏฺฐา ‘‘อยํ สีลาจารคุณสมฺปตฺติ ตุมฺหากญฺเญว อนุรูปา’’ติ รญฺโญ คุเณ กเถสุํฯ สุมงฺคโล ปน ปริสาย กถิตาวสาเน อุฏฺฐาย ราชานํ วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห รญฺโญ ถุติํ กโรนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[33]

‘‘สิรี จ ลกฺขี จ ตเวว ขตฺติย, ชนาธิป มา วิชหิ กุทาจนํ;

อกฺโกธโน นิจฺจปสนฺนจิตฺโต, อนีโฆ ตุวํ วสฺสสตานิ ปาลยฯ

[34]

‘‘คุเณหิ เอเตหิ อุเปต ขตฺติย, ฐิตมริยวตฺตี สุวโจ อโกธโน;

สุขี อนุปฺปีฬ ปสาส เมทินิํ, อิโต วิมุตฺโตปิ จ ยาหิ สุคฺคติํฯ

[35]

‘‘เอวํ สุนีเตน สุภาสิเตน, ธมฺเมน ญาเยน อุปายโส นยํ;

นิพฺพาปเย สงฺขุภิตํ มหาชนํ, มหาว เมโฆ สลิเลน เมทินิ’’นฺติฯ

ตตฺถ สิรี จ ลกฺขี จาติ ปริวารสมฺปตฺติ จ ปญฺญา จฯ อนีโฆติ นิทฺทุกฺโข หุตฺวาฯ อุเปต ขตฺติยาติ อุเปโต ขตฺติย, อยเมว วา ปาโฐฯ ฐิตมริยวตฺตีติ ฐิตอริยวตฺติ, อริยวตฺติ นาม ทสราชธมฺมสงฺขาตํ โปราณราชวตฺตํ, ตตฺถ ปติฏฺฐิตตฺตา ฐิตราชธมฺโม หุตฺวาติ อตฺโถฯ อนุปฺปีฬ ปสาส เมทินินฺติ อนุปฺปีฬํ ปสาส เมทินิญฺจ, อยเมว วา ปาโฐฯ สุนีเตนาติ สุนเยน สุฏฺฐุ การเณนฯ ธมฺเมนาติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺเมนฯ ญาเยนาติ ปุริมปทสฺเสว เววจนํฯ อุปายโสติ อุปายโกสลฺเลนฯ นยนฺติ นยนฺโต รชฺชํ อนุสาสนฺโต ธมฺมิกราชาฯ นิพฺพาปเยติ อิมาย ปฏิปตฺติยา กายิกเจตสิกทุกฺขํ ทรถํ อปเนนฺโต กายิกเจตสิกทุกฺขสงฺขุภิตมฺปิ มหาชนํ มหาเมโฆ สลิเลน เมทินิํ วิย นิพฺพาเปยฺย, ตฺวมฺปิ ตเถว นิพฺพาเปหีติ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ

สตฺถา โกสลรญฺโญ โอวาทวเสน อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต, สุมงฺคโล อานนฺโท อโหสิ, ราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สุมงฺคลชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[421] 5. คงฺคมาลชาตกวณฺณนา

องฺคารชาตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุโปสถกมฺมํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสญฺหิ สตฺถา อุโปสถิเก อุปาสเก อามนฺเตตฺวา ‘‘อุปาสกา สาธุรูปํ โว กตํ อุโปสถํ อุปวสนฺเตหิ, ทานํ ทาตพฺพํ, สีลํ รกฺขิตพฺพํ, โกโธ น กาตพฺโพ, เมตฺตา ภาเวตพฺพา, อุโปสถวาโส วสิตพฺโพ, โปราณกปณฺฑิตา หิ เอกํ อุปฑฺฒุโปสถกมฺมํ นิสฺสาย มหายสํ ลภิํสู’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺมิํ นคเร สุจิปริวาโร นาม เสฏฺฐิ อโหสิ อสีติโกฏิธนวิภโว ทานาทิปุญฺญาภิรโตฯ

ตสฺส ปุตฺตทาราปิ ปริชโนปิ อนฺตมโส ตสฺมิํ ฆเร วจฺฉปาลกาปิ สพฺเพ มาสสฺส ฉ ทิวเส อุโปสถํ อุปวสนฺติฯ ตทา โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ภติํ กตฺวา กิจฺเฉน ชีวติฯ โส ‘‘ภติํ กริสฺสามี’’ติ ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต ‘‘กิํ อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตุมฺหากํ เคเห ภติยา กมฺมกรณตฺถ’’นฺติ อาหฯ เสฏฺฐิ อญฺเญสํ ภติกานํ อาคตทิวเสเยว ‘‘อิมสฺมิํ เคเห กมฺมํ กโรนฺตา สีลํ รกฺขนฺติ, สีลํ รกฺขิตุํ สกฺโกนฺตา กมฺมํ กโรถา’’ติ วทติ, โพธิสตฺตสฺส ปน สีลรกฺขณอาจิกฺขเณ สญฺญํ อกตฺวา ‘‘สาธุ , ตาต, อตฺตโน ภติํ ชานิตฺวา กมฺมํ กโรหี’’ติ อาหฯ โส ตโต ปฏฺฐาย สุวโจ หุตฺวา อุรํ ทตฺวา อตฺตโน กิลมถํ อคเณตฺวา ตสฺส สพฺพกิจฺจานิ กโรติ, ปาโตว กมฺมนฺตํ คนฺตฺวา สายํ อาคจฺฉติฯ

อเถกทิวสํ นคเร ฉณํ โฆเสสุํฯ มหาเสฏฺฐิ ทาสิํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อชฺชุโปสถทิวโส, เคเห กมฺมกรานํ ปาโตว ภตฺตํ ปจิตฺวา เทหิ, กาลสฺเสว ภุญฺชิตฺวา อุโปสถิกา ภวิสฺสนฺตี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต กาลสฺเสว อุฏฺฐาย กมฺมนฺตํ อคมาสิ, ‘‘อชฺชุโปสถิโก ภเวยฺยาสี’’ติ ตสฺส โกจิ นาโรเจสิฯ เสสกมฺมกรา ปาโตว ภุญฺชิตฺวา อุโปสถิกาว อเหสุํฯ เสฏฺฐิปิ สปุตฺตทาโร สปริชโน อุโปสถํ อธิฏฺฐหิ, สพฺเพปิ อุโปสถิกา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา สีลํ อาวชฺเชนฺตา นิสีทิํสุฯ โพธิสตฺโต สกลทิวสํ กมฺมํ กตฺวา สูริยตฺถงฺคมนเวลาย อาคโตฯ อถสฺส ภตฺตการิกา หตฺถโธวนํ ทตฺวา ปาติยํ ภตฺตํ วฑฺเฒตฺวา อุปนาเมสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อญฺเญสุ ทิวเสสุ อิมาย เวลาย มหาสทฺโท โหติ, อชฺช กหํ คตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สพฺเพ อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐานานิ คตา’’ติฯ ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘เอตฺตกานํ สีลวนฺตานํ อนฺตเร อหํ เอโก ทุสฺสีโล หุตฺวา น วสิสฺสามิ, อิทานิ อุโปสถงฺเคสุ อธิฏฺฐิเตสุ โหติ นุ โข อุโปสถกมฺมํ, โน’’ติฯ โส คนฺตฺวา เสฏฺฐิํ ปุจฺฉิฯ อถ นํ เสฏฺฐิ ‘‘ตาต ปาโตว อนธิฏฺฐิตตฺตา สกลํ อุโปสถกมฺมํ น โหติ, อุปฑฺฒุโปสถกมฺมํ ปน โหตี’’ติ อาหฯ

โส ‘‘เอตฺตกมฺปิ โหตู’’ติ เสฏฺฐิสฺส สนฺติเก สมาทินฺนสีโล หุตฺวา อุโปสถกมฺมํ อธิฏฺฐาย อตฺตโน วสโนกาสํ ปวิสิตฺวา สีลํ อาวชฺเชนฺโต นิปชฺชิฯ อถสฺส สกลทิวสํ นิราหารตาย ปจฺฉิมยามสมนนฺตเร สตฺถกวาตา สมุฏฺฐหิํสุฯ เสฏฺฐินา นานาวิธานิ เภสชฺชานิ อาหริตฺวา ‘‘ภุญฺชา’’ติ วุจฺจมาโนปิ ‘‘อุโปสถํ น ภินฺทิสฺสามิ, ชีวิตปริยนฺติกํ กตฺวา สมาทิยิ’’นฺติ อาหฯ พลวเวทนา อุปฺปชฺชิ, อรุณุคฺคมนเวลาย สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตุํ นาสกฺขิฯ อถ นํ ‘‘อิทานิ มริสฺสตี’’ติ นีหริตฺวา ‘‘โอสารเก นิปชฺชาเปสุํฯ ตสฺมิํ ขเณ พาราณสิราชา รถวรคโต มหนฺเตน ปริวาเรน นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ตํ ฐานํ สมฺปาปุณิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส สิริํ โอโลเกตฺวา ตสฺมิํ โลภํ อุปฺปาเทตฺวา รชฺชํ ปตฺเถสิฯ โส จวิตฺวา อุปฑฺฒุโปสถกมฺมนิสฺสนฺเทน ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ สา ลทฺธคพฺภปริหารา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘อุทยกุมาโร’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปาปุณิ, ชาติสฺสรญาเณน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ‘‘อปฺปกสฺส กมฺมสฺส ผลํ มม อิท’’นฺติ อภิกฺขณํ อุทานํ อุทาเนสิฯ โส ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปตฺวาปิ อตฺตโน มหนฺตํ สิริวิภวํ โอโลเกตฺวา ตเทว อุทานํ อุทาเนสิฯ

อเถกทิวสํ นคเร ฉณํ สชฺชยิํสุ, มหาชโน กีฬาปสุโต อโหสิฯ ตทา พาราณสิยา อุตฺตรทฺวารวาสี เอโก ภติโก อุทกภติํ กตฺวา ลทฺธํ อฑฺฒมาสกํ ปาการิฏฺฐกาย อนฺตเร ฐเปตฺวา ภติํ กโรนฺโต ทกฺขิณทฺวารํ ปตฺวา ตตฺถ อุทกภติเมว กตฺวา ชีวมานาย เอกาย กปณิตฺถิยา สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปสิฯ สา ตํ อาห – ‘‘สามิ, นคเร ฉโณ วตฺตติ, สเจ เต กิญฺจิ อตฺถิ, มยมฺปิ กีเฬยฺยามา’’ติ? ‘‘อาม, อตฺถี’’ติฯ ‘‘กิตฺตกํ, สามี’’ติ? ‘‘อฑฺฒมาสโก’’ติฯ ‘‘กหํ โส’’ติ? ‘‘อุตฺตรทฺวาเร อิฏฺฐกพฺภนฺตเร ฐปิโตติ อิโต เม ทฺวาทสโยชนนฺตเร นิธานํ, ตว ปน หตฺเถ กิญฺจิ อตฺถี’’ติ? ‘‘อาม, อตฺถี’’ติฯ ‘‘กิตฺตก’’นฺติ? ‘‘อฑฺฒมาสโกวา’’ติฯ ‘‘อิติ ตว อฑฺฒมาสโก, มม อฑฺฒมาสโกติ มาสโกว โหติ, ตโต เอเกน โกฏฺฐาเสน มาลํ, เอเกน โกฏฺฐาเสน คนฺธํ, เอเกน โกฏฺฐาเสน สุรํ คเหตฺวา กีฬิสฺสาม, คจฺฉ ตยา ฐปิตํ อฑฺฒมาสกํ อาหรา’’ติฯ โส ‘‘ภริยาย เม สนฺติกา กถา ลทฺธา’’ติ หฏฺฐตุฏฺโฐ ‘‘ภทฺเท, มา จินฺตยิ, อาหริสฺสามิ น’’นฺติ วตฺวา ปกฺกามิฯ

นาคพโล ภติโก ฉ โยชนานิ อติกฺกมฺม มชฺฌนฺหิกสมเย วีตจฺจิกงฺคารสนฺถตํ วิย อุณฺหํ วาลุกํ มทฺทนฺโต ธนโลเภน หฏฺฐปหฏฺโฐ กสาวรตฺตนิวาสโน กณฺเณ ตาลปณฺณํ ปิฬนฺธิตฺวา เอเกน อาโยควตฺเตน คีตํ คายนฺโต ราชงฺคเณน ปายาสิฯ

อุทยราชา สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา ฐิโต ตํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอส เอวรูปํ วาตาตปํ อคเณตฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ คายนฺโต คจฺฉติ, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ปกฺโกสนตฺถาย เอกํ ปุริสํ ปหิณิฯ เตน คนฺตฺวา ‘‘ราชา ตํ ปกฺโกสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ราชา มยฺหํ กิํ โหติ, นาหํ ราชานํ ชานามี’’ติ วตฺวา พลกฺกาเรน นีโต เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อถ นํ ราชา ปุจฺฉนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[36]

‘‘องฺคารชาตา ปถวี, กุกฺกุฬานุคตา มหี;

อถ คายสิ วตฺตานิ, น ตํ ตปติ อาตโปฯ

[37]

‘‘อุทฺธํ ตปติ อาทิจฺโจ, อโธ ตปติ วาลุกา;

อถ คายสิ วตฺตานิ, น ตํ ตปติ อาตโป’’ติฯ

ตตฺถ องฺคารชาตาติ โภ ปุริส, อยํ ปถวี วีตจฺจิกงฺคารา วิย อุณฺหชาตาฯ กุกฺกุฬานุคตาติ อาทิตฺตฉาริกสงฺขาเตน กุกฺกุเฬน วิย อุณฺหวาลุกาย อนุคตาฯ วตฺตานีติ อาโยควตฺตานิ อาโรเปตฺวา คีตํ คายสีติฯ

โส รญฺโญ กถํ สุตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[38]

‘‘น มํ ตปติ อาตโป, อาตปา ตปยนฺติ มํ;

อตฺถา หิ วิวิธา ราช, เต ตปนฺติ น อาตโป’’ติฯ

ตตฺถ อาตปาติ วตฺถุกามกิเลสกามาฯ ปุริสญฺหิ เต อภิตปนฺติ, ตสฺมา ‘‘อาตปา’’ติ วุตฺตาฯ อตฺถา หิ วิวิธาติ, มหาราช, มยฺหํ วตฺถุกามกิเลสกาเม นิสฺสาย กตฺตพฺพา นานากิจฺจสงฺขาตา วิวิธา อตฺถา อตฺถิ, เต มํ ตปนฺติ, น อาตโปติฯ

อถ นํ ราชา ‘‘โก นาม เต อตฺโถ’’ติ ปุจฺฉิฯ

โส อาห ‘‘อหํ, เทว, ทกฺขิณทฺวาเร กปณิตฺถิยา สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปสิํ, สา มํ ‘ฉณํ กีฬิสฺสาม, อตฺถิ เต กิญฺจิ หตฺเถ’ติ ปุจฺฉิ, อถ นํ อหํ ‘มม นิธานํ อุตฺตรทฺวาเร ปาการนฺตเร ฐปิต’นฺติ อวจํ, สา ‘คจฺฉ ตํ อาหร, อุโภปิ กีฬิสฺสามา’ติ มํ ปหิณิ, สา เม ตสฺสา กถา หทยํ น วิชหติ, ตํ มํ อนุสฺสรนฺตํ กามตโป ตปติ, อยํ เม, เทว, อตฺโถ’’ติฯ อถ ‘‘เอวรูปํ วาตาตปํ อคเณตฺวา กิํ เต ตุสฺสนการณํ, เยน คายนฺโต คจฺฉสี’’ติ? ‘‘เทว, ตํ นิธานํ อาหริตฺวา ‘ตาย สทฺธิํ อภิรมิสฺสามี’ติ อิมินา การเณน ตุฏฺโฐ คายามี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เต, โภ ปุริส, อุตฺตรทฺวาเร ฐปิตนิธานํ สตสหสฺสมตฺตํ อตฺถี’’ติ? ‘‘นตฺถิ, เทวา’’ติฯ ราชา ‘‘เตน หิ ปญฺญาส สหสฺสานิ, จตฺตาลีส, ติํส, วีส, ทส, สหสฺสํ, ปญฺจ สตานิ, จตฺตาริ, ตีณิ, ทฺเว, เอกํ, สตํ, ปญฺญาสํ, จตฺตาลีสํ, ติํสํ, วีสํ, ทส, ปญฺจ, จตฺตาริ, ตโย, ทฺเว, เอโก กหาปโณ, อฑฺโฒ, ปาโท, จตฺตาโร มาสกา, ตโย, ทฺเว, เอโก มาสโก’’ติ ปุจฺฉิฯ สพฺพํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อฑฺฒมาสโก’’ติ วุตฺโต ‘‘อาม, เทว, เอตฺตกํ มยฺหํ ธนํ, ตํ อาหริตฺวา ตาย สทฺธิํ อภิรมิสฺสามีติ คจฺฉามิ, ตาย ปีติยา เตน โสมนสฺเสน น มํ เอส วาตาตโป ตปตี’’ติ อาหฯ

อถ นํ ราชา ‘‘โภ ปุริส, เอวรูเป อาตเป ตตฺถ มา คมิ, อหํ เต อฑฺฒมาสกํ ทสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘เทว, อหํ ตุมฺหากํ กถาย ฐตฺวา ตญฺจ คณฺหิสฺสามิ, อิตรญฺจ ธนํ น นาเสสฺสามิ, มม คมนํ อหาเปตฺวา ตมฺปิ คเหสฺสามี’’ติฯ ‘‘โภ ปุริส, นิวตฺต, มาสกํ เต ทสฺสามิ, ทฺเว มาสเกหิ เอวํ วฑฺเฒตฺวา โกฏิํ โกฏิสตํ อปริมิตํ ธนํ ทสฺสามิ, นิวตฺตา’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘เทว, ตํ คเหตฺวา อิตรมฺปิ คณฺหิสฺสามิ’’อิจฺเจว อาหฯ ตโต เสฏฺฐิฏฺฐานาทีหิ ฐานนฺตเรหิ ปโลภิโต ยาว อุปรชฺชา ตเถว วตฺวา ‘‘อุปฑฺฒรชฺชํ เต ทสฺสามิ, นิวตฺตา’’ติ วุตฺเต สมฺปฏิจฺฉิฯ ราชา ‘‘คจฺฉถ มม สหายสฺส เกสมสฺสุํ กาเรตฺวา นฺหาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา อาเนถ น’’นฺติ อมจฺเจ อาณาเปสิฯ อมจฺจา ตถา อกํสุฯ ราชา รชฺชํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ตสฺส อุปฑฺฒรชฺชํ อทาสิฯ ‘‘โส ปน ตํ คเหตฺวาปิ อฑฺฒมาสกเปเมน อุตฺตรปสฺสํ คโตเยวา’’ติ วทนฺติฯ โส อฑฺฒมาสกราชา นาม อโหสิฯ เต สมคฺคา สมฺโมทมานา รชฺชํ กาเรนฺตา เอกทิวสํ อุยฺยานํ คมิํสุฯ ตตฺถ กีฬิตฺวา อุทยราชา อฑฺฒมาสกรญฺโญ องฺเก สีสํ กตฺวา นิปชฺชิฯ ตสฺมิํ นิทฺทํ โอกฺกนฺเต ปริวารมนุสฺสา กีฬานุภวนวเสน ตตฺถ ตตฺถ อคมํสุฯ

อฑฺฒมาสกราชา ‘‘กิํ เม นิจฺจกาลํ อุปฑฺฒรชฺเชน, อิมํ มาเรตฺวา อหเมว สกลรชฺชํ กาเรสฺสามี’’ติ ขคฺคํ อพฺพาหิตฺวา ‘‘ปหริสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ปุน ‘‘อยํ ราชา มํ ทลิทฺทกปณํ มนุสฺสํ อตฺตนา สมานํ กตฺวา มหนฺเต อิสฺสริเย ปติฏฺฐเปสิ, เอวรูปํ นาม ยสทายกํ มาเรตฺวา รชฺชํ กาเรสฺสามีติ มม อิจฺฉา อุปฺปนฺนา, อยุตฺตํ วต เม กมฺม’’นฺติ สติํ ปฏิลภิตฺวา อสิํ ปเวเสสิฯ อถสฺส ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ตเถว จิตฺตํ อุปฺปชฺชิฯ ตโต จินฺเตสิ ‘‘อิทํ จิตฺตํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานํ มํ ปาปกมฺเม นิโยเชยฺยา’’ติฯ โส อสิํ ภูมิยํ ขิปิตฺวา ราชานํ อุฏฺฐาเปตฺวา ‘‘ขมาหิ เม, เทวา’’ติ ปาเทสุ ปติฯ ‘‘นนุ สมฺม, ตว มมนฺตเร โทโส นตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, มหาราช, อหํ อิทํ นาม อกาสิ’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ สมฺม, ขมามิ เต, อิจฺฉนฺโต ปน รชฺชํ กาเรหิ, อหํ อุปราชา หุตฺวา ตํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘น เม, เทว, รชฺเชน อตฺโถ, อยญฺหิ ตณฺหา มํ อปาเยสุ นิพฺพตฺตาเปสฺสติ, ตว รชฺชํ ตฺวเมว คณฺห, อหํ ปพฺพชิสฺสามิ, ทิฏฺฐํ เม กามสฺส มูลํ, อยญฺหิ สงฺกปฺเปน วฑฺฒติ, น ทานิ นํ ตโต ปฏฺฐาย สงฺกปฺเปสฺสามี’’ติ อุทาเนนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –

[39]

‘‘อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;

น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ, เอวํ กาม น เหหิสี’’ติฯ

ตตฺถ เอวนฺติ เอวํ มมนฺตเรฯ น เหหิสีติ น อุปฺปชฺชิสฺสสีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ปุน กาเมสุ อนุยุญฺชนฺตสฺส มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต ปญฺจมํ คาถมาห –

[40]

‘‘อปฺปาปิ กามา น อลํ, พหูหิปิ น ตปฺปติ;

อหหา พาลลปนา, ปริวชฺเชถ ชคฺคโต’’ติฯ

ตตฺถ อหหาติ สํเวคทีปนํฯ ชคฺคโตติ ชคฺคนฺโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, อิมสฺส มหาชนสฺส อปฺปกาปิ วตฺถุกามกิเลสกามา น อลํ ปริยตฺตาว, พหูหิปิ จ เตหิ น ตปฺปเตว, ‘‘อโห อิเม มม รูปา มม สทฺทา’’ติ ลปนโต พาลลปนา กามา, อิเม วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต ชคฺคนฺโต กุลปุตฺโต ปริวชฺเชถ, ปริญฺญาปหานาภิสมเยหิ อภิสเมตฺวา ปชเหยฺยาติฯ

เอวํ โส มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา อุทยราชานํ รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา มหาชนํ อสฺสุมุขํ โรทมานํ ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา วิหาสิฯ ตสฺส ปพฺพชิตกาเล ราชา ตํ อุทานํ สกลํ กตฺวา อุทาเนนฺโต ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[41]

‘‘อปฺปสฺส กมฺมสฺส ผลํ มเมทํ, อุทโย อชฺฌาคมา มหตฺตปตฺตํ;

สุลทฺธลาโภ วต มาณวสฺส, โย ปพฺพชี กามราคํ ปหายา’’ติฯ

ตตฺถ อุทโยติ อตฺตานํ สนฺธาย วทติฯ มหตฺตปตฺตนฺติ มหนฺตภาวปฺปตฺตํ วิปุลํ อิสฺสริยํ อชฺฌาคมาฯ มาณวสฺสาติ สตฺตสฺส มยฺหํ สหายสฺส สุลทฺธลาโภ, โย กามราคํ ปหาย ปพฺพชิโตติ อธิปฺปาเยเนวมาหฯ

อิมิสฺสา ปน คาถาย น โกจิ อตฺถํ ชานาติฯ อถ นํ เอกทิวสํ อคฺคมเหสี คาถาย อตฺถํ ปุจฺฉิ, ราชา น กเถสิฯ เอโก ปนสฺส คงฺคมาโล นาม มงฺคลนฺหาปิโต, โส รญฺโญ มสฺสุํ กโรนฺโต ปฐมํ ขุรปริกมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา สณฺฑาเสน โลมานิ คณฺหาติ, รญฺโญ จ ขุรปริกมฺมกาเล สุขํ โหติ, โลมหรณกาเล ทุกฺขํฯ โส ปฐมํ ตสฺส วรํ ทาตุกาโม โหติ, ปจฺฉา สีสจฺเฉทนมากงฺขติฯ อเถกทิวสํ ‘‘ภทฺเท, อมฺหากํ คงฺคมาลกปฺปโก พาโล’’ติ เทวิยา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘กิ ปน, เทว, กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปฐมํ สณฺฑาเสน โลมานิ คเหตฺวา ปจฺฉา ขุรปริกมฺม’’นฺติ อาหฯ สา ตํ กปฺปกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, อิทานิ รญฺโญ มสฺสุกรณทิวเส ปฐมํ โลมานิ คเหตฺวา ปจฺฉา ขุรปริกมฺมํ กเรยฺยาสิ, รญฺญา จ ‘วรํ คณฺหาหี’ติ วุตฺเต ‘อญฺเญน, เทว, เม อตฺโถ นตฺถิ, ตุมฺหากํ อุทานคาถาย อตฺถํ อาจิกฺขถา’ติ วเทยฺยาสิ, อหํ เต พหุํ ธนํ ทสฺสามี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มสฺสุกรณทิวเส ปฐมํ สณฺฑาสํ คณฺหิฯ ‘‘กิํ, ภเณ คงฺคมาล, อปุพฺพํ เต กรณ’’นฺติ รญฺญา วุตฺเต ‘‘เทว, กปฺปกา นาม อปุพฺพมฺปิ กโรนฺตี’’ติ วตฺวา ปฐมํ โลมานิ คเหตฺวา ปจฺฉา ขุรปริกมฺมํ อกาสิฯ ราชา ‘‘วรํ คณฺหาหี’’ติ อาหฯ

‘‘เทว, อญฺเญน เม อตฺโถ นตฺถิ, ตุมฺหากํ อุทานคาถาย อตฺถํ กเถถา’’ติฯ ราชา อตฺตโน ทลิทฺทกาเล กตํ กเถตุํ ลชฺชนฺโต ‘‘ตาต, อิมินา เต วเรน โก อตฺโถ, อญฺญํ คณฺหาหี’’ติ อาหฯ ‘‘เอตเมว เทหิ, เทวา’’ติฯ โส มุสาวาทภเยน ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กุมฺมาสปิณฺฑิชาตเก วุตฺตนเยเนว สพฺพํ สํวิทหาเปตฺวา รตนปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา ‘‘อหํ คงฺคมาล, ปุริมภเว อิมสฺมิํเยว นคเร’’ติ สพฺพํ ปุริมกิริยํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิมินา การเณน อุปฑฺฒคาถํ, ‘สหาโย ปน เม ปพฺพชิโต, อหํ ปมตฺโต หุตฺวา รชฺชเมว กาเรมี’ติ อิมินา การเณน ปจฺฉา อุปฑฺฒคาถํ วทามี’’ติ อุทานสฺส อตฺถํ กเถสิฯ

ตํ สุตฺวา กปฺปโก ‘‘อุปฑฺฒุโปสถกมฺเมน กิร รญฺญา อยํ สมฺปตฺติ ลทฺธา, กุสลํ นาม กาตพฺพเมว, ยํนูนาหํ ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน ปติฏฺฐํ กเรยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา ญาติโภคปริวฏฺฏํ ปหาย ราชานํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา หิมวนฺตํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธิํ ปตฺวา อิทฺธิยา นิพฺพตฺตปตฺตจีวรธโร คนฺธมาทนปพฺพเต ปญฺจฉพฺพสฺสานิ วสิตฺวา ‘‘พาราณสิราชานํ โอโลเกสฺสามี’’ติ อากาเสนาคนฺตฺวา อุยฺยาเน มงฺคลสิลายํ นิสีทิฯ อุยฺยานปาโล สญฺชานิตฺวา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ ‘‘เทว, คงฺคมาโล ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา อุยฺยาเน นิสินฺโน’’ติฯ ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘ปจฺเจกพุทฺธํ วนฺทิสฺสามี’’ติ เวเคน นิกฺขมิฯ ราชมาตา จ ปุตฺเตน สทฺธิํเยว นิกฺขมิฯ ราชา อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธิํ ปริสายฯ โส รญฺญา สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต ‘‘กิํ, พฺรหฺมทตฺต, อปฺปมตฺโตสิ, ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ, ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรสี’’ติ ราชานํ กุลนาเมน อาลปิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กโรติฯ ตํ สุตฺวา รญฺโญ มาตา ‘‘อยํ หีนชจฺโจ มลมชฺชโก นฺหาปิตปุตฺโต อตฺตานํ น ชานาติ, มม ปุตฺตํ ปถวิสฺสรํ ชาติขตฺติยํ ‘พฺรหฺมทตฺตา’ติ นาเมนาลปตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา สตฺตมํ คาถมาห –

[42]

‘‘ตปสา ปชหนฺติ ปาปกมฺมํ, ตปสา นฺหาปิตกุมฺภการภาวํ;

ตปสา อภิภุยฺย คงฺคมาล, นาเมนาลปสชฺช พฺรหฺมทตฺตา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อิเม ตาว สตฺตา ตปสา อตฺตนา กเตน ตโปคุเณน ปาปกมฺมํ ชหนฺติ, กิํ ปเนเต ตปสา นฺหาปิตกุมฺภการภาวมฺปิ ชหนฺติ, ยํ ตฺวํ คงฺคมาล, อตฺตโน ตปสา อภิภุยฺย มม ปุตฺตํ พฺรหฺมทตฺตํ นาเมนาลปสิ, ปติรูปํ นุ เต เอตนฺติ?

ราชา มาตรํ วาเรตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส คุณํ ปกาเสนฺโต อฏฺฐมํ คาถมาห –

[43]

‘‘สนฺทิฏฺฐิกเมว อมฺม ปสฺสถ, ขนฺตีโสรจฺจสฺส อยํ วิปาโก;

โย สพฺพชนสฺส วนฺทิโตหุ, ตํ วนฺทาม สราชิกา สมจฺจา’’ติฯ

ตตฺถ ขนฺตีโสรจฺจสฺสาติ อธิวาสนขนฺติยา จ โสรจฺจสฺส จฯ ตํ วนฺทามาติ ตํ อิทานิ มยํ สราชิกา สมจฺจา สพฺเพ วนฺทาม, ปสฺสถ อมฺม, ขนฺตีโสรจฺจานํ วิปากนฺติฯ

รญฺญา มาตริ วาริตาย เสสมหาชโน อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘อยุตฺตํ วต, เทว, เอวรูปสฺส หีนชจฺจสฺส ตุมฺเห นาเมนาลปน’’นฺติ อาหฯ ราชา มหาชนมฺปิ ปฏิพาหิตฺวา ตสฺส คุณกถํ กเถตุํ โอสานคาถมาห –

[44]

‘‘มา กิญฺจิ อวจุตฺถ คงฺคมาลํ, มุนินํ โมนปเถสุ สิกฺขมานํ;

เอโส หิ อตริ อณฺณวํ, ยํ ตริตฺวา จรนฺติ วีตโสกา’’ติฯ

ตตฺถ มุนินนฺติ อคาริกานคาริกเสกฺขาเสกฺขปจฺเจกมุนีสุ ปจฺเจกมุนิํฯ โมนปเถสุ สิกฺขมานนฺติ ปุพฺพภาคปฏิปทาโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขาเตสุ โมนปเถสุ สิกฺขมานํฯ อณฺณวนฺติ สํสารมหาสมุทฺทํฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ราชา ปจฺเจกพุทฺธํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ มาตุ ขมถา’’ติ อาหฯ ‘‘ขมามิ, มหาราชา’’ติฯ ราชปริสาปิ นํ ขมาเปสิฯ ราชา อตฺตานํ นิสฺสาย วสนตฺถาย ปฏิญฺญํ ยาจิฯ

ปจฺเจกพุทฺโธ ปน ปฏิญฺญํ อทตฺวา สราชิกาย ปริสาย ปสฺสนฺติยาว อากาเส ฐตฺวา รญฺโญ โอวาทํ ทตฺวา คนฺธมาทนเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวญฺจ อุปาสกา อุโปสถวาโส นาม วสิตพฺพยุตฺตโก’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ปรินิพฺพายิ, อฑฺฒมาสกราชา อานนฺโท อโหสิ, รญฺโญ มาตา มหามายา, อคฺคมเหสี ราหุลมาตา, อุทยราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

คงฺคมาลชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[422] 6. เจติยชาตกวณฺณนา

ธมฺโม หเว หโต หนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส ปถวิปเวสนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ ทิวเส ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต มุสาวาทํ กตฺวา ปถวิํ ปวิฏฺโฐ อวีจิปรายโณ ชาโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ปถวิํ ปวิฏฺโฐเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต ปฐมกปฺเป มหาสมฺมโต นาม ราชา อสงฺเขฺยยฺยายุโก อโหสิฯ ตสฺส ปุตฺโต โรโช นาม, ตสฺส ปุตฺโต วรโรโช นาม, ตสฺส ปุตฺโต กลฺยาโณ นาม, กลฺยาณสฺส ปุตฺโต วรกลฺยาโณ นาม, วรกลฺยาณสฺส ปุตฺโต อุโปสโถ นาม, อุโปสถสฺส ปุตฺโต วรอุโปสโถ นาม, วรอุโปสถสฺส ปุตฺโต มนฺธาตา นาม, มนฺธาตุสฺส ปุตฺโต วรมนฺธาตา นาม, วรมนฺธาตุสฺส ปุตฺโต วโร นาม, วรสฺส ปุตฺโต อุปวโร นาม อโหสิ, อุปริวโรติปิ ตสฺเสว นามํฯ โส เจติยรฏฺเฐ โสตฺถิยนคเร รชฺชํ กาเรสิ, จตูหิ ราชิทฺธีหิ สมนฺนาคโต อโหสิ อุปริจโร อากาสคามี, จตฺตาโร นํ เทวปุตฺตา จตูสุ ทิสาสุ ขคฺคหตฺถา รกฺขนฺติ, กายโต จนฺทนคนฺโธ วายติ, มุขโต อุปฺปลคนฺโธฯ

ตสฺส กปิโล นาม พฺราหฺมโณ ปุโรหิโต อโหสิฯ กปิลพฺราหฺมณสฺส ปน กนิฏฺโฐ โกรกลมฺโพ นาม รญฺญา สทฺธิํ เอกาจริยกุเล อุคฺคหิตสิปฺโป พาลสหาโยฯ โส ตสฺส กุมารกาเลเยว ‘‘อหํ รชฺชํ ปตฺวา ตุยฺหํ ปุโรหิตฏฺฐานํ ทสฺสามี’’ติ ปฏิชานิฯ โส รชฺชํ ปตฺวา ปิตุ ปุโรหิตํ กปิลพฺราหฺมณํ ปุโรหิตฏฺฐานโต จาเวตุํ นาสกฺขิฯ ปุโรหิเต ปน อตฺตโน อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺเต ตสฺมิํ คารเวน อปจิตาการํ ทสฺเสสิฯ พฺราหฺมโณ ตํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘รชฺชํ นาม สมวเยหิ สทฺธิํ สุปริหารํ โหติ, อหํ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เทว, อหํ มหลฺลโก, เคเห กุมารโก อตฺถิ, ตํ ปุโรหิตํ กโรหิ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ ราชานํ อนุชานาเปตฺวา ปุตฺตํ ปุโรหิตฏฺฐาเน ฐปาเปตฺวา ราชุยฺยานํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา ปุตฺตํ นิสฺสาย ตตฺเถว วาสํ กปฺเปสิฯ

โกรกลมฺโพ ‘‘อยํ ปพฺพชนฺโตปิ น มยฺหํ ฐานนฺตรํ ทาเปสี’’ติ ภาตริ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา เอกทิวสํ สุขกถาย นิสินฺนสมเย รญฺญา ‘‘โกรกลมฺพ กิํ ตฺวํ ปุโรหิตฏฺฐานํ น กโรสี’’ติ วุตฺเต ‘‘อาม, เทว, น กโรมิ, ภาตา เม กโรตี’’ติ อาหฯ ‘‘นนุ เต ภาตา ปพฺพชิโต’’ติ? ‘‘อาม ปพฺพชิโต, ฐานนฺตรํ ปน ปุตฺตสฺส ทาเปสี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ตฺวํ กโรหี’’ติ? ‘‘เทว, ปเวณิยา อาคตํ ฐานนฺตรํ มม ภาตรํ อปเนตฺวา น สกฺกา มยา กาตุ’’นฺติฯ ‘‘เอวํ สนฺเต อหํ ตํ มหลฺลกํ กตฺวา ภาตรํ เต กนิฏฺฐํ กริสฺสามี’’ติฯ ‘‘กถํ, เทวา’’ติ? ‘‘มุสาวาทํ กตฺวา’’ติฯ ‘‘กิํ เทว, น ชานาถ, ยทา มม ภาตา มหนฺเตน อพฺภุตธมฺเมน สมนฺนาคโต วิชฺชาธโร, โส อพฺภุตธมฺเมน ตุมฺเห วญฺเจสฺสติ, จตฺตาโร เทวปุตฺเต อนฺตรหิเต วิย กริสฺสติ, กายโต จ มุขโต จ สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ วิย กริสฺสติ, ตุมฺเห อากาสา โอตาเรตฺวา ภูมิยํ ฐิเต วิย กริสฺสติ, ตุมฺเห ปถวิํ ปวิสนฺตา วิย ภวิสฺสถ, ตทา ตุมฺหากํ กถาย ปติฏฺฐาตุํ น สกฺขิสฺสถา’’ติฯ ‘‘ตฺวํ เอวํ สญฺญํ มา กริ, อหํ กาตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติฯ ‘‘กทา กริสฺสถ, เทวา’’ติ? ‘‘อิโต สตฺตเม ทิวเส’’ติฯ สา กถา สกลนคเร ปากฏา อโหสิฯ

‘‘ราชา กิร มุสาวาทํ กตฺวา มหลฺลกํ ขุทฺทกํ, ขุทฺทกํ มหลฺลกํ กริสฺสติ, ฐานนฺตรํ ขุทฺทกสฺส ทาเปสฺสติ, กีทิโส นุ โข มุสาวาโท นาม, กิํ นีลโก, อุทาหุ ปีตกาทีสุ อญฺญตรวณฺโณ’’ติ เอวํ มหาชนสฺส วิตกฺโก อุทปาทิ ฯ ตทา กิร โลกสฺส สจฺจวาทีกาโล, ‘‘มุสาวาโท นาม เอวรูโป’’ติ น ชานนฺติฯ

ปุโรหิตปุตฺโตปิ ตํ กถํ สุตฺวา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา กเถสิ ‘‘ตาต, ราชา กิร มุสาวาทํ กตฺวา ตุมฺเห ขุทฺทเก กตฺวา อมฺหากํ ฐานนฺตรํ มม จูฬปิตุสฺส ทสฺสตี’’ติฯ ‘‘ตาต, ราชา มุสาวาทํ กตฺวาปิ อมฺหากํ ฐานนฺตรํ หริตุํ น สกฺขิสฺสติฯ กตรทิวเส ปน กริสฺสตี’’ติ? ‘‘อิโต กิร สตฺตเม ทิวเส’’ติฯ ‘‘เตน หิ ตทา มยฺหํ อาโรเจยฺยาสี’’ติฯ สตฺตเม ทิวเส มหาชนา ‘‘มุสาวาทํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา มญฺจาติมญฺเจ พนฺธิตฺวา อฏฺฐํสุฯ กุมาโร คนฺตฺวา ปิตุ อาโรเจสิฯ ราชา อลงฺกตปฏิยตฺโต นิกฺขมฺม มหาชนมชฺเฌ ราชงฺคเณ อากาเส อฏฺฐาสิฯ ตาปโส อากาเสนาคนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโต นิสีทนจมฺมํ อตฺถริตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ มหาราช, มุสาวาทํ กตฺวา ขุทฺทกํ มหลฺลกํ กตฺวา ตสฺส ฐานนฺตรํ ทาตุกาโมสี’’ติ? ‘‘อาม อาจริย, เอวํ เม กถิต’’นฺติฯ อถ นํ โส โอวทนฺโต ‘‘มหาราช, มุสาวาโท นาม ภาริโย คุณปริธํสโก จตูสุ อปาเยสุ นิพฺพตฺตาเปติฯ ราชา นาม มุสาวาทํ กโรนฺโต ธมฺมํ หนติ, โส ธมฺมํ หนิตฺวา สยเมว หญฺญตี’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[45]

‘‘ธมฺโม หเว หโต หนฺติ, นาหโต หนฺติ กิญฺจนํ;

ตสฺมา หิ ธมฺมํ น หเน, มา ตฺวํ ธมฺโม หโต หนี’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺโมติ เชฏฺฐาปจายนธมฺโม อิธาธิปฺเปโตฯ

อถ นํ อุตฺตริปิ โอวทนฺโต ‘‘สเจ, มหาราช, มุสาวาทํ กริสฺสสิ, จตสฺโส อิทฺธิโย อนฺตรธายิสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[46]

‘‘อลิกํ ภาสมานสฺส, อปกฺกมนฺติ เทวตา;

ปูติกญฺจ มุขํ วาติ, สกฏฺฐานา จ ธํสติ;

โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปญฺหํ, อญฺญถา นํ วิยากเร’’ติฯ

ตตฺถ อปกฺกมนฺติ เทวตาติ มหาราช, สเจ อลิกํ ภณิสฺสสิ, จตฺตาโร เทวปุตฺตา อารกฺขํ ฉฑฺเฑตฺวา อนฺตรธายิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาเยเนตํ วทติฯ ปูติกญฺจ มุขํ วาตีติ มุขญฺจ เต กาโย จ อุโภ ปูติคนฺธํ วายิสฺสนฺตีติ สนฺธายาหฯ สกฏฺฐานา จ ธํสตีติ อากาสโต ภสฺสิตฺวา ปถวิํ ปวิสิสฺสสีติ ทีเปนฺโต เอวมาหฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ภีโต โกรกลมฺพํ โอโลเกสิฯ อถ นํ โส ‘‘มา ภายิ, มหาราช, นนุ มยา ปฐมเมว ตุมฺหากํ เอตํ กถิต’’นฺติ อาหฯ ราชา กปิลสฺส วจนํ สุตฺวาปิ อนาทิยิตฺวา อตฺตนา กถิตเมว ปุรโต กโรนฺโต ‘‘ตฺวํสิ, ภนฺเต, กนิฏฺโฐ, โกรกลมฺโพ เชฏฺโฐ’’ติ อาหฯ อถสฺส สห มุสาวาเทน จตฺตาโร เทวปุตฺตา ‘‘ตาทิสสฺส มุสาวาทิโน อารกฺขํ น คณฺหิสฺสามา’’ติ ขคฺเค ปาทมูเล ฉฑฺเฑตฺวา อนฺตรธายิํสุ, มุขํ ภินฺนกุกฺกุฏณฺฑปูติ วิย, กาโย วิวฏวจฺจกุฏี วิย ทุคฺคนฺธํ วายิ, อากาสโต ภสฺสิตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺฐหิ, จตสฺโสปิ อิทฺธิโย ปริหายิํสุฯ อถ นํ มหาปุโรหิโต ‘‘มา ภายิ, มหาราช, สเจ สจฺจํ ภณิสฺสสิ, สพฺพํ เต ปากติกํ กริสฺสามี’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[47]

‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;

มุสา เจ ภาสเส ราช, ภูมิยํ ติฏฺฐ เจติยา’’ติฯ

ตตฺถ ภูมิยํ ติฏฺฐาติ ภูมิยํเยว ปติฏฺฐ, ปุน อากาสํ ลงฺฆิตุํ น สกฺขิสฺสสีติ อตฺโถฯ

โส ‘‘ปสฺส, มหาราช, ปฐมํ มุสาวาเทเนว เต จตสฺโส อิทฺธิโย อนฺตรหิตา, สลฺลกฺเขหิ, อิทานิปิ สกฺกา ปากติกํ กาตุ’’นฺติ วุตฺโตปิ ‘‘เอวํ วตฺวา ตุมฺเห มํ วญฺเจตุกามา’’ติ ทุติยมฺปิ มุสาวาทํ ภณิตฺวา ยาว โคปฺผกา ปถวิํ ปาวิสิฯ อถ นํ ปุนปิ พฺราหฺมโณ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราช, อิทานิปิ สกฺกา ปากติกํ กาตุ’’นฺติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –

[48]

‘‘อกาเล วสฺสตี ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสติ;

โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปญฺหํ, อญฺญถา นํ วิยากเร’’ติฯ

ตตฺถ ตสฺสาติ โย ชานนฺโต ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ มุสาวาทํ กตฺวา อญฺญถา พฺยากโรติ, ตสฺส รญฺโญ วิชิเต เทโว ยุตฺตกาเล อวสฺสิตฺวา อกาเล วสฺสตีติ อตฺโถฯ

อถ นํ ปุนปิ มุสาวาทผเลน ยาว ชงฺฆา ปถวิํ ปวิฏฺฐํ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ปญฺจมํ คาถมาห –

[49]

‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;

มุสา เจ ภาสเส ราช, ภูมิํ ปวิส เจติยา’’ติฯ

โส ตติยมฺปิ ‘‘ตฺวํสิ, ภนฺเต, กนิฏฺโฐ, เชฏฺโฐ โกรกลมฺโพ’’ติ มุสาวาทเมว กตฺวา ยาว ชาณุกา ปถวิํ ปาวิสิฯ อถ นํ ปุนปิ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[50]

‘‘ชิวฺหา ตสฺส ทฺวิธา โหติ, อุรคสฺเสว ทิสมฺปติ;

โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปญฺหํ, อญฺญถา นํ วิยากเรฯ

[51]

‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;

มุสา เจ ภาสเส ราช, ภิยฺโย ปวิส เจติยา’’ติฯ

อิมา ทฺเว คาถา วตฺวา ‘‘อิทานิ สกฺกา ปากติกํ กาตุ’’นฺติ อาหฯ ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวาปิ อนาทิยิตฺวา ‘‘ตฺวํสิ, ภนฺเต, กนิฏฺโฐ, เชฏฺโฐ โกรกลมฺโพ’’ติ จตุตฺถมฺปิ มุสาวาทํ กตฺวา ยาว กฏิโต ปถวิํ ปาวิสิฯ อถ นํ พฺราหฺมโณ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ปุน ทฺเว คาถา อภาสิ –

[52]

‘‘ชิวฺหา ตสฺส น ภวติ, มจฺฉสฺเสว ทิสมฺปติ;

โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปญฺหํ, อญฺญถา นํ วิยากเรฯ

[53]

‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;

มุสา เจ ภาสเส ราช, ภิยฺโย ปวิส เจติยา’’ติฯ

ตตฺถ มจฺฉสฺเสวาติ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน มุสาวาทิโน มจฺฉสฺส วิย กถนสมตฺถา ชิวฺหา น โหติ, มูโคว โหตีติ อตฺโถฯ

โส ปญฺจมมฺปิ ‘‘ตฺวํสิ กนิฏฺโฐ, เชฏฺโฐ โกรกลมฺโพ’’ติ มุสาวาทํ กตฺวา ยาว นาภิโต ปถวิํ ปาวิสิฯ อถ นํ พฺราหฺมโณ ปุนปิ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[54]

‘‘ถิโยว ตสฺส ชายนฺติ, น ปุมา ชายเร กุเล;

โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปญฺหํ, อญฺญถา นํ วิยากเรฯ

[55]

‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;

มุสา เจ ภาสเส ราช, ภิยฺโย ปวิส เจติยา’’ติฯ

ตตฺถ ถิโยวาติ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน มุสาวาทิสฺส ธีตโรว ชายนฺติ, ปุตฺตา น ชายนฺตีติ อตฺโถฯ

ราชา ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา ฉฏฺฐมฺปิ ตเถว มุสาวาทํ ภณิตฺวา ยาว ถนา ปถวิํ ปาวิสิฯ อถ นํ ปุนปิ พฺราหฺมโณ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[56]

‘‘ปุตฺตา ตสฺส น ภวนฺติ, ปกฺกมนฺติ ทิโสทิสํ;

โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปญฺหํ, อญฺญถา นํ วิยากเรฯ

[57]

‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;

มุสา เจ ภาสเส ราช, ภิยฺโย ปวิส เจติยา’’ติฯ

ตตฺถ ปกฺกมนฺตีติ สเจ มุสาวาทิสฺส ปุตฺตา ภวนฺติ, มาตาปิตูนํ อนุปการา หุตฺวา ปลายนฺตีติ อตฺโถฯ

โส ปาปมิตฺตสํสคฺคโทเสน ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา สตฺตมมฺปิ ตเถว มุสาวาทํ อกาสิฯ อถสฺส ปถวี วิวรํ อทาสิ, อวีจิโต ชาลา อุฏฺฐหิตฺวา คณฺหิฯ

[58]

‘‘ส ราชา อิสินา สตฺโต, อนฺตลิกฺขจโร ปุเร;

ปาเวกฺขิ ปถวิํ เจจฺโจ, หีนตฺโต ปตฺว ปริยายํฯ

[59]

ตสฺมา หิ ฉนฺทาคมนํ, นปฺปสํสนฺติ ปณฺฑิตา;

อทุฏฺฐจิตฺโต ภาเสยฺย, คิรํ สจฺจูปสํหิต’’นฺติฯ –

อิมา ทฺเว อภิสมฺพุทฺธคาถา โหนฺติฯ

ตตฺถ ส ราชาติ ภิกฺขเว, โส ราชา เจติโย ปุพฺเพ อนฺตลิกฺขจโร หุตฺวา ปจฺฉา อิสินา อภิสตฺโต ปริหีนสภาโว หุตฺวาฯ ปตฺว ปริยายนฺติ อตฺตโน กาลปริยายํ ปตฺวา ปถวิํ ปาวิสีติ อตฺโถฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา เจติยราชา ฉนฺทาคมเนน อวีจิปรายโณ ชาโต, ตสฺมาฯ อทุฏฺฐจิตฺโตติ ฉนฺทาทีหิ อทูสิตจิตฺโต หุตฺวา สจฺจเมว ภาเสยฺยฯ

มหาชโน ‘‘เจติยราชา อิสิํ อกฺโกสิตฺวา มุสาวาทํ กตฺวา อวีจิํ ปวิฏฺโฐ’’ติ ภยปฺปตฺโต อโหสิฯ รญฺโญ ปญฺจ ปุตฺตา อาคนฺตฺวา พฺราหฺมณสฺส ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘อมฺหากํ อวสฺสโย โหหี’’ติ วทิํสุฯ พฺราหฺมโณ ‘‘ตาตา, ตุมฺหากํ ปิตา ธมฺมํ นาเสตฺวา มุสาวาทํ กตฺวา อิสิํ อกฺโกสิตฺวา อวีจิํ อุปปนฺโน, ธมฺโม นาเมส หโต หนติ, ตุมฺเหหิ น สกฺกา อิธ วสิตุ’’นฺติ วตฺวา เตสุ สพฺพเชฏฺฐกํ ‘‘เอหิ ตฺวํ, ตาต, ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุชุกํ คจฺฉนฺโต สพฺพเสตํ สตฺตปติฏฺฐํ หตฺถิรตนํ ปสฺสิสฺสสิ, ตาย สญฺญาย ตตฺถ นครํ มาเปตฺวา วส, ตํ นครํ หตฺถิปุรํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ ทุติยํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตฺวํ, ตาต, ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุชุกเมว คจฺฉนฺโต สพฺพเสตํ อสฺสรตนํ ปสฺสิสฺสสิ, ตาย สญฺญาย ตตฺถ นครํ มาเปตฺวา วส, ตํ นครํ อสฺสปุรํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ ตติยํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตฺวํ, ตาต, ปจฺฉิมทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุชุกเมว คจฺฉนฺโต เกสรสีหํ ปสฺสิสฺสสิ, ตาย สญฺญาย ตตฺถ นครํ มาเปตฺวา วส, ตํ นครํ สีหปุรํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ จตุตฺถํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตฺวํ, ตาต, อุตฺตรทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุชุกเมว คจฺฉนฺโต สพฺพรตนมยํ จกฺกปญฺชรํ ปสฺสิสฺสสิ, ตาย สญฺญาย ตตฺถ นครํ มาเปตฺวา วส, ตํ นครํ อุตฺตรปญฺจาลํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ ปญฺจมํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, ตยา อิมสฺมิํ ฐาเน วสิตุํ น สกฺกา, อิมสฺมิํ นคเร มหาถูปํ กตฺวา นิกฺขมิตฺวา ปจฺฉิมุตฺตราย ทิสาย อุชุกเมว คจฺฉนฺโต ทฺเว ปพฺพเต อญฺญมญฺญํ ปหริตฺวา ปหริตฺวา ททฺทรสทฺทํ กโรนฺเต ปสฺสิสฺสสิ, ตาย สญฺญาย ตตฺถ นครํ มาเปตฺวา วส, ตํ นครํ ททฺทรปุรํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ เต ปญฺจปิ ชนา ตาย ตาย สญฺญาย คนฺตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน นครานิ มาเปตฺวา วสิํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มุสาวาทํ กตฺวา ปถวิํ ปวิฏฺโฐ’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เจติยราชา เทวทตฺโต อโหสิ, กปิลพฺราหฺมโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

เจติยชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[423] 7. อินฺทฺริยชาตกวณฺณนา

โย อินฺทฺริยานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิเรโก กุลปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ‘‘น สกฺกา อคารมชฺเฌ วสนฺเตน เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ, นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’’ติ ฆเร วิภวํ ปุตฺตทารสฺส นิยฺยาเทตฺวา นิกฺขมิตฺวา สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ สตฺถาปิสฺส ปพฺพชฺชํ ทาเปสิฯ ตสฺส อาจริยุปชฺฌาเยหิ สทฺธิํ ปิณฺฑาย จรโต นวกตฺตา เจว ภิกฺขูนํ พหุภาเวน จ กุลฆเร วา อาสนสาลาย วา อาสนํ น ปาปุณาติ, สงฺฆนวกานํ โกฏิยํ ปีฐกํ วา ผลกํ วา ปาปุณาติฯ อาหาโรปิ อุฬุงฺกปิฏฺเฐน ฆฏฺฏิตา ภินฺนสิตฺถกยาคุ วา ปูติสุกฺขขชฺชกํ วา ฌามสุกฺขกูโร วา ปาปุณาติ, ยาปนปมาณํ น โหติฯ โส อตฺตนา ลทฺธํ คเหตฺวา ปุราณทุติยิกาย สนฺติกํ คจฺฉติฯ อถสฺส สา ปตฺตํ คเหตฺวา วนฺทิตฺวา ปตฺตโต ภตฺตํ นีหริตฺวา สุสมฺปาทิตานิ ยาคุภตฺตสูปพฺยญฺชนานิ เทติฯ มหลฺลโก รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา ปุราณทุติยิกํ ชหิตุํ น สกฺโกติฯ สา จินฺเตสิ ‘‘พทฺโธ นุ โข, โนติ วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติฯ

อเถกทิวสํ ชนปทมนุสฺสํ เสตมตฺติกาย นฺหาเปตฺวา เคเห นิสีทาเปตฺวา อญฺเญปิสฺส กติปเย ปริวารมนุสฺเส อาณาเปตฺวา โถกโถกํ ปานโภชนํ ทาเปสิฯ เต ขาทนฺตา ภุญฺชนฺตา นิสีทิํสุฯ เคหทฺวาเร จ จกฺเกสุ โคเณ พนฺธาเปตฺวา เอกํ สกฏมฺปิ ฐปาเปสิ, สยํ ปน ปิฏฺฐิคพฺเภ นิสีทิตฺวา ปูเว ปจิฯ มหลฺลโก อาคนฺตฺวา ทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ ตํ ทิสฺวา เอโก มหลฺลกปุริโส ‘‘อยฺเย, เอโก เถโร ทฺวาเร ฐิโต’’ติ อาหฯ ‘‘วนฺทิตฺวา อติจฺฉาเปหี’’ติฯ โส ‘‘อติจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ ปุนปฺปุนํ กเถตฺวาปิ ตํ อคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยฺเย, เถโร น คจฺฉตี’’ติ อาหฯ สา อาคนฺตฺวา สาณิํ อุกฺขิปิตฺวา โอโลเกตฺวา ‘‘อมฺโภ อยํ มม ทารกปิตา’’ติ วตฺวา นิกฺขมิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา ปริวิสิตฺวา โภชนปริโยสาเน วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห อิเธว ปรินิพฺพายถ, มยํ เอตฺตกํ กาลํ อญฺญํ กุลํ น คณฺหิมฺห, อสามิเก ปน ฆเร ฆราวาโส น สณฺฐาติ, มยํ อญฺญํ กุลํ คณฺหาม, ทูรํ ชนปทํ คจฺฉิสฺสาม, ตุมฺเห อปฺปมตฺตา โหถ, สเจ เม โทโส อตฺถิ, ขมถา’’ติ อาหฯ มหลฺลกสฺส หทยผาลนกาโล วิย อโหสิฯ

อถ นํ ‘‘อหํ ตํ ชหิตุํ น สกฺโกมิ, มา คจฺฉ, วิพฺภมิสฺสามิ, อสุกฏฺฐาเน เม สาฏกํ เปเสหิ, ปตฺตจีวรํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ อาหฯ สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ มหลฺลโก วิหารํ คนฺตฺวา อาจริยุปชฺฌาเย ปตฺตจีวรํ ปฏิจฺฉาเปนฺโต ‘‘กสฺมา, อาวุโส, เอวํ กโรสี’’ติ วุตฺโต ‘‘ปุราณทุติยิกํ ชหิตุํ น สกฺโกมิ วิพฺภมิสฺสามี’’ติ อาหฯ อถ นํ เต อนิจฺฉนฺตญฺเญว สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘กิํ, ภิกฺขเว, อิมํ อนิจฺฉนฺตญฺเญว อานยิตฺถา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, อยํ อุกฺกณฺฐิตฺวา วิพฺภมิตุกาโม’’ติ วทิํสุฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘โก ตํ อุกฺกณฺฐาเปสี’’ติ? ‘‘ปุราณทุติยิกา ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ น อิทาเนว สา อิตฺถี ตุยฺหํ อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ ตํ นิสฺสาย จตูหิ ฌาเนหิ ปริหีโน มหาทุกฺขํ ปตฺวา มํ นิสฺสาย ตมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิตฺวา นฏฺฐชฺฌานํ ปฏิลภี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิตํ ปฏิจฺจ ตสฺส พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ ชาตทิวเส จสฺส สกลนคเร อาวุธานิ ปชฺชลิํสุ, เตนสฺส ‘‘โชติปาลกุมาโร’’ติ นามํ กริํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา รญฺโญ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา อิสฺสริยํ ปหาย กญฺจิ อชานาเปตฺวา อคฺคทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สกฺกทตฺติเย กวิฏฺฐกอสฺสเม อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตสิฯ ตํ ตตฺถ วสนฺตํ อเนกานิ อิสิสตานิ ปริวาเรสุํ, มหาสมาคโม อโหสิฯ โส สรภงฺคสตฺถา นาม อโหสิ, ตสฺส สตฺต อนฺเตวาสิกเชฏฺฐกา อเหสุํฯ เตสุ สาลิสฺสโร นาม อิสิ กวิฏฺฐกอสฺสมา นิกฺขมิตฺวา สุรฏฺฐชนปเท ปุรตฺถิมชนปเท สาโตทิกาย นาม นทิยา ตีเร อเนกสหสฺสอิสิปริวาโร วสิฯ เมณฺฑิสฺสโร นาม อิสิ ปชฺโชตกปญฺจาลรญฺโญ วิชิเต กลพฺพจูฬกํ นาม นิคมํ นิสฺสาย อเนกสหสฺสอิสิปริวาโร วสิฯ ปพฺพโต นาม อิสิ เอกํ อฏวิชนปทํ นิสฺสาย อเนกสหสฺสอิสิปริวาโร วสิฯ กาฬเทวิโล นาม อิสิ อวนฺติทกฺขิณาปเถ เอกคฺฆนเสลํ นิสฺสาย อเนกสหสฺสอิสิปริวาโร วสิฯ กิสวจฺโฉ นาม อิสิ เอกโกว ทณฺฑกิรญฺโญ กุมฺภวตีนครํ นิสฺสาย อุยฺยาเน วสิฯ

อนุปิยตาปโส ปน โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺฐาโก ตสฺส สนฺติเก วสิฯ นารโท นาม อิสิ กาฬเทวิลสฺส กนิฏฺโฐ มชฺฌิมเทเส อารญฺชรคิริมฺหิ ปพฺพตชาลนฺตเร เอกโกว เอกสฺมิํ คุหาเลเณ วสิฯ

อารญฺชรคิริโน นาม อวิทูเร เอโก อากิณฺณมนุสฺโส นิคโม อตฺถิ, เตสํ อนฺตเร มหตี นที อตฺถิ, ตํ นทิํ พหู มนุสฺสา โอตรนฺติฯ อุตฺตมรูปธรา วณฺณทาสิโยปิ ปุริเส ปโลภยมานา ตสฺสา นทิยา ตีเร นิสีทนฺติฯ นารทตาปโส ตาสุ เอกํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ฌานํ อนฺตรธาเปตฺวา นิราหาโร ปริสุสฺสนฺโต กิเลสวสํ คนฺตฺวา สตฺตาหํ วสิตฺวา นิปชฺชิฯ อถสฺส ภาตา กาฬเทวิโล อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ญตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา เลณํ ปาวิสิฯ นารโท ตํ ทิสฺวา ‘‘กสฺมา ภวํ อาคโตสี’’ติ อาหฯ ‘‘ภวํ ‘อกลฺลโก’ติ ภวนฺตํ ปฏิชคฺคิตุํ อาคโตมฺหี’’ติฯ อถ นํ โส ‘‘อภูตํ กถํ กเถสิ, อลิกํ ตุจฺฉํ กเถสี’’ติ มุสาวาเทน นิคฺคณฺหิฯ โส ‘‘เนตํ ปหาตุํ วฏฺฏตี’’ติ สาลิสฺสรํ อาเนสิ, เมณฺฑิสฺสรํ อาเนสิ, ปพฺพตมฺปิ อาเนสิฯ อิตโรปิ เต ตโย มุสาวาเทน นิคฺคณฺหิฯ กาฬเทวิโล ‘‘สรภงฺคสตฺถารํ อาเนสฺสามี’’ติ อากาเสนาคนฺตฺวา ตํ อาเนสิฯ โส อาคนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘อินฺทฺริยวสํ คโต’’ติ ญตฺวา ‘‘กจฺจิ นารท, อินฺทฺริยานํ วสํ คโต’’ติ ปุจฺฉิฯ อิตเรน ตํ สุตฺวาว อุฏฺฐาย วนฺทิตฺวา ‘‘อาม, อาจริยา’’ติ วุตฺเต ‘‘นารท, อินฺทฺริยวสํ คตา นาม อิมสฺมิํ อตฺตภาเว สุสฺสนฺตา ทุกฺขํ อนุภวิตฺวา ทุติเย อตฺตภาเว นิรเย นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[60]

‘‘โย อินฺทฺริยานํ กาเมน, วสํ นารท คจฺฉติ;

โส ปริจฺจชฺชุโภ โลเก, ชีวนฺโตว วิสุสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ โย อินฺทฺริยานนฺติ นารท, โย ปุริโส รูปาทีสุ สุภาการํ คเหตฺวา กิเลสกามวเสน ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสํ คจฺฉติฯ ปริจฺจชฺชุโภ โลเกติ โส มนุสฺสโลกญฺจ เทวโลกญฺจาติ อุโภโลเก ปริจฺจชิตฺวา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ ชีวนฺโตว วิสุสฺสตีติ ชีวนฺโตเยว อตฺตนา อิจฺฉิตํ กิเลสวตฺถุํ อลภนฺโต โสเกน วิสุสฺสติ, มหาทุกฺขํ ปาปุณาตีติฯ

ตํ สุตฺวา นารโท ‘‘อาจริย, กามเสวนํ นาม สุขํ, เอวรูปํ สุขํ กิํ สนฺธาย ทุกฺขนฺติ วทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส สรภงฺโค ‘‘เตน หิ สุณาหี’’ติ ทุติยํ คาถมาห –

[61]

‘‘สุขสฺสานนฺตรํ ทุกฺขํ, ทุกฺขสฺสานนฺตรํ สุขํ;

โสสิ ปตฺโต สุขา ทุกฺขํ, ปาฏิกงฺข วรํ สุข’’นฺติฯ

ตตฺถ สุขสฺสานนฺตรนฺติ กามสุขสฺส อนนฺตรํ นิรยทุกฺขํฯ ทุกฺขสฺสาติ สีลรกฺขณทุกฺขสฺส อนนฺตรํ ทิพฺพมานุสกสุขญฺเจว นิพฺพานสุขญฺจฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – นารท, อิเม หิ สตฺตา กามเสวนสมเย กาลํ กตฺวา เอกนฺตทุกฺเข นิรเย นิพฺพตฺตนฺติ, สีลํ รกฺขนฺตา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตา จ ปน กิลมนฺติ, เต ทุกฺเขน สีลํ รกฺขิตฺวา สีลพเลน วุตฺตปฺปการํ สุขํ ลภนฺติ, อิทํ ทุกฺขํ สนฺธายาหํ เอวํ วทามีติฯ โสสิ ปตฺโตติ โส ตฺวํ นารท, อิทานิ ฌานสุขํ นาเสตฺวา ตโต สุขา มหนฺตํ กามนิสฺสิตํ เจตสิกทุกฺขํ ปตฺโตฯ ปาฏิกงฺขาติ อิทํ กิเลสทุกฺขํ ฉฑฺเฑตฺวา ปุน ตเทว วรํ อุตฺตมํ ฌานสุขํ อิจฺฉ ปตฺเถหีติฯ

นารโท ‘‘อิทํ อาจริย, ทุกฺขํ ทุสฺสหํ, น ตํ อธิวาเสตุํ สกฺโกมี’’ติ อาหฯ อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘นารท, ทุกฺขํ นาม อุปฺปนฺนํ อธิวาเสตพฺพเมวา’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[62]

‘‘กิจฺฉกาเล กิจฺฉสโห, โย กิจฺฉํ นาติวตฺตติ;

ส กิจฺฉนฺตํ สุขํ ธีโร, โยคํ สมธิคจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺถ นาติวตฺตตีติ นานุวตฺตติ, อยเมว วา ปาโฐฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – นารท, โย กายิกเจตสิกทุกฺขสงฺขาตสฺส กิจฺฉสฺส อุปฺปนฺนกาเล อปฺปมตฺโต ตสฺส กิจฺฉสฺส หรณูปายํ กโรนฺโต กิจฺฉสโห หุตฺวา ตํ กิจฺฉํ นานุวตฺตติ, ตสฺส วเส อวตฺติตฺวา เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ตํ กิจฺฉํ อภิภวติ วินาเสติ, โส ธีโร กิจฺฉสฺส อนฺติมสงฺขาตํ นิรามิสสุขสงฺขาตํ ฌานสุขํ อธิคจฺฉติ, ตํ วา กิจฺฉนฺตํ โยคสุขํ อธิคจฺฉติ, อกิลมนฺโตว ปาปุณาตีติฯ

โส ‘‘อาจริย, กามสุขํ นาม อุตฺตมสุขํ, น ตํ ชหิตุํ สกฺโกมี’’ติ อาหฯ อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘นารท, ธมฺโม นาม น เกนจิ การเณน นาเสตพฺโพ’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –

[63]

‘‘น เหว กามาน กามา, นานตฺถา นาตฺถการณา;

น กตญฺจ นิรงฺกตฺวา, ธมฺมา จวิตุมรหสี’’ติฯ

ตตฺถ กามาน กามาติ กามานํ กามา, วตฺถุกามานํ ปตฺถนายาติ อตฺโถฯ นานตฺถา นาตฺถการณาติ น อนตฺถโต น อตฺถการณาฯ น กตญฺจ นิรงฺกตฺวาติ กตญฺจ นิปฺผาทิตํ ฌานํ นิรํกตฺวาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – นารท, น เหว วตฺถุกามปตฺถนาย ธมฺมา จวิตุมรหสิ, เอกสฺมิํ อนตฺเถ อุปฺปนฺเน ตํ ปฏิหนิตุกาโม นานตฺถา น อตฺเถนปิ การณภูเตน ธมฺมา จวิตุมรหสิ, ‘‘อสุโก นาม เม อตฺโถ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เอวมฺปิ อตฺถการณาปิ น ธมฺมา จวิตุมรหสิ, กตํ ปน นิปฺผาทิตํ ฌานสุขํ นิรํกตฺวา วินาเสตฺวา เนว ธมฺมา จวิตุมรหสีสิฯ

เอวํ สรภงฺเคน จตูหิ คาถาหิ ธมฺเม เทสิเต กาฬเทวิโล อตฺตโน กนิฏฺฐํ โอวทนฺโต ปญฺจมํ คาถมาห –

[64]

‘‘ทกฺขํ คหปตี สาธุ, สํวิภชฺชญฺจ โภชนํ;

อหาโส อตฺถลาเภสุ, อตฺถพฺยาปตฺติ อพฺยโถ’’ติฯ

ตตฺถ ทกฺขํ คหปตีติ นารท ฆราวาสํ วสนฺตานํ คหปตีนํ โภคุปฺปาทนตฺถาย อนลสฺยเฉกกุสลภาวสงฺขาตํ ทกฺขํ นาม สาธุ, ทกฺขภาโว ภทฺทโกฯ สํวิภชฺชญฺจ โภชนนฺติ ทุกฺเขน อุปฺปาทิตโภคานํ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณหิ สทฺธิํ สํวิภชิตฺวา ปริโภคกรณํ ทุติยํ สาธุฯ อหาโส อตฺถลาเภสูติ มหนฺเต อิสฺสริเย อุปฺปนฺเน อปฺปมาทวเสน อหาโส อนุปฺปิลาวิตตฺตํ ตติยํ สาธุฯ อตฺถพฺยาปตฺตีติ ยทา ปน อตฺตโน อตฺถพฺยาปตฺติ ยสวินาโส โหติ, ตทา อพฺยโถ อกิลมนํ จตุตฺถํ สาธุ, ตสฺมา ตฺวํ, นารท, ‘‘ฌานํ เม อนฺตรหิต’’นฺติ มา โสจิ, สเจ อินฺทฺริยานํ วสํ น คมิสฺสสิ, นฏฺฐมฺปิ เต ฌานํ ปุน ปากติกเมว ภวิสฺสตีติฯ

ตํ ปุน กาฬเทวิเลน นารทสฺส โอวทิตภาวํ ญตฺวา สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[65]

‘‘เอตฺตาวเตตํ ปณฺฑิจฺจํ, อปิ โส เทวิโล พฺรวิ;

น ยิโต กิญฺจิ ปาปิโย, โย อินฺทฺริยานํ วสํ วเช’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, เอตฺตกํ เอตํ ปณฺฑิจฺจํ โสยํ เทวิโล อพฺรวิฯ โย ปน กิเลสวเสน อินฺทฺริยานํ วสํ วชติ, อิโต อญฺโญ ปาปิโย นตฺถีติฯ

อถ นํ สรภงฺโค อามนฺเตตฺวา ‘‘นารท, อิทํ ตาว สุณ, โย หิ ปฐมเมว กตฺตพฺพยุตฺตกํ น กโรติ, โส อรญฺญํ ปวิฏฺฐมาณวโก วิย โสจติ ปริเทวตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต เอกสฺมิํ กาสินิคเม เอโก พฺราหฺมณมาณโว อภิรูโป อโหสิ ถามสมฺปนฺโน นาคพโลฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘กิํ เม กสิกมฺมาทีนิ กตฺวา มาตาปิตูหิ ปุฏฺเฐหิ, กิํ ปุตฺตทาเรน, กิํ ทานาทีหิ ปุญฺเญหิ กเตหิ, กญฺจิ อโปเสตฺวา กิญฺจิ ปุญฺญํ อกตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มิเค มาเรตฺวา อตฺตานํเยว โปเสสฺสามี’’ติ? โส ปญฺจาวุธสนฺนทฺโธ หิมวนฺตํ คนฺตฺวา นานามิเค วธิตฺวา ขาทนฺโต อนฺโตหิมวนฺเต วิธวาย นาม นทิยา ตีเร คิริปริกฺขิตฺตํ มหนฺตํ ปพฺพตชาลํ ปตฺวา ตตฺถ มิเค วธิตฺวา องฺคาเร ปกฺกมํสํ ขาทนฺโต วาสํ กปฺเปสิฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อหํ สพฺพทา ถามสมฺปนฺโน น ภวิสฺสามิ, ทุพฺพลกาเล อรญฺเญ จริตุํ น สกฺขิสฺสามิ, อิทาเนว นานาวณฺเณ มิเค ปพฺพตชาลํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา อรญฺญํ อนาหิณฺฑนฺโตว ยถารุจิยา มิเค วธิตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ ตถา อกาสิฯ อถสฺส กาเล อติกฺกนฺเต ตํ กมฺมํ มตฺถกปฺปตฺตํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ ชาตํ, อตฺตโน หตฺถปาเทหิ น ลภิ คนฺตุํ, อปราปรํ ปริวตฺเตตุํ นาสกฺขิ, เนว กิญฺจิ ขาทนียํ โภชนียํ, น ปานียํ ปสฺสิ, สรีรํ มิลายิ, มนุสฺสเปโต อโหสิ, คิมฺหกาเล ปถวี วิย สรีรํ ภิชฺชิตฺวา ราชิโย ทสฺเสสิ, โส ทุรูโป ทุสฺสณฺฐิโต มหาทุกฺขํ อนุภวิฯ

เอวํ อทฺธาเน คเต สิวิรฏฺเฐ สิวิราชา นาม ‘‘อรญฺเญ องฺคารปกฺกมํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ อมจฺจานํ รชฺชํ นิยฺยาเทตฺวา ปญฺจาวุธสนฺนทฺโธ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มิเค วธิตฺวา มํสํ ขาทมาโน อนุปุพฺเพน ตํ ปเทสํ ปตฺวา ตํ ปุริสํ ทิสฺวา ภีโตปิ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา ‘‘โกสิ ตฺวํ อมฺโภ ปุริสา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สามิ, มนุสฺสเปโต อหํ, อตฺตโน กตกมฺมสฺส ผลํ อนุโภมิ, ตฺวํ ปน โกสี’’ติ? ‘‘สิวิราชาหมสฺมี’’ติฯ ‘‘อถ กสฺมา อิธาคโตสี’’ติ? ‘‘มิคมํสํ ขาทนตฺถายา’’ติฯ อถสฺส โส ‘‘อหมฺปิ มหาราช, อิมินาว การเณน อาคนฺตฺวา มนุสฺสเปโต ชาโต’’ติ สพฺพํ วิตฺถาเรน กเถตฺวา อตฺตโน ทุกฺขิตภาวํ รญฺโญ อาจิกฺขนฺโต เสสคาถา อาห –

[66]

‘‘อมิตฺตานํว หตฺถตฺถํ, สิวิ ปปฺโปติ มามิว;

กมฺมํ วิชฺชญฺจ ทกฺเขยฺยํ, วิวาหํ สีลมทฺทวํ;

เอเต จ ยเส หาเปตฺวา, นิพฺพตฺโต เสหิ กมฺเมหิฯ

[67]

‘‘โสหํ สหสฺสชีโนว, อพนฺธุ อปรายโณ;

อริยธมฺมา อปกฺกนฺโต, ยถา เปโต ตเถวหํฯ

[68]

‘‘สุขกาเม ทุกฺขาเปตฺวา, อาปนฺโนสฺมิ ปทํ อิมํ;

โส สุขํ นาธิคจฺฉามิ, ฐิโต ภาณุมตามิวา’’ติฯ

ตตฺถ อมิตฺตานํว หตฺถตฺถนฺติ อมิตฺตานํ หตฺเถ อตฺถํ วินาสํ วิยฯ สิวีติ ราชานํ อาลปติฯ ปปฺโปติ มามิวาติ มาทิโส ปาปกมฺเมน ปาปุณาติ, อตฺตโนว กมฺเมน วินาสํ ปาปุณาตีติ วุตฺตํ โหติฯ กมฺมนฺติ กสิกมฺมาทิเภทํ อาชีวสาธกํ กิจฺจํฯ วิชฺชนฺติ นานปฺปการกํ หตฺถิสิปฺปาทิกํ สิปฺปํฯ ทกฺเขยฺยนฺติ นานปฺปกาเรน โภคุปฺปาทนโกสลฺลํฯ วิวาหนฺติ อาวาหวิวาหสมฺพนฺธํฯ สีลมทฺทวนฺติ ปญฺจวิธสีลญฺเจว มุทุวจนํ หิตกามํ ปาปนิวารณํ กลฺยาณมิตฺตตญฺจฯ โส หิ อิธ มทฺทโวติ อธิปฺเปโตฯ เอเต จ ยเส หาเปตฺวาติ เอเต เอตฺตเก ยสทายเก ธมฺเม หาเปตฺวา จฯ นิพฺพตฺโต เสหิ กมฺเมหีติ อตฺตโน กมฺเมหิ นิพฺพตฺโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อหํ, มหาราช, อิมสฺมิํ โลเก อิสฺสริยทายกํ กตฺตพฺพยุตฺตกํ กมฺมํ อกตฺวา สิปฺปํ อสิกฺขิตฺวา อุปาเยน โภเค อนุปฺปาเทตฺวา อาวาหวิวาหํ อกตฺวา สีลํ อรกฺขิตฺวา มํ อกิจฺจํ กโรนฺตํ ปาปนิวารณสมตฺเถ กลฺยาณมิตฺเต อภชิตฺวา อิเม เอตฺตเก ยสทายกตฺตา ‘‘ยเส’’ติ สงฺขฺยํ คเต โลกปฺปวตฺติธมฺเม หาเปตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา อิมํ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สยํ กเตหิ ปาปกมฺเมหิ อิทานิ มนุสฺสเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺโตสฺมีติฯ

สหสฺสชีโนวาติ สหสฺสชีนปุริโส วิยาติ อตฺโถฯ สฺวาหํ สมฺมา ปฏิปชฺชิตฺวา โภเค อุปฺปาเทยฺยํ, เตหิ อเนกสหสฺเสหิ โภเคหิ ชิโตติปิ อตฺโถฯ อปรายโณติ อสรโณ, นิปฺปติฏฺโฐติ อตฺโถฯ อริยธมฺมาติ สปฺปุริสธมฺมโตฯ

ยถา เปโตติ ยถา มโต เปโต หุตฺวา อุปฺปชฺเชยฺย, ชีวมาโนเยว ตถา มนุสฺสเปโต ชาโตสฺมีติ อตฺโถฯ สุขกาเม ทุกฺขาเปตฺวาติ สุขกาเม สตฺเต ทุกฺขาเปตฺวาฯ ‘‘สุขกาโม’’ติปิ ปาโฐ, สยํ สุขกาโม ปรํ ทุกฺขาเปตฺวาติ อตฺโถฯ อาปนฺโนสฺมิ ปทํ อิมนฺติ เอวรูปํ โกฏฺฐาสํ ปตฺโตสฺมิฯ ปถนฺติปิ ปาโฐ, อิทํ ทุกฺขสฺส ปถภูตํ อตฺตภาวํ ปตฺโตสฺมีติ อตฺโถฯ ฐิโต ภาณุมตามิวาติ ภาณุมา วุจฺจติ อคฺคิ, วีตจฺจิกงฺคาเรหิ สมนฺตา ปริกิณฺโณ วิย สรีเร อุฏฺฐิเตน มหาทาเหน ทยฺหนฺโต กายิกเจตสิกสุขํ น วินฺทามีติ วทติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘อหํ, มหาราช, สุขกาโม ปรํ ทุกฺขาเปตฺวา ทิฏฺเฐว ธมฺเม มนุสฺสเปโต ชาโต, ตสฺมา ตฺวํ ปาปํ มา กริ, อตฺตโน นครํ คนฺตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรหี’’ติ อาหฯ ราชา ตถา กตฺวา สคฺคปุรํ ปูเรสิฯ สรภงฺคสตฺถา อิมํ การณํ อาหริตฺวา ตาปสํ สญฺญาเปสิฯ โส ตสฺส ธมฺมกถาย สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา ขมาเปตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา นฏฺฐํ ฌานํ ปฏิปากติกํ อกาสิฯ สรภงฺโค ตสฺส ตตฺถ วสิตุํ อทตฺวา ตํ อาทาย อตฺตโน อสฺสมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ

ตทา นารโท อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อโหสิ, นครโสภิณี ปุราณทุติยิกา, สาลิสฺสโร สาริปุตฺโต, เมณฺฑิสฺสโร กสฺสโป, ปพฺพโต อนุรุทฺโธ, กาฬเทวิโล กจฺจายโน, อนุปิโย อานนฺโท, กิสวจฺโฉ มหาโมคฺคลฺลาโน, สรภงฺโค ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

อินฺทฺริยชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[424] 8. อาทิตฺตชาตกวณฺณนา

อาทิตฺตสฺมินฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อสทิสทานํ อารพฺภ กเถสิฯ อสทิสทานํ มหาโควินฺทสุตฺตวณฺณนาโต (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.296) วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพํฯ

ตสฺส ปน ทินฺนทิวสโต ทุติยทิวเส ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, โกสลราชา วิจินิตฺวาว , ปุญฺญกฺเขตฺตํ ญตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส อริยสงฺฆสฺส อสทิสทานํ อทาสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, รญฺโญ วิจินิตฺวา อนุตฺตเร ปุญฺญกฺเขตฺเต ทานปติฏฺฐาปนํ, โปราณกปณฺฑิตาปิ วิจินิตฺวาว มหาทานํ อทํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต สิวิรฏฺเฐ โรรุวนคเร โรรุวมหาราชา นาม ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ สงฺคณฺหนฺโต มหาชนสฺส มาตาปิตุฏฺฐาเน ฐตฺวา กปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกาทีนํ มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ ตสฺส สมุทฺทวิชยา นาม อคฺคมเหสี อโหสิ ปณฺฑิตา ญาณสมฺปนฺนาฯ โส เอกทิวสํ ทานคฺคํ โอโลเกนฺโต ‘‘มยฺหํ ทานํ ทุสฺสีลา โลลสตฺตา ภุญฺชนฺติ, ตํ มํ น หาเสติ, อหํ โข ปน สีลวนฺตานํ อคฺคทกฺขิเณยฺยานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ทาตุกาโม, เต จ หิมวนฺตปเทเส วสนฺติ, โก นุ โข เต นิมนฺเตตฺวา อาเนสฺสติ, กํ เปเสสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตมตฺถํ เทวิยา อาโรเจสิฯ อถ นํ สา อาห ‘‘มหาราช, มา จินฺตยิตฺถ, อมฺหากํ ทาตพฺพทานพเลน สีลพเลน สจฺจพเลน ปุปฺผานิ เปเสตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ นิมนฺเตตฺวา เตสํ อาคตกาเล สพฺพปริกฺขารสมฺปนฺนทานํ ทสฺสามา’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘สกลนครวาสิโน สีลํ สมาทิยนฺตู’’ติ นคเร เภริํ จราเปตฺวา สยมฺปิ สปริชโน อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สุมนปุปฺผปุณฺณํ สุวณฺณสมุคฺคํ คาหาเปตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห ราชงฺคเณ ฐตฺวา ปญฺจงฺคานิ ปถวิยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา ปาจีนทิสาภิมุโข วนฺทิตฺวา ‘‘ปาจีนทิสาย อรหนฺเต วนฺทามิ, สเจ อมฺหากํ โกจิ คุโณ อตฺถิ, อมฺเหสุ อนุกมฺปํ กตฺวา อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา สตฺต ปุปฺผมุฏฺฐิโย ขิปิฯ ปาจีนทิสาย ปจฺเจกพุทฺธานํ อภาเวน ปุนทิวเส นาคมิํสุฯ ทุติยทิวเส ทกฺขิณทิสํ นมสฺสิ, ตโตปิ นาคตาฯ ตติยทิวเส ปจฺฉิมทิสํ นมสฺสิ, ตโตปิ นาคตาฯ จตุตฺถทิวเส อุตฺตรทิสํ นมสฺสิ, นมสฺสิตฺวา จ ปน ‘‘อุตฺตรหิมวนฺตปเทสวาสิโน ปจฺเจกพุทฺธา อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตู’’ติ สตฺต ปุปฺผมุฏฺฐิโย วิสฺสชฺเชสิฯ ปุปฺผานิ คนฺตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเร ปญฺจนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธสตานํ อุปริ ปติํสุฯ

เต อาวชฺชมานา รญฺญา อตฺตโน นิมนฺติตภาวํ ญตฺวา ปุนทิวเส สตฺต ปจฺเจกพุทฺเธ อามนฺเตตฺวา ‘‘มาริสา, ราชา โว นิมนฺเตติ, ตสฺส สงฺคหํ กโรถา’’ติ วทิํสุฯ สตฺต ปจฺเจกพุทฺธา อากาเสนาคนฺตฺวา ราชทฺวาเร โอตริํสุฯ เต ทิสฺวา ราชา โสมนสฺสชาโต วนฺทิตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา ทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ปุนทิวสตฺถาย ปุนทิวสตฺถายาติ เอวํ ฉ ทิวเส นิมนฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส สพฺพปริกฺขารทานํ สชฺเชตฺวา สตฺตรตนขจิตานิ มญฺจปีฐาทีนิ ปญฺญเปตฺวา ติจีวราทิเก สพฺพสมณปริโภเค สตฺตนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติเก ฐเปตฺวา ‘‘มยํ อิเม ปริกฺขาเร ตุมฺหากํ เทมา’’ติ วตฺวา เตสํ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ราชา จ เทวี จ อุโภปิ นมสฺสมานา อฏฺฐํสุฯ อถ เนสํ อนุโมทนํ กโรนฺโต สงฺฆตฺเถโร ทฺเว คาถา อภาสิ –

[69]

‘‘อาทิตฺตสฺมิํ อคารสฺมิํ, ยํ นีหรติ ภาชนํ;

ตํ ตสฺส โหติ อตฺถาย, โน จ ยํ ตตฺถ ฑยฺหติฯ

[70]

‘‘เอวมาทีปิโต โลโก, ชราย มรเณน จ;

นีหเรเถว ทาเนน, ทินฺนํ โหติ สุนีหต’’นฺติฯ

ตตฺถ อาทิตฺตสฺมินฺติ ตงฺขเณ ปชฺชลิเตฯ ภาชนนฺติ อุปกรณํฯ โน จ ยํ ตตฺถ ฑยฺหตีติ ยํ ปน ตตฺถ ฑยฺหติ, อนฺตมโส ติณสนฺถาโรปิ, สพฺพํ ตสฺส อนุปกรณเมว โหติฯ ชราย มรเณน จาติ เทสนาสีสเมตํ, อตฺถโต ปเนส เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทีปิโต นามฯ นีหเรเถวาติ ตโต เอกาทสติ อคฺคีหิ ปชฺชลิตโลกา ทสวิธทานวตฺถุเภทํ ตํ ตํ ปริกฺขารทานํ เจตนาย นิกฺกฑฺเฒเถวฯ ทินฺนํ โหตีติ อปฺปํ วา พหุํ วา ยํ ทินฺนํ, ตเทว สุนีหตํ นาม โหตีติฯ

เอวํ สงฺฆตฺเถโร อนุโมทนํ กตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหิ, มหาราชา’’ติ รญฺโญ โอวาทํ ทตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา ปาสาทกณฺณิกํ ทฺวิธา กตฺวา คนฺตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเรเยว โอตริฯ ตสฺส ทินฺนปริกฺขาโรปิ เตเนว สทฺธิํ อุปฺปติตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเรเยว โอตริฯ รญฺโญ จ เทวิยา จ สกลสรีรํ ปีติยา ปุณฺณํ อโหสิฯ เอวํ ตสฺมิํ คเต อวเสสาปิ –

[71]

‘‘โย ธมฺมลทฺธสฺส ททาติ ทานํ, อุฏฺฐานวีริยาธิคตสฺส ชนฺตุ;

อติกฺกมฺม โส เวตรณิํ ยมสฺส, ทิพฺพานิ ฐานานิ อุเปติ มจฺโจฯ

[72]

‘‘ทานญฺจ ยุทฺธญฺจ สมานมาหุ, อปฺปาปิ สนฺตา พหุเก ชินนฺติ;

อปฺปมฺปิ เจ สทฺทหาโน ททาติ, เตเนว โส โหติ สุขี ปรตฺถฯ

[73]

‘‘วิเจยฺย ทานํ สุคตปฺปสตฺถํ, เย ทกฺขิเณยฺยา อิธ ชีวโลเก;

เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานิ, พีชานิ วุตฺตานิ ยถา สุเขตฺเตฯ

[74]

‘‘โย ปาณภูตานิ อเหฐยํ จรํ, ปรูปวาทา น กโรติ ปาปํ;

ภีรุํ ปสํสนฺติ น ตตฺถ สูรํ, ภยา หิ สนฺโต น กโรนฺติ ปาปํฯ

[75]

‘‘หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;

มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌติฯ

[76]

‘‘อทฺธา หิ ทานํ พหุธา ปสตฺถํ, ทานา จ โข ธมฺมปทํว เสยฺโย;

ปุพฺเพว หิ ปุพฺพตเรว สนฺโต, นิพฺพานเมวชฺฌคมุํ สปญฺญา’’ติฯ –

เอวเมเกกาย คาถาย อนุโมทนํ กตฺวา ตเถว อคมิํสุ สทฺธิํ ปริกฺขาเรหิฯ

ตตฺถ ธมฺมลทฺธสฺสาติ ขีณาสวํ อาทิํ กตฺวา ยาว สุกฺขวิปสฺสกโยคาวจโร ปุคฺคโล ธมฺมสฺส ลทฺธตฺตา ธมฺมลทฺโธ นามฯ สฺเวว อุฏฺฐานวีริเยน ตสฺส ธมฺมสฺส อธิคตตฺตา อุฏฺฐานวีริยาธิคโต นามฯ

ตสฺส ปุคฺคลสฺส โย ชนฺตุ ททาติ ทานนฺติ อตฺโถ, ธมฺเมน ลทฺธสฺส อุฏฺฐานสงฺขาเตน วีริเยน อธิคตสฺส เทยฺยธมฺมสฺส อคฺคํ คเหตฺวา โย ชนฺตุ สีลวนฺเตสุ ทานํ ททาตีติปิ อตฺโถฯ อุปโยคตฺเถ วา สามิวจนํ กตฺวาเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เวตรณินฺติ เทสนาสีสเมตํ, อฏฺฐ มหานิรเย โสฬส จ อุสฺสเท อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ ทิพฺพานิ ฐานานิ อุเปตีติ เทวโลเก อุปฺปชฺชติฯ

สมานมาหูติ สทิสํ วทนฺติฯ ขยภีรุกสฺส หิ ทานํ นตฺถิ, ภยภีรุกสฺส ยุทฺธํ นตฺถิฯ ชีวิเต อาลยํ วิชหิตฺวา ยุชฺชนฺโตว ยุชฺฌิตุํ สกฺโกติ, โภเคสุ อาลยํ วิชหิตฺวา ทายโก ทาตุํ สกฺโกติ, เตเนว ตํ อุภยํ ‘‘สมาน’’นฺติ วทนฺติฯ อปฺปาปิ สนฺตาติ โถกาปิ สมานา ปริจฺจตฺตชีวิตา พหุเก ชินนฺติ, เอวเมว อปฺปาปิ มุญฺจเจตนา พหุมฺปิ มจฺเฉรจิตฺตํ โลภาทิํ วา กิเลสคหนํ ชินาติฯ อปฺปมฺปิ เจติ โถกมฺปิ เจ เทยฺยธมฺมํ กมฺมญฺจ ผลญฺจ สทฺทหนฺโต เทติฯ เตเนว โสติ เตน ปริตฺตเทยฺยธมฺมวตฺถุเกน ปริตฺตเกนาปิ จาเคน โส ปรตฺถ สุขี โหติ, มหาราชาติฯ

วิเจยฺย ทานนฺติ ทกฺขิณญฺจ ทกฺขิเณยฺยญฺจ วิจินิตฺวา ทินฺนทานํฯ ตตฺถ ยํ วา ตํ วา อทตฺวา อคฺคํ ปณีตํ เทยฺยธมฺมํ วิจินิตฺวา ททนฺโต ทกฺขิณํ วิจินาติ นาม, เยสํ เตสํ วา อทตฺวา สีลาทิคุณสมฺปนฺเน วิจินิตฺวา เตสํ ททนฺโต ทกฺขิเณยฺยํ วิจินาติ นามฯ สุคตปฺปสตฺถนฺติ เอวรูปํ ทานํ พุทฺเธหิ ปสตฺถํฯ ตตฺถ ทกฺขิเณยฺยวิจินนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย ทกฺขิเณยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทกฺขิเณยฺยาติ ทกฺขิณาย อนุจฺฉวิกา พุทฺธาทโยฯ

ปาณภูตานีติ ปาณสงฺขาตานิ ภูตานิฯ อเหฐยํ จรนฺติ การุญฺเญน อวิเหฐยนฺโต จรมาโนฯ ปรูปวาทาติ ปรูปวาทภเยน ปาปํ น กโรติฯ ภีรุนฺติ อุปวาทภีรุกํฯ น ตตฺถ สูรนฺติ โย ปน อโยนิโสมนสิกาเรน ตสฺมิํ อุปวาเท สูโร โหติ, ตํ ปณฺฑิตา นปฺปสํสนฺติฯ ภยา หีติ อุปวาทภเยน หิ ปณฺฑิตา ปาปํ น กโรนฺติฯ

หีเนน พฺรหฺมจริเยนาติ พาหิรติตฺถายตเน ตาว เมถุนวิรติสีลมตฺตกํ หีนํ พฺรหฺมจริยํ นาม, เตน ขตฺติยกุเล อุปฺปชฺชติฯ ฌานสฺส อุปจารมตฺตํ มชฺฌิมํ, เตน เทวโลเก อุปฺปชฺชติฯ

อฏฺฐ สมาปตฺติโย อุตฺตมํ, เตน พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชนฺโต วิสุชฺฌติ นามฯ สาสเน ปน สีลวนฺตสฺเสว เอกํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ หีนํ นาม, ปริสุทฺธสีลสฺเสว สมาปตฺตินิพฺพตฺตนํ มชฺฌิมํ นาม, ปริสุทฺธสีเล ฐตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตุปฺปตฺติ อุตฺตมํ นามฯ

โอสานคาถาย อยมตฺโถ – มหาราช, กิญฺจาปิ เอกํเสเนว ทานํ พหุธา ปสตฺถํ วณฺณิตํ, ทานโต ปน สมถวิปสฺสนาสงฺขาตํ นิพฺพานสงฺขาตญฺจ ธมฺมโกฏฺฐาสภูตํ ธมฺมปทเมว อุตฺตริตรํฯ กิํการณา? ปุพฺเพว หิ อิมสฺมิํ กปฺเป กสฺสปทสพลาทโย ปุพฺพตเรว เวสฺสภูทสพลาทโย สนฺโต สปฺปุริสา สปญฺญา สมถวิปสฺสนํ ภาเวตฺวา นิพฺพานเมว อชฺฌคมุํ อธิคตาติฯ

เอวํ สตฺต ปจฺเจกพุทฺธา อนุโมทนาย รญฺโญ อมตมหานิพฺพานํ วณฺเณตฺวา ราชานํ อปฺปมาเทน โอวทิตฺวา วุตฺตนเยเนว อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คตาฯ ราชาปิ สทฺธิํ อคฺคมเหสิยา ทานํ ทตฺวา ยาวชีวํ ฐตฺวา ตโต จวิตฺวา สคฺคปุรํ ปูเรสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา วิเจยฺย ทานํ อทํสู’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺธา ปรินิพฺพายิํสุ, สมุทฺทวิชยา ราหุลมาตา อโหสิ, โรรุวมหาราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อาทิตฺตชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[425] 9. อฏฺฐานชาตกวณฺณนา

คงฺคา กุมุทินีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํการณา’’ติ วตฺวา ‘‘กิเลสวเสนา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ มาตุคาโม นาม อกตญฺญู มิตฺตทุพฺภี อวิสฺสาสนีโยฯ อตีเต ปณฺฑิตา เทวสิกํ สหสฺสํ เทนฺตาปิ มาตุคามํ โตเสตุํ นาสกฺขิํสุฯ

สา เอกทิวสมตฺตํ สหสฺสํ อลภิตฺวาว เต คีวายํ คาหาเปตฺวา นีหราเปสิ , เอวํ อกตญฺญู มาตุคาโม, มา ตสฺส การณา กิเลสวสํ คจฺฉา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส จ ปุตฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมาโร, พาราณสิเสฏฺฐิโน จ ปุตฺโต มหาธนกุมาโร นามฯ เต อุโภปิ สหปํสุกีฬกา สหายกา อเหสุํ, เอกาจริยกุเลเยว สิปฺปํ คณฺหิํสุฯ ราชกุมาโร ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาสิ, เสฏฺฐิปุตฺโตปิสฺส สนฺติเกเยว อโหสิฯ พาราณสิยญฺจ เอกา นครโสภิณี วณฺณทาสี อภิรูปา อโหสิ โสภคฺคปฺปตฺตาฯ เสฏฺฐิปุตฺโต เทวสิกํ สหสฺสํ ทตฺวา นิจฺจกาเล ตาเยว สทฺธิํ อภิรมนฺโต ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิตฺวาปิ น ตํ วิชหิ, ตเถว เทวสิกํ สหสฺสํ ทตฺวา อภิรมิฯ เสฏฺฐิปุตฺโต ทิวสสฺส ตโย วาเร ราชุปฏฺฐานํ คจฺฉติฯ อถสฺส เอกทิวสํ ราชุปฏฺฐานํ คตสฺส รญฺญา สทฺธิํ สมุลฺลปนฺตสฺเสว สูริโย อตฺถงฺคมิ, อนฺธการํ ชาตํฯ โส ราชกุลา นิกฺขมิตฺวา ‘‘อิทานิ เคหํ คนฺตฺวา อาคมนเวลา นตฺถิ, นครโสภิณิยาเยว เคหํ คมิสฺสามี’’ติ อุปฏฺฐาเก อุยฺโยเชตฺวา เอกโกว ตสฺสา เคหํ ปาวิสิฯ อถ นํ สา ทิสฺวา ‘‘อยฺยปุตฺต, สหสฺสํ อาภต’’นฺติ อาหฯ ‘‘ภทฺเท, อหํ อชฺเชว อติวิกาโล ชาโต, ตสฺมา เคหํ อคนฺตฺวา มนุสฺเส อุยฺโยเชตฺวา เอกโกว ปวิฏฺโฐสฺมิ, สฺเว ปน เต ทฺเว สหสฺสานิ ทสฺสามี’’ติฯ

สา จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ อชฺช โอกาสํ กริสฺสามิ, อญฺเญสุปิ ทิวเสสุ ตุจฺฉหตฺถโกว อาคมิสฺสติ, เอวํ เม ธนํ ปริหายิสฺสติ, น ทานิสฺส โอกาสํ กริสฺสามี’’ติฯ อถ นํ เอวมาห ‘‘สามิ, มยํ วณฺณทาสิโย นาม, อมฺหากํ สหสฺสํ อทตฺวา เกฬิ นาม นตฺถี’’ติฯ ‘‘ภทฺเท, สฺเว ทิคุณํ อาหริสฺสามี’’ติ ปุนปฺปุนํ ยาจิฯ นครโสภิณี ทาสิโย อาณาเปสิ ‘‘เอตสฺส อิธ ฐตฺวา มํ โอโลเกตุํ มา อทตฺถ, คีวายํ ตํ คเหตฺวา นีหริตฺวา ทฺวารํ ปิทหถา’’ติฯ ตํ สุตฺวา ทาสิโย ตถา กริํสุฯ อถ โส จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมาย สทฺธิํ อสีติโกฏิธนํ ขาทิํ, สา มํ เอกทิวสํ ตุจฺฉหตฺถํ ทิสฺวา คีวายํ คเหตฺวา นีหราเปสิ, อโห มาตุคาโม นาม ปาโป นิลฺลชฺโช อกตญฺญู มิตฺตทุพฺภี’’ติฯ

โส มาตุคามสฺส อคุณํ อนุสฺสรนฺโตว วิรชฺชิ, ปฏิกูลสญฺญํ ปฏิลภิ, ฆราวาเสปิ อุกฺกณฺฐิโต ‘‘กิํ เม ฆราวาเสน, อชฺเชว นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ ปุน เคหํ อคนฺตฺวา ราชานมฺปิ อทิสฺวาว นครา นิกฺขมิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา คงฺคาตีเร อสฺสมํ มาเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญาโย อุปฺปาเทตฺวา วนมูลผลาหาโร ตตฺถ วาสํ กปฺเปสิฯ

ราชา ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ มม สหาโย’’ติ ปุจฺฉิฯ นครโสภิณิยาปิ กตกมฺมํ สกลนคเร ปากฏํ ชาตํฯ อถสฺส ตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิติ เต เทว, สหาโย ลชฺชาย ฆรมฺปิ อคนฺตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิโต ภวิสฺสตี’’ติ อาหํสุฯ ราชา ตํ สุตฺวา นครโสภิณิํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ เอกทิวสํ สหสฺสํ อลภิตฺวา มม สหายํ คีวายํ คาหาเปตฺวา นีหราเปสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สจฺจํ, เทวา’’ติฯ ‘‘ปาเป ชมฺมี, สีฆํ มม สหายสฺส คตฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตํ อาเนหิ, โน เจ อาเนสฺสสิ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติฯ สา รญฺโญ วจนํ สุตฺวา ภีตา รถํ อารุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน นครา นิกฺขมิตฺวา ตสฺส วสนฏฺฐานํ ปริเยสนฺตี สุตวเสน ตํ ฐานํ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อยฺย, มยา อนฺธพาลภาเวน กตํ โทสํ ขมถ, อหํ น ปุเนวํ กริสฺสามี’’ติ ยาจิตฺวา ‘‘สาธุ, ขมามิ เต, นตฺถิ เม ตยิ อาฆาโต’’ติ วุตฺเต ‘‘สเจ เม ขมถ, มยา สทฺธิํ รถํ อภิรุหถ, นครํ คจฺฉิสฺสาม, คตกาเล ยํ มม ฆเร ธนํ อตฺถิ, สพฺพํ ทสฺสามี’’ติ อาหฯ โส ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘ภทฺเท, อิทานิ ตยา สทฺธิํ คนฺตุํ น สกฺกา, ยทา ปน อิมสฺมิํ โลเก เยน น ภวิตพฺพํ, ตํ ภวิสฺสติ, อปิ นาม ตทา คจฺเฉยฺย’’นฺติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[77]

‘‘คงฺคา กุมุทินี สนฺตา, สงฺขวณฺณา จ โกกิลา;

ชมฺพู ตาลผลํ ทชฺชา, อถ นูน ตทา สิยา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท, ยถา หิ กุมุทสรา กุมุเทหิ สญฺฉนฺนา ติฏฺฐนฺติ, ตเถว สเจ สกลาปิ มหาคงฺคา กุมุทินี สีฆโสตํ ปหาย สนฺตา อุปสนฺตา สิยา, สพฺเพ โกกิลา จ สงฺขวณฺณา ภเวยฺยุํ, สพฺโพ ชมฺพุรุกฺโข จ ตาลผลํ ทเทยฺยฯ อถ นูน ตทา สิยาติ อถ ตาทิเส กาเล อมฺหากมฺปิ สมาคโม นูน สิยา, ภเวยฺย นามาติ วุตฺตํ โหติฯ

เอวญฺจ วตฺวา ปุนปิ ตาย ‘‘เอหิ, อยฺย, คจฺฉามา’’ติ วุตฺเต ‘‘คจฺฉิสฺสามา’’ติ วตฺวา ‘‘กสฺมิํ กาเล’’ติ วุตฺเต ‘‘อสุกสฺมิญฺจ อสุกสฺมิญฺจา’’ติ วตฺวา เสสคาถา อภาสิ –

[78]

‘‘ยทา กจฺฉปโลมานํ, ปาวาโร ติวิโธ สิยา;

เหมนฺติกํ ปาวุรณํ, อถ นูน ตทา สิยาฯ

[79]

‘‘ยทา มกสปาทานํ, อฏฺฏาโล สุกโต สิยา;

ทฬฺโห จ อวิกมฺปี จ, อถ นูน ตทา สิยาฯ

[80]

‘‘ยทา สสวิสาณานํ, นิสฺเสณี สุกตา สิยา;

สคฺคสฺสาโรหณตฺถาย, อถ นูน ตทา สิยาฯ

[81]

‘‘ยทา นิสฺเสณิมารุยฺห, จนฺทํ ขาเทยฺยุ มูสิกา;

ราหุญฺจ ปริปาเตยฺยุํ, อถ นูน ตทา สิยาฯ

[82]

‘‘ยทา สุราฆฏํ ปิตฺวา, มกฺขิกา คณจาริณี;

องฺคาเร วาสํ กปฺเปยฺยุํ, อถ นูน ตทา สิยาฯ

[83]

‘‘ยทา พิมฺโพฏฺฐสมฺปนฺโน, คทฺรโภ สุมุโข สิยา;

กุสโล นจฺจคีตสฺส, อถ นูน ตทา สิยาฯ

[84]

‘‘ยทา กากา อุลูกา จ, มนฺตเยยฺยุํ รโหคตา;

อญฺญมญฺญํ ปิหยฺเยยฺยุํ, อถ นูน ตทา สิยาฯ

[85]

‘‘ยทา มุฬาลปตฺตานํ, ฉตฺตํ ถิรตรํ สิยา;

วสฺสสฺส ปฏิฆาตาย, อถ นูน ตทา สิยาฯ

[86]

‘‘ยทา กุลโก สกุโณ, ปพฺพตํ คนฺธมาทนํ;

ตุณฺเฑนาทาย คจฺเฉยฺย, อถ นูน ตทา สิยาฯ

[87]

‘‘ยทา สามุทฺทิกํ นาวํ, สยนฺตํ สวฏากรํ;

เจโฏ อาทาย คจฺเฉยฺย, อถ นูน ตทา สิยา’’ติฯ

ตตฺถ ติวิโธติ เอโก กจฺฉปโลมมเยน ปุปฺเผน, เอโก ตูเลน, เอโก อุภเยนาติ เอวํ ติปฺปกาโรฯ เหมนฺติกํ ปาวุรณนฺติ หิมปาตสมเย ปาวุรณาย ภวิตุํ สมตฺโถฯ อถ นูน ตทา สิยาติ อถ ตสฺมิํ กาเล มม ตยา สทฺธิํ เอกํเสเนว สํสคฺโค สิยาฯ เอวํ สพฺพตฺถ ปจฺฉิมปทํ โยเชตพฺพํฯ อฏฺฏาโล สุกโตติ อภิรุหิตฺวา ยุชฺฌนฺตํ ปุริสสตํ ธาเรตุํ ยถา สกฺโกติ, เอวํ สุกโตฯ ปริปาเตยฺยุนฺติ ปลาเปยฺยุํฯ องฺคาเรติ วีตจฺจิกงฺคารสนฺถเรฯ วาสํ กปฺเปยฺยุนฺติ เอเกกํ สุราฆฏํ ปิวิตฺวา มตฺตา วเสยฺยุํฯ พิมฺโพฏฺฐสมฺปนฺโนติ พิมฺพผลสทิเสหิ โอฏฺเฐหิ สมนฺนาคโตฯ สุมุโขติ สุวณฺณอาทาสสทิโส มุโขฯ ปิหเยยฺยุนฺติ อญฺญมญฺญสฺส สมฺปตฺติํ อิจฺฉนฺตา ปิหเยยฺยุํ ปตฺเถยฺยุํฯ มุฬาลปตฺตานนฺติ สณฺหานํ มุฬาลคจฺฉปตฺตานํฯ กุลโกติ เอโก ขุทฺทกสกุโณฯ สามุทฺทิกนฺติ สมุทฺทปกฺขนฺทนมหานาวํฯ สยนฺตํ สวฏากรนฺติ ยนฺเตน เจว วฏากเรน จ สทฺธิํ สพฺพสมฺภารยุตฺตํฯ เจโฏ อาทายาติ ยทา เอวรูปํ นาวํ ขุทฺทโก คามทารโก หตฺเถน คเหตฺวา คจฺเฉยฺยาติ อตฺโถฯ

อิติ มหาสตฺโต อิมินา อฏฺฐานปริกปฺเปน เอกาทส คาถา อภาสิฯ ตํ สุตฺวา นครโสภิณี มหาสตฺตํ ขมาเปตฺวา นครํ คนฺตฺวา รญฺโญ ตํ การณํ อาโรเจตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ ยาจิตฺวา คณฺหิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ มาตุคาโม นาม อกตญฺญู มิตฺตทุพฺภี’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

อฏฺฐานชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[426] 10. ทีปิชาตกวณฺณนา

ขมนียํ ยาปนียนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เอกํ เอฬิกํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร คิริปริกฺขิตฺเต เอกทฺวาเร คิริพฺพชเสนาสเน วิหาสิฯ ทฺวารสมีเปเยวสฺส จงฺกโม อโหสิฯ ตทา เอฬกปาลกา ‘‘เอฬกา เอตฺถ จรนฺตู’’ติ คิริพฺพชํ ปเวเสตฺวา กีฬนฺตา วิหรนฺติฯ เตสุ เอกทิวสํ สายํ อาคนฺตฺวา เอฬเก คเหตฺวา คจฺฉนฺเตสุ เอกา เอฬิกา ทูเร จรมานา เอฬเก นิกฺขมนฺเต อทิสฺวา โอหียิฯ ตํ ปจฺฉา นิกฺขมนฺติํ เอโก ทีปิโก ทิสฺวา ‘‘ขาทิสฺสามิ น’’นฺติ คิริพฺพชทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ สาปิ อิโต จิโต จ โอโลเกนฺตี ตํ ทิสฺวา ‘‘เอส มํ มาเรตฺวา ขาทิตุกามตาย ฐิโต, สเจ นิวตฺติตฺวา ปลายิสฺสามิ, ชีวิตํ เม นตฺถิ, อชฺช มยา ปุริสการํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา สิงฺคานิ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส อภิมุขํ เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ทีปิกสฺส ‘‘อิโต คณฺหิสฺสามิ, อิโต คณฺหิสฺสามี’’ติ วิปฺผนฺทโตว คหณํ อนุปคนฺตฺวา เวเคน ปลายิตฺวา เอฬกานํ อนฺตรํ ปาวิสิฯ อถ เถโร ตํ เตสํ กิริยํ ทิสฺวา ปุนทิวเส คนฺตฺวา ตถาคตสฺส อาโรเจตฺวา ‘‘เอวํ ภนฺเต, สา เอฬิกา อตฺตโน อุปายกุสลตาย ปรกฺกมํ กตฺวา ทีปิกโต มุจฺจี’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘โมคฺคลฺลาน, อิทานิ ตาว โส ทีปิโก ตํ คเหตุํ นาสกฺขิ, ปุพฺเพ ปน นํ วิรวนฺติํ มาเรตฺวา ขาที’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต มคธรฏฺเฐ โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ คาเม มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา จิรํ หิมวนฺเต วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ราชคหํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํเยว คิริพฺพเช ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ ตทา อิมินาว นิยาเมน เอฬกปาลเกสุ เอฬเก จรนฺเตสุ เอกทิวสํ เอวเมว เอกํ เอฬิกํ ปจฺฉา นิกฺขมนฺติํ ทิสฺวา เอโก ทีปิโก ‘‘ขาทิสฺสามิ น’’นฺติ ทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ สาปิ ตํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช มยฺหํ ชีวิตํ นตฺถิ, เอเกนุปาเยน อิมินา สทฺธิํ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา หทยมสฺส มุทุกํ ชเนตฺวา ชีวิตํ รกฺขิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทูรโตว เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺตี อาคจฺฉมานา ปฐมํ คาถมาห –

[88]

‘‘ขมนียํ ยาปนียํ, กจฺจิ มาตุล เต สุขํ;

สุขํ เต อมฺมา อวจ, สุขกามาว เต มย’’นฺติฯ

ตตฺถ สุขํ เต อมฺมาติ มยฺหํ มาตาปิ ‘‘ตุมฺหากํ สุขํ ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ อชฺช มํ อวจาติ อตฺโถฯ มยนฺติ มาตุล มยมฺปิ ตุมฺหากํ สุขํ เอว อิจฺฉามาติฯ

ตํ สุตฺวา ทีปิโก ‘‘อยํ ธุตฺติกา มํ มาตุลวาเทน วญฺเจตุกามา, น เม กกฺขฬภาวํ ชานาตี’’ติ จินฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[89]

‘‘นงฺคุฏฺฐํ เม อวกฺกมฺม, เหฐยิตฺวาน เอฬิเก;

สาชฺช มาตุลวาเทน, มุญฺจิตพฺพา นุ มญฺญสี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ตฺวํ มม นงฺคุฏฺฐมณฺฑลํ อกฺกมิตฺวา เหฐยิตฺวา อาคจฺฉสิ, สา ตฺวํ ‘‘อชฺช มาตุลวาเทน มุญฺจิตพฺพาหมสฺมี’’ติ มญฺญสิ นุ, เอวํ มญฺญสิ มญฺเญติฯ

ตํ สุตฺวา อิตรา ‘‘มาตุล, มา เอวํ กรี’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[90]

‘‘ปุรตฺถามุโข นิสินฺโนสิ, อหํ เต มุขมาคตา;

ปจฺฉโต ตุยฺหํ นงฺคุฏฺฐํ, กถํ ขฺวาหํ อวกฺกมิ’’นฺติฯ

ตตฺถ มุขนฺติ อภิมุขํฯ กถํ ขฺวาหํ อวกฺกมินฺติ ตว ปจฺฉโต ฐิตํ อหํ กถํ อวกฺกมินฺติ อตฺโถฯ

อถ นํ โส ‘‘กิํ กเถสิ เอฬิเก, มม นงฺคุฏฺฐสฺส อฏฺฐิตฏฺฐานํ นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –

[91]

‘‘ยาวตา จตุโร ทีปา, สสมุทฺทา สปพฺพตา;

ตาวตา มยฺหํ นงฺคุฏฺฐํ, กถํ โข ตํ วิวชฺชยี’’ติฯ

ตตฺถ ตาวตาติ เอตฺตกํ ฐานํ มม นงฺคุฏฺฐํ ปริกฺขิปิตฺวา คตนฺติ วทติฯ

ตํ สุตฺวา เอฬิกา ‘‘อยํ ปาโป มธุรกถาย น อลฺลียติ, ปฏิสตฺตุ หุตฺวา ตสฺส กเถสฺสามี’’ติ วตฺวา ปญฺจมํ คาถมาห –

[92]

‘‘ปุพฺเพว เมตมกฺขิํสุ, มาตา ปิตา จ ภาตโร;

ทีฆํ ทุฏฺฐสฺส นงฺคุฏฺฐํ, สามฺหิ เวหายสาคตา’’ติฯ

ตตฺถ อกฺขิํสูติ ปุพฺเพว เม เอตํ มาตา จ ปิตา จ ภาตโร จ อาจิกฺขิํสุฯ สามฺหีติ สา อหํ ญาตกานํ สนฺติกา ตว นงฺคุฏฺฐสฺส ทีฆภาวํ สุตฺวา ตว นงฺคุฏฺฐํ ปริหรนฺตี เวหายสา อากาเสน อาคตาติฯ

อถ นํ โส ‘‘ชานามิ เต อหํ อากาเสน อาคตภาวํ, เอวํ อาคจฺฉนฺตี ปน มยฺหํ ภกฺเข นาเสตฺวา อาคตาสี’’ติ วตฺวา ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[93]

‘‘ตญฺจ ทิสฺวาน อายนฺติํ, อนฺตลิกฺขสฺมิ เอฬิเก;

มิคสงฺโฆ ปลายิตฺถ, ภกฺโข เม นาสิโต ตยา’’ติฯ

ตํ สุตฺวา อิตรา มรณภยภีตา อญฺญํ การณํ อาหริตุํ อสกฺโกนฺตี ‘‘มาตุล, มา เอวรูปํ กกฺขฬกมฺมํ กริ, ชีวิตํ เม เทหี’’ติ วิลปิฯ อิตโรปิ นํ วิลปนฺติญฺเญว ขนฺเธ คเหตฺวา มาเรตฺวา ขาทิฯ

[94]

‘‘อิจฺเจวํ วิลปนฺติยา, เอฬกิยา รุหคฺฆโส;

คลกํ อนฺวาวมทฺทิ, นตฺถิ ทุฏฺเฐ สุภาสิตํฯ

[95]

‘‘เนว ทุฏฺเฐ นโย อตฺถิ, น ธมฺโม น สุภาสิตํ;

นิกฺกมํ ทุฏฺเฐ ยุญฺเชถ, โส จ สพฺภิํ น รญฺชตี’’ติฯ –

อิมา ทฺเว อภิสมฺพุทฺธคาถา –

ตตฺถ รุหคฺฆโสติ รุหิรภกฺโข โลหิตปายี สาหสิกทีปิโกฯ คลกํ อนฺวาวมทฺทีติ คีวํ มทฺทิ, ฑํสิตฺวา ผาเลสีติ อตฺโถฯ นโยติ การณํฯ ธมฺโมติ สภาโวฯ สุภาสิตนฺติ สุกถิตวจนํ, สพฺพเมตํ ทุฏฺเฐ นตฺถีติ อตฺโถฯ นิกฺกมํ ทุฏฺเฐ ยุญฺเชถาติ ภิกฺขเว, ทุฏฺฐปุคฺคเล ปรกฺกมเมว ยุญฺเชยฺยฯ โส จ สพฺภิํ น รญฺชตีติ โส ปน ปุคฺคโล สพฺภิํ สุนฺทรํ สุภาสิตํ น รญฺชติ, น ปิยายตีติ อตฺโถฯ ตาปโส เตสํ กิริยํ สพฺพํ อทฺทสฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เอฬิกาว เอตรหิ เอฬิกา อโหสิ, ทีปิโกปิ เอตรหิ ทีปิโกว, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทีปิชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

ชาตกุทฺทานํ –

กจฺจานี อฏฺฐสทฺทญฺจ, สุลสา จ สุมงฺคลํ;

คงฺคมาลญฺจ เจติยํ, อินฺทฺริยญฺเจว อาทิตฺตํ;

อฏฺฐานญฺเจว ทีปิ จ, ทส อฏฺฐนิปาตเกฯ

อฏฺฐกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. นวกนิปาโต

[427] 1. คิชฺฌชาตกวณฺณนา