ตตฺถ ตถา หิ พุทฺโธติ ตถา หิ ตฺวํ พุทฺโธฯ พุทฺธานญฺหิ อญฺญาตํ นาม นตฺถิ, สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตาเยว หิ เต พุทฺธา นามาติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ ตายนฺติ พุทฺธตฺตาเยว จ ปน ตว อยํ ชลิโต สรีรปฺปภานุภาโวฯ โอภาสยํ ติฏฺฐตีติ อิมํ สกลมฺปิ พฺรหฺมโลกํ โอภาเสนฺโต ติฏฺฐติฯ

เอวํ สตฺถา อตฺตโน พุทฺธคุณํ ชานาเปนฺโต ธมฺมํ เทเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน สมฺปตฺตานํ ทสมตฺตานํ พฺรหฺมสหสฺสานํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสุฯ อิติ ภควา พหูนํ พฺรหฺมานํ อวสฺสโย หุตฺวา พฺรหฺมโลกา เชตวนํ อาคนฺตฺวา ตตฺถ กถิตนิยาเมเนว ตํ ธมฺมเทสนํ ภิกฺขูนํ กเถตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เกสวตาปโส พกพฺรหฺมา อโหสิ, กปฺปมาณโว ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

พกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

กุกฺกุวคฺโค ปฐโมฯ

2. คนฺธารวคฺโค

[406] 1. คนฺธารชาตกวณฺณนา

หิตฺวา คามสหสฺสานีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เภสชฺชสนฺนิธิการสิกฺขาปทํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปน ราชคเห สมุฏฺฐิตํฯ อายสฺมตา หิ ปิลินฺทวจฺเฉน อารามิกกุลํ โมเจตุํ ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา รญฺโญ ปาสาเท อิทฺธิพเลน โสวณฺณมเย กเต มนุสฺสา ปสีทิตฺวา เถรสฺส ปญฺจ เภสชฺชานิ ปหิณิํสุฯ โส ตานิ ปริสาย วิสฺสชฺเชสิฯ ปริสา ปนสฺส พาหุลฺลิกา อโหสิ, ลทฺธํ ลทฺธํ โกฬมฺเพปิ ฆเฏปิ ปตฺตตฺถวิกาโยปิ ปูเรตฺวา ปฏิสาเมสิฯ มนุสฺสา ทิสฺวา ‘‘มหิจฺฉา อิเม สมณา อนฺโตโกฏฺฐาคาริกา’’ติ อุชฺฌายิํสุฯ

สตฺถา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ คิลานานํ ภิกฺขูน’’นฺติ (ปารา. 622-623) สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, โปราณกปณฺฑิตา อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ พาหิรกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปญฺจสีลมตฺตกํ รกฺขนฺตาปิ โลณสกฺขรมตฺตกํ ปุนทิวสตฺถาย นิทหนฺเต ครหิํสุ, ตุมฺเห ปน เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา ทุติยตติยทิวสตฺถาย สนฺนิธิํ กโรนฺตา อยุตฺตํ กโรถา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต คนฺธารรฏฺเฐ โพธิสตฺโต คนฺธารรญฺโญ ปุตฺโต หุตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ มชฺฌิมปเทเสปิ วิเทหรฏฺเฐ วิเทโห นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ เต ทฺเวปิ ราชาโน อทิฏฺฐสหายา หุตฺวา อญฺญมญฺญํ ถิรวิสฺสาสา อเหสุํฯ ตทา มนุสฺสา ทีฆายุกา โหนฺติ, ติํส วสฺสสหสฺสานิ ชีวนฺติฯ อเถกทา คนฺธารราชา ปุณฺณมุโปสถทิวเส สมาทินฺนสีโล มหาตเล ปญฺญตฺตวรปลฺลงฺกมชฺฌคโต วิวเฏน สีหปญฺชเรน ปาจีนโลกธาตุํ โอโลเกนฺโต อมจฺจานํ ธมฺมตฺถยุตฺตกถํ กเถนฺโต นิสีทิฯ ตสฺมิํ ขเณ คคนตลํ อติลงฺฆนฺตมิว ปริปุณฺณํ จนฺทมณฺฑลํ ราหุ อวตฺถริ, จนฺทปฺปภา อนฺตรธายิฯ อมจฺจา จนฺทาโลกํ อปสฺสนฺตา จนฺทสฺส ราหุนา คหิตภาวํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา จนฺทํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ จนฺโท อาคนฺตุกอุปกฺกิเลเสน อุปกฺกิลิฏฺโฐ นิปฺปโภ ชาโต, มยฺหมฺเปส ราชปริวาโร อุปกฺกิเลโส, น โข ปน เมตํ ปติรูปํ, ยาหํ ราหุนา คหิตจนฺโท วิย นิปฺปโภ ภเวยฺยํ, วิสุทฺเธ คคนตเร วิโรจนฺตํ จนฺทมณฺฑลํ วิย รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิสฺสามิ, กิํ เม ปเรน โอวทิเตน , กุเล จ คเณ จ อลคฺโค หุตฺวา อตฺตานเมว โอวทนฺโต วิจริสฺสามิ, อิทํ เม ปติรูป’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘ยํ อิจฺฉถ, ตํ ราชานํ กโรถา’’ติ รชฺชํ อมจฺจานํ นิยฺยาเทสิฯ โส รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานรติสมปฺปิโต หิมวนฺตปเทเส วาสํ กปฺเปสิฯ

วิเทหราชาปิ ‘‘สุขํ เม สหายสฺสา’’ติ วาณิเช ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา ‘‘มม สหาเย ปพฺพชิเต อหํ รชฺเชน กิํ กริสฺสามี’’ติ สตฺตโยชนิเก มิถิลนคเร ติโยชนสติเก วิเทหรฏฺเฐ โสฬสสุ คามสหสฺเสสุ ปูริตานิ โกฏฺฐาคารานิ, โสฬสสหสฺสา จ นาฏกิตฺถิโย ฉฑฺเฑตฺวา ปุตฺตธีตโร อมนสิกตฺวา หิมวนฺตปเทสํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปวตฺตผลโภชโน หุตฺวา สมปฺปวตฺตวาสํ วสนฺโต วิจริฯ เต อุโภปิ สมวตฺตจารํ จรนฺตา อปรภาเค สมาคจฺฉิํสุ, น ปน อญฺญมญฺญํ สญฺชานิํสุ, สมฺโมทมานา เอกโตว สมปฺปวตฺตวาสํ วสิํสุฯ ตทา วิเทหตาปโส คนฺธารตาปสสฺส อุปฏฺฐานํ กโรติฯ

เตสํ เอกสฺมิํ ปุณฺณมทิวเส อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา ธมฺมตฺถยุตฺตกถํ กเถนฺตานํ คคนตเล วิโรจมานํ จนฺทมณฺฑลํ ราหุ อวตฺถริฯ วิเทหตาปโส ‘‘กิํ นุ โข จนฺทสฺส ปภา นฏฺฐา’’ติ โอโลเกตฺวา ราหุนา คหิตํ จนฺทํ ทิสฺวา ‘‘โก นุ โข เอส อาจริย, จนฺทํ อวตฺถริตฺวา นิปฺปภมกาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ อนฺเตวาสิก อยํ ราหุ นาม จนฺทสฺเสโก อุปกฺกิเลโส, วิโรจิตุํ น เทติ, อหมฺปิ ราหุคหิตํ จนฺทมณฺฑลํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ ปริสุทฺธสฺส จนฺทมณฺฑลสฺส อาคนฺตุเกน อุปกฺกิเลเสน นิปฺปภํ ชาตํ, มยฺหมฺปิ อิทํ รชฺชํ อุปกฺกิเลโส, ยาว จนฺทมณฺฑลํ ราหุ วิย อิทํ นิปฺปภํ น กโรติ, ตาว ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตเทว ราหุคหิตํ จนฺทมณฺฑลํ อารมฺมณํ กตฺวา มหารชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพชิโตติฯ ‘‘อาจริย, ตฺวํ คนฺธารราชา’’ติ ? ‘‘อาม, อห’’นฺติฯ ‘‘อาจริย, อหมฺปิ วิเทหรฏฺเฐ มิถิลนคเร วิเทหราชา นาม, นนุ มยํ อญฺญมญฺญํ อทิฏฺฐสหายา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เต อารมฺมณํ อโหสี’’ติ? อหํ ‘‘ตุมฺเห ปพฺพชิตา’’ติ สุตฺวา ‘‘อทฺธา ปพฺพชฺชาย มหนฺตํ คุณํ อทฺทสา’’ติ ตุมฺเหเยว อารมฺมณํ กตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโตติฯ เต ตโต ปฏฺฐาย อติวิย สมคฺคา สมฺโมทมานา ปวตฺตผลโภชนา หุตฺวา วิหริํสุฯ ตตฺถ ทีฆรตฺตํ วสิตฺวา จ ปน โลณมฺพิลเสวนตฺถาย หิมวนฺตโต โอตริตฺวา เอกํ ปจฺจนฺตคามํ สมฺปาปุณิํสุฯ

มนุสฺสา เตสํ อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา ภิกฺขํ ทตฺวา ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อรญฺเญ รตฺติทิวฏฺฐานาทีนิ มาเปตฺวา วสาเปสุํฯ อนฺตรามคฺเคปิ เนสํ ภตฺตกิจฺจกรณตฺถาย อุทกผาสุกฏฺฐาเน ปณฺณสาลํ กาเรสุํฯ เต ปจฺจนฺตคาเม ภิกฺขํ จริตฺวา ตาย ปณฺณสาลาย นิสีทิตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คจฺฉนฺติฯ เตปิ มนุสฺสา เตสํ อาหารํ ททมานา เอกทา โลณํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา เทนฺติ, เอกทา ปณฺณปุเฏ พนฺธิตฺวา เทนฺติ, เอกทา อโลณกาหารเมว เทนฺติฯ เต เอกทิวสํ ปณฺณปุเฏ พหุตรํ โลณํ อทํสุฯ วิเทหตาปโส โลณํ อาทาย คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ภตฺตกิจฺจกาเล ปโหนกํ ทตฺวา อตฺตโนปิ ปมาณยุตฺตํ คเหตฺวา อติเรกํ ปณฺณปุเฏ พนฺธิตฺวา ‘‘อโลณกทิวเส ภวิสฺสตี’’ติ ติณวฏฺฏิกอนฺตเร ฐเปสิฯ อเถกทิวสํ อโลณเก อาหาเร ลทฺเธ วิเทโห คนฺธารสฺส ภิกฺขาภาชนํ ทตฺวา ติณวฏฺฏิกอนฺตรโต โลณํ อาหริตฺวา ‘‘อาจริย, โลณํ คณฺหถา’’ติ อาหฯ

‘‘อชฺช มนุสฺเสหิ โลณํ น ทินฺนํ, ตฺวํ กุโต ลภสี’’ติ? ‘‘อาจริย, ปุริมทิวเส มนุสฺสา พหุํ โลณมทํสุ, อถาหํ ‘อโลณกทิวเส ภวิสฺสตี’ติ อติเรกํ โลณํ ฐเปสิ’’นฺติฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘โมฆปุริส, ติโยชนสติกํ วิเทหรฏฺฐํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ ปตฺวา อิทานิ โลณสกฺขราย ตณฺหํ ชเนสี’’ติ ตชฺเชตฺวา โอวทนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[76]

‘‘หิตฺวา คามสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ โสฬส;

โกฏฺฐาคารานิ ผีตานิ, สนฺนิธิํ ทานิ กุพฺพสี’’ติฯ

ตตฺถ โกฏฺฐาคารานีติ สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิรตนโกฏฺฐาคารานิ เจว ทุสฺสโกฏฺฐาคารานิ จ ธญฺญโกฏฺฐาคารานิ จฯ ผีตานีติ ปูรานิฯ สนฺนิธิํ ทานิ กุพฺพสีติ อิทานิ ‘‘สฺเว ภวิสฺสติ, ตติยทิวเส ภวิสฺสตี’’ติ โลณมตฺตํ สนฺนิธิํ กโรสีติฯ

วิเทโห เอวํ ครหิยมาโน ครหํ อสหนฺโต ปฏิปกฺโข หุตฺวา ‘‘อาจริย, ตุมฺเห อตฺตโน โทสํ อทิสฺวา มยฺหเมว โทสํ ปสฺสถ, นนุ ตุมฺเห ‘กิํ เม ปเรน โอวทิเตน, อตฺตานเมว โอวทิสฺสามี’ติ รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพชิตา, ตุมฺเห อิทานิ มํ กสฺมา โอวทถา’’ติ โจเทนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[77]

‘‘หิตฺวา คนฺธารวิสยํ, ปหูตธนธาริยํ;

ปสาสนโต นิกฺขนฺโต, อิธ ทานิ ปสาสสี’’ติฯ

ตตฺถ ปสาสนโตติ โอวาทานุสาสนีทานโตฯ อิธ ทานีติ อิทานิ อิธ อรญฺเญ กสฺมา มํ โอวทถาติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –

[78]

‘‘ธมฺมํ ภณามิ เวเทห, อธมฺโม เม น รุจฺจติ;

ธมฺมํ เม ภณมานสฺส, น ปาปมุปลิมฺปตี’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺมนฺติ สภาวํ, พุทฺธาทีหิ วณฺณิตํ ปสตฺถํ การณเมวฯ อธมฺโม เม น รุจฺจตีติ อธมฺโม นาม อสภาโว มยฺหํ กทาจิปิ น รุจฺจติฯ

น ปาปมุปลิมฺปตีติ มม สภาวเมว การณเมว ภณนฺตสฺส ปาปํ นาม หทเย น ลิมฺปติ น อลฺลียติฯ โอวาททานํ นาเมตํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกโพธิสตฺตานํ ปเวณีฯ เตหิ ทินฺโนวาทํ พาลา น คณฺหนฺติ, โอวาททายกสฺส ปน ปาปํ นาม นตฺถิฯ

‘‘นิธีนํว ปวตฺตารํ, ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ;

นิคฺคยฺหวาทิํ เมธาวิํ, ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเช;

ตาทิสํ ภชมานสฺส, เสยฺโย โหติ น ปาปิโยฯ

‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺย, อสพฺภา จ นิวารเย;

สตญฺหิ โส ปิโย โหติ, อสตํ โหติ อปฺปิโย’’ติฯ (ธ. ป. 76-77);

วิเทหตาปโส โพธิสตฺตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘อาจริย, อตฺถนิสฺสิตํ กเถนฺเตนปิ ปรํ ฆฏฺเฏตฺวา โรเสตฺวา กเถตุํ น วฏฺฏติ, ตฺวํ มํ กุณฺฐสตฺถเกน มุณฺเฑนฺโต วิย อติผรุสํ กเถสี’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –

[79]

‘‘เยน เกนจิ วณฺเณน, ปโร ลภติ รุปฺปนํ;

มหตฺถิยมฺปิ เจ วาจํ, น ตํ ภาเสยฺย ปณฺฑิโต’’ติฯ

ตตฺถ เยน เกนจีติ ธมฺมยุตฺเตนาปิ การเณนฯ ลภติ รุปฺปนนฺติ ฆฏฺฏนํ ทุสฺสนํ กุปฺปนํ ลภติเยวฯ น ตํ ภาเสยฺยาติ ตสฺมา ตํ ปรปุคฺคลํ ยาย โส วาจาย ทุสฺสติ, ตํ มหตฺถิยํ มหนฺตํ อตฺถนิสฺสิตมฺปิ วาจํ น ภาเสยฺยาติ อตฺโถฯ

อถสฺส โพธิสตฺโต ปญฺจมํ คาถมาห –

[80]

‘‘กามํ รุปฺปตุ วา มา วา, ภุสํว วิกิรียตุ;

ธมฺมํ เม ภณมานสฺส, น ปาปมุปลิมฺปตี’’ติฯ

ตตฺถ กามนฺติ เอกํเสนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อยุตฺตการโก ปุคฺคโล ‘‘อยุตฺตํ เต กต’’นฺติ โอวทิยมาโน เอกํเสเนว กุชฺฌตุ วา มา วา กุชฺฌตุ, อถ วา ภุสมุฏฺฐิ วิย วิกิรียตุ, มยฺหํ ปน ธมฺมํ ภณนฺตสฺส ปาปํ นาม นตฺถีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘น โว อหํ, อานนฺท, ตถา ปรกฺกมิสฺสามิ, ยถา กุมฺภกาโร อามเก อามกมตฺเตฯ

นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาหํ อานนฺท, วกฺขามิ, โย สาโร โส ฐสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 3.196) อิมสฺส สุคโตวาทสฺส อนุรูปาย ปฏิปตฺติยา ฐตฺวา ‘‘ยถา กุมฺภกาโร ภาชเนสุ ปุนปฺปุนํ อาโกเฏตฺวา อาโกเฏตฺวา อามกํ อคฺคเหตฺวา สุปกฺกเมว ภาชนํ คณฺหาติ, เอวํ ปุนปฺปุนํ โอวทิตฺวา นิคฺคณฺหิตฺวา ปกฺกภาชนสทิโส ปุคฺคโล คเหตพฺโพ’’ติ ทสฺเสตุํ ปุน ตํ โอวทนฺโต –

[81]

‘‘โน เจ อสฺส สกา พุทฺธิ, วินโย วา สุสิกฺขิโต;

วเน อนฺธมหิํโสว, จเรยฺย พหุโก ชโนฯ

[82]

‘‘ยสฺมา จ ปนิเธกจฺเจ, อาเจรมฺหิ สุสิกฺขิตา;

ตสฺมา วินีตวินยา, จรนฺติ สุสมาหิตา’’ติฯ – อิทํ คาถาทฺวยมาห;

ตสฺสตฺโถ – สมฺม เวเทห, อิเมสญฺหิ สตฺตานํ สเจ อตฺตโน พุทฺธิ วา ปณฺฑิเต โอวาททายเก นิสฺสาย อาจารปณฺณตฺติวินโย วา สุสิกฺขิโต น ภเวยฺย, เอวํ สนฺเต ยถา ติณลตาทิคหเน วเน อนฺธมหิํโส โคจราโคจรํ สาสงฺกนิราสงฺกญฺจ ฐานํ อชานนฺโต จรติ, ตถา ตุมฺหาทิโส พหุโก ชโน จเรยฺยฯ ยสฺมา ปน อิธ เอกจฺเจ สกาย พุทฺธิยา รหิตา สตฺตา อาจริยสนฺติเก อาจารปณฺณตฺติสุสิกฺขิตา, ตสฺมา อาจริเยหิ อตฺตโน อตฺตโน อนุรูเปน วินเยน วินีตตฺตา วินีตวินยา สุสมาหิตา เอกคฺคจิตฺตา หุตฺวา จรนฺตีติฯ

อิมินา อิทํ ทสฺเสติ – อิมินา หิ สตฺเตน คิหินา หุตฺวา อตฺตโน กุลานุรูปา, ปพฺพชิเตน ปพฺพชิตานุรูปา สิกฺขา สิกฺขิตพฺพาฯ คิหิโนปิ หิ อตฺตโน กุลานุรูเปสุ กสิโครกฺขาทีสุ สิกฺขิตาว สมฺปนฺนาชีวา หุตฺวา สุสมาหิตา จรนฺติ, ปพฺพชิตาปิ ปพฺพชิตานุรูเปสุ ปาสาทิเกสุ อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตาทีสุ อธิสีลอธิจิตฺตอธิปญฺญาสิกฺขาสุ สิกฺขิตาว วิคตวิกฺเขปา สุสมาหิตา จรนฺติฯ โลกสฺมิญฺหิ –

‘‘พาหุสจฺจญฺจ สิปฺปญฺจ, วินโย จ สุสิกฺขิโต;

สุภาสิตา จ ยา วาจา, เอตํ มงฺคลมุตฺตม’’นฺติฯ (ขุ. ปา. 5.5; สุ. นิ. 264);

ตํ สุตฺวา เวเทหตาปโส ‘‘อาจริย, อิโต ปฏฺฐาย มํ โอวทถ อนุสาสถ, อหํ อนธิวาสนชาติกตาย ตุมฺเหหิ สทฺธิํ กเถสิํ, ตํ เม ขมถา’’ติ วนฺทิตฺวา มหาสตฺตํ ขมาเปสิฯ เต สมคฺควาสํ วสิตฺวา ปุน หิมวนฺตเมว อคมํสุฯ ตตฺร โพธิสตฺโต เวเทหตาปสสฺส กสิณปริกมฺมํ กเถสิฯ โส ตํ กตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตสิฯ อิติ เต อุโภปิ อปริหีนชฺฌานา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เวเทโห อานนฺโท อโหสิ, คนฺธารราชา ปน อหเมว อโหสี’’นฺติฯ

คนฺธารชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[407] 2. มหากปิชาตกวณฺณนา

อตฺตานํ สงฺกมํ กตฺวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ญาตตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ภทฺทสาลชาตเก (ชา. 1.12.13 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ญาตกานํ อตฺถํ จรตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต ญาตีนํ อตฺถํ จริเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อาโรหปริณาหสมฺปนฺโน ถามพลูเปโต ปญฺจหตฺถิพลปริมาโณ อสีติสหสฺสกปิคณปริวุโต หิมวนฺตปเทเส วสติฯ ตตฺถ คงฺคาตีรํ นิสฺสาย สาขาวิฏปสมฺปนฺโน สนฺทจฺฉาโย พหลปตฺโต ปพฺพตกูฏํ วิย สมุคฺคโต อมฺพรุกฺโข อโหสิ ‘‘นิคฺโรธรุกฺโข’’ติปิ วทนฺติฯ ตสฺส มธุรานิ ผลานิ ทิพฺพคนฺธรสานิ มหนฺตานิ มหนฺตกุมฺภปฺปมาณานิฯ ตสฺส เอกิสฺสา สาขาย ผลานิ ถเล ปตนฺติ, เอกิสฺสา สาขาย คงฺคาชเล, ทฺวินฺนํ สาขานํ ผลานิ มชฺเฌ รุกฺขมูเล ปตนฺติฯ

โพธิสตฺโต กปิคณํ อาทาย ตตฺถ ผลานิ ขาทนฺโต ‘‘เอกสฺมิํ กาเล อิมสฺส รุกฺขสฺส อุทเก ปติตํ ผลํ นิสฺสาย อมฺหากํ ภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อุทกมตฺถเก สาขาย เอกผลมฺปิ อนวเสเสตฺวา ปุปฺผกาเล กฬายมตฺตกาลโต ปฏฺฐาย ขาทาเปติ เจว ปาตาเปติ จฯ เอวํ สนฺเตปิ อสีติวานรสหสฺเสหิ อทิฏฺฐํ กิปิลฺลิกปุฏปฏิจฺฉนฺนํ เอกํ ปกฺกผลํ นทิยํ ปติตฺวา อุทฺธญฺจ อโธ จ ชาลํ พนฺธาเปตฺวา อุทกกีฬํ กีฬนฺตสฺส พาราณสิรญฺโญ อุทฺธํชาเล ลคฺคิฯ รญฺโญ ทิวสํ กีฬิตฺวา สายํ คมนสมเย เกวฏฺฏา ชาลํ อุกฺขิปนฺตา ตํ ทิสฺวา ‘‘อสุกผลํ นามา’’ติ อชานนฺตา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ

ราชา ‘‘กิํผลํ นาเมต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น ชานาม, เทวา’’ติฯ ‘‘เก ชานิสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘วนจรกา, เทวา’’ติฯ โส วนจรเก ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ สนฺติกา ‘‘อมฺพปกฺก’’นฺติ สุตฺวา ฉุริกาย ฉินฺทิตฺวา ปฐมํ วนจรเก ขาทาเปตฺวา ปจฺฉา อตฺตนาปิ ขาทิ, อิตฺถาคารสฺสาปิ อมจฺจานมฺปิ ทาเปสิฯ รญฺโญ อมฺพปกฺกรโส สกลสรีรํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิฯ โส รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา ตสฺส รุกฺขสฺส ฐิตฏฺฐานํ วนจรเก ปุจฺฉิตฺวา เตหิ ‘‘หิมวนฺตปเทเส นทีตีเร’’ติ วุตฺเต พหู นาวาสงฺฆาเฏ พนฺธาเปตฺวา วนจรเกหิ เทสิตมคฺเคน อุทฺธํโสตํ อคมาสิฯ ‘‘เอตฺตกานิ ทิวสานี’’ติ ปริจฺเฉโท น กถิโต, อนุปุพฺเพน ปน ตํ ฐานํ ปตฺวา ‘‘เอโส เทว, รุกฺโข’’ติ วนจรกา รญฺโญ อาจิกฺขิํสุฯ ราชา นาวํ ฐเปตฺวา มหาชนปริวุโต ปทสา ตตฺถ คนฺตฺวา รุกฺขมูเล สยนํ ปญฺญปาเปตฺวา อมฺพปกฺกานิ ขาทิตฺวา นานคฺครสโภชนํ ภุญฺชิตฺวา นิปชฺชิ, สพฺพทิสาสุ อารกฺขํ ฐเปตฺวา อคฺคิํ กริํสุฯ

มหาสตฺโต มนุสฺเสสุ นิทฺทํ โอกฺกนฺเตสุ อฑฺฒรตฺตสมเย ปริสาย สทฺธิํ อคมาสิฯ อสีติสหสฺสวานรา สาขาย สาขํ จรนฺตา อมฺพานิ ขาทนฺติฯ ราชา ปพุชฺฌิตฺวา กปิคณํ ทิสฺวา มนุสฺเส อุฏฺฐาเปตฺวา ธนุคฺคเห ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ยถา เอเต ผลขาทกา วานรา น ปลายนฺติ, ตถา เต ปริกฺขิปิตฺวา วิชฺฌถ, สฺเว อมฺพานิ เจว วานรมํสญฺจ ขาทิสฺสามี’’ติ อาหฯ ธนุคฺคหา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รุกฺขํ ปริวาเรตฺวา สเร สนฺนยฺหิตฺวา อฏฺฐํสุฯ เต ทิสฺวา วานรา มรณภยภีตา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺตา มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, ‘ปลายนมกฺกเฏ วิชฺฌิสฺสามา’ติ รุกฺขํ ปริวาเรตฺวา ธนุคฺคหา ฐิตา, กิํ กโรมา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา กมฺปมานา อฏฺฐํสุฯ

โพธิสตฺโต ‘‘มา ภายิตฺถ, อหํ โว ชีวิตํ ทสฺสามี’’ติ วานรคณํ สมสฺสาเสตฺวา อุชุกํ อุคฺคตสาขํ อารุยฺห คงฺคาภิมุขํ คตสาขํ คนฺตฺวา ตสฺสา ปริยนฺตโต ปกฺขนฺทิตฺวา ธนุสตมตฺตํ ฐานํ อติกฺกมฺม คงฺคาตีเร เอกสฺมิํ คุมฺพมตฺถเก ปติตฺวา ตโต โอรุยฺห ‘‘มมาคตฏฺฐานํ เอตฺตกํ ภวิสฺสตี’’ติ อากาสํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เอกํ เวตฺตลตํ มูเล ฉินฺทิตฺวา โสเธตฺวา ‘‘เอตฺตกํ ฐานํ รุกฺเข พชฺฌิสฺสติ, เอตฺตกํ อากาสฏฺฐํ ภวิสฺสตี’’ติ อิมานิ ทฺเว ฐานานิ ววตฺถเปตฺวา อตฺตโน กฏิยํ พนฺธนฏฺฐานํ น สลฺลกฺเขสิฯ

โส ตํ ลตํ อาทาย เอกํ โกฏิํ คงฺคาตีเร ปติฏฺฐิตรุกฺเข พนฺธิตฺวา เอกํ อตฺตโน กฏิยํ พนฺธิตฺวา วาตจฺฉินฺนวลาหโก วิย เวเคน ธนุสตมตฺตํ ฐานํ ลงฺฆิตฺวา กฏิยํ พนฺธนฏฺฐานสฺส อสลฺลกฺขิตตฺตา รุกฺขํ ปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺโต อุโภหิ หตฺเถหิ อมฺพสาขํ ทฬฺหํ คณฺหิตฺวา วานรคณสฺส สญฺญมทาสิ ‘‘สีฆํ มม ปิฏฺฐิํ มทฺทมานา เวตฺตลตาย โสตฺถิคมนํ คจฺฉถา’’ติฯ อสีติสหสฺสวานรา มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา ขมาเปตฺวา ตถา อคมํสุฯ ตทา เทวทตฺโตปิ มกฺกโฏ หุตฺวา เตสํ อพฺภนฺตเร โหติฯ โส ‘‘อยํ เม ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺฐิํ ปสฺสิตุํ กาโล’’ติ อุจฺจํ สาขํ อารุยฺห เวคํ ชเนตฺวา ตสฺส ปิฏฺฐิยํ ปติฯ มหาสตฺตสฺส หทยํ ภิชฺชิ, พลวเวทนา อุปฺปชฺชิฯ โสปิ ตํ เวทนาปฺปตฺตํ กตฺวา ปกฺกามิฯ มหาสตฺโต เอกโกว อโหสิฯ ราชา อนิทฺทายนฺโต วานเรหิ จ มหาสตฺเตน จ กตกิริยํ สพฺพํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ติรจฺฉาโน หุตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ อคเณตฺวา ปริสาย โสตฺถิภาวเมว อกาสี’’ติ จินฺเตนฺโต นิปชฺชิฯ

โส ปภาตาย รตฺติยา มหาสตฺตสฺส ตุสฺสิตฺวา ‘‘น ยุตฺตํ อิมํ กปิราชานํ นาเสตุํ, อุปาเยน นํ โอตาเรตฺวา ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ อนฺโตคงฺคาย นาวาสงฺฆาฏํ ฐเปตฺวา ตตฺถ อฏฺฏกํ พนฺธาเปตฺวา สณิกํ มหาสตฺตํ โอตาราเปตฺวา ปิฏฺฐิยํ กาสาววตฺถํ ปตฺถราเปตฺวา คงฺโคทเกน นฺหาเปตฺวา ผาณิโตทกํ ปาเยตฺวา ปริสุทฺธสรีรํ สหสฺสปากเตเลน อพฺภญฺชาเปตฺวา สยนปิฏฺเฐ เอฬกจมฺมํ สนฺถราเปตฺวา สณิกํ ตตฺถ นิปชฺชาเปตฺวา อตฺตนา นีเจ อาสเน นิสีทิตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[83]

‘‘อตฺตานํ สงฺกมํ กตฺวา, โย โสตฺถิํ สมตารยิ;

กิํ ตฺวํ เตสํ กิเม ตุยฺหํ, โหนฺติ เอเต มหากปี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อมฺโภ มหากปิ, โย ตฺวํ อตฺตานํ สงฺกมํ กตฺวา ตุลํ อาโรเปตฺวา ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา อิเม วานเร โสตฺถิํ สมตารยิ, เขเมน สนฺตาเรสิ; กิํ ตฺวํ เตสํ โหสิ, กิเม ตุยฺหํ วา กิํสุ เอเต โหนฺตีติ?

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ราชานํ โอวทนฺโต เสสคาถา อภาสิ –

[84]

‘‘ราชาหํ อิสฺสโร เตสํ, ยูถสฺส ปริหารโก;

เตสํ โสกปเรตานํ, ภีตานํ เต อรินฺทมฯ

[85]

‘‘อุลฺลงฺฆยิตฺวา อตฺตานํ, วิสฺสฏฺฐธนุโน สตํ;

ตโต อปรปาเทสุ, ทฬฺหํ พนฺธํ ลตาคุณํฯ

[86]

‘‘ฉินฺนพฺภมิว วาเตน, นุณฺโณ รุกฺขํ อุปาคมิํ;

โสหํ อปฺปภวํ ตตฺถ, สาขํ หตฺเถหิ อคฺคหิํฯ

[87]

‘‘ตํ มํ วิยายตํ สนฺตํ, สาขาย จ ลตาย จ;

สมนุกฺกมนฺตา ปาเทหิ, โสตฺถิํ สาขามิคา คตาฯ

[88]

‘‘ตํ มํ น ตปเต พนฺโธ, มโต เม น ตเปสฺสติ;

สุขมาหริตํ เตสํ, เยสํ รชฺชมการยิํฯ

[89]

‘‘เอสา เต อุปมา ราช, ตํ สุโณหิ อรินฺทม;

รญฺญา รฏฺฐสฺส โยคฺคสฺส, พลสฺส นิคมสฺส จ;

สพฺเพสํ สุขเมฏฺฐพฺพํ, ขตฺติเยน ปชานตา’’ติฯ

ตตฺถ เตสนฺติ เตสํ อสีติสหสฺสานํ วานรานํฯ ภีตานํ เตติ ตว วิชฺฌนตฺถาย อาณาเปตฺวา ฐิตสฺส ภีตานํฯ อรินฺทมาติ ราชานํ อาลปติฯ ราชา หิ โจราทีนํ อรีนํ ทมนโต ‘‘อรินฺทโม’’ติ วุจฺจติฯ วิสฺสฏฺฐธนุโน สตนฺติ อนาโรปิตธนุสตปฺปมาณํ ฐานํ อตฺตานํ อากาเส อุลฺลงฺฆยิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา ตโต อิมมฺหา รุกฺขา ลงฺฆยิตฺวา คตฏฺฐานโตฯ อปรปาเทสูติ ปจฺฉาปาเทสุฯ อิทํ กฏิภาคํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โพธิสตฺโต หิ กฏิภาเค ตํ ลตาคุณํ ทฬฺหํ พนฺธิตฺวา ปจฺฉิมปาเทหิ ภูมิยํ อกฺกมิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา วาตเวเคน อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ

นุณฺโณ รุกฺขํ อุปาคมินฺติ วาตจฺฉินฺนํ อพฺภมิว อตฺตโน เวคชนิเตน วาเตน นุณฺโณฯ ยถา วาตจฺฉินฺนพฺภํ วาเตน, เอวํ อตฺตโน เวเคน นุณฺโณ หุตฺวา อิมํ อมฺพรุกฺขํ อุปาคมิํ ฯ อปฺปภวนฺติ โส อหํ ตตฺถ อากาสปฺปเทเส รุกฺขํ ปาปุณิตุํ อปฺปโหนฺโต ตสฺส รุกฺขสฺส สาขํ หตฺเถหิ อคฺคเหสินฺติ อตฺโถฯ

วิยายตนฺติ รุกฺขสาขาย จ เวตฺตลตาย จ วีณาย ภมรตนฺติ วิย วิตตํ อากฑฺฒิตสรีรํฯ สมนุกฺกมนฺตาติ มยา อนุญฺญาตา มํ วนฺทิตฺวา ปาเทหิ อนุกฺกมนฺตา นิรนฺตรเมว อกฺกมนฺตา โสตฺถิํ คตาฯ ตํ มํ น ตปเต พนฺโธติ ตํ มํ นาปิ โส วลฺลิยา พนฺโธ ตปติ, นาปิ อิทานิ มรณํ ตเปสฺสติฯ กิํการณา? สุขมาหริตํ เตสนฺติ ยสฺมา เยสํ อหํ รชฺชมการยิํ, เตสํ มยา สุขมาหริตํฯ เอเต หิ ‘‘มหาราช, อยํ โน อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ หริตฺวา สุขํ อาหริสฺสตี’’ติ มํ ราชานํ อกํสุฯ อหมฺปิ ‘‘ตุมฺหากํ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ หริสฺสามิ’’จฺเจว เอเตสํ ราชา ชาโตฯ ตํ อชฺช มยา เอเตสํ มรณทุกฺขํ หริตฺวา ชีวิตสุขํ อาหฏํ, เตน มํ นาปิ พนฺโธ ตปติ, น มรณวโธ ตเปสฺสติฯ

เอสา เต อุปมาติ เอสา เต มหาราช, มยา กตกิริยาย อุปมาฯ ตํ สุโณหีติ ตสฺมา อิมาย อุปมาย สํสนฺเทตฺวา อตฺตโน ทิยฺยมานํ โอวาทํ สุณาหิฯ รญฺญา รฏฺฐสฺสาติ มหาราช, รญฺญา นาม อุจฺฉุยนฺเต อุจฺฉุํ วิย รฏฺฐํ อปีเฬตฺวา จตุพฺพิธํ อคติคมนํ ปหาย จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคณฺหนฺเตน ทสสุ ราชธมฺเมสุ ปติฏฺฐาย มยา วิย อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ‘‘กินฺติเม รฏฺฐวาสิโน วิคตภยา คิมฺหกาเล วิวฏทฺวาเร ญาตีหิ จ ปริวารเกหิ จ ปริวาริตา อุเร ปุตฺเต นจฺเจนฺตา สีเตน วาเตน พีชิยมานา ยถารุจิ อตฺตโน อตฺตโน สนฺตกํ ปริภุญฺชนฺตา กายิกเจตสิกสุขสมงฺคิโน ภเวยฺยุ’’นฺติ สกลรฏฺฐสฺส จ รถสกฏาทิยุตฺตวาหนสฺส โยคฺคสฺส จ ปตฺติสงฺขาตสฺส พลสฺส จ นิคมชนปทสงฺขาตสฺส นิคมสฺส จ สพฺเพสํ สุขเมว เอสิตพฺพํ คเวสิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ขตฺติเยน ปชานตาติ เขตฺตานํ อธิปติภาเวน ‘‘ขตฺติโย’’ติ ลทฺธนาเมน ปน เอเตน อวเสสสตฺเต อติกฺกมฺม ปชานตา ญาณสมฺปนฺเนน ภวิตพฺพนฺติฯ

เอวํ มหาสตฺโต ราชานํ โอวทนฺโต อนุสาสนฺโตว กาลมกาสิฯ ราชา อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อิมสฺส กปิราชสฺส ราชูนํ วิย สรีรกิจฺจํ กโรถา’’ติ วตฺวา อิตฺถาคารมฺปิ อาณาเปสิ ‘‘ตุมฺเห รตฺตวตฺถนิวตฺถา วิกิณฺณเกสา ทณฺฑทีปิกหตฺถา กปิราชานํ ปริวาเรตฺวา อาฬาหนํ คจฺฉถา’’ติฯ อมจฺจา ทารูนํ สกฏสตมตฺเตน จิตกํ กริตฺวา ราชูนํ กรณนิยาเมเนว มหาสตฺตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา สีสกปาลํ คเหตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ อคมํสุฯ ราชา มหาสตฺตสฺส อาฬาหเน เจติยํ กาเรตฺวา ทีเป ชาลาเปตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา สีสกปาลํ สุวณฺณขจิตํ กาเรตฺวา กุนฺตคฺเค ฐเปตฺวา ปุรโต กตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชนฺโต พาราณสิํ คนฺตฺวา อนฺโตราชทฺวาเร ฐเปตฺวา สกลนครํ สชฺชาเปตฺวา สตฺตาหํ ธาตุปูชํ กาเรสิฯ อถ นํ ธาตุํ คเหตฺวา เจติยํ กาเรตฺวา ยาวชีวํ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ปติฏฺฐาย ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ทุฏฺฐกปิ เทวทตฺโต, ปริสา พุทฺธปริสา, กปิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มหากปิชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[408] 3. กุมฺภการชาตกวณฺณนา

อมฺพาหมทฺทํ วนมนฺตรสฺมินฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิเลสนิคฺคหํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปานียชาตเก (ชา. 1.11.59 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน สาวตฺถิยํ ปญฺจสตา สหายกา ปพฺพชิตฺวา อนฺโตโกฏิสนฺถาเร วสมานา อฑฺฒรตฺตสมเย กามวิตกฺกํ วิตกฺกยิํสุฯ สตฺถา อตฺตโน สาวเก รตฺติยา ตโย วาเร, ทิวสสฺส ตโย วาเรติ รตฺตินฺทิวํ ฉ วาเร โอโลเกนฺโต กิกี อณฺฑํ วิย, จมรี วาลธิํ วิย, มาตา ปิยปุตฺตํ วิย, เอกจกฺขุโก ปุริโส จกฺขุํ วิย รกฺขติ, ตสฺมิํ ตสฺมิํเยว ขเณ อุปฺปนฺนกิเลสํ นิคฺคณฺหาติฯ

โส ตํ ทิวสํ อฑฺฒรตฺตสมเย เชตวนํ ปริคฺคณฺหนฺโต เตสํ ภิกฺขูนํ วิตกฺกสมุทาจารํ ญตฺวา ‘‘อิเมสํ ภิกฺขูนํ อพฺภนฺตเร อยํ กิเลโส วฑฺฒนฺโต อรหตฺตสฺส เหตุํ ภินฺทิสฺสติ, อิทาเนว เนสํ กิเลสํ นิคฺคณฺหิตฺวา อรหตฺตํ ทสฺสามี’’ติ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา อานนฺทตฺเถรํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อานนฺท, อนฺโตโกฏิสนฺถาเร วสนกภิกฺขู สพฺเพ สนฺนิปาเตหี’’ติ สนฺนิปาตาเปตฺวา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อนฺโตปวตฺตกิเลสานํ วเส วตฺติตุํ วฏฺฏติ, กิเลโส หิ วฑฺฒมาโน ปจฺจามิตฺโต วิย มหาวินาสํ ปาเปติ, ภิกฺขุนา นาม อปฺปมตฺตกมฺปิ กิเลสํ นิคฺคณฺหิตุํ วฏฺฏติ, โปราณกปณฺฑิตา อปฺปมตฺตกํ อารมฺมณํ ทิสฺวา อพฺภนฺตเร ปวตฺตกิเลสํ นิคฺคณฺหิตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ นิพฺพตฺเตสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสินครสฺส ทฺวารคาเม กุมฺภการกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา เอกํ ปุตฺตญฺจ ธีตรญฺจ ลภิตฺวา กุมฺภการกมฺมํ นิสฺสาย ปุตฺตทารํ โปเสสิฯ ตทา กลิงฺครฏฺเฐ ทนฺตปุรนคเร กรณฺฑโก นาม ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อุยฺยานทฺวาเร ผลภารภริตํ มธุรผลํ อมฺพรุกฺขํ ทิสฺวา หตฺถิกฺขนฺธวรคโตเยว หตฺถํ ปสาเรตฺวา เอกํ อมฺพปิณฺฑํ คเหตฺวา อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา มงฺคลสิลาย นิสินฺโน ทาตพฺพยุตฺตกานํ ทตฺวา อมฺพํ ปริภุญฺชิฯ ‘‘รญฺญา คหิตกาลโต ปฏฺฐาย เสเสหิ นาม คเหตพฺพเมวา’’ติ อมจฺจาปิ พฺราหฺมณคหปติกาทโยปิ อมฺพานิ ปาเตตฺวา ขาทิํสุฯ ปจฺฉา อาคตา รุกฺขํ อารุยฺห มุคฺคเรหิ โปเถตฺวา โอภคฺควิภคฺคสาขํ กตฺวา อามกผลมฺปิ อเสเสตฺวา ขาทิํสุฯ

ราชา ทิวสํ อุยฺยาเน กีฬิตฺวา สายนฺหสมเย อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวเร นิสีทิตฺวา คจฺฉนฺโต ตํ รุกฺขํ ทิสฺวา หตฺถิโต โอตริตฺวา รุกฺขมูลํ คนฺตฺวา รุกฺขํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ปาโตว ปสฺสนฺตานํ อติตฺติกโร ผลภารภริโต โสภมาโน อฏฺฐาสิ, อิทานิ คหิตผโล โอภคฺควิภคฺโค อโสภมาโน ฐิโต’’ติ จินฺเตตฺวา ปุน อญฺญโต โอโลเกนฺโต อปรํ นิปฺผลํ อมฺพรุกฺขํ ทิสฺวา ‘‘เอส รุกฺโข อตฺตโน นิปฺผลภาเวน มุณฺฑมณิปพฺพโต วิย โสภมาโน ฐิโต, อยํ ปน สผลภาเวน อิมํ พฺยสนํ ปตฺโต, อิทํ อคารมชฺฌมฺปิ ผลิตรุกฺขสทิสํ, ปพฺพชฺชา นิปฺผลรุกฺขสทิสา, สธนสฺเสว ภยํ อตฺถิ, นิทฺธนสฺส ภยํ นตฺถิ, มยาปิ นิปฺผลรุกฺเขน วิย ภวิตพฺพ’’นฺติ ผลรุกฺขํ อารมฺมณํ กตฺวา รุกฺขมูเล ฐิตโกว ตีณิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘วิทฺธํสิตา ทานิ เม มาตุกุจฺฉิกุฏิกา, ฉินฺนา ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิ, โสธิตา สํสารอุกฺการภูมิ, โสสิโต มยา อสฺสุสมุทฺโท, ภินฺโน อฏฺฐิปากาโร, นตฺถิ เม ปุน ปฏิสนฺธี’’ติ อาวชฺเชนฺโต สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโตว อฏฺฐาสิฯ

อถ นํ อมจฺจา อาหํสุ ‘‘อติพหุํ ฐิตตฺถ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘น มยํ มหาราชาโน, ปจฺเจกพุทฺธา นาม มย’’นฺติฯ ‘‘ปจฺเจกพุทฺธา นาม ตุมฺหาทิสา น โหนฺติ, เทวา’’ติฯ ‘‘อถ กีทิสา โหนฺตี’’ติ? ‘‘โอโรปิตเกสมสฺสุกาสาววตฺถปฏิจฺฉนฺนา กุเล วา คเณ วา อลคฺคา วาตจฺฉินฺนวลาหกราหุมุตฺตจนฺทมณฺฑลปฏิภาคา หิมวนฺเต นนฺทมูลกปพฺภาเร วสนฺติ, เอวรูปา เทว, ปจฺเจกพุทฺธา’’ติฯ ตสฺมิํ ขเณ ราชา หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา สีสํ ปรามสิ, ตาวเทวสฺส คิหิลิงฺคํ อนฺตรธายิ, สมณลิงฺคํ ปาตุรโหสิฯ

‘‘ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ, วาสิ สูจิ จ พนฺธนํ;

ปริสฺสาวเนน อฏฺเฐเต, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ –

เอวํ วุตฺตา สมณปริกฺขารา กายปฏิพทฺธาว อเหสุํฯ โส อากาเส ฐตฺวา มหาชนสฺส โอวาทํ ทตฺวา อนิลปเถน อุตฺตรหิมวนฺเต นนฺทมูลกปพฺภารเมว อคมาสิฯ

คนฺธารรฏฺเฐปิ ตกฺกสิลนคเร นคฺคชิ นาม ราชา อุปริปาสาเท ปลฺลงฺกมชฺฌคโต เอกํ อิตฺถิํ เอเกกหตฺเถ เอเกกํ มณิวลยํ ปิฬนฺธิตฺวา อวิทูเร นิสีทิตฺวา คนฺธํ ปิสมานํ ทิสฺวา ‘‘เอตานิ วลยานิ เอเกกภาเวน น ฆฏฺเฏนฺติ น วิรวนฺตี’’ติ โอโลเกนฺโต นิสีทิฯ อถ สา ทกฺขิณหตฺถโต วลยํ วามหตฺเถเยว ปิฬนฺธิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน คนฺธํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ปิสิตุํ อารภิ, วามหตฺเถ วลยํ ทุติยํ อาคมฺม ฆฏฺฏิยมานํ สทฺทมกาสิฯ

ราชา ตานิ ทฺเว วลยานิ อญฺญมญฺญํ ฆฏฺเฏนฺตานิ วิรวนฺตานิ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิทํ วลยํ เอเกกกาเล น ฆฏฺเฏสิ, ทุติยํ อาคมฺม ฆฏฺเฏติ, สทฺทํ กโรติ, เอวเมว อิเม สตฺตาปิ เอเกกา น ฆฏฺเฏนฺติ น วิวทนฺติ, ทฺเว ตโย หุตฺวา อญฺญมญฺญํ ฆฏฺเฏนฺติ, กลหํ กโรนฺติฯ อหํ ปน กสฺมีรคนฺธาเรสุ ทฺวีสุ รชฺเชสุ รฏฺฐวาสิโน วิจาเรมิ, มยาปิ เอกวลยสทิเสน หุตฺวา ปรํ อวิจาเรตฺวา อตฺตานเมว วิจาเรนฺเตน วสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สงฺฆฏฺฏนวลยํ อารมฺมณํ กตฺวา ยถานิสินฺโนว ตีณิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ นิพฺพตฺเตสิฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

วิเทหรฏฺเฐ มิถิลนคเร นิมิ นาม ราชา ภุตฺตปาตราโส อมจฺจคณปริวุโต วิวฏสีหปญฺชเรน อนฺตรวีถิํ เปกฺขมาโน อฏฺฐาสิฯ อเถโก เสโน สูนาปณโต มํสเปสิํ คเหตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ ตเมนํ อิโต จิโต จ คิชฺฌาทโย สกุณา สมฺปริวาเรตฺวา อาหารเหตุ ตุณฺเฑน วิชฺฌนฺตา ปกฺเขหิ ปหรนฺตา ปาเทหิ มทฺทนฺตา อคมํสุฯ โส อตฺตโน วธํ อสหมาโน ตํ มํสํ ฉฑฺเฑสิฯ อญฺโญ คณฺหิ, สกุณา อิมํ มุญฺจิตฺวา ตํ อนุพนฺธิํสุฯ เตนปิ วิสฺสฏฺฐํ อญฺโญ อคฺคเหสิ, ตมฺปิ ตเถว วิเหเฐสุํฯ ราชา เต สกุเณ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘โย โย มํสเปสิํ คณฺหิ, ตสฺส ตสฺเสว ทุกฺขํ, โย โย ตํ วิสฺสชฺเชสิ, ตสฺส ตสฺเสว สุขํ, อิเมปิ ปญฺจ กามคุเณ โย โย คณฺหาติ, ตสฺส ตสฺเสว ทุกฺขํ, อิตรสฺส สุขํ, อิเม หิ พหูนํ สาธารณา, มยฺหํ โข ปน โสฬส อิตฺถิสหสฺสานิ, มยา วิสฺสฏฺฐมํสปิณฺเฑน วิย เสเนน ปญฺจ กามคุเณ ปหาย สุขิเตน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส โยนิโส มนสิ กโรนฺโต ยถาฐิโตว ตีณิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ นิพฺพตฺเตสิฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

อุตฺตรปญฺจาลรฏฺเฐ กปิลนคเร ทุมฺมุโข นาม ราชา ภุตฺตปาตราโส สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต อมจฺจคณปริวุโต วิวฏสีหปญฺชเร ราชงฺคณํ โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ โคปาลกา วชทฺวารํ วิวริํสุ, อุสภา วชโต นิกฺขมิตฺวา กิเลสวเสน เอกํ คาวิํ อนุพนฺธิํสุฯ ตตฺเถโก ติขิณสิงฺโค มหาอุสโภ อญฺญํ อุสภํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา กิเลสมจฺเฉราภิภูโต ติขิเณน สิงฺเคน อนฺตรสตฺถิมฺหิ ปหริฯ ตสฺส ปหารมุเขน อนฺตานิ นิกฺขมิํสุ, โส ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ

ราชา ตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิเม สตฺตา ติรจฺฉานคเต อาทิํ กตฺวา กิเลสวเสน ทุกฺขํ ปาปุณนฺติ, อยํ อุสโภ กิเลสํ นิสฺสาย ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต, อญฺเญปิ สตฺตา กิเลเสเหว กมฺปนฺติ, มยา อิเมสํ สตฺตานํ กมฺปนกิเลเส ปหาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส ฐิตโกว ตีณิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ นิพฺพตฺเตสิฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

อเถกทิวสํ จตฺตาโร ปจฺเจกพุทฺธา ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารา นิกฺขมฺม อโนตตฺตทเห นาคลตาทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา กตสรีรปฏิชคฺคนา มโนสิลาตเล ฐตฺวา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อิทฺธิยา อากาเส อุปฺปติตฺวา ปญฺจวณฺณวลาหเก มทฺทมานา คนฺตฺวา พาราณสินครทฺวารคามกสฺส อวิทูเร โอตริตฺวา เอกสฺมิํ ผาสุกฏฺฐาเน จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา ทฺวารคามํ ปวิสิตฺวา ปิณฺฑาย จรนฺตา โพธิสตฺตสฺส เคหทฺวารํ สมฺปาปุณิํสุฯ โพธิสตฺโต เต ทิสฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต หุตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา สงฺฆตฺเถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ปพฺพชฺชา อติวิย โสภติ, วิปฺปสนฺนานิ โว อินฺทฺริยานิ, ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ, กิํ นุ โข อารมฺมณํ ทิสฺวา ตุมฺเห อิมํ ภิกฺขาจริยปพฺพชฺชํ อุปคตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ยถา จ สงฺฆตฺเถรํ, เอวํ เสเสปิ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิฯ อถสฺส เต จตฺตาโรปิ ชนา ‘‘อหํ อสุกนคเร อสุกรฏฺเฐ อสุกราชา นาม หุตฺวา’’ติอาทินา นเยน อตฺตโน อตฺตโน อภินิกฺขมนวตฺถูนิ กเถตฺวา ปฏิปาฏิยา เอเกกํ คาถมาหํสุ –

[90]

‘‘อมฺพาหมทฺทํ วนมนฺตรสฺมิํ, นิโลภาสํ ผลิตํ สํวิรูฬฺหํ;

ตมทฺทสํ ผลเหตุ วิภคฺคํ, ตํ ทิสฺวา ภิกฺขาจริยํ จรามิฯ

[91]

‘‘เสลํ สุมฏฺฐํ นรวีรนิฏฺฐิตํ, นารี ยุคํ ธารยิ อปฺปสทฺทํ;

ทุติยญฺจ อาคมฺม อโหสิ สทฺโท, ตํ ทิสฺวา ภิกฺขาจริยํ จรามิฯ

[92]

‘‘ทิชา ทิชํ กุณปมาหรนฺตํ, เอกํ สมานํ พหุกา สเมจฺจ;

อาหารเหตู ปริปาตยิํสุ, ตํ ทิสฺวา ภิกฺขาจริยํ จรามิฯ

[93]

‘‘อุสภาหมทฺทํ ยูถสฺส มชฺเฌ, จลกฺกกุํ วณฺณพลูปปนฺนํ;

ตมทฺทสํ กามเหตุ วิตุนฺนํ, ตํ ทิสฺวา ภิกฺขาจริยํ จรามี’’ติฯ

ตตฺถ อมฺพาหมทฺทนฺติ อมฺพรุกฺขํ อหํ อทฺทสํฯ วนมนฺตรสฺมินฺติ วนอนฺตเร, อมฺพวนมชฺเฌติ อตฺโถฯ สํวิรูฬฺหนฺติ สุวฑฺฒิตํฯ ตมทฺทสนฺติ ตํ อุยฺยานโต นิกฺขนฺโต ผลเหตุ วิภคฺคํ ปุน อทฺทสํฯ ตํ ทิสฺวาติ ตํ ผลเหตุ วิภคฺคํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสํเวโค ปจฺเจกโพธิญาณํ นิพฺพตฺเตตฺวา อิมํ ภิกฺขาจริยปพฺพชฺชํ อุปคโตสฺมิ, ตสฺมา ภิกฺขาจริยํ จรามีติฯ อิทํ โส ผลเหตุ วิภคฺคํ อมฺพรุกฺขํ ทสฺสนโต ปฏฺฐาย สพฺพํ จิตฺตาจารํ กเถสิฯ เสสานํ วิสฺสชฺชเนสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปเนตฺถ อนุตฺตานปทวณฺณนา – เสลนฺติ มณิวลยํฯ นรวีรนิฏฺฐิตนฺติ วีรนเรหิ นิฏฺฐิตํ, ปณฺฑิตปุริเสหิ กตนฺติ อตฺโถฯ ยุคนฺติ เอเกกสฺมิํ เอเกกํ กตฺวา เอกํ วลยยุคฬํฯ ทิชา ทิชนฺติ คหิตมํสปิณฺฑํ ทิชํ อวเสสทิชาฯ กุณปมาหรนฺตนฺติ มํสปิณฺฑํ อาทาย อาหรนฺตํฯ สเมจฺจาติ สมาคนฺตฺวา สนฺนิปติตฺวาฯ ปริปาตยิํสูติ โกฏฺเฏนฺตา อนุพนฺธิํสุฯ อุสภาหมทฺทนฺติ อุสภํ อหํ อทฺทสํฯ จลกฺกกุนฺติ จลกฺกกุธํฯ

โพธิสตฺโต เอเกกํ คาถํ สุตฺวา ‘‘สาธุ, ภนฺเต, ตุมฺหากเมว ตํ อารมฺมณํ อนุรูป’’นฺติ เอเกกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ถุติํ อกาสิฯ ตญฺจ ปน จตูหิ ชเนหิ เทสิตํ ธมฺมกถํ สุตฺวา ฆราวาเส อนเปกฺโข หุตฺวา ปกฺกนฺเตสุ ปจฺเจกพุทฺเธสุ ภุตฺตปาตราโส สุขนิสินฺโน ภริยํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, เอเต จตฺตาโร ปจฺเจกพุทฺธา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนา อปลิโพธา ปพฺพชฺชาสุเขน วีตินาเมนฺติ, อหํ ปน ภติยา ชีวิกํ กปฺเปมิ, กิํ เม ฆราวาเสน, ตฺวํ ปุตฺตเก สงฺคณฺหนฺตี เคเห วสา’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[94]

‘‘กรณฺฑโก กลิงฺคานํ, คนฺธารานญฺจ นคฺคชิ;

นิมิราชา วิเทหานํ, ปญฺจาลานญฺจ ทุมฺมุโข;

เอเต รฏฺฐานิ หิตฺวาน, ปพฺพชิํสุ อกิญฺจนาฯ

[95]

‘‘สพฺเพปิเม เทวสมา สมาคตา, อคฺคี ยถา ปชฺชลิโต ตเถวิเม;

อหมฺปิ เอโก จริสฺสามิ ภคฺควิ, หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานี’’ติฯ

ตาสํ อตฺโถ – ภทฺเท, เอส สงฺฆตฺเถโร ปจฺเจกพุทฺโธ ทนฺตปุเร นาม นคเร กรณฺฑโก นาม กลิงฺคานํ ชนปทสฺส ราชา, ทุติโย ตกฺกสิลนคเร นคฺคชิ นาม คนฺธารานํ ชนปทสฺส ราชา, ตติโย มิถิลนคเร นิมิ นาม วิเทหานํ ชนปทสฺส ราชา, จตุตฺโถ กปิลนคเร ทุมฺมุโข นาม อุตฺตรปญฺจาลานํ ชนปทสฺส ราชา, เอเต เอวรูปานิ รฏฺฐานิ หิตฺวา อกิญฺจนา หุตฺวา ปพฺพชิํสุฯ สพฺเพปิเมติ อิเม ปน สพฺเพปิ วิสุทฺธิเทเวหิ ปุริมปจฺเจกพุทฺเธหิ สมานา เอกโต สมาคตาฯ อคฺคี ยถาติ ยถา หิ อคฺคิ ปชฺชลิโต โอภาสติฯ ตเถวิเมติ อิเมปิ ตเถว สีลาทีหิ ปญฺจหิ คุเณหิ โอภาสนฺติฯ ยถา เอเต, ตถา อหมฺปิ ปพฺพชิตฺวา เอโก จริสฺสามีติ อตฺโถฯ ภคฺควีติ ภริยํ อาลปติฯ หิตฺวาน กามานีติ รูปาทโย วตฺถุกาเม หิตฺวาฯ ยโถธิกานีติ อตฺตโน โอธิวเสน ฐิตานิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – รูปาทิโอธิวเสน ยถาฐิเต กาเม ปหาย อหมฺปิ ปพฺพชิตฺวา เอโก จริสฺสามีติฯ ‘‘ยโตธิกานี’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺสตฺโถ – ยโต อุปรโต โอธิ เอเตสนฺติ ยโตธิกานิ, อุปรตโกฏฺฐาสานิฯ ปพฺพชิสฺสามีติ จินฺติตกาลโต ปฏฺฐาย หิ กิเลสกามานํ เอโก โกฏฺฐาโส อุปรโต นาม โหติ นิรุทฺโธ, ตสฺส วตฺถุภูโต กามโกฏฺฐาโสปิ อุปรโตว โหตีติฯ

สา ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘มยฺหมฺปิ โข สามิ, ปจฺเจกพุทฺธานํ ธมฺมกถํ สุตกาลโต ปฏฺฐาย อคาเร จิตฺตํ น สณฺฐาตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[96]

‘‘อยเมว กาโล น หิ อญฺโญ อตฺถิ, อนุสาสิตา เม น ภเวยฺย ปจฺฉา;

อหมฺปิ เอกา จริสฺสามิ ภคฺคว, สกุณีว มุตฺตา ปุริสสฺส หตฺถา’’ติฯ

ตตฺถ อนุสาสิตา เม น ภเวยฺย ปจฺฉาติ อนุสาสโก โอวาทโก น ภเวยฺย ทุลฺลภตฺตา โอวาทกานํ, ตสฺมา อยเมว ปพฺพชิตุํ กาโล, น หิ อญฺโญ อตฺถีติ ทสฺเสติฯ สกุณีว มุตฺตาติ ยถา สากุณิเกน คเหตฺวา สกุณปจฺฉิยํ ขิตฺตาสุ สกุณีสุ ตสฺส หตฺถโต มุตฺตา เอกา สกุณี อนิลปถํ ลงฺฆยิตฺวา ยถารุจิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา เอกิกาว จเรยฺย, ตถา อหมฺปิ ตว หตฺถโต มุตฺตา เอกิกา จริสฺสามีติ สยมฺปิ ปพฺพชิตุกามา หุตฺวา เอวมาหฯ

โพธิสตฺโต ตสฺสา กถํ สุตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ สา ปน โพธิสตฺตํ วญฺเจตฺวา ปุเรตรํ ปพฺพชิตุกามา ‘‘สามิ, ปานียติตฺถํ คมิสฺสามิ, ทารเก โอโลเกหี’’ติ ฆฏํ อาทาย คจฺฉนฺตี วิย ปลายิตฺวา นครสามนฺเต ตาปสานํ สนฺติเก คนฺตฺวา ปพฺพชิฯ โพธิสตฺโต ตสฺสา อนาคมนํ ญตฺวา สยํ ทารเก โปเสสิฯ อปรภาเค เตสุ โถกํ วฑฺฒิตฺวา อตฺตโน อยานยชานนสมตฺถตํ สมฺปตฺเตสุ เตสํ วีมํสนตฺถํ เอกทิวสํ ภตฺตํ ปจนฺโต โถกํ อุตฺตณฺฑุลํ ปจิ, เอกทิวสํ โถกํ กิลินฺนํ, เอกทิวสํ สุปกฺกํ, เอกทิวสํ อติกิลินฺนํ, เอกทิวสํ อโลณกํ, เอกทิวสํ อติโลณกํฯ ทารกา ‘‘ตาต, อชฺช ภตฺตํ อุตฺตณฺฑุลํ, อชฺช กิลินฺนํ, อชฺช สุปกฺกํ, อชฺช อติกิลินฺนํ, อชฺช อโลณกํ, อชฺช อติโลณก’’นฺติ อาหํสุฯ ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘อาม, ตาตา’’ติ วตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิเม ทารกา อิทานิ อามปกฺกโลณิกอติโลณิกานิ ชานนฺติ, อตฺตโน ธมฺมตาย ชีวิตุํ สกฺขิสฺสนฺติ, มยา ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ อถ เต ทารเก ญาตกานํ ทตฺวา ปฏิจฺฉาเปตฺวา ‘‘อมฺมตาตา, อิเม ทารเก สาธุกํ โปเสถา’’ติ วตฺวา โส ญาตกานํ ปริเทวนฺตานญฺเญว นครา นิกฺขมิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา นครสฺส สามนฺเตเยว วสิฯ

อถ นํ เอกทิวสํ พาราณสิยํ ภิกฺขาย จรนฺตํ ปริพฺพาชิกา ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อยฺย, ทารกา เต นาสิตา มญฺเญ’’ติ อาหฯ

มหาสตฺโต ‘‘นาหํ ทารเก นาเสมิ, เตสํ อตฺตโน อยานยชานนกาเล ปพฺพชิโตมฺหิ , ตฺวํ เตสํ อจินฺเตตฺวา ปพฺพชฺชาย อภิรมา’’ติ วตฺวา โอสานคาถมาห –

[97]

‘‘อามํ ปกฺกญฺจ ชานนฺติ, อโถ โลณํ อโลณกํ;

ตมหํ ทิสฺวาน ปพฺพชิํ, จเรว ตฺวํ จรามห’’นฺติฯ

ตตฺถ ตมหนฺติ ตํ อหํ ทารกานํ กิริยํ ทิสฺวา ปพฺพชิโตฯ จเรว ตฺวํ จรามหนฺติ ตฺวมฺปิ ภิกฺขาจริยเมว จร, อหมฺปิ ภิกฺขาจริยเมว จริสฺสามีติฯ

อิติ โส ปริพฺพาชิกํ โอวทิตฺวา อุยฺโยเชสิฯ สาปิ โอวาทํ คเหตฺวา มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา ยถารุจิตํ ฐานํ คตาฯ ฐเปตฺวา กิร ตํ ทิวสํ น เต ปุน อญฺญมญฺญํ อทฺทสํสุฯ โพธิสตฺโต จ ฌานาภิญฺญํ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน เต ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ ตทา ธีตา อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, ปุตฺโต ราหุลกุมาโร, ปริพฺพาชิกา ราหุลมาตา, ปริพฺพาชโก ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

กุมฺภการชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[409] 4. ทฬฺหธมฺมชาตกวณฺณนา

อหํ เจ ทฬฺหธมฺมสฺสาติ อิทํ สตฺถา โกสมฺพิํ นิสฺสาย โฆสิตาราเม วิหรนฺโต อุเทนสฺส รญฺโญ ภทฺทวติกํ หตฺถินิํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺสา ปน หตฺถินิยา ลทฺธวิธานญฺจ อุเทนสฺส ราชวํโส จ มาตงฺคชาตเก (ชา. 1.15.1 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

เอกทิวสํ ปน สา หตฺถินี นครา นิกฺขมนฺตี ภควนฺตํ ปาโตว อริยคณปริวุตํ อโนมาย พุทฺธสิริยา นครํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ตถาคตสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ‘‘ภควา สพฺพญฺญุ สพฺพโลกนิตฺถรณ อุเทโน วํสราชา มํ ตรุณกาเล กมฺมํ นิตฺถริตุํ สมตฺถกาเล ‘อิมํ นิสฺสาย มยา ชีวิตญฺจ รชฺชญฺจ เทวี จ ลทฺธา’ติ ปิยายิตฺวา มหนฺตํ ปริหารํ อทาสิ, สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา ฐิตฏฺฐานํ คนฺเธน ปริภณฺฑํ กาเรตฺวา มตฺถเก สุวณฺณตารกขจิตวิตานํ พนฺธาเปตฺวา สมนฺตา จิตฺรสาณิํ ปริกฺขิปาเปตฺวา คนฺธเตเลน ทีปํ ชาลาเปตฺวา ธูมตฏฺฏกํ ฐปาเปตฺวา กรีสฉฑฺฑนฏฺฐาเน สุวณฺณกฏาหํ ปติฏฺฐปาเปตฺวา มํ จิตฺตตฺถรณปิฏฺเฐ ฐเปสิ, ราชารหญฺจ เม นานคฺครสโภชนํ ทาเปสิฯ อิทานิ ปน เม มหลฺลกกาเล กมฺมํ นิตฺถริตุํ อสมตฺถกาเล สพฺพํ ตํ ปริหารํ อจฺฉินฺทิ, อนาถา นิปฺปจฺจยา หุตฺวา อรญฺเญ เกตกานิ ขาทนฺตี ชีวามิ, อญฺญํ มยฺหํ ปฏิสรณํ นตฺถิ, อุเทนํ มม คุณํ สลฺลกฺขาเปตฺวา โปราณกปริหารํ เม ปฏิปากติกํ กาเรถ ภควา’’ติ ปริเทวมานา ตถาคตํ ยาจิฯ

สตฺถา ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, อหํ เต รญฺโญ กเถตฺวา ยสํ ปฏิปากติกํ กาเรสฺสามี’’ติ วตฺวา รญฺโญ นิเวสนทฺวารํ อคมาสิฯ ราชา ตถาคตํ อนฺโตนิเวสนํ ปเวเสตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ สตฺถา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน อนุโมทนํ กโรนฺโต ‘‘มหาราช, ภทฺทวติกา กห’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น ชานามิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘มหาราช, อุปการกานํ ยสํ ทตฺวา มหลฺลกกาเล คเหตุํ นาม น วฏฺฏติ, กตญฺญุนา กตเวทินา ภวิตุํ วฏฺฏติฯ ภทฺทวติกา อิทานิ มหลฺลิกา ชราชิณฺณา อนาถา หุตฺวา อรญฺเญ เกตกานิ ขาทนฺตี ชีวติ, ตํ ชิณฺณกาเล อนาถํ กาตุํ ตุมฺหากํ อยุตฺต’’นฺติ ภทฺทวติกาย คุณํ กเถตฺวา ‘‘สพฺพํ โปราณกปริหารํ ปฏิปากติกํ กโรหี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ ราชา ตถา อกาสิฯ ‘‘ตถาคเตน กิร ภทฺทวติกาย คุณํ กเถตฺวา โปราณกยโส ปฏิปากติโก การิโต’’ติ สกลนครํ ปตฺถริ, ภิกฺขุสงฺเฆปิ สา ปวตฺติ ปากฏา ชาตาฯ อถ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สตฺถารา กิร ภทฺทวติกาย คุณํ กเถตฺวา โปราณกยโส ปฏิปากติโก การิโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต เอติสฺสา คุณํ กเถตฺวา นฏฺฐยสํ ปฏิปากติกํ กาเรสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ ทฬฺหธมฺโม นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตํ ราชานํ อุปฏฺฐหิฯ

โส ตสฺส สนฺติกา มหนฺตํ ยสํ ลภิตฺวา อมจฺจรตนฏฺฐาเน อฏฺฐาสิฯ ตทา ตสฺส รญฺโญ เอกา โอฏฺฐิพฺยาธิ หตฺถินี ถามพลสมฺปนฺนา มหพฺพลา อโหสิฯ สา เอกทิวสํ โยชนสตํ คจฺฉติ, รญฺโญ ทูเตยฺยหรณกิจฺจํ กโรติ, สงฺคาเม ยุทฺธํ กตฺวา สตฺตุ มทฺทนํ กโรติฯ ราชา ‘‘อยํ เม พหูปการา’’ติ ตสฺสา สพฺพาลงฺการํ ทตฺวา อุเทเนน ภทฺทวติกาย ทินฺนสทิสํ สพฺพํ ปริหารํ ทาเปสิฯ อถสฺสา ชิณฺณทุพฺพลกาเล ราชา สพฺพํ ยสํ คณฺหิฯ สา ตโต ปฏฺฐาย อนาถา หุตฺวา อรญฺเญ ติณปณฺณานิ ขาทนฺตี ชีวติฯ อเถกทิวสํ ราชกุเล ภาชเนสุ อปฺปโหนฺเตสุ ราชา กุมฺภการํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภาชนานิ กิร นปฺปโหนฺตี’’ติ อาหฯ ‘‘โคมยาหรณยานเก โยเชตุํ โคเณ น ลภามิ, เทวา’’ติฯ ราชา ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘อมฺหากํ โอฏฺฐิพฺยาธิ กห’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อตฺตโน ธมฺมตาย จรติ, เทวา’’ติฯ ราชา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย ตํ โยเชตฺวา โคมยํ อาหรา’’ติ ตํ กุมฺภการสฺส อทาสิฯ กุมฺภกาโร ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ตถา อกาสิฯ

อเถกทิวสํ สา นครา นิกฺขมมานา นครํ ปวิสนฺตํ โพธิสตฺตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ตสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ปริเทวมานา ‘‘สามิ, ราชา มํ ‘ตรุณกาเล พหูปการา’ติ สลฺลกฺเขตฺวา มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา อิทานิ มหลฺลกกาเล สพฺพํ อจฺฉินฺทิตฺวา มยิ จิตฺตมฺปิ น กโรติ, อหํ ปน อนาถา อรญฺเญ ติณปณฺณานิ ขาทนฺตี ชีวามิ, เอวํ ทุกฺขปฺปตฺตํ มํ อิทานิ ยานเก โยเชตุํ กุมฺภการสฺส อทาสิ, ฐเปตฺวา ตุมฺเห อญฺญํ มยฺหํ ปฏิสรณํ นตฺถิ, มยา รญฺโญ กตูปการํ ตุมฺเห ชานาถ, สาธุ อิทานิ เม นฏฺฐํ ยสํ ปฏิปากติกํ กโรถา’’ติ วตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[98]

‘‘อหํ เจ ทฬฺหธมฺมสฺส, วหนฺตี นาภิราธยิํ;

ธรนฺตี อุรสิ สลฺลํ, ยุทฺเธ วิกฺกนฺตจารินีฯ

[99]

‘‘นูน ราชา น ชานาติ, มม วิกฺกมโปริสํ;

สงฺคาเม สุกตนฺตานิ, ทูตวิปฺปหิตานิ จฯ

[100]

‘‘สา นูนาหํ มริสฺสามิ, อพนฺธุ อปรายินี;

ตทา หิ กุมฺภการสฺส, ทินฺนา ฉกณหาริกา’’ติฯ

ตตฺถ วหนฺตีติ ทูเตยฺยหรณํ สงฺคาเม พลโกฏฺฐกภินฺทนํ ตํ ตํ กิจฺจํ วหนฺตี นิตฺถรนฺตีฯ ธรนฺตี อุรสิ สลฺลนฺติ อุรสฺมิํ พทฺธํ กณฺฑํ วา อสิํ วา สตฺติํ วา ยุทฺธกาเล สตฺตูนํ อุปริ อภิหรนฺตีฯ วิกฺกนฺตจารินีติ วิกฺกมํ ปรกฺกมํ กตฺวา ปรพลวิชเยน ยุทฺเธ วิกฺกนฺตคามินีฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ สามิ, อหํ อิมานิ กิจฺจานิ กโรนฺตี รญฺโญ ทฬฺหธมฺมสฺส จิตฺตํ นาราธยิํ น ปริโตเสสิํ, โก ทานิ อญฺโญ ตสฺส จิตฺตํ อาราธยิสฺสตีติฯ

มม วิกฺกมโปริสนฺติ มยา กตํ ปุริสปรกฺกมํฯ สุกตนฺตานีติ สุกตานิฯ ยถา หิ กมฺมาเนว กมฺมนฺตานิ, วนาเนว วนนฺตานิ, เอวมิธ สุกตาเนว ‘‘สุกตนฺตานี’’ติ วุตฺตานิฯ ทูตวิปฺปหิตานิ จาติ คเล ปณฺณํ พนฺธิตฺวา ‘‘อสุกรญฺโญ นาม เทหี’’ติ ปหิตาย มยา เอกทิวเสเนว โยชนสตํ คนฺตฺวา กตานิ ทูตเปสนานิ จฯ นูน ราชา น ชานาตีติ นูน ตุมฺหากํ เอส ราชา เอตานิ มยา กตานิ กิจฺจานิ น ชานาติฯ อปรายินีติ อปฺปติฏฺฐา อปฺปฏิสรณาฯ ตทา หีติ ตถา หิ, อยเมว วา ปาโฐฯ ทินฺนาติ อหํ รญฺญา ฉกณหาริกา กตฺวา กุมฺภการสฺส ทินฺนาติฯ

โพธิสตฺโต ตสฺสา กถํ สุตฺวา ‘‘ตฺวํ มา โสจิ, อหํ รญฺโญ กเถตฺวา ตว ยสํ ปฏิปากติกํ กริสฺสามี’’ติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา ภุตฺตปาตราโส รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ‘‘มหาราช, นนุ ตุมฺหากํ อสุกา นาม โอฏฺฐิพฺยาธิ อสุกฏฺฐาเน จ อสุกฏฺฐาเน จ อุเร สลฺลํ พนฺธิตฺวา สงฺคามํ นิตฺถริ, อสุกทิวสํ นาม คีวาย ปณฺณํ พนฺธิตฺวา เปสิตา โยชนสตํ อคมาสิ, ตุมฺเหปิสฺสา มหนฺตํ ยสํ อทตฺถ, สา อิทานิ กห’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ตมหํ กุมฺภการสฺส โคมยหรณตฺถาย อทาสิ’’นฺติฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘อยุตฺตํ โข, มหาราช, ตุมฺหากํ ตํ กุมฺภการสฺส ยานเก โยชนตฺถาย ทาตุ’’นฺติ วตฺวา รญฺโญ โอวาทวเสน จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[101]

‘‘ยาวตาสีสตี โปโส, ตาวเทว ปวีณติ;

อตฺถาปาเย ชหนฺติ นํ, โอฏฺฐิพฺยาธิํว ขตฺติโยฯ

[102]

‘‘โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณ, กตตฺโถ นาวพุชฺฌติ;

อตฺถา ตสฺส ปลุชฺชนฺติ, เย โหนฺติ อภิปตฺถิตาฯ

[103]

‘‘โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณ, กตตฺโถ มนุพุชฺฌติ;

อตฺถา ตสฺส ปวฑฺฒนฺติ, เย โหนฺติ อภิปตฺถิกาฯ

[104]

‘‘ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;

สพฺเพ กตญฺญุโน โหถ, จิรํ สคฺคมฺหิ ฐสฺสถา’’ติฯ

ตตฺถ ปฐมคาถาย ตาว อตฺโถ – อิเธกจฺโจ อญฺญาณชาติโก โปโส ยาวตาสีสตี, ยาว ‘‘อิทํ นาม เม อยํ กาตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ ปจฺจาสีสติ, ตาวเทว ตํ ปุริสํ ปวีณติ ภชติ เสวติ, ตสฺส ปน อตฺถาปาเย วฑฺฒิยา อปคมเน ปริหีนกาเล ตํ นานากิจฺเจสุ ปตฺถิตํ โปสํ เอกจฺเจ พาลา อิมํ โอฏฺฐิพฺยาธิํ อยํ ขตฺติโย วิย ชหนฺติฯ

กตกลฺยาโณติ ปเรน อตฺตโน กตกลฺยาณกมฺโมฯ กตตฺโถติ นิปฺผาทิตกิจฺโจฯ นาวพุชฺฌตีติ ปจฺฉาปิ ตํ ปเรน กตํ อุปการํ ตสฺส ชราชิณฺณกาเล อสมตฺถกาเล น สรติ, อตฺตนา ทินฺนมฺปิ ยสํ ปุน คณฺหาติฯ ปลุชฺชนฺตีติ ภิชฺชนฺติ นสฺสนฺติฯ เย โหนฺติ อภิปตฺถิตาติ เย เกจิ อตฺถา อิจฺฉิตา นาม โหนฺติ, สพฺเพ นสฺสนฺตีติ ทีเปติฯ มิตฺตทุพฺภิปุคฺคลสฺส หิ ปตฺถิตปตฺถิตํ อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตพีชํ วิย นสฺสติฯ กตตฺโถ มนุพุชฺฌตีติ กตตฺโถ อนุพุชฺฌติ, ม-กาโร พฺยญฺชนสนฺธิวเสน คหิโตฯ ตํ โว วทามีติ เตน การเณน ตุมฺเห วทามิฯ ฐสฺสถาติ กตญฺญุโน หุตฺวา จิรกาลํ สคฺคมฺหิ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺตา ปติฏฺฐหิสฺสถฯ

เอวํ มหาสตฺโต ราชานํ อาทิํ กตฺวา สนฺนิปติตานํ สพฺเพสํ โอวาทํ อทาสิฯ ตํ สุตฺวา ราชา โอฏฺฐิพฺยาธิยา ยสํ ปฏิปากติกํ อกาสิฯ โพธิสตฺตสฺส จ โอวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โอฏฺฐิพฺยาธิ ภทฺทวติกา อโหสิ, ราชา อานนฺโท, อมจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทฬฺหธมฺมชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[410] 5. โสมทตฺตชาตกวณฺณนา

โย มํ ปุเร ปจฺจุฑฺเฑตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ มหลฺลกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิเรกํ สามเณรํ ปพฺพาเชสิ, สามเณโร ตสฺส อุปการโก หุตฺวา ตถารูเปน โรเคน กาลมกาสิฯ มหลฺลโก ตสฺมิํ กาลกเต โรทนฺโต ปริเทวนฺโต วิจรติฯ ตํ ทิสฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุกมหลฺลโก สามเณรสฺส กาลกิริยาย โรทนฺโต ปริเทวนฺโต วิจรติ, มรณสฺสติกมฺมฏฺฐานรหิโต มญฺเญ’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส อิมสฺมิํ มเต โรทิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตาวติํสภวเน สกฺกตฺตํ กาเรสิฯ อเถโก กาสิคามวาสี พฺราหฺมณมหาสาโล กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อุญฺฉาจริยาย วนมูลผลาผเลหิ ยาเปนฺโต วาสํ กปฺเปสิฯ เอกทิวสํ ผลาผลตฺถาย คโต เอกํ หตฺถิฉาปํ ทิสฺวา อตฺตโน อสฺสมํ อาเนตฺวา ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา โสมทตฺโตติสฺส นามํ กตฺวา ติณปณฺณานิ ขาทาเปนฺโต ปฏิชคฺคิฯ โส วยปฺปตฺโต มหาสรีโร หุตฺวา เอกทิวสํ พหุํ โภชนํ คเหตฺวา อชีรเกน ทุพฺพโล อโหสิฯ ตาปโส ตํ อสฺสมปเท กตฺวา ผลาผลตฺถาย คโต, ตสฺมิํ อนาคเตเยว หตฺถิโปตโก กาลมกาสิฯ ตาปโส ผลาผลํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺโต ‘‘อญฺเญสุ ทิวเสสุ เม ปุตฺโต ปจฺจุคฺคมนํ กโรติ, อชฺช น ทิสฺสติ, กหํ นุ โข คโต’’ติ ปริเทวนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[105]

‘‘โย มํ ปุเร ปจฺจุฑฺเฑติ, อรญฺเญ ทูรมายโต;

โส น ทิสฺสติ มาตงฺโค, โสมทตฺโต กุหิํ คโต’’ติฯ

ตตฺถ ปุเรติ อิโต ปุเรฯ ปจฺจุฑฺเฑตีติ ปจฺจุคฺคจฺฉติฯ อรญฺเญ ทูรนฺติ อิมสฺมิํ นิมฺมนุสฺเส อรญฺเญ มํ ทูรํ ปจฺจุฑฺเฑติฯ อายโตติ อายามสมฺปนฺโนฯ

เอวํ ปริเทวมาโน อาคนฺตฺวา ตํ จงฺกมนโกฏิยํ ปติตํ ทิสฺวา คเล คเหตฺวา ปริเทวมาโน ทุติยํ คาถมาห –

[106]

‘‘อยํ วา โส มโต เสติ, อลฺลสิงฺคํว วจฺฉิโต;

ภูมฺยา นิปติโต เสติ, อมรา วต กุญฺชโร’’ติฯ

ตตฺถ อยํ วาติ วิภาวนตฺเถ วา-สทฺโทฯ อยเมว โส, น อญฺโญติ ตํ วิภาเวนฺโต เอวมาหฯ อลฺลสิงฺคนฺติ มาลุวลตาย อคฺคปวาลํฯ วจฺฉิโตติ ฉินฺโน, คิมฺหกาเล มชฺฌนฺหิกสมเย ตตฺตวาลิกาปุลิเน นเขน ฉินฺทิตฺวา ปาติโต มาลุวลตาย องฺกุโร วิยาติ วุตฺตํ โหติฯ ภูมฺยาติ ภูมิยํฯ อมรา วตาติ มโต วต, ‘‘อมรี’’ติปิ ปาโฐฯ

ตสฺมิํ ขเณ สกฺโก โลกํ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ตาปโส ปุตฺตทารํ ปหาย ปพฺพชิโต, อิทานิ หตฺถิโปตเก ปุตฺตสญฺญํ กตฺวา ปริเทวติ, สํเวเชตฺวา นํ สติํ ปฏิลภาเปสฺสามี’’ติ ตสฺส อสฺสมปทํ อาคนฺตฺวา อากาเส ฐิโตว ตติยํ คาถมาห –

[107]

‘‘อนคาริยุเปตสฺส , วิปฺปมุตฺตสฺส เต สโต;

สมณสฺส น ตํ สาธุ, ยํ เปตมนุโสจสี’’ติฯ

อถสฺส วจนํ สุตฺวา ตาปโส จตุตฺถํ คาถมาห –

[108]

‘‘สํวาเสน หเว สกฺก, มนุสฺสสฺส มิคสฺส วา;

หทเย ชายเต เปมํ, ตํ น สกฺกา อโสจิตุ’’นฺติฯ

ตตฺถ มิคสฺส วาติ อิมสฺมิํ ฐาเน สพฺเพปิ ติรจฺฉานา ‘‘มิคา’’ติ วุตฺตาฯ ตนฺติ ปิยายิตํ สตฺตํฯ

อถ นํ โอวทนฺโต สกฺโก ทฺเว คาถา อภาสิ –

[109]

‘‘มตํ มริสฺสํ โรทนฺติ, เย รุทนฺติ ลปนฺติ จ;

ตสฺมา ตฺวํ อิสิ มา โรทิ, โรทิตํ โมฆมาหุ สนฺโตฯ

[110]

‘‘กนฺทิเตน หเว พฺรหฺเม, มโต เปโต สมุฏฺฐเห;

สพฺเพ สงฺคมฺม โรทาม, อญฺญมญฺญสฺส ญาตเก’’ติฯ

ตตฺถ เย รุทนฺติ ลปนฺติ จาติ พฺรหฺเม เย สตฺตา โรทนฺติ ปริเทวนฺติ จ, สพฺเพ เต มตํ, โย จ มริสฺสติ, ตํ โรทนฺติ, เตสํเยว เอวํ โรทนฺตานํ อสฺสุสุกฺขนกาโล นตฺถิ, ตสฺมา ตฺวํ อิสิ มา โรทิฯ กิํการณา? โรทิตํ โมฆมาหุ สนฺโต, ปณฺฑิตา หิ ‘‘โรทิตํ นิปฺผล’’นฺติ วทนฺติฯ มโต เปโตติ ยทิ เอส เปโตติ สงฺขฺยํ คโต มโต โรทิเตน สมุฏฺฐเหยฺย, เอวํ สนฺเต สพฺเพปิ มยํ สมาคนฺตฺวา อญฺญมญฺญสฺส ญาตเก โรทาม, กิํ นิกฺกมฺมา อจฺฉามาติฯ

ตาปโส สกฺกสฺส วจนํ สุตฺวา สติํ ปฏิลภิตฺวา วิคตโสโก อสฺสูนิ ปุญฺฉิตฺวา สกฺกสฺส ถุติวเสน เสสคาถา อาห –

[111]

‘‘อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆตสิตฺตํว ปาวกํ;

วารินา วิย โอสิญฺจํ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทรํฯ

[112]

‘‘อพฺพหี วต เม สลฺลํ, ยมาสิ หทยสฺสิตํ;

โย เม โสกปเรตสฺส, ปุตฺตโสกํ อปานุทิฯ

[113]

‘‘โสหํ อพฺพูฬฺหสลฺโลสฺมิ, วีตโสโก อนาวิโล;

น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวาน วาสวา’’ติฯ

ตา เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเยวฯ เอวํ สกฺโก ตาปสสฺส โอวาทํ ทตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา หตฺถิโปตโก สามเณโร อโหสิ, ตาปโส มหลฺลโก, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โสมทตฺตชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[411] 6. สุสีมชาตกวณฺณนา

กาฬานิ เกสานิ ปุเร อเหสุนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาภินิกฺขมนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ สมเย ภิกฺขู ธมฺมสภายํ นิสีทิตฺวา ทสพลสฺส นิกฺขมนํ วณฺณยิํสุฯ

สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, มยา ทานิ อเนกานิ กปฺปโกฏิสตสหสฺสานิ ปูริตปารมินา มหาภินิกฺขมนํ, ปุพฺเพปาหํ ติโยชนสติเก กาสิรฏฺเฐ รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, ตสฺส ชาตทิวเสเยว พาราณสิรญฺโญปิ ปุตฺโต ชายิฯ เตสํ นามคฺคหณทิวเส มหาสตฺตสฺส สุสีมกุมาโรติ นามํ อกํสุ, ราชปุตฺตสฺส พฺรหฺมทตฺตกุมาโรติฯ พาราณสิราชา ‘‘ปุตฺเตน เม สทฺธิํ เอกทิวเส ชาโต’’ติ โพธิสตฺตํ อาณาเปตฺวา ธาติโย ทตฺวา เตน สทฺธิํ เอกโต วฑฺเฒสิฯ เต อุโภปิ วยปฺปตฺตา อภิรูปา เทวกุมารวณฺณิโน หุตฺวา ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปจฺจาคมิํสุฯ ราชปุตฺโต อุปราชา หุตฺวา โพธิสตฺเตน สทฺธิํ เอกโต ขาทนฺโต ปิวนฺโต นิสีทนฺโต สยนฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปตฺวา มหาสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา ปุโรหิตฏฺฐาเน ตํ ฐเปตฺวา เอกทิวสํ นครํ สชฺชาเปตฺวา สกฺโก เทวราชา วิย อลงฺกโต อลงฺกตเอราวณปฏิภาคสฺส มตฺตวรวารณสฺส ขนฺเธ นิสีทิตฺวา โพธิสตฺตํ ปจฺฉาสเน หตฺถิปิฏฺเฐ นิสีทาเปตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ อกาสิฯ มาตาปิสฺส ‘‘ปุตฺตํ โอโลเกสฺสามี’’ติ สีหปญฺชเร ฐตฺวา ตสฺส นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาคจฺฉนฺตสฺส ปจฺฉโต นิสินฺนํ ปุโรหิตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา สยนคพฺภํ ปวิสิตฺวา ‘‘อิมํ อลภนฺตี เอตฺเถว มริสฺสามี’’ติ อาหารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา นิปชฺชิฯ

ราชา มาตรํ อปสฺสนฺโต ‘‘กุหิํ เม มาตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘คิลานา’’ติ สุตฺวา ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กิํ อมฺม, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ สา ลชฺชาย น กเถสิฯ โส คนฺตฺวา ราชปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา อตฺตโน อคฺคมเหสิํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘คจฺฉ อมฺมาย อผาสุกํ ชานาหี’’ติ เปเสสิฯ สา คนฺตฺวา ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชนฺตี ปุจฺฉิ, อิตฺถิโย นาม อิตฺถีนํ รหสฺสํ น นิคุหนฺติ, สา ตสฺสา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ อิตราปิ ตํ สุตฺวา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘โหตุ, คจฺฉ นํ สมสฺสาเสหิ, ปุโรหิตํ ราชานํ กตฺวา ตสฺส ตํ อคฺคมเหสิํ กริสฺสามี’’ติ อาหฯ สา อาคนฺตฺวา ตํ สมสฺสาเสสิฯ

ราชาปิ ปุโรหิตํ ปกฺโกสาเปตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘สมฺม, มาตุ เม ชีวิตํ เทหิ, ตฺวํ ราชา ภวิสฺสสิ, สา อคฺคมเหสี, อหํ อุปราชา’’ติ อาหฯ โส ‘‘น สกฺกา เอวํ กาตุ’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา เตน ปุนปฺปุนํ ยาจิยมาโน สมฺปฏิจฺฉิฯ ราชา ปุโรหิตํ ราชานํ, มาตรํ อคฺคมเหสิํ กาเรตฺวา สยํ อุปราชา อโหสิฯ

เตสํ สมคฺควาสํ วสนฺตานํ อปรภาเค โพธิสตฺโต อคารมชฺเฌ อุกฺกณฺฐิโต กาเม ปหาย ปพฺพชฺชาย นินฺนจิตฺโต กิเลสรติํ อนลฺลียนฺโต เอกโกว ติฏฺฐติ, เอกโกว นิสีทติ, เอกโกว สยติ, พนฺธนาคาเร พทฺโธ วิย ปญฺชเร ปกฺขิตฺตกุกฺกุโฏ วิย จ อโหสิฯ อถสฺส อคฺคมเหสี ‘‘อยํ ราชา มยา สทฺธิํ นาภิรมติ, เอกโกว ติฏฺฐติ นิสีทติ เสยฺยํ กปฺเปติ, อยํ โข ปน ทหโร ตรุโณ, อหํ มหลฺลิกา, สีเส เม ปลิตานิ ปญฺญายนฺติ, ยํนูนาหํ ‘สีเส เต เทว, เอกํ ปลิตํ ปญฺญายตี’ติ มุสาวาทํ กตฺวา เอเกนุปาเยน ราชานํ ปตฺติยาเปตฺวา มยา สทฺธิํ อภิรมาเปยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา เอกทิวสํ รญฺโญ สีเส อูกา วิจินนฺตี วิย หุตฺวา ‘‘เทว, มหลฺลโกสิ ชาโต, สีเส เต เอกํ ปลิตํ ปญฺญายตี’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ ภทฺเท, เอตํ ปลิตํ ลุญฺชิตฺวา มยฺหํ หตฺเถ ฐเปหี’’ติฯ สา ตสฺส สีสโต เอกํ เกสํ ลุญฺชิตฺวา อตฺตโน สีเส ปลิตํ คเหตฺวา ‘‘อิทํ เต, เทว, ปลิต’’นฺติ ตสฺส หตฺเถ ฐเปสิฯ โพธิสตฺตสฺส ตํ ทิสฺวาว ภีตตสิตสฺส กญฺจนปฏฺฏสทิสา นลาฏา เสทา มุจฺจิํสุฯ

โส อตฺตานํ โอวทนฺโต ‘‘สุสีม, ตฺวํ ทหโร หุตฺวา มหลฺลโก ชาโต, เอตฺตกํ กาลํ คูถกลเล นิมุคฺโค คามสูกโร วิย กามกลเล นิมุชฺชิตฺวา ตํ กลลํ ชหิตุํ น สกฺโกสิ, นนุ กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา พฺรหฺมจริยวาสสฺส เต กาโล’’ติ จินฺเตตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[114]

‘‘กาฬานิ เกสานิ ปุเร อเหสุํ, ชาตานิ สีสมฺหิ ยถาปเทเส;

ตานชฺช เสตานิ สุสีม ทิสฺวา, ธมฺมํ จร พฺรหฺมจริยสฺส กาโล’’ติฯ

ตตฺถ ยถาปเทเสติ ตว สีเส ตสฺมิํ ตสฺมิํ เกสานํ อนุรูเป ปเทเส อิโต ปุพฺเพ กาฬานิ ภมรปตฺตวณฺณานิ เกสานิ ชาตานิ อเหสุนฺติ วทติฯ ธมฺมํ จราติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมํ จราติ อตฺตานเมว อาณาเปติฯ พฺรหฺมจริยสฺสาติ เมถุนวิรติยา เต กาโลติ อตฺโถฯ

เอวํ โพธิสตฺเตน พฺรหฺมจริยวาสสฺส คุเณ วณฺณิเต อิตรา ‘‘อหํ ‘อิมสฺส ลคฺคนํ กริสฺสามี’ติ วิสฺสชฺชนเมว กริ’’นฺติ ภีตตสิตา ‘‘อิทานิสฺส อปพฺพชฺชนตฺถาย สรีรวณฺณํ วณฺณยิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[115]

‘‘มเมว เทว ปลิตํ น ตุยฺหํ, มเมว สีสํ มม อุตฺตมงฺคํ;

‘อตฺถํ กริสฺส’นฺติ มุสา อภาณิํ, เอกาปราธํ ขม ราชเสฏฺฐฯ

[116]

‘‘ทหโร ตุวํ ทสฺสนิโยสิ ราช, ปฐมุคฺคโต โหติ ยถา กฬีโร;

รชฺชญฺจ กาเรหิ มมญฺจ ปสฺส, มา กาลิกํ อนุธาวี ชนินฺทา’’ติฯ

ตตฺถ มเมว สีสนฺติ มเมว สีเส สญฺชาตํ ปลิตนฺติ ทีเปติฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ อตฺถนฺติ อตฺตโน วุฑฺฒิํ กริสฺสามีติ มุสา กเถสิํฯ เอกาปราธนฺติฯ อิมํ มยฺหํ เอกํ อปราธํฯ ปฐมุคฺคโตติ ปฐมวเยน อุคฺคโตฯ โหหีติ โหสิ, ปฐมวเย ปติฏฺฐิโตสีติ อตฺโถฯ ‘‘โหสี’’ติเยว วา ปาโฐฯ ยถา กฬีโรติ ยถา สินิทฺธฉวิตรุณกฬีโร มนฺทวาเตริโต อติวิย โสภติ, เอวรูโปสิ ตฺวนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปฐมุคฺคโต โหตี’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺสตฺโถ – ยถา ปฐมุคฺคโต ตรุณกฬีโร ทสฺสนีโย โหติ, เอวํ ตฺวมฺปิ ทสฺสนีโยติฯ มมญฺจ ปสฺสาติ มมญฺจ โอโลเกหิ, มา มํ อนาถํ วิธวํ กโรหีติ อตฺโถฯ กาลิกนฺติ พฺรหฺมจริยจรณํ นาม ทุติเย วา ตติเย วา อตฺตภาเว วิปากทานโต กาลิกํ นาม, รชฺชํ ปน อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว กามคุณสุขุปฺปาทนโต อกาลิกํ, โส ตฺวํ อิมํ อกาลิกํ ปหาย มา กาลิกํ อนุธาวีติ วทติฯ

โพธิสตฺโต ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ ภวิตพฺพเมเวตํ กถํ กเถสิ, ปริณมนฺเต หิ มม วเย อิเมหิ กาฬเกเสหิ ปริวตฺเตตฺวา สาณวากสทิเสหิ ปณฺฑเรหิ ภวิตพฺพํฯ อหญฺหิ นีลุปฺปลาทิกุสุมทามสทิสกุมารานํ กญฺจนรูปปฏิภาคานํ อุตฺตมโยพฺพนวิลาสสมฺปตฺตานํ ขตฺติยกญฺญาทีนํ วเย ปริณมนฺเต ชรํ ปตฺตานํ เววณฺณิยญฺเจว สรีรภงฺคญฺจ ปสฺสามิฯ เอวํ วิปตฺติปริโยสาโนเวส ภทฺเท, ชีวโลโก’’ติ วตฺวา อุปริ พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสนฺโต คาถาทฺวยมาห –

[117]

‘‘ปสฺสามิ โวหํ ทหริํ กุมาริํ, สามฏฺฐปสฺสํ สุตนุํ สุมชฺฌํ;

กาฬปฺปวาฬาว ปเวลฺลมานา, ปโลภยนฺตีว นเรสุ คจฺฉติฯ

[118]

‘‘ตเมน ปสฺสามิปเรน นาริํ, อาสีติกํ นาวุติกํว ชจฺจา;

ทณฺฑํ คเหตฺวาน ปเวธมานํ, โคปานสีโภคฺคสมํ จรนฺติ’’นฺติฯ

ตตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํฯ สามฏฺฐปสฺสนฺติ สมฺมฏฺฐปสฺสํฯ อยเมว วา ปาโฐ, สพฺพปสฺเสสุ มฏฺฐฉวิวณฺณนฺติ อตฺโถฯ สุตนุนฺติ สุนฺทรสรีรํฯ สุมชฺฌนฺติ สุสณฺฐิตมชฺฌํฯ กาฬปฺปวาฬาว ปเวลฺลมานาติ ยถา นาม ตรุณกาเล สุสมุคฺคตา กาฬวลฺลี ปวาฬา วา หุตฺวา มนฺทวาเตริตา อิโต จิโต จ ปเวลฺลติ, เอวํ ปเวลฺลมานา อิตฺถิวิลาสํ ทสฺสยมานา กุมาริกา ปโลภยนฺตีว นเรสุ คจฺฉติฯ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํ, ปุริสานํ สนฺติเก เต ปุริเส กิเลสวเสน ปโลภยนฺตี วิย คจฺฉติฯ

ตเมน ปสฺสามิปเรน นารินฺติ ตเมนํ นาริํ อปเรน สมเยน ชรํ ปตฺตํ อนฺตรหิตรูปโสภคฺคปฺปตฺตํ ปสฺสามิฯ โพธิสตฺโต หิ ปฐมคาถาย รูเป อสฺสาทํ กเถตฺวา อิทานิ อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ อาสีติกํ นาวุติกํว ชจฺจาติ อสีติสํวจฺฉรํ วา นวุติสํวจฺฉรํ วา ชาติยาฯ โคปานสีโภคฺคสมนฺติ โคปานสีสมํ โภคฺคํ, โคปานสีอากาเรน ภคฺคสรีรํ โอนมิตฺวา นฏฺฐกากณิกํ ปริเยสนฺติํ วิย จรมานนฺติ อตฺโถฯ

กามญฺจ โพธิสตฺเตน ทหรกาเล ทิสฺวา ปุน นาวุติกกาเล ทิฏฺฐปุพฺพา นาม นตฺถิ, ญาเณน ทิฏฺฐภาวํ สนฺธาย ปเนตํ วุตฺตํฯ

อิติ มหาสตฺโต อิมาย คาถาย รูปสฺส อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อคารมชฺเฌ อตฺตโน อนภิรติํ ปกาเสนฺโต คาถาทฺวยมาห –

[119]

‘‘โสหํ ตเมวานุวิจินฺตยนฺโต, เอโก สยามิ สยนสฺส มชฺเฌ;

‘อหมฺปิ เอวํ’ อิติ เปกฺขมาโน, น คเห รเม พฺรหฺมจริยสฺส กาโลฯ

[120]

‘‘รชฺชุวาลมฺพนี เจสา, ยา เคเห วสโต รติ;

เอตมฺปิ เฉตฺวาน วชนฺติ ธีรา, อนเปกฺขิโน กามสุขํ ปหายา’’ติฯ

ตตฺถ โสหนฺติ โส อหํฯ ตเมวานุวิจินฺตยนฺโตติ ตเมว รูปานํ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ จินฺเตนฺโตฯ เอวํ อิติ เปกฺขมาโนติ ‘‘ยถา เอสา ปริณตา, อหมฺปิ ชรํ ปตฺโต ภคฺคสรีโร ภวิสฺสามี’’ติ เปกฺขมาโนฯ น คเห รเมติ เคเห น รมามิฯ พฺรหฺมจริยสฺส กาโลติ ภทฺเท, พฺรหฺมจริยสฺส เม กาโล, ตสฺมา ปพฺพชิสฺสามีติ ทีเปติฯ

รชฺชุวาลมฺพนี เจสาติ จ-กาโร นิปาตมตฺโต, อาลมฺพนรชฺชุ วิย เอสาติ อตฺโถฯ กตรา? ยา เคเห วสโต รติ, ยา เคเห วสนฺตสฺส รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ กามรตีติ อตฺโถฯ อิมินา กามานํ อปฺปสฺสาทตํ ทสฺเสติฯ

อยํ เอตฺถาธิปฺปาโย – ยถา คิลานสฺส มนุสฺสสฺส อตฺตโน พเลน ปริวตฺติตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ‘‘อิมํ อาลมฺพิตฺวา ปริวตฺเตยฺยาสี’’ติ อาลมฺพนรชฺชุํ พนฺเธยฺยุํ, ตสฺส ตํ อาลมฺพิตฺวา ปริวตฺตนฺตสฺส อปฺปมตฺตกํ กายิกเจตสิกสุขํ ภเวยฺย, เอวํ กิเลสาตุรานํ สตฺตานํ วิเวกสุขวเสน ปริวตฺติตุํ อสกฺโกนฺตานํ อคารมชฺเฌ ฐปิตานิ กามรติทายกานิ รูปาทีนิ อารมฺมณานิ เตสํ กิเลสปริฬาหกาเล เมถุนธมฺมปฏิเสวนวเสน ตานิ อารพฺภ ปริวตฺตมานานํ กายิกเจตสิกสุขสงฺขาตา กามรติ นาม ตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อปฺปมตฺติกา โหติ, เอวํ อปฺปสฺสาทา กามาติฯ เอตมฺปิ เฉตฺวานาติ ยสฺมา ปน พหุทุกฺขา กามา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย, ตสฺมา ตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมานา ปณฺฑิตา เอตมฺปิ รชฺชุํ เฉตฺวา คูถกูเป นิมุคฺคปุริโส ตํ ปชหนฺโต วิย อนเปกฺขิโน เอตํ อปฺปมตฺตกํ พหุทุกฺขํ กามสุขํ ปหาย วชนฺติ, นิกฺขมิตฺวา มโนรมํ ปพฺพชฺชํ ปพฺพชนฺตีติฯ

เอวํ มหาสตฺโต กาเมสุ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ ทสฺเสนฺโต พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสตฺวา สหายํ ปกฺโกสาเปตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ญาติมิตฺตสุหชฺชานํ โรทนฺตานํ ปริเทวนฺตานเมว สิริวิภวํ ฉฑฺเฑตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญํ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา พหู ชเน อมตปานํ ปาเยตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อคฺคมเหสี ราหุลมาตา อโหสิ, สหายราชา อานนฺโท, สุสีมราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สุสีมชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[412] 7. โกฏสิมฺพลิชาตกวณฺณนา

อหํ ทสสตํพฺยามนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิเลสนิคฺคหํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปน ปานียชาตเก (ชา. 1.11.59 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ อิธาปิ สตฺถา อนฺโตโกฏิสนฺถาเร กามวิตกฺกาภิภูเต ปญฺจสเต ภิกฺขู ทิสฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, อาสงฺกิตพฺพยุตฺตกํ นาม อาสงฺกิตุํ วฏฺฏติ, กิเลสา นาม วฑฺฒนฺตา วเน นิคฺโรธาทโย วิย รุกฺขํ, ปุริสํ ภญฺชนฺติ, เตเนว ปุพฺเพปิ โกฏสิมฺพลิยํ นิพฺพตฺตเทวตา เอกํ สกุณํ นิคฺโรธพีชานิ ขาทิตฺวา อตฺตโน รุกฺขสฺส สาขนฺตเร วจฺจํ ปาเตนฺตํ ทิสฺวา ‘อิโต เม วิมานสฺส วินาโส ภวิสฺสตี’ติ ภยปฺปตฺตา อโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โกฏสิมฺพลิยํ รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ

อเถโก สุปณฺณราชา ทิยฑฺฒโยชนสติกํ อตฺตภาวํ มาเปตฺวา ปกฺขวาเตหิ มหาสมุทฺเท อุทกํ ทฺวิธา กตฺวา เอกํ พฺยามสหสฺสายามํ นาคราชานํ นงฺคุฏฺเฐ คเหตฺวา มุเขนสฺส คหิตโคจรํ ฉฑฺฑาเปตฺวา โกฏสิมฺพลิํ สนฺธาย วนมตฺถเกน ปายาสิฯ นาคราชา ‘‘โอลมฺเพนฺโต อตฺตานํ โมเจสฺสามี’’ติ นิคฺโรธรุกฺเข โภคํ ปเวเสตฺวา นิคฺโรธํ เวเฐตฺวา คณฺหิฯ สุปณฺณรญฺโญ มหาพลตาย นาคราชสฺส จ มหาสรีรตาย นิคฺโรธรุกฺโข สมุคฺฆาฏํ อคมาสิฯ นาคราชา เนว รุกฺขํ วิสฺสชฺเชสิ, สุปณฺณราชา สทฺธิํ นิคฺโรธรุกฺเขน นาคราชานํ คเหตฺวา โกฏสิมฺพลิํ ปตฺวา นาคราชานํ ขนฺธปิฏฺเฐ นิปชฺชาเปตฺวา อุทรมสฺส ผาเลตฺวา นาคเมทํ ขาทิตฺวา เสสกเฬวรํ สมุทฺเท วิสฺสชฺเชสิฯ ตสฺมิํ ปน นิคฺโรเธ เอกา สกุณิกา อตฺถิ, สา นิคฺโรธรุกฺเข วิสฺสฏฺเฐ อุปฺปติตฺวา โกฏสิมฺพลิยา สาขนฺตเร นิสีทิฯ รุกฺขเทวตา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ สกุณิกา มม รุกฺขกฺขนฺเธ วจฺจํ ปาเตสฺสติ, ตโต นิคฺโรธคจฺโฉ วา ปิลกฺขคจฺโฉ วา อุฏฺฐหิตฺวา สกลรุกฺขํ โอตฺถริตฺวา คจฺฉิสฺสติ, อถ เม วิมานํ นสฺสิสฺสตี’’ติ ภีตตสิตา ปเวธิฯ ตสฺสา ปเวธนฺติยา โกฏสิมฺพลีปิ ยาว มูลา ปเวธิฯ สุปณฺณราชา ตํ ปเวธมานํ ทิสฺวา การณํ ปุจฺฉนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[121]

‘‘อหํ ทสสตํพฺยามํ, อุรคมาทาย อาคโต;

ตญฺจ มญฺจ มหากายํ, ธารยํ นปฺปเวธสิฯ

[122]

‘‘อถิมํ ขุทฺทกํ ปกฺขิํ, อปฺปมํสตรํ มยา;

ธารยํ พฺยถสิ ภีตา, กมตฺถํ โกฏสิมฺพลี’’ติฯ

ตตฺถ ทสสตํพฺยามนฺติ สหสฺสพฺยามมตฺตายามํฯ อุรคมาทาย อาคโตติ เอวํ มหนฺตํ อุรคํ อาทาย อิธ อาคโตฯ ตญฺจ มญฺจาติ ตญฺจ อุรคํ มญฺจฯ ธารยนฺติ ธารยมานาฯ พฺยถสีติ กมฺปสิฯ กมตฺถนฺติ กิํ อตฺถํ, เกน การเณนาติ ปุจฺฉติ, กํ วา อตฺถํ สมฺปสฺสมานาติปิ อตฺโถฯ โกฏสิมฺพลีติ รุกฺขนาเมน เทวปุตฺตํ อาลปติฯ โส หิ สิมฺพลิรุกฺโข ขนฺธสาขมหนฺตตาย โกฏสิมฺพลินามํ ลภติ, ตสฺมิํ อธิวตฺถเทวปุตฺตสฺสปิ ตเทว นามํฯ

อถสฺส การณํ กเถนฺโต เทวปุตฺโต จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[123]

‘‘มํสภกฺโข ตุวํ ราช, ผลภกฺโข อยํ ทิโช;

อยํ นิคฺโรธพีชานิ, ปิลกฺขุทุมฺพรานิ จ;

อสฺสตฺถานิ จ ภกฺขิตฺวา, ขนฺเธ เม โอหทิสฺสติฯ

[124]

‘‘เต รุกฺขา สํวิรูหนฺติ, มม ปสฺเส นิวาตชา;

เต มํ ปริโยนนฺธิสฺสนฺติ, อรุกฺขํ มํ กริสฺสเรฯ

[125]

‘‘สนฺติ อญฺเญปิ รุกฺขา เส, มูลิโน ขนฺธิโน ทุมา;

อิมินา สกุณชาเตน, พีชมาหริตา หตาฯ

[126]

‘‘อชฺฌารูหาภิวฑฺฒนฺติ, พฺรหนฺตมฺปิ วนปฺปติํ;

ตสฺมา ราช ปเวธามิ, สมฺปสฺสํนาคตํ ภย’’นฺติฯ

ตตฺถ โอหทิสฺสตีติ วจฺจํ ปาเตสฺสติฯ เต รุกฺขาติ เตหิ พีเชหิ ชาตา นิคฺโรธาทโย รุกฺขาฯ สํวิรูหนฺตีติ สํวิรุหิสฺสนฺติ วฑฺฒิสฺสนฺติฯ มม ปสฺเสติ มม สาขนฺตราทีสุฯ นิวาตชาติ มม สาขาหิ วาตสฺส นิวาริตตฺตา นิวาเต ชาตาฯ เต มํ ปริโยนนฺธิสฺสนฺตีติ เอเต เอวํ วฑฺฒิตา มํ ปริโยนนฺธิสฺสนฺตีติ อยเมตฺถาธิปฺปาโยฯ กริสฺสเรติ อเถวํ ปริโยนนฺธิตฺวา มํ อรุกฺขเมว กริสฺสนฺติ สพฺพโส ภญฺชิสฺสนฺติฯ รุกฺขา เสติ รุกฺขาฯ มูลิโน ขนฺธิโนติ มูลสมฺปนฺนา เจว ขนฺธสมฺปนฺนา จฯ ทุมาติ รุกฺขเววจนเมวฯ พีชมาหริตาติ พีชํ อาหริตฺวาฯ หตาติ อญฺเญปิ อิมสฺมิํ วเน รุกฺขา วินาสิตา สนฺติฯ อชฺฌารูหาภิวฑฺฒนฺตีติ นิคฺโรธาทโย รุกฺขา อชฺฌารูหา หุตฺวา มหนฺตมฺปิ อญฺญํ วนปฺปติํ อติกฺกมฺม วฑฺฒนฺตีติ ทสฺเสติฯ เอตฺถ ปน วเน ปติ, วนสฺส ปติ, วนปฺปตีติ ตโยปิ ปาฐาเยวฯ ราชาติ สุปณฺณํ อาลปติฯ

รุกฺขเทวตาย วจนํ สุตฺวา สุปณฺโณ โอสานคาถมาห –

[127]

‘‘สงฺเกยฺย สงฺกิตพฺพานิ, รกฺเขยฺยานาคตํ ภยํ;

อนาคตภยา ธีโร, อุโภ โลเก อเวกฺขตี’’ติฯ

ตตฺถ อนาคตํ ภยนฺติ ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺโต ทิฏฺฐธมฺมิกมฺปิ สมฺปรายิกมฺปิ อนาคตํ ภยํ รกฺขติ นาม, ปาปมิตฺเต เวริปุคฺคเล จ อนุปสงฺกมนฺโต อนาคตภยํ รกฺขติ นามฯ เอวํ อนาคตํ ภยํ รกฺเขยฺยฯ อนาคตภยาติ อนาคตภยการณา ตํ ภยํ ปสฺสนฺโต ธีโร อิธโลกญฺจ ปรโลกญฺจ อเวกฺขติ โอโลเกติ นามฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา สุปณฺโณ อตฺตโน อานุภาเวน ตํ ปกฺขิํ ตมฺหา รุกฺขา ปลาเปสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘อาสงฺกิตพฺพยุตฺตกํ อาสงฺกิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺตผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ

ตทา สุปณฺณราชา สาริปุตฺโต อโหสิ, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

โกฏสิมฺพลิชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[413] 8. ธูมการิชาตกวณฺณนา

ราชา อปุจฺฉิ วิธุรนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรญฺโญ อาคนฺตุกสงฺคหํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร เอกสฺมิํ สมเย ปเวณิอาคตานํ โปราณกโยธานํ สงฺคหํ อกตฺวา อภินวาคตานํ อาคนฺตุกานญฺเญว สกฺการสมฺมานํ อกาสิฯ อถสฺส ปจฺจนฺเต กุปิเต ยุชฺฌนตฺถาย คตสฺส ‘‘อาคนฺตุกา ลทฺธสกฺการา ยุชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ โปราณกโยธา น ยุชฺฌิํสุ, ‘‘โปราณกโยธา ยุชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ อาคนฺตุกาปิ น ยุชฺฌิํสุฯ โจรา ราชานํ ชินิํสุฯ ราชา ปราชิโต อาคนฺตุกสงฺคหโทเสน อตฺตโน ปราชิตภาวํ ญตฺวา สาวตฺถิํ ปจฺจาคนฺตฺวา ‘‘กิํ นุ โข อหเมว เอวํ กโรนฺโต ปราชิโต, อุทาหุ อญฺเญปิ ราชาโน ปราชิตปุพฺพาติ ทสพลํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ ภุตฺตปาตราโส เชตวนํ คนฺตฺวา สกฺการํ กตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉิฯ สตฺถา ‘‘น โข, มหาราช, ตฺวเมเวโก, โปราณกราชาโนปิ อาคนฺตุกสงฺคหํ กตฺวา ปราชิตา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต กุรุรฏฺเฐ อินฺทปตฺถนคเร ยุธิฏฺฐิลโคตฺโต ธนญฺจโย นาม โกรพฺยราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิตกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อินฺทปตฺถํ ปจฺจาคนฺตฺวา ปิตุ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺฐานํ ลภิตฺวา รญฺโญ อตฺถธมฺมานุสาสโก อโหสิ, วิธุรปณฺฑิโตติสฺส นามํ กริํสุฯ ตทา ธนญฺจยราชา โปราณกโยเธ อคเณตฺวา อาคนฺตุกานญฺเญว สงฺคหํ อกาสิฯ ตสฺส ปจฺจนฺเต กุปิเต ยุชฺฌนตฺถาย คตสฺส ‘‘อาคนฺตุกา ชานิสฺสนฺตี’’ติ เนว โปราณกา ยุชฺฌิํสุ, ‘‘โปราณกา ยุชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ น อาคนฺตุกา ยุชฺฌิํสุฯ ราชา ปราชิโต อินฺทปตฺถเมว ปจฺจาคนฺตฺวา ‘‘อาคนฺตุกสงฺคหสฺส กตภาเวน ปราชิโตมฺหี’’ติ จินฺเตสิฯ โส เอกทิวสํ ‘‘กิํ นุ โข อหเมว อาคนฺตุกสงฺคหํ กตฺวา ปราชิโต, อุทาหุ อญฺเญปิ ราชาโน ปราชิตปุพฺพา อตฺถีติ วิธุรปณฺฑิตํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ ราชุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา นิสินฺนํ ตมตฺถํ ปุจฺฉิฯ อถสฺส ตํ ปุจฺฉนาการํ อาวิกโรนฺโต สตฺถา อุปฑฺฒํ คาถมาห –

[128]

‘‘ราชา อปุจฺฉิ วิธุรํ, ธมฺมกาโม ยุธิฏฺฐิโล’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺมกาโมติ สุจริตธมฺมปฺปิโยฯ

‘‘อปิ พฺราหฺมณ ชานาสิ, โก เอโก พหุ โสจตี’’ติ –

เสสอุปฑฺฒคาถาย ปน อยมตฺโถ – อปิ นาม, พฺราหฺมณ, ตฺวํ ชานาสิ ‘‘โก อิมสฺมิํ โลเก

เอโก พหุ โสจติ, นานาการเณน โสจตี’’ติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘มหาราช, กิํ โสโก นาม ตุมฺหากํ โสโก, ปุพฺเพ ธูมการี นาเมโก อชปาลพฺราหฺมโณ มหนฺตํ อชยูถํ คเหตฺวา อรญฺเญ วชํ กตฺวา ตตฺถ อชา ฐเปตฺวา อคฺคิญฺจ ธูมญฺจ กตฺวา อชยูถํ ปฏิชคฺคนฺโต ขีราทีนิ ปริภุญฺชนฺโต วสิฯ

โส ตตฺถ อาคเต สุวณฺณวณฺเณ สรเภ ทิสฺวา เตสุ สิเนหํ กตฺวา อชา อคเณตฺวา อชานํ สกฺการํ สรภานํ กตฺวา สรทกาเล สรเภสุ ปลายิตฺวา หิมวนฺตํ คเตสุ อชาสุปิ นฏฺฐาสุ สรเภ อปสฺสนฺโต โสเกน ปณฺฑุโรคี หุตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต, อยํ อาคนฺตุกสงฺคหํ กตฺวา ตุมฺเหหิ สตคุเณน สหสฺสคุเณน โสจิตฺวา กิลมิตฺวา วินาสํ ปตฺโต’’ติ อิทํ อุทาหรณํ อาเนตฺวา ทสฺเสนฺโต อิมา คาถา อาห –

[129]

‘‘พฺราหฺมโณ อชยูเถน, ปหูเตโช วเน วสํ;

ธูมํ อกาสิ วาเสฏฺโฐ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโตฯ

[130]

‘‘ตสฺส ตํธูมคนฺเธน, สรภา มกสฑฺฑิตา;

วสฺสาวาสํ อุปคจฺฉุํ, ธูมการิสฺส สนฺติเกฯ

[131]

‘‘สรเภสุ มนํ กตฺวา, อชา โส นาวพุชฺฌถ;

อาคจฺฉนฺตี วชนฺตี วา, ตสฺส ตา วินสุํ อชาฯ

[132]

‘‘สรภา สรเท กาเล, ปหีนมกเส วเน;

ปาวิสุํ คิริทุคฺคานิ, นทีนํ ปภวานิ จฯ

[133]

‘‘สรเภ จ คเต ทิสฺวา, อชา จ วิภวํ คตา;

กิโส จ วิวณฺโณ จาสิ, ปณฺฑุโรคี จ พฺราหฺมโณฯ

[134]

‘‘เอวํ โย สํ นิรํกตฺวา, อาคนฺตุํ กุรุเต ปิยํ;

โส เอโก พหุ โสจติ, ธูมการีว พฺราหฺมโณ’’ติฯ

ตตฺถ ปหูเตโชติ ปหูตอินฺธโนฯ ธูมํ อกาสีติ มกฺขิกปริปนฺถหรณตฺถาย อคฺคิญฺจ ธูมญฺจ อกาสิฯ วาเสฏฺโฐติ ตสฺส โคตฺตํฯ อตนฺทิโตติ อนลโส หุตฺวาฯ ตํธูมคนฺเธนาติ เตน ธูมคนฺเธนฯ สรภาติ สรภมิคาฯ มกสฑฺฑิตาติ มกเสหิ อุปทฺทุตา ปีฬิตาฯ เสสมกฺขิกาปิ มกสคฺคหเณเนว คหิตาฯ วสฺสาวาสนฺติ วสฺสารตฺตวาสํ วสิํสุฯ มนํ กตฺวาติ สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวาฯ นาวพุชฺฌถาติ อรญฺญโต จริตฺวา วชํ อาคจฺฉนฺตี เจว วชโต อรญฺญํ คจฺฉนฺตี จ ‘‘เอตฺตกา อาคตา, เอตฺตกา อนาคตา’’ติ น ชานาติฯ ตสฺส ตา วินสุนฺติ ตสฺส ตา เอวํ อปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สีหปริปนฺถาทิโต อรกฺขิยมานา อชา สีหปริปนฺถาทีหิ วินสฺสิํสุ, สพฺพาว วินฏฺฐาฯ

นทีนํ ปภวานิ จาติ ปพฺพเตยฺยานํ นทีนํ ปภวฏฺฐานานิ จ ปวิฏฺฐาฯ วิภวนฺติ อภาวํฯ อชา จ วินาสํ ปตฺตา ทิสฺวา ชานิตฺวาฯ

กิโส จ วิวณฺโณติ ขีราทิทายิกา อชา ปหาย สรเภ สงฺคณฺหิตฺวา เตปิ อปสฺสนฺโต อุภโต ปริหีโน โสกาภิภูโต กิโส เจว ทุพฺพณฺโณ จ อโหสิฯ เอวํ โย สํ นิรํกตฺวาติ เอวํ มหาราช, โย สกํ โปราณํ อชฺฌตฺติกํ ชนํ นีหริตฺวา ปหาย กิสฺมิญฺจิ อคเณตฺวา อาคนฺตุกํ ปิยํ กโรติ, โส ตุมฺหาทิโส เอโก พหุ โสจติ, อยํ เต มยา ทสฺสิโต ธูมการี พฺราหฺมโณ วิย พหุ โสจตีติฯ

เอวํ มหาสตฺโต ราชานํ สญฺญาเปนฺโต กเถสิฯ โสปิ สญฺญตฺตํ คนฺตฺวา ตสฺส ปสีทิตฺวา พหุํ ธนํ อทาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย จ อชฺฌตฺติกสงฺคหเมว กโรนฺโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โกรพฺยราชา อานนฺโท อโหสิ, ธูมการี ปเสนทิโกสโล, วิธุรปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ธูมการิชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[414] 9. ชาครชาตกวณฺณนา

โกธ ชาครตํ สุตฺโตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ โสตาปนฺโน อริยสาวโก สาวตฺถิโต สกฏสตฺเถน สทฺธิํ กนฺตารมคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ สตฺถวาโห ตตฺถ เอกสฺมิํ อุทกผาสุกฏฺฐาเน ปญฺจ สกฏสตานิ โมเจตฺวา ขาทนียโภชนียํ สํวิทหิตฺวา วาสํ อุปคจฺฉิฯ เต มนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ นิปชฺชิตฺวา สุปิํสุ, อุปาสโก ปน สตฺถวาหสฺส สนฺติเก เอกสฺมิํ รุกฺขมูเล จงฺกมํ อธิฏฺฐาสิฯ อถ นํ สตฺถํ วิลุมฺปิตุกามา ปญฺจสตา โจรา นานาวุธานิ คเหตฺวา สตฺถํ ปริวาเรตฺวา อฏฺฐํสุฯ เต ตํ อุปาสกํ จงฺกมนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส นิทฺทายนกาเล วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ อฏฺฐํสุ, โสปิ ติยามรตฺติํ จงฺกมิเยวฯ โจรา ปจฺจูสสมเย คหิตคหิตา ปาสาณมุคฺคราทโย ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘โภ สตฺถวาห, อิมํ อปฺปมาเทน ชคฺคนฺตํ ปุริสํ นิสฺสาย ชีวิตํ ลภิตฺวา ตว สนฺตกสฺส สามิโก ชาโต, เอตสฺส สกฺการํ กเรยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

มนุสฺสา กาลสฺเสว วุฏฺฐาย เตหิ ฉฑฺฑิตปาสาณมุคฺคราทโย ทิสฺวา ‘‘อิมํ นิสฺสาย อมฺเหหิ ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติ อุปาสกสฺส สกฺการํ อกํสุฯ อุปาสโกปิ อิจฺฉิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา กตกิจฺโจ ปุน สาวตฺถิํ อาคนฺตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา ตถาคตํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺโน ‘‘กิํ, อุปาสก, น ปญฺญายสี’’ติ วุตฺเต ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘น โข, อุปาสก, ตฺวํเยว อนิทฺทายิตฺวา ชคฺคนฺโต วิเสสํ ลภิ, โปราณกปณฺฑิตาปิ ชคฺคนฺตา วิเสสํ คุณํ ลภิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา อคารมชฺเฌ วสนฺโต อปรภาเค นิกฺขมิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา น จิรสฺเสว ฌานาภิญฺญํ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปเทเส ฐานจงฺกมิริยาปโถ หุตฺวา วสนฺโต นิทฺทํ อนุปคนฺตฺวา สพฺพรตฺติํ จงฺกมติฯ อถสฺส จงฺกมนโกฏิยํ นิพฺพตฺตรุกฺขเทวตา ตุสฺสิตฺวา รุกฺขวิฏเป ฐตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺตี ปฐมํ คาถมาห –

[135]

‘‘โกธ ชาครตํ สุตฺโต, โกธ สุตฺเตสุ ชาคโร;

โก มเมตํ วิชานาติ, โก ตํ ปฏิภณาติ เม’’ติฯ

ตตฺถ โกธาติ โก อิธฯ โก มเมตนฺติ โก มม เอตํ ปญฺหํ วิชานาติฯ โก ตํ ปฏิภณาติ เมติ เอตํ มยา ปุฏฺฐํ ปญฺหํ มยฺหํ โก ปฏิภณาติ, โก พฺยากริตุํ สกฺขิสฺสตีติ ปุจฺฉติฯ

โพธิสตฺโต ตสฺสา วจนํ สุตฺวา –

[136]

‘‘อหํ ชาครตํ สุตฺโต, อหํ สุตฺเตสุ ชาคโร;

อหเมตํ วิชานามิ, อหํ ปฏิภณามิ เต’’ติฯ –

อิมํ คาถํ วตฺวา ปุน ตาย –

[137]

‘‘กถํ ชาครตํ สุตฺโต, กถํ สุตฺเตสุ ชาคโร;

กถํ เอตํ วิชานาสิ, กถํ ปฏิภณาสิ เม’’ติฯ –

อิมํ คาถํ ปุฏฺโฐ ตมตฺถํ พฺยากโรนฺโต –

[138]

‘‘เย ธมฺมํ นปฺปชานนฺติ, สํยโมติ ทโมติ จ;

เตสุ สุปฺปมาเนสุ, อหํ ชคฺคามิ เทวเตฯ

[139]

‘‘เยสํ ราโค จ โทโส จ, อวิชฺชา จ วิราชิตา;

เตสุ ชาครมาเนสุ, อหํ สุตฺโตสฺมิ เทวเตฯ

[140]

‘‘เอวํ ชาครตํ สุตฺโต, เอวํ สุตฺเตสุ ชาคโร;

เอวเมตํ วิชานามิ, เอวํ ปฏิภณามิ เต’’ติฯ – อิมา คาถา อาห;

ตตฺถ กถํ ชาครตํ สุตฺโตติ กถํ ตฺวํ ชาครตํ สตฺตานํ อนฺตเร สุตฺโต นาม โหสิฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ เย ธมฺมนฺติ เย สตฺตา นววิธํ โลกุตฺตรธมฺมํ น ปชานนฺติฯ สํยโมติ ทโมติ จาติ ‘‘อยํ สํยโม, อยํ ทโม’’ติ เอวญฺจ เย มคฺเคน อาคตํ สีลญฺเจว อินฺทฺริยสํวรญฺจ น ชานนฺติฯ อินฺทฺริยสํวโร หิ มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ ทมนโต ‘‘ทโม’’ติ วุจฺจติฯ เตสุ สุปฺปมาเนสูติ เตสุ กิเลสนิทฺทาวเสน สุปนฺเตสุ สตฺเตสุ อหํ อปฺปมาทวเสน ชคฺคามิฯ

‘‘เยสํ ราโค จา’’ติ คาถาย เยสํ มหาขีณาสวานํ ปทสเตน นิทฺทิฏฺฐทิยฑฺฒสหสฺสตณฺหาโลภสงฺขาโต ราโค จ นวอาฆาตวตฺถุสมุฏฺฐาโน โทโส จ ทุกฺขาทีสุ อฏฺฐสุ วตฺถูสุ อญฺญาณภูตา อวิชฺชา จาติ อิเม กิเลสา วิราชิตา ปหีนา, เตสุ อริเยสุ สพฺพากาเรน ชาครมาเนสุ เต อุปาทาย อหํ สุตฺโต นาม เทวเตติ อตฺโถฯ เอวํ ชาครตนฺติ เอวํ เทวเต อหํ อิมินา การเณน ชาครตํ สุตฺโต นามาติฯ เอส นโย สพฺพปเทสุฯ

เอวํ มหาสตฺเตน ปญฺเห กถิเต ตุฏฺฐา เทวตา ตสฺส ถุติํ กโรนฺตี โอสานคาถมาห –

[141]

‘‘สาธุ ชาครตํ สุตฺโต, สาธุ สุตฺเตสุ ชาคโร;

สาธุ เมตํ วิชานาสิ, สาธุ ปฏิภณาสิ เม’’ติฯ

ตตฺถ สาธูติ ภทฺทกํ กตฺวา ตฺวํ อิมํ ปญฺหํ กเถสิ, มยมฺปิ นํ เอวเมว กเถมาติฯ เอวํ สา โพธิสตฺตสฺส ถุติํ กตฺวา อตฺตโน วิมานเมว ปาวิสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เทวธีตา อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ชาครชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[415] 10. กุมฺมาสปิณฺฑิชาตกวณฺณนา

น กิรตฺถีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มลฺลิกํ เทวิํ อารพฺภ กเถสิฯ สา หิ สาวตฺถิยํ เอกสฺส มาลาการเชฏฺฐกสฺส ธีตา อุตฺตมรูปธรา มหาปุญฺญา โสฬสวสฺสิกกาเล เอกทิวสํ กุมาริกาหิ สทฺธิํ ปุปฺผารามํ คจฺฉนฺตี ตโย กุมฺมาสปิณฺเฑ คเหตฺวา ปุปฺผปจฺฉิยํ ฐเปตฺวา คจฺฉติฯ สา นครโต นิกฺขมนกาเล ภควนฺตํ สรีรปฺปภํ วิสฺสชฺเชตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ นครํ ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ตโย กุมฺมาสปิณฺเฑ อุปนาเมสิฯ สตฺถา จตุมหาราชทตฺติยํ ปตฺตํ อุปเนตฺวา ปฏิคฺคเหสิฯ สาปิ ตถาคตสฺส ปาเท สิรสา วนฺทิตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ สตฺถา ตํ โอโลเกตฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิฯ อายสฺมา อานนฺโท ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย ตถาคตสฺส สิตกรเณ’’ติ ภควนฺตํ ปุจฺฉิฯ อถสฺส สตฺถา ‘‘อานนฺท, อยํ กุมาริกา อิเมสํ กุมฺมาสปิณฺฑานํ ผเลน อชฺเชว โกสลรญฺโญ อคฺคมเหสี ภวิสฺสตี’’ติ สิตการณํ กเถสิฯ

กุมาริกาปิ ปุปฺผารามํ คตา ฯ ตํ ทิวสเมว โกสลราชา อชาตสตฺตุนา สทฺธิํ ยุชฺฌนฺโต ยุทฺธปราชิโต ปลายิตฺวา อสฺสํ อภิรุยฺห อาคจฺฉนฺโต ตสฺสา คีตสทฺทํ สุตฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต อสฺสํ ตํ อารามาภิมุขํ เปเสสิฯ

ปุญฺญสมฺปนฺนา กุมาริกา ราชานํ ทิสฺวา อปลายิตฺวาว อาคนฺตฺวา อสฺสสฺส นาสรชฺชุยา คณฺหิ, ราชา อสฺสปิฏฺฐิยํ นิสินฺโนว ‘‘สสามิกาสิ, อสามิกาสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา อสามิกภาวํ ญตฺวา อสฺสา โอรุยฺห วาตาตปกิลนฺโต ตสฺสา องฺเก นิปนฺโน มุหุตฺตํ วิสฺสมิตฺวา ตํ อสฺสปิฏฺฐิยํ นิสีทาเปตฺวา พลกายปริวุโต นครํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน กุลฆรํ เปเสตฺวา สายนฺหสมเย ยานํ ปหิณิตฺวา มหนฺเตน สกฺการสมฺมาเนน กุลฆรโต อาหราเปตฺวา รตนราสิมฺหิ ฐเปตฺวา อภิเสกํ ทตฺวา อคฺคมเหสิํ อกาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย จ สา รญฺโญ ปิยา อโหสิ มนาปา, ปุพฺพุฏฺฐายิกาทีหิ ปญฺจหิ กลฺยาณธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ปติเทวตา, พุทฺธานมฺปิ วลฺลภา อโหสิฯ ตสฺสา สตฺถุ ตโย กุมฺมาสปิณฺเฑ ทตฺวา ตํ สมฺปตฺติํ อธิคตภาโว สกลนครํ ปตฺถริตฺวา คโตฯ

อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, มลฺลิกา เทวี พุทฺธานํ ตโย กุมฺมาสปิณฺเฑ ทตฺวา เตสํ ผเลน ตํ ทิวสญฺเญว อภิเสกํ ปตฺตา, อโห พุทฺธานํ มหาคุณตา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, มลฺลิกาย เอกสฺส สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส ตโย กุมฺมาสปิณฺเฑ ทตฺวา โกสลรญฺโญ อคฺคมเหสิภาวาธิคโมฯ กสฺมา? พุทฺธานํ คุณมหนฺตตายฯ โปราณกปณฺฑิตา ปน ปจฺเจกพุทฺธานํ อโลณกํ อสฺเนหํ อผาณิตํ กุมฺมาสํ ทตฺวา ตสฺส ผเลน ทุติเย อตฺตภาเว ติโยชนสติเก กาสิรฏฺเฐ รชฺชสิริํ ปาปุณิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต เอกํ เสฏฺฐิํ นิสฺสาย ภติยา กมฺมํ กโรนฺโต ชีวิกํ กปฺเปสิฯ

โส เอกทิวสํ ‘‘ปาตราสตฺถาย เม ภวิสฺสตี’’ติ อนฺตราปณโต จตฺตาโร กุมฺมาสปิณฺเฑ คเหตฺวา กมฺมนฺตํ คจฺฉนฺโต จตฺตาโร ปจฺเจกพุทฺเธ ภิกฺขาจารตฺถาย พาราณสินคราภิมุเข อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘อิเม ภิกฺขํ สนฺธาย พาราณสิํ คจฺฉนฺติ , มยฺหมฺปิเม จตฺตาโร กุมฺมาสปิณฺฑา อตฺถิ, ยํนูนาหํ อิเม อิเมสํ ทเทยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา เต อุปสํกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิเม เม หตฺเถ จตฺตาโร กุมฺมาสปิณฺฑา, อหํ อิเม ตุมฺหากํ ททามิ, สาธุ เม, ภนฺเต, ปฏิคฺคณฺหถ, เอวมิทํ ปุญฺญํ มยฺหํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ วตฺวา เตสํ อธิวาสนํ วิทิตฺวา วาลิกํ อุสฺสาเปตฺวา จตฺตาริ อาสนานิ ปญฺญเปตฺวา เตสํ อุปริ สาขาภงฺคํ อตฺถริตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ ปฏิปาฏิยา นิสีทาเปตฺวา ปณฺณปุเฏน อุทกํ อาหริตฺวา ทกฺขิโณทกํ ปาเตตฺวา จตูสุ ปตฺเตสุ จตฺตาโร กุมฺมาสปิณฺเฑ ปติฏฺฐาเปตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, เอเตสํ นิสฺสนฺเทน ทลิทฺทเคเห นิพฺพตฺติ นาม มา โหตุ, สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฏิเวธสฺส ปจฺจโย โหตู’’ติ อาหฯ ปจฺเจกพุทฺธา ปริภุญฺชิํสุ, ปริโภคาวสาเน อนุโมทนํ กตฺวา อุปฺปติตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารเมว อคมํสุฯ

โพธิสตฺโต อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ปจฺเจกพุทฺธคตํ ปีติํ คเหตฺวา เตสุ จกฺขุปถํ อตีเตสุ อตฺตโน กมฺมนฺตํ คนฺตฺวา ยาวตายุกํ ทานํ อนุสฺสริตฺวา กาลํ กตฺวา ตสฺส ผเลน พาราณสิรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, พฺรหฺมทตฺตกุมาโรติสฺส นามํ อกํสุฯ โส อตฺตโน ปทสา คมนกาลโต ปฏฺฐาย ‘‘อหํ อิมสฺมิํเยว นคเร ภตโก หุตฺวา กมฺมนฺตํ คจฺฉนฺโต ปจฺเจกพุทฺธานํ จตฺตาโร กุมฺมาสปิณฺเฑ ทตฺวา ตสฺส ทานสฺส ผเลน อิธ นิพฺพตฺโต’’ติ ปสนฺนาทาเส มุขนิมิตฺตํ วิย สพฺพํ ปุริมชาติกิริยํ ชาติสฺสรญาเณน ปากฏํ กตฺวา ปสฺสิฯ โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา สิกฺขิตสิปฺปํ ปิตุ ทสฺเสตฺวา ตุฏฺเฐน ปิตรา โอปรชฺเช ปติฏฺฐาปิโต, อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาสิฯ อถสฺส อุตฺตมรูปธรํ โกสลรญฺโญ ธีตรํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสิํ อกํสุ, ฉตฺตมงฺคลทิวเส ปนสฺส สกลนครํ เทวนครํ วิย อลงฺกริํสุฯ

โส นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อลงฺกตปาสาทํ อภิรุหิตฺวา มหาตลมชฺเฌ สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตํ ปลฺลงฺกํ อภิรุยฺห นิสินฺโน ปริวาเรตฺวา ฐิเต เอกโต อมจฺเจ, เอกโต พฺราหฺมณคหปติอาทโย นานาวิภเว สิริวิลาสสมุชฺชเล, เอกโต นานาวิธปณฺณาการหตฺเถ นาครมนุสฺเส, เอกโต อลงฺกตเทวจฺฉรสงฺฆํ วิย โสฬสสหสฺสสงฺขํ นาฏกิตฺถิคณนฺติ อิมํ อติมโนรมํ สิริวิภวํ โอโลเกนฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘อิทํ สุวณฺณปิณฺฑิกํ กญฺจนมาลํ เสตจฺฉตฺตํ, อิมานิ จ อเนกสหสฺสานิ หตฺถิวาหนอสฺสวาหนรถวาหนานิ, มณิมุตฺตาทิปูริตา สารคพฺภา, นานาวิธธญฺญปูริตา มหาปถวี, เทวจฺฉรปฏิภาคา นาริโย จาติ สพฺโพเปส มยฺหํ สิริวิภโว น อญฺญสฺส สนฺตโก, จตุนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ทินฺนสฺส จตุกุมฺมาสปิณฺฑทานสฺเสว สนฺตโก, เต นิสฺสาย มยา เอส ลทฺโธ’’ติ ปจฺเจกพุทฺธานํ คุณํ อนุสฺสริตฺวา อตฺตโน กมฺมํ ปากฏํ อกาสิฯ ตสฺส ตํ อนุสฺสรนฺตสฺส สกลสรีรํ ปีติยา ปูริฯ โส ปีติยา เตมิตหทโย มหาชนสฺส มชฺเฌ อุทานคีตํ คายนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[142]

‘‘น กิรตฺถิ อโนมทสฺสิสุ, ปาริจริยา พุทฺเธสุ อปฺปิกา;

สุกฺขาย อโลณิกาย จ, ปสฺส ผลํ กุมฺมาสปิณฺฑิยาฯ

[143]

‘‘หตฺถิควาสฺสา จิเม พหู, ธนธญฺญํ ปถวี จ เกวลา;

นาริโย จิมา อจฺฉรูปมา, ปสฺส ผลํ กุมฺมาสปิณฺฑิยา’’ติฯ

ตตฺถ อโนมทสฺสิสูติ อโนมสฺส อลามกสฺส ปจฺเจกโพธิญาณสฺส ทิฏฺฐตฺตา ปจฺเจกพุทฺธา อโนมทสฺสิโน นามฯ ปาริจริยาติ อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานญฺชลิกมฺมาทิเภทา สามีจิกิริยาปิ, สมฺปตฺเต ทิสฺวา อตฺตโน สนฺตกํ อปฺปํ วา พหุํ วา ลูขํ วา ปณีตํ วา เทยฺยธมฺมํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา คุณํ สลฺลกฺเขตฺวา ติสฺโส เจตนา วิโสเธตฺวา ผลํ สทฺทหิตฺวา ปริจฺจชนกิริยาปิ ฯ พุทฺเธสูติ ปจฺเจกพุทฺเธสุฯ อปฺปิกาติ มนฺทา ปริตฺตา นาม นตฺถิ กิรฯ สุกฺขายาติ นิสฺเนหายฯ อโลณิกายาติ ผาณิตวิรหิตายฯ นิปฺผาณิตตฺตา หิ สา ‘‘อโลณิกา’’ติ วุตฺตาฯ กุมฺมาสปิณฺฑิยาติ จตฺตาโร กุมฺมาสปิณฺเฑ เอกโต กตฺวา คหิตํ กุมฺมาสํ สนฺธาย เอวมาหฯ คุณวนฺตานํ สมณพฺราหฺมณานํ คุณํ สลฺลกฺเขตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ผลุปฺปตฺติํ ปาฏิกงฺขมานานํ ติสฺโส เจตนา วิโสเธตฺวา ทินฺนปทกฺขิณา อปฺปิกา นาม นตฺถิ, นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน มหาสมฺปตฺติเมว เทตีติ วุตฺตํ โหติฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ, อปฺปิกา นาม ทกฺขิณา;

ตถาคเต วา สมฺพุทฺเธ, อถ วา ตสฺส สาวเกฯ

‘‘ติฏฺฐนฺเต นิพฺพุเต จาปิ, สเม จิตฺเต สมํ ผลํ;

เจโตปณิธิเหตุ หิ, สตฺตา คจฺฉนฺติ สุคฺคติ’’นฺติฯ (วิ. ว. 804, 806);

อิมสฺส ปนตฺถสฺส ทีปนตฺถาย –

‘‘ขีโรทนํ อหมทาสิํ, ภิกฺขุโน ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส; (วิ. ว. 413);

ตสฺสา เม ปสฺส วิมานํ, อจฺฉรา กามวณฺณินีหมสฺมิฯ (วิ. ว. 334);

‘‘อจฺฉราสหสฺสสฺสาหํ , ปวรา ปสฺส ปุญฺญานํ วิปากํ;

เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติฯ

‘‘อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา;

เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ (วิ. ว. 334-336) –

เอวมาทีนิ วิมานวตฺถูนิ อาหริตพฺพานิฯ

ธนธญฺญนฺติ มุตฺตาทิธนญฺจ สตฺต ธญฺญานิ จฯ ปถวี จ เกวลาติ สกลา เจสา มหาปถวีติ สกลปถวิํ หตฺถคตํ มญฺญมาโน วทติฯ ปสฺส ผลํ กุมฺมาสปิณฺฑิยาติ อตฺตโน ทานผลํ อตฺตนาว ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ ทานผลํ กิร โพธิสตฺตา จ สพฺพญฺญุพุทฺธาเยว จ ชานนฺติฯ เตเนว สตฺถา อิติวุตฺตเก สุตฺตนฺตํ กเถนฺโต –

‘‘เอวญฺเจ, ภิกฺขเว, สตฺตา ชาเนยฺยุํ ทานสํวิภาคสฺส วิปากํ, ยถาหํ ชานามิ, น อทตฺวา ภุญฺเชยฺยุํ, น จ เนสํ มจฺเฉรมลํ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺเฐยฺยฯ โยปิ เนสํ อสฺส จริโม อาโลโป จริมํ กพฬํ, ตโตปิ น อสํวิภชิตฺวา ภุญฺเชยฺยุํ, สเจ เนสํ ปฏิคฺคาหกา อสฺสุฯ ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, สตฺตา น เอวํ ชานนฺติ ทานสํวิภาคสฺส วิปากํ, ยถาหํ ชานามิ, ตสฺมา อทตฺวา ภุญฺชนฺติ, มจฺเฉรมลญฺจ เนสํ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตี’’ติ (อิติวุ. 26)ฯ

โพธิสตฺโตปิ อตฺตโน ฉตฺตมงฺคลทิวเส สญฺชาตปีติปาโมชฺโช อิมาหิ ทฺวีหิ คาถาหิ อุทานคีตํ คายิฯ ตโต ปฏฺฐาย ‘‘รญฺโญ ปิยคีต’’นฺติ โพธิสตฺตสฺส นาฏกิตฺถิโย จ เสสนาฏกคนฺธพฺพาทโยปิ จ อนฺเตปุรชโนปิ อนฺโตนครวาสิโนปิ พหินครวาสิโนปิ ปานาคาเรสุปิ อมจฺจมณฺฑเลสุปิ ‘‘อมฺหากํ รญฺโญ ปิยคีต’’นฺติ ตเทว คีตํ คายนฺติฯ เอวํ อทฺธาเน คเต อคฺคมเหสี ตสฺส คีตสฺส อตฺถํ ชานิตุกามา อโหสิ, มหาสตฺตํ ปน ปุจฺฉิตุํ น วิสหติฯ อถสฺสา เอกสฺมิํ คุเณ ปสีทิตฺวา เอกทิวสํ ราชา ‘‘ภทฺเท, วรํ เต ทสฺสามิ, วรํ คณฺหาหี’’ติ อาหฯ ‘‘สาธุ, เทว, คณฺหามี’’ติฯ ‘‘หตฺถิอสฺสาทีสุ เต กิํ ทมฺมี’’ติ? ‘‘เทว, ตุมฺเห นิสฺสาย มยฺหํ น กิญฺจิ นตฺถิ, น เม เอเตหิ อตฺโถ, สเจ ปน ทาตุกามาตฺถ, ตุมฺหากํ คีตสฺส อตฺถํ กเถตฺวา เทถา’’ติฯ

‘‘ภทฺเท, โก เต อิมินา วเรน อตฺโถ, อญฺญํ คณฺหาหี’’ติฯ ‘‘เทว, อญฺเญน เม อตฺโถ นตฺถิ, เอตเทว คณฺหามี’’ติฯ ‘‘สาธุ ภทฺเท, กเถสฺสามิ, ตุยฺหํ ปน เอกิกาย รโห น กเถสฺสามิ, ทฺวาทสโยชนิกาย พาราณสิยา เภริํ จราเปตฺวา ราชทฺวาเร รตนมณฺฑปํ กาเรตฺวา รตนปลฺลงฺกํ ปญฺญาเปตฺวา อมจฺจพฺราหฺมณาทีหิ จ นาคเรหิ เจว โสฬสหิ อิตฺถิสหสฺเสหิ จ ปริวุโต เตสํ มชฺเฌ รตนปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา กเถสฺสามี’’ติฯ สา ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ

ราชา ตถา กาเรตฺวา อมรคณปริวุโต สกฺโก เทวราชา วิย มหาชนกายปริวุโต รตนปลฺลงฺเก นิสีทิฯ เทวีปิ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา กญฺจนภทฺทปีฐํ อตฺถริตฺวา เอกมนฺเต อกฺขิโกฏิยา โอโลเกตฺวา ตถารูเป ฐาเน นิสีทิตฺวา ‘‘เทว, ตุมฺหากํ ตุสฺสิตฺวา คายนมงฺคลคีตสฺส ตาว เม อตฺถํ คคนตเล ปุณฺณจนฺทํ อุฏฺฐาเปนฺโต วิย ปากฏํ กตฺวา กเถถา’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[144]

‘‘อภิกฺขณํ ราชกุญฺชร, คาถา ภาสสิ โกสลาธิป;

ปุจฺฉามิ ตํ รฏฺฐวฑฺฒน, พาฬฺหํ ปีติมโน ปภาสสี’’ติฯ

ตตฺถ โกสลาธิปาติ น โส โกสลรฏฺฐาธิโป, กุสเล ปน ธมฺเม อธิปติํ กตฺวา วิหรติ, เตน นํ อาลปนฺตี เอวมาห, กุสลาธิป กุสลชฺฌาสยาติ อตฺโถฯ พาฬฺหํ ปีติมโน ปภาสสีติ อติวิย ปีติยุตฺตจิตฺโต หุตฺวา ภาสสิ, ตสฺมา กเถถ ตาว เม เอตาสํ คาถานํ อตฺถนฺติฯ

อถสฺส คาถานมตฺถํ อาวิ กโรนฺโต มหาสตฺโต จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[145]

‘‘อิมสฺมิํเยว นคเร, กุเล อญฺญตเร อหุํ;

ปรกมฺมกโร อาสิํ, ภตโก สีลสํวุโตฯ

[146]

‘‘กมฺมาย นิกฺขมนฺโตหํ, จตุโร สมเณทฺทสํ;

อาจารสีลสมฺปนฺเน, สีติภูเต อนาสเวฯ

[147]

‘‘เตสุ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, นิสีเทตฺวา ปณฺณสนฺถเต;

อทํ พุทฺธานํ กุมฺมาสํ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิฯ

[148]

‘‘ตสฺส กมฺมสฺส กุสลสฺส, อิทํ เม เอทิสํ ผลํ;

อนุโภมิ อิทํ รชฺชํ, ผีตํ ธรณิมุตฺตม’’นฺติฯ

ตตฺถ กุเล อญฺญตเรติ นาเมน วา โคตฺเตน วา อปากเฏ เอกสฺมิํเยว กุเลฯ อหุนฺติ นิพฺพตฺติํฯ ปรกมฺมกโร อาสินฺติ ตสฺมิํ กุเล ชาโตวาหํ ทลิทฺทตาย ปรสฺส กมฺมํ กตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺโต ปรกมฺมกโร อาสิํฯ ภตโกติ ปรเวตนภโตฯ สีลสํวุโตติ ปญฺจสีลสํวเร ฐิโต, ภติยา ชีวนฺโตปิ ทุสฺสีลฺยํ ปหาย สีลสมฺปนฺโนว อโหสินฺติ ทีเปติฯ กมฺมาย นิกฺขมนฺโตหนฺติ ตํ ทิวสํ กตฺตพฺพกิจฺจสฺส กรณตฺถาย นิกฺขนฺโต อหํฯ จตุโร สมเณทฺทสนฺติ ภทฺเท, อหํ นครา นิกฺขมฺม มหามคฺคํ อารุยฺห อตฺตโน กมฺมภูมิํ คจฺฉนฺโต ภิกฺขาย พาราณสินครํ ปวิสนฺเต สมิตปาเป จตฺตาโร ปพฺพชิเต อทฺทสํฯ อาจารสีลสมฺปนฺเนติ เอกวีสติยา อเนสนาหิ ชีวิกกปฺปนํ อนาจาโร นาม, ตสฺส ปฏิปกฺเขน อาจาเรน เจว มคฺคผเลหิ อาคเตน สีเลน จ สมนฺนาคเตฯ สีติภูเตติ ราคาทิปริฬาหวูปสเมน เจว เอกาทสอคฺคินิพฺพาปเนน จ สีติภาวปฺปตฺเตฯ อนาสเวติ กามาสวาทิวิรหิเตฯ นิสีเทตฺวาติ วาลิกาสนานํ อุปริ สนฺถเต ปณฺณสนฺถเร นิสีทาเปตฺวาฯ สนฺถโร หิ อิธ สนฺถโตติ วุตฺโตฯ อทนฺติ เนสํ อุทกํ ทตฺวา สกฺกจฺจํ สเกหิ หตฺเถหิ กุมฺมาสํ อทาสิํฯ กุสลสฺสาติ อาโรคฺยานวชฺชฏฺเฐน กุสลสฺสฯ ผลนฺติ ตสฺส นิสฺสนฺทผลํฯ ผีตนฺติ สพฺพสมฺปตฺติผุลฺลิตํฯ

เอวญฺจ มหาสตฺตสฺส อตฺตโน กมฺมผลํ วิตฺถาเรตฺวา กเถนฺตสฺส สุตฺวา เทวี ปสนฺนมนา ‘‘สเจ, มหาราช, เอวํ ปจฺจกฺขโต ทานผลํ ชานาถ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย เอกํ ภตฺตปิณฺฑํ ลภิตฺวา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานํ ทตฺวาว ปริภุญฺเชยฺยาถา’’ติ โพธิสตฺตสฺส ถุติํ กโรนฺตี –

[149]

‘‘ททํ ภุญฺช มา จ ปมาโท, จกฺกํ วตฺตย โกสลาธิป;

มา ราช อธมฺมิโก อหุ, ธมฺมํ ปาลย โกสลาธิปา’’ติฯ – อิมํ คาถมาห;

ตตฺถ ททํ ภุญฺชาติ อญฺเญสํ ทตฺวาว อตฺตนา ภุญฺชฯ มา จ ปมาโทติ ทานาทีสุ ปุญฺเญสุ มา ปมชฺชิฯ จกฺกํ วตฺตย โกสลาธิปาติ กุสลชฺฌาสย, มหาราช, ปติรูปเทสวาสาทิกํ จตุพฺพิธํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตหิฯ ปกติรโถ หิ ทฺวีหิ จกฺเกหิ คจฺฉติ, อยํ ปน กาโย อิเมหิ จตูหิ จกฺเกหิ เทวโลกํ คจฺฉติ, เตน เต ‘‘ธมฺมจกฺก’’นฺติ สงฺขฺยํ คตา, ตํ ตฺวํ จกฺกํ ปวตฺเตหิฯ อธมฺมิโกติ ยถา อญฺเญ ฉนฺทาคติํ คจฺฉนฺตา โลกํ อุจฺฉุยนฺเต ปีเฬตฺวา วิย ธนเมว สํกฑฺฒนฺตา อธมฺมิกา โหนฺติ, ตถา ตฺวํ มา อธมฺมิโก อหุฯ ธมฺมํ ปาลยาติ –

‘‘ทานํ สีลํ ปริจฺจาคํ, อชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ;

อกฺโกธํ อวิหิํสญฺจ, ขนฺติญฺจ อวิโรธน’’นฺติฯ (ชา. 2.21.176) –

อิมํ ปน ทสวิธํ ราชธมฺมเมว ปาลย รกฺข, มา ปริจฺจชิฯ

มหาสตฺโต ตสฺสา วจนํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต –

[150]

‘‘โสหํ ตเทว ปุนปฺปุนํ, วฏุมํ อาจริสฺสามิ โสภเน;

อริยาจริตํ สุโกสเล, อรหนฺโต เม มนาปาว ปสฺสิตุ’’นฺติฯ – คาถมาห;

ตตฺถ วฏุมนฺติ มคฺคํฯ อริยาจริตนฺติ อริเยหิ พุทฺธาทีหิ อาจิณฺณํฯ สุโกสเลติ โสภเน โกสลรญฺโญ ธีเตติ อตฺโถฯ อรหนฺโตติ กิเลเสหิ อารกตฺตา, อรานญฺจ อรีนญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยานํ อรหตฺตา เอวํลทฺธนามา ปจฺเจกพุทฺธาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภทฺเท, โกสลราชธีเต โส อหํ ‘‘ทานํ เม ทินฺน’’นฺติ ติตฺติํ อกตฺวา ปุนปฺปุนํ ตเทว อริยาจริตํ ทานมคฺคํ อาจริสฺสามิฯ มยฺหญฺหิ อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา อรหนฺโต มนาปทสฺสนา, จีวราทีนิ ทาตุกามตาย เตเยว ปสฺสิตุํ อิจฺฉามีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ราชา เทวิยา สมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา ‘‘ภทฺเท, มยา ตาว ปุริมภเว อตฺตโน กุสลกมฺมํ วิตฺถาเรตฺวา กถิตํ, อิมาสํ ปน นารีนํ มชฺเฌ รูเปน วา ลีฬาวิลาเสน วา ตยา สทิสี เอกาปิ นตฺถิ, สา ตฺวํ กิํ กมฺมํ กตฺวา อิมํ สมฺปตฺติํ ปฏิลภี’’ติ ปุจฺฉนฺโต ปุน คาถมาห –

[151]

‘‘เทวี วิย อจฺฉรูปมา, มชฺเฌ นาริคณสฺส โสภสิ;

กิํ กมฺมมกาสิ ภทฺทกํ, เกนาสิ วณฺณวตี สุโกสเล’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท สุโกสเล โกสลรญฺโญ สุธีเต ตฺวํ รูปสมฺปตฺติยา อจฺฉรูปมา ติทสปุเร สกฺกสฺส เทวรญฺโญ อญฺญตรา เทวธีตา วิย อิมสฺส นารีคณสฺส มชฺเฌ โสภสิ, ปุพฺเพ กิํ นาม ภทฺทกํ กลฺยาณกมฺมํ อกาสิ, เกนาสิ การเณน เอวํ วณฺณวตี ชาตาติฯ

อถสฺส สา ปุริมภเว กลฺยาณกมฺมํ กเถนฺตี เสสคาถาทฺวยมาห –

[152]

‘‘อมฺพฏฺฐกุลสฺส ขตฺติย, ทาสฺยาหํ ปรเปสิยา อหุํ;

สญฺญตา จ ธมฺมชีวินี, สีลวตี จ อปาปทสฺสนาฯ

[153]

‘‘อุทฺธฏภตฺตํ อหํ ตทา, จรมานสฺส อทาสิํ ภิกฺขุโน;

วิตฺตา สุมนา สยํ อหํ, ตสฺส กมฺมสฺส ผลํ มเมทิส’’นฺติฯ

สาปิ กิร ชาติสฺสราว อโหสิ, ตสฺมา อตฺตโน ชาติสฺสรญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวาว กเถสิฯ

ตตฺถ อมฺพฏฺฐกุลสฺสาติ กุฏุมฺพิยกุลสฺสฯ ทาสฺยาหนฺติ ทาสี อหํ, ‘‘ทาสาห’’นฺติปิ ปาโฐฯ ปรเปสิยาติ ปเรหิ ตสฺส ตสฺส กิจฺจสฺส กรณตฺถาย เปสิตพฺพา เปสนการิกาฯ สญฺญตาติ ทาสิโย นาม ทุสฺสีลา โหนฺติ, อหํ ปน ตีหิ ทฺวาเรหิ สญฺญตา สีลสมฺปนฺนาฯ ธมฺมชีวินีติ ปรวญฺจนาทีนิ อกตฺวา ธมฺเมน สเมน ปวตฺติตชีวิกาฯ สีลวตีติ อาจารสมฺปนฺนา คุณวตีฯ อปาปทสฺสนาติ กลฺยาณทสฺสนา ปิยธมฺมาฯ

อุทฺธฏภตฺตนฺติ อตฺตโน ปตฺตโกฏฺฐาสวเสน อุทฺธริตฺวา ลทฺธภาคภตฺตํฯ ภิกฺขุโนติ ภินฺนกิเลสสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺสฯ วิตฺตา สุมนาติ ตุฏฺฐา โสมนสฺสชาตา กมฺมผลํ สทฺทหนฺตีฯ ตสฺส กมฺมสฺสาติ ตสฺส เอกภิกฺขาทานกมฺมสฺสฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อหํ, มหาราช, ปุพฺเพ สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺส กุฏุมฺพิยกุลสฺส ทาสี หุตฺวา อตฺตโน ลทฺธภาคภตฺตํ อาทาย นิกฺขมนฺตี เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา อตฺตโน ตณฺหํ มิลาเปตฺวา สญฺญตาทิคุณสมฺปนฺนา กมฺมผลํ สทฺทหนฺตี ตสฺส ตํ ภตฺตํ อทาสิํ, สาหํ ยาวตายุกํ ฐตฺวา กาลํ กตฺวา ตตฺถ สาวตฺถิยํ โกสลรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา อิทานิ ตว ปาเท ปริจรมานา เอวรูปํ สมฺปตฺติํ อนุภวามิ, ตสฺส มม กมฺมสฺส อิทมีทิสํ ผลนฺติฯ ตตฺถ คุณสมฺปนฺนานํ ทินฺนทานสฺส มหปฺผลภาวทสฺสนตฺถํ –

‘‘อคฺคโต เว ปสนฺนาน’’นฺติ (อิติวุ. 90) จฯ

‘‘เอส เทวมนุสฺสานํ, สพฺพกามทโท นิธี’’ติ (ขุ. ปา. 8.10) จฯ –

อาทิคาถา วิตฺถาเรตพฺพาฯ

อิติ เต อุโภปิ อตฺตโน ปุริมกมฺมํ วิตฺถารโต กเถตฺวา ตโต ปฏฺฐาย จตูสุ นครทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ นิเวสนทฺวาเรติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สีลํ รกฺขิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สคฺคปรายณา อเหสุํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เทวี ราหุลมาตา อโหสิ, ราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กุมฺมาสปิณฺฑิชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

[416] 11. ปรนฺตปชาตกวณฺณนา

อาคมิสฺสติ เม ปาปนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ

ตทา หิ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต ตถาคตสฺส มารณตฺถเมว ปริสกฺกติ, ธนุคฺคเห ปโยเชสิ, สิลํ ปวิชฺฌิ, นาฬาคิริํ วิสฺสชฺชาเปสิ, ตถาคตสฺส วินาสตฺถเมว อุปายํ กโรตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มม วธาย ปริสกฺกิ, ตาสมตฺตมฺปิ ปน กาตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตนาว ทุกฺขํ อนุโภสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ สิกฺขิ, สพฺพรุตชานนมนฺตํ อุคฺคณฺหิฯ โส อาจริยสฺส อนุโยคํ ทตฺวา พาราณสิํ ปจฺจาคจฺฉิ, ปิตา ตํ โอปรชฺเช ฐเปสิฯ กิญฺจาปิ โอปรชฺเช ฐเปติ, มาราเปตุกาโม ปน นํ หุตฺวา ทฏฺฐุมฺปิ น อิจฺฉิฯ อเถกา สิงฺคาลี ทฺเว โปตเก คเหตฺวา รตฺติํ มนุสฺเสสุ ปฏิสลฺลีเนสุ นิทฺธมเนน นครํ ปาวิสิฯ โพธิสตฺตสฺส จ ปาสาเท สยนคพฺภสฺส อวิทูเร เอกา สาลา อตฺถิ, ตตฺเถโก อทฺธิกมนุสฺโส อุปาหนา โอมุญฺจิตฺวา ปาทมูเล ภูมิยํ ฐเปตฺวา เอกสฺมิํ ผลเก นิปชฺชิ, น ตาว นิทฺทายติฯ ตทา สิงฺคาลิยา โปตกา ฉาตา วิรวิํสุฯ อถ เตสํ มาตา ‘‘ตาตา, มา สทฺทํ กริตฺถ, เอติสฺสา สาลาย เอโก มนุสฺโส อุปาหนา โอมุญฺจิตฺวา ภูมิยํ ฐเปตฺวา ผลเก นิปนฺโน น ตาว นิทฺทายติ, เอตสฺส นิทฺทายนกาเล เอตา อุปาหนา อาหริตฺวา ตุมฺเห ขาทาเปสฺสามี’’ติ อตฺตโน ภาสาย อาหฯ โพธิสตฺโต มนฺตานุภาเวน ตสฺสา ภาสํ ชานิตฺวา สยนคพฺภา นิกฺขมฺม วาตปานํ วิวริตฺวา ‘‘โก เอตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ, เทว, อทฺธิกมนุสฺโส’’ติฯ ‘‘อุปาหนา เต กุหิ’’นฺติ? ‘‘ภูมิยํ, เทวา’’ติฯ ‘‘อุกฺขิตฺวา โอลมฺเพตฺวา ฐเปหี’’ติฯ ตํ สุตฺวา สิงฺคาลี โพธิสตฺตสฺส กุชฺฌิฯ

ปุน เอกทิวสํ สา ตเถว นครํ ปาวิสิฯ ตทา เจโก มตฺตมนุสฺโส ‘‘ปานียํ ปิวิสฺสามี’’ติ โปกฺขรณิํ โอตรนฺโต ปติตฺวา นิมุคฺโค นิรสฺสาโส มริฯ นิวตฺถา ปนสฺส ทฺเว สาฏกา นิวาสนนฺตเร กหาปณสหสฺสํ องฺคุลิยา จ มุทฺทิกา อตฺถิฯ ตทาปิ สา ปุตฺตเก ‘‘ฉาตมฺหา, อมฺมา’’ติ วิรวนฺเต ‘‘ตาตา, มา สทฺทํ กริตฺถ, เอติสฺสา โปกฺขรณิยา มนุสฺโส มโต, ตสฺส อิทญฺจิทญฺจ อตฺถิ, โส ปน มริตฺวา โสปาเนเยว นิปนฺโน, ตุมฺเห เอตํ มนุสฺสํ ขาทาเปสฺสามี’’ติ อาหฯ

โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา วาตปานํ วิวริตฺวา ‘‘สาลาย โก อตฺถี’’ติ วตฺวา เอเกนุฏฺฐาย ‘‘อหํ, เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘คจฺฉ เอติสฺสา โปกฺขรณิยา มตมนุสฺสสฺส สาฏเก จ กหาปณสหสฺสญฺจ องฺคุลิมุทฺทิกญฺจ คเหตฺวา สรีรมสฺส ยถา น อุฏฺฐหติ, เอวํ อุทเก โอสีทาเปหี’’ติ อาหฯ โส ตถา อกาสิฯ สา ปุนปิ กุชฺฌิตฺวา ‘‘ปุริมทิวเส ตาว เม ปุตฺตกานํ อุปาหนา ขาทิตุํ น อทาสิ, อชฺช มตมนุสฺสํ ขาทิตุํ น เทติ, โหตุ, อิโต ทานิ ตติยทิวเส เอโก สปตฺตราชา อาคนฺตฺวา นครํ ปริกฺขิปิสฺสติฯ อถ นํ ปิตา ยุทฺธตฺถาย เปเสสฺสติ, ตตฺร เต สีสํ ฉินฺทิสฺสนฺติ, อถ เต คลโลหิตํ ปิวิตฺวา เวรํ มุญฺจิสฺสามิฯ ตฺวํ มยา สทฺธิํ เวรํ พนฺธสิ, ชานิสฺสามี’’ติ วิรวิตฺวา โพธิสตฺตํ ตชฺเชตฺวา ปุตฺตเก คเหตฺวา นิกฺขมติฯ

ตติยทิวเส เอโก สปตฺตราชา อาคนฺตฺวา นครํ ปริวาเรสิฯ ราชา โพธิสตฺตํ ‘‘คจฺฉ, ตาต, เตน สทฺธิํ ยุชฺฌา’’ติ อาหฯ ‘‘มยา, เทว, เอกํ ทิฏฺฐํ อตฺถิ, คนฺตุํ น วิสหามิ, ชีวิตนฺตรายํ ภายามี’’ติฯ ‘‘มยฺหํ ตยิ มเต วา อมเต วา กิํ, คจฺฉาเหว ตฺว’’นฺติ? โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ มหาสตฺโต ปริสํ คเหตฺวา สปตฺตรญฺโญ ฐิตทฺวาเรน อนิกฺขมิตฺวา อญฺญํ ทฺวารํ วิวริตฺวา นิกฺขมิฯ ตสฺมิํ คจฺฉนฺเต สกลนครํ ตุจฺฉํ วิย อโหสิฯ สพฺเพ เตเนว สทฺธิํ นิกฺขมิํสุฯ โส เอกสฺมิํ สภาคฏฺฐาเน ขนฺธาวารํ นิวาเสตฺวา อจฺฉิฯ ราชา จินฺเตสิ ‘‘อุปราชา นครํ ตุจฺฉํ กตฺวา พลํ คเหตฺวา ปลายิ, สปตฺตราชาปิ นครํ ปริวาเรตฺวา ฐิโต, อิทานิ มยฺหํ ชีวิตํ นตฺถี’’ติฯ โส ‘‘ชีวิตํ รกฺขิสฺสามี’’ติ เทวิญฺจ ปุโรหิตญฺจ ปรนฺตปํ นาเมกํ ปาทมูลิกญฺจ ทาสํ คเหตฺวา รตฺติภาเค อญฺญาตกเวเสน ปลายิตฺวา อรญฺญํ ปาวิสิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส ปลาตภาวํ ญตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา ยุทฺธํ กตฺวา สปตฺตํ ปลาเปตฺวา รชฺชํ คณฺหิฯ ปิตาปิสฺส เอกสฺมิํ นทีตีเร ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา ผลาผเลน ยาเปนฺโต วสิฯ ราชา จ ปุโรหิโต จ ผลาผลตฺถาย คจฺฉนฺติฯ ปรนฺตปทาโส เทวิยา สทฺธิํ ปณฺณสาลายเมว โหติฯ ตตฺราปิ ราชานํ ปฏิจฺจ เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ คพฺโภ ปติฏฺฐาสิฯ สา อภิณฺหสํสคฺควเสน ปรนฺตเปน สทฺธิํ อติจริฯ สา เอกทิวสํ ปรนฺตปํ อาห ‘‘รญฺญา ญาเต เนว ตว, น มยฺหํ ชีวิตํ อตฺถิ, ตสฺมา มาเรหิ น’’นฺติฯ

‘‘กถํ มาเรมี’’ติ? เอส ตํ ขคฺคญฺจ นฺหานสาฏกญฺจ คาหาเปตฺวา นฺหายิตุํ คจฺฉติ, ตตฺรสฺส นฺหานฏฺฐาเน ปมาทํ ญตฺวา ขคฺเคน สีสํ ฉินฺทิตฺวา สรีรํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ กตฺวา ภูมิยํ นิขณาหีติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ

อเถกทิวสํ ปุโรหิโตเยว ผลาผลตฺถาย คนฺตฺวา อวิทูเร รญฺโญ นฺหานติตฺถสามนฺเต เอกํ รุกฺขํ อารุยฺห ผลาผลํ คณฺหาติฯ ราชา ‘‘นฺหายิสฺสามี’’ติ ปรนฺตปํ ขคฺคญฺจ นฺหานสาฏกญฺจ คาหาเปตฺวา นทีตีรํ อคมาสิฯ ตตฺถ นํ นฺหานกาเล ปมาทมาปนฺนํ ‘‘มาเรสฺสามี’’ติ ปรนฺตโป คีวาย คเหตฺวา ขคฺคํ อุกฺขิปิฯ โส มรณภเยน วิรวิฯ ปุโรหิโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา โอโลเกนฺโต ปรนฺตปํ ราชานํ มาเรนฺตํ ทิสฺวา ภีตตสิโต สาขํ วิสฺสชฺเชตฺวา รุกฺขโต โอรุยฺห เอกํ คุมฺพํ ปวิสิตฺวา นิลียิฯ ปรนฺตโป ตสฺส สาขาวิสฺสชฺชนสทฺทํ สุตฺวา ราชานํ มาเรตฺวา ภูมิยํ ขณิตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน สาขาวิสฺสชฺชนสทฺโท อโหสิ, โก นุ โข เอตฺถา’’ติ วิจินนฺโต กญฺจิ อทิสฺวา นฺหตฺวา คโตฯ ตสฺส คตกาเล ปุโรหิโต นิสินฺนฏฺฐานา นิกฺขมิตฺวา รญฺโญ สรีรํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา อาวาเฏ นิขาตภาวํ ญตฺวา นฺหตฺวา อตฺตโน วธภเยน อนฺธเวสํ คเหตฺวา ปณฺณสาลํ อคมาสิฯ ตํ ทิสฺวา ปรนฺตโป ‘‘กิํ เต, พฺราหฺมณ, กต’’นฺติ อาหฯ โส อชานนฺโต วิย ‘‘เทว, อกฺขีนิ เม นาเสตฺวา อาคโตมฺหิ, อุสฺสนฺนาสีวิเส อรญฺเญ เอกสฺมิํ วมฺมิกปสฺเส อฏฺฐาสิํ, ตตฺเรเกน อาสีวิเสน นาสวาโต วิสฺสฏฺโฐ เม ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ ปรนฺตโป ‘‘น มํ สญฺชานาติ, ‘เทวา’ติ วทติ, สมสฺสาเสสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, มา จินฺตยิ, อหํ ตํ ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ อสฺสาเสตฺวา ผลาผลํ ทตฺวา สนฺตปฺเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ปรนฺตปทาโส ผลาผลํ อาหริ, เทวีปิ ปุตฺตํ วิชายิฯ สา ปุตฺเต วฑฺฒนฺเต เอกทิวสํ ปจฺจูสสมเย สุขนิสินฺนา สณิกํ ปรนฺตปทาสํ เอตทโวจ ‘‘ตฺวํ ราชานํ มาเรนฺโต เกนจิ ทิฏฺโฐ’’ติฯ ‘‘น มํ โกจิ อทฺทส, สาขาวิสฺสชฺชนสทฺทํ ปน อสฺโสสิํ, ตสฺสา สาขาย มนุสฺเสน วา ติรจฺฉาเนน วา วิสฺสฏฺฐภาวํ น ชานามิ, ยทา กทาจิ ปน เม ภยํ อาคจฺฉนฺตํ สาขาวิสฺสฏฺฐฏฺฐานโต อาคมิสฺสตี’’ติ ตาย สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[154]

‘‘อาคมิสฺสติ เม ปาปํ, อาคมิสฺสติ เม ภยํ;

ตทา หิ จลิตา สาขา, มนุสฺเสน มิเคน วา’’ติฯ

ตตฺถ ปาปนฺติ ลามกํ อนิฏฺฐํ อกนฺตํฯ ภยนฺติ จิตฺตุตฺราสภยมฺปิ เม อาคมิสฺสติ, น สกฺกา นาคนฺตุํฯ กิํการณา? ตทา หิ จลิตา สาขา มนุสฺเสน มิเคน วาติ น ปญฺญายติ, ตสฺมา ตโต มํ ภยํ อาคมิสฺสติฯ

เต ‘‘ปุโรหิโต นิทฺทายตี’’ติ มญฺญิํสุฯ โส ปน อนิทฺทายมาโนว เตสํ กถํ อสฺโสสิฯ อเถกทิวสํ ปุโรหิโต ปรนฺตปทาเส ผลาผลตฺถาย คเต อตฺตโน พฺราหฺมณิํ สริตฺวา วิลปนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[155]

‘‘ภีรุยา นูน เม กาโม, อวิทูเร วสนฺติยา;

กริสฺสติ กิสํ ปณฺฑุํ, สาว สาขา ปรนฺตป’’นฺติฯ

ตตฺถ ภีรุยาติ อิตฺถี จ นาม อปฺปมตฺตเกนาปิ ภายติ, ตสฺมา ‘‘ภีรู’’ติ วุจฺจติฯ อวิทูเรติ นาติทูเร อิโต กติปยโยชนมตฺถเก วสนฺติยา ภีรุยา มยฺหํ พฺราหฺมณิยา โย มม กาโม อุปฺปนฺโน, โส นูน มํ กิสญฺจ ปณฺฑุญฺจ กริสฺสตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘สาว สาขา’’ติ อิมินา ปน โอปมฺมํ ทสฺเสติ, ยถา สาขา ปรนฺตปํ กิสํ ปณฺฑุํ กโรติ, เอวนฺติ อตฺโถฯ

อิติ พฺราหฺมโณ คาถเมว วทติ, อตฺถํ ปน น กเถติ, ตสฺมา อิมาย คาถาย กิจฺจํ เทวิยา อปากฏํฯ อถ นํ ‘‘กิํ กเถสิ พฺราหฺมณา’’ติ อาหฯ โสปิ ‘‘สลฺลกฺขิตํ เม’’ติ วตฺวา ปุน เอกทิวสํ ตติยํ คาถมาห –

[156]

‘‘โสจยิสฺสติ มํ กนฺตา, คาเม วสมนินฺทิตา;

กริสฺสติ กิสํ ปณฺฑุํ, สาว สาขา ปรนฺตป’’นฺติฯ

ตตฺถ โสจยิสฺสตีติ โสกุปฺปาทเนน สุกฺขาเปสฺสติฯ กนฺตาติ อิฏฺฐภริยาฯ คาเม วสนฺติ พาราณสิยํ วสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ อนินฺทิตาติ อครหิตา อุตฺตมรูปธราฯ

ปุเนกทิวสํ จตุตฺถํ คาถมาห –

[157]

‘‘ตยา มํ อสิตาปงฺคิ, สิตานิ ภณิตานิ จ;

กิสํ ปณฺฑุํ กริสฺสนฺติ, สาว สาขา ปรนฺตป’’นฺติฯ

ตตฺถ ตยา มํ อสิตาปงฺคีติ ตยา มํ อสิตา อปงฺคิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภทฺเท, อกฺขิโกฏิโต อญฺชนสลากาย นีหริตฺวา อภิสงฺขตอสิตาปงฺคิ ตยา ปวตฺติตานิ มนฺทหสิตานิ จ มธุรภาสิตานิ จ มํ สา วิสฺสฏฺฐสาขา วิรวมานา ปรนฺตปํ วิย กิสํ ปณฺฑุํ กริสฺสตีติฯ ป-การสฺส ว-การํ กตฺวา ‘‘วงฺคี’’ติปิ ปาโฐเยวฯ

อปรภาเค กุมาโร วยปฺปตฺโต อโหสิ โสฬสวสฺสุทฺเทสิโกฯ อถ นํ พฺราหฺมโณ ยฏฺฐิโกฏิํ คาหาเปตฺวา นฺหานติตฺถํ คนฺตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิฯ กุมาโร ‘‘นนุ ตฺวํ พฺราหฺมณ, อนฺโธ’’ติ อาหฯ โส ‘‘นาหํ อนฺโธ, อิมินา เม อุปาเยน ชีวิตํ รกฺขามี’’ติ วตฺวา ‘‘ตว ปิตรํ ชานาสี’’ติ อาหฯ ‘‘อยํ เม ปิตา’’ติ วุตฺเต ‘‘นายํ ตว ปิตา, ปิตา ปน เต พาราณสิราชา, อยํ ตุมฺหากํ ทาโส, โส มาตริ เต วิปฺปฏิปชฺชิตฺวา อิมสฺมิํ ฐาเน ตว ปิตรํ มาเรตฺวา นิขณี’’ติ อฏฺฐีนิ นีหริตฺวา ทสฺเสสิฯ กุมารสฺส พลวโกโธ อุปฺปชฺชิฯ อถ นํ ‘‘อิทานิ กิํ กโรมี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ยํ เต อิสฺมิํเยว ติตฺเถ ปิตุ เตน กตํ, ตํ กโรหี’’ติ สพฺพํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา กุมารํ กติปาหํ ถรุคณฺหนํ สิกฺขาเปสิฯ อเถกทิวสํ กุมาโร ขคฺคญฺจ นฺหานสาฏกญฺจ คเหตฺวา ‘‘นฺหายิตุํ คจฺฉาม, ตาตา’’ติ อาหฯ ปรนฺตโป ‘‘สาธู’’ติ เตน สทฺธิํ คโตฯ อถสฺส นฺหายิตุํ โอติณฺณกาเล ทกฺขิณหตฺเถน อสิํ, วามหตฺเถน จูฬํ คเหตฺวา ‘‘ตฺวํ กิร อิมสฺมิํเยว ติตฺเถ มม ปิตรํ จูฬาย คเหตฺวา วิรวนฺตํ มาเรสิ, อหมฺปิ ตํ ตเถว กริสฺสามี’’ติ อาหฯ โส มรณภยภีโต ปริเทวมาโน ทฺเว คาถา อภาสิ –

[158]

‘‘อาคมา นูน โส สทฺโท, อสํสิ นูน โส ตว;

อกฺขาตํ นูน ตํ เตน, โย ตํ สาขมกมฺปยิฯ

[159]

‘‘อิทํ โข ตํ สมาคมฺม, มม พาลสฺส จินฺติตํ;

ตทา หิ จลิตา สาขา, มนุสฺเสน มิเคน วา’’ติฯ

ตตฺถ อาคมาติ โส สาขสทฺโท นูน ตํ อาคโต สมฺปตฺโตฯ อสํสิ นูน โส ตวาติ โส สทฺโท ตว อาโรเจสิ มญฺเญฯ อกฺขาตํ นูน ตํ เตนาติ โย สตฺโต ตทา ตํ สาขํ อกมฺปยิ, เตน ‘‘เอวํ เต ปิตา มาริโต’’ติ นูน ตํ การณํ อกฺขาตํฯ สมาคมฺมาติ สงฺคมฺม, สมาคตนฺติ อตฺโถฯ ยํ มม พาลสฺส ‘‘ตทา จลิตา สาขา มนุสฺเสน มิเคน วา, ตโต เม ภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ จินฺติตํ ปริวิตกฺกิตํ อโหสิ, อิทํ ตยา สทฺธิํ สมาคตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

ตโต กุมาโร โอสานคาถมาห –

[160]

‘‘ตเถว ตฺวํ อเวเทสิ, อวญฺจิ ปิตรํ มม;

หนฺตฺวา สาขาหิ ฉาเทนฺโต, อาคมิสฺสติ เม ภย’’นฺติฯ

ตตฺถ ตเถว ตฺวํ อเวเทสีติ ตเถว ตฺวํ อญฺญาสิฯ อวญฺจิ ปิตรํ มมาติ ตฺวํ มม ปิตรํ ‘‘นฺหายิตุํ คจฺฉามา’’ติ วิสฺสาเสตฺวา นฺหายนฺตํ มาเรตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา นิขณิตฺวา ‘‘สเจ โกจิ ชานิสฺสติ, มยฺหมฺปิ เอวรูปํ ภยํ อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ วญฺเจสิ, อิทํ โข ปน มรณภยํ อิทานิ ตวาคตนฺติฯ

อิติ ตํ วตฺวา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา นิขณิตฺวา สาขาหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ขคฺคํ โธวิตฺวา นฺหตฺวา ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา ตสฺส มาริตภาวํ ปุโรหิตสฺส กเถตฺวา มาตรํ ปริภาสิตฺวา ‘‘อิธ กิํ กริสฺสามา’’ติ ตโย ชนา พาราณสิเมว อคมํสุฯ โพธิสตฺโต กนิฏฺฐสฺส โอปรชฺชํ ทตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคปทํ ปูเรสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปิตุราชา เทวทตฺโต อโหสิ, ปุโรหิโต อานนฺโท, ปุตฺตราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ปรนฺตปชาตกวณฺณนา เอกาทสมาฯ

คนฺธารวคฺโค ทุติโยฯ

ชาตกุทฺทานํ –

กุกฺกุ มโนช สุตโน, คิชฺฌ ทพฺภปุปฺผ ปณฺณโก;

สตฺตุภสฺต อฏฺฐิเสโน, กปิ พกพฺรหฺมา ทสฯ

คนฺธาโร มหากปิ จ, กุมฺภกาโร ทฬฺหธมฺโม;

โสมทตฺโต สุสีโม จ, โกฏสิมฺพลิ ธูมการี;

ชาคโร กุมฺมาสปิณฺโฑ, ปรนฺตปา เอกาทสฯ

สตฺตกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อฏฺฐกนิปาโต

[417] 1. กจฺจานิชาตกวณฺณนา