มา ตฺวํ มญฺญีติ ตฺวํ ปน ‘‘เอตํ มยา ทวา กต’’นฺติ มา มญฺญิฯ สเจปิมํ ปิหยสีติ สเจ อิมํ มม กตํ มสฺสุกุตฺติํ ตฺวํ อิจฺฉสิฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[139]

‘‘ตฺวญฺเญว มณินา ฉนฺโน, สุกตาย จ มสฺสุยา;

อามนฺต โข ตํ คจฺฉามิ, ปิยํ เม ตวทสฺสน’’นฺติฯ

ตตฺถ มณินาติ มณิโน, อยเมว วา ปาโฐฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม วายส, ตฺวญฺเญว อิมสฺส มณิโน อนุจฺฉวิโก อิมิสฺสา จ สุกตาย มสฺสุยา , มม ปน ตว อทสฺสนเมว ปิยํ, ตสฺมา ตํ อามนฺตยิตฺวา คจฺฉามีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ คโตฯ กาโก ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โลลภิกฺขุ อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา กาโก โลลภิกฺขุ อโหสิ, ปาราวโต ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

ปาราวตชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

ขรปุตฺตวคฺโค ทุติโย นิฏฺฐิโตฯ

ชาตกุทฺทานํ –

อวาริยํ เสตเกตุ, ทรีมุขญฺจ เนรุ จ;

อาสงฺกมิคาโลปญฺจ, กาฬกณฺณี จ กุกฺกุฏํฯ

ธมฺมธชญฺจ นนฺทิยํ, ขรปุตฺตํ สูจิ เจว;

ตุณฺฑิลํ โสณฺณกกฺกฏํ, มยฺหกํ วิชฺชาธรญฺเจวฯ

สิงฺฆปุปฺผํ วิฆาสาทํ, วฏฺฏกญฺจ ปาราวตํ;

สงฺคายิํสุ มหาเถรา, ฉกฺเก วีสติ ชาตเกฯ

ฉกฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สตฺตกนิปาโต

1. กุกฺกุวคฺโค

[396] 1. กุกฺกุชาตกวณฺณนา

ทิยฑฺฒกุกฺกูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ราโชวาทํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เตสกุณชาตเก (ชา. 2.17.1 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อมจฺโจ อโหสิฯ ราชา อคติคมเน ปติฏฺฐาย อธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ, ชนปทํ ปีเฬตฺวา ธนเมว สํหริฯ โพธิสตฺโต ราชานํ โอวทิตุกาโม เอกํ อุปมํ อุปธาเรนฺโต วิจรติ, รญฺโญ อุยฺยาเน วาสาคารํ วิปฺปกตํ โหติ อนิฏฺฐิตจฺฉทนํ, ทารุกณฺณิกํ อาโรเปตฺวา โคปานสิโย ปเวสิตมตฺตา โหนฺติฯ ราชา กีฬนตฺถาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ วิจริตฺวา ตํ เคหํ ปวิสิตฺวา อุลฺโลเกนฺโต กณฺณิกมณฺฑลํ ทิสฺวา อตฺตโน อุปริปตนภเยน นิกฺขมิตฺวา พหิ ฐิโต ปุน โอโลเกตฺวา ‘‘กิํ นุ โข นิสฺสาย กณฺณิกา ฐิตา, กิํ นิสฺสาย โคปานสิโย’’ติ จินฺเตตฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[1]

‘‘ทิยฑฺฒกุกฺกู อุทเยน กณฺณิกา, วิทตฺถิโย อฏฺฐ ปริกฺขิปนฺติ นํ;

สา สิํสปา, สารมยา อเผคฺคุกา, กุหิํ ฐิตา อุปฺปริโต น ธํสตี’’ติฯ

ตตฺถ ทิยฑฺฒกุกฺกูติ ทิยฑฺฒรตนาฯ อุทเยนาติ อุจฺจตฺเตนฯ ปริกฺขิปนฺติ นนฺติ ตํ ปเนตํ อฏฺฐ วิทตฺถิโย ปริกฺขิปนฺติ, ปริกฺเขปโต อฏฺฐวิทตฺถิปมาณาติ วุตฺตํ โหติฯ กุหิํ ฐิตาติ กตฺถ ปติฏฺฐิตา หุตฺวาฯ น ธํสตีติ น ปตติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘ลทฺธา ทานิ เม รญฺโญ โอวาทตฺถาย อุปมา’’ติ จินฺเตตฺวา อิมา คาถา อาห –

[2]

‘‘ยา ติํสติ สารมยา อนุชฺชุกา, ปริกิริย โคปานสิโย สมํ ฐิตา;

ตาหิ สุสงฺคหิตา พลสา ปีฬิตา, สมํ ฐิตา อุปฺปริโต น ธํสติฯ

[3]

‘‘เอวมฺปิ มิตฺเตหิ ทฬฺเหหิ ปณฺฑิโต, อเภชฺชรูเปหิ สุจีหิ มนฺติภิ;

สุสงฺคหีโต สิริยา น ธํสติ, โคปานสีภารวหาว กณฺณิกา’’ติฯ

ตตฺถ ยา ติํสติ สารมยาติ ยา เอตา สารรุกฺขมยา ติํสติ โคปานสิโยฯ ปริกิริยาติ ปริวาเรตฺวาฯ สมํ ฐิตาติ สมภาเคน ฐิตาฯ พลสา ปีฬิตาติ ตาหิ ตาหิ โคปานสีหิ พเลน ปีฬิตา สุฏฺฐุ สงฺคหิตา เอกาพทฺธา หุตฺวาฯ ปณฺฑิโตติ ญาณสมฺปนฺโน ราชาฯ สุจีหีติ สุจิสมาจาเรหิ กลฺยาณมิตฺเตหิฯ มนฺติภีติ มนฺตกุสเลหิฯ โคปานสีภารวหาว กณฺณิกาติ ยถา โคปานสีนํ ภารํ วหมานา กณฺณิกา น ธํสติ น ปตติ, เอวํ ราชาปิ วุตฺตปฺปกาเรหิ มนฺตีหิ อภิชฺชหทเยหิ สุสงฺคหิโต สิริโต น ธํสติ น ปตติ น ปริหายติฯ

ราชา โพธิสตฺเต กเถนฺเตเยว อตฺตโน กิริยํ สลฺลกฺเขตฺวา กณฺณิกาย อสติ โคปานสิโย น ติฏฺฐนฺติ, โคปานสีหิ อสงฺคหิตา กณฺณิกา น ติฏฺฐติ, โคปานสีสุ ภิชฺชนฺตีสุ กณฺณิกา ปตติ, เอวเมว อธมฺมิโก ราชา อตฺตโน มิตฺตามจฺเจ จ พลกาเย จ พฺราหฺมณคหปติเก จ อสงฺคณฺหนฺโต เตสุ ภิชฺชนฺเตสุ เตหิ อสงฺคหิโต อิสฺสริยา ธํสติ, รญฺญา นาม ธมฺมิเกน ภวิตพฺพนฺติฯ อถสฺส ตสฺมิํ ขเณ ปณฺณาการตฺถาย มาตุลุงฺคํ อาหริํสุฯ ราชา ‘‘สหาย, อิมํ มาตุลุงฺคํ ขาทา’’ติ โพธิสตฺตํ อาหฯ

โพธิสตฺโต ตํ คเหตฺวา ‘‘มหาราช, อิมํ ขาทิตุํ อชานนฺตา ติตฺตกํ วา กโรนฺติ อมฺพิลํ วา, ชานนฺตา ปน ปณฺฑิตา ติตฺตกํ หาเรตฺวา อมฺพิลํ อนีหริตฺวา มาตุลุงฺครสํ อนาเสตฺวาว ขาทนฺตี’’ติ รญฺโญ อิมาย อุปมาย ธนสงฺฆรณูปายํ ทสฺเสนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[4]

‘‘ขรตฺตจํ เพลฺลํ ยถาปิ สตฺถวา, อนามสนฺโตปิ กโรติ ติตฺตกํ;

สมาหรํ สาทุํ กโรติ ปตฺถิว, อสาทุํ กยิรา ตนุพนฺธมุทฺธรํฯ

[5]

‘‘เอวมฺปิ คามนิคเมสุ ปณฺฑิโต, อสาหสํ ราชธนานิ สงฺฆรํ;

ธมฺมานุวตฺตี ปฏิปชฺชมาโน, ส ผาติ กยิรา อวิเหฐยํ ปร’’นฺติฯ

ตตฺถ ขรตฺตจนฺติ ถทฺธตจํฯ เพลฺลนฺติ มาตุลุงฺคํฯ ‘เพล’’นฺติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ สตฺถวาติ สตฺถกหตฺโถฯ อนามสนฺโตติ พหิตจํ ตนุกมฺปิ อตจฺฉนฺโต อิทํ ผลํ ติตฺตกํ กโรติฯ สมาหรนฺติ สมาหรนฺโต พหิตจํ ตจฺฉนฺโต อนฺโต จ อมฺพิลํ อนีหรนฺโต ตํ สาทุํ กโรติฯ ปตฺถิวาติ ราชานํ อาลปติฯ ตนุพนฺธมุทฺธรนฺติ ตนุกํ ปน ตจํ อุทฺธรนฺโต สพฺพโส ติตฺตกสฺส อนปนีตตฺตา ตํ อสาทุเมว กยิราฯ เอวนฺติ เอวํ ปณฺฑิโต ราชาปิ อสาหสํ สาหสิยา ตณฺหาย วสํ อคจฺฉนฺโต อคติคมนํ ปหาย รฏฺฐํ อปีเฬตฺวา อุปจิกานํ วมฺมิกวฑฺฒนนิยาเมน มธุกรานํ เรณุํ คเหตฺวา มธุกรณนิยาเมน จ ธนํ สงฺฆรนฺโต –

‘‘ทานํ สีลํ ปริจฺจาคํ, อชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ;

อกฺโกธํ อวิหิํสญฺจ, ขนฺติญฺจ อวิโรธน’’นฺติฯ –

อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ ราชธมฺมานํ อนุวตฺตเนน ธมฺมานุวตฺตี หุตฺวา ปฏิปชฺชมาโน โส อตฺตโน จ ปเรสญฺจ ผาติํ วฑฺฒิํ กเรยฺย ปรํ อวิเหเฐนฺโตเยวาติฯ

ราชา โพธิสตฺเตน สทฺธิํ มนฺเตนฺโต โปกฺขรณีตีรํ คนฺตฺวา สุปุปฺผิตํ พาลสูริยวณฺณํ อุทเกน อนุปลิตฺตํ ปทุมํ ทิสฺวา อาห – ‘‘สหาย, อิมํ ปทุมํ อุทเก สญฺชาตเมว อุทเกน อลิมฺปมานํ ฐิต’’นฺติฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘มหาราช, รญฺญา นาม เอวรูเปน ภวิตพฺพ’’นฺติ โอวทนฺโต อิมา คาถา อาห –

[6]

‘‘โอทาตมูลํ สุจิวาริสมฺภวํ, ชาตํ ยถา โปกฺขรณีสุ อมฺพุชํ;

ปทุมํ ยถา อคฺคินิกาสิผาลิมํ, น กทฺทโม น รโช น วาริ ลิมฺปติฯ

[7]

‘‘เอวมฺปิ โวหารสุจิํ อสาหสํ, วิสุทฺธกมฺมนฺตมเปตปาปกํ;

น ลิมฺปติ กมฺมกิเลส ตาทิโส, ชาตํ ยถา โปกฺขรณีสุ อมฺพุช’’นฺติฯ

ตตฺถ โอทาตมูลนฺติ ปณฺฑรมูลํฯ อมฺพุชนฺติ ปทุมสฺเสว เววจนํฯ อคฺคินิกาสิผาลิมนฺติ อคฺคินิกาสินา สูริเยน ผาลิตํ วิกสิตนฺติ อตฺโถฯ น กทฺทโม น รโช น วาริ ลิมฺปตีติ เนว กทฺทโม น รโช น อุทกํ ลิมฺปติ, น มกฺเขตีติ อตฺโถฯ ‘‘ลิปฺปติ’’จฺเจว วา ปาโฐ, ภุมฺมตฺเถ วา เอตานิ ปจฺจตฺตวจนานิ, เอเตสุ กทฺทมาทีสุ น ลิปฺปติ, น อลฺลียตีติ อตฺโถฯ โวหารสุจินฺติ โปราณเกหิ ธมฺมิกราชูหิ ลิขาเปตฺวา ฐปิตวินิจฺฉยโวหาเร สุจิํ, อคติคมนํ ปหาย ธมฺเมน วินิจฺฉยการกนฺติ อตฺโถฯ อสาหสนฺติ ธมฺมิกวินิจฺฉเย ฐิตตฺตาเยว สาหสิกกิริยาย วิรหิตํฯ วิสุทฺธกมฺมนฺตนฺติ เตเนว อสาหสิกฏฺเฐน วิสุทฺธกมฺมนฺตํ สจฺจวาทิํ นิกฺโกธํ มชฺฌตฺตํ ตุลาภูตํ โลกสฺสฯ อเปตปาปกนฺติ อปคตปาปกมฺมํฯ น ลิมฺปติ กมฺมกิเลส ตาทิโสติ ตํ ราชานํ ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร มุสาวาโทติ อยํ กมฺมกิเลโส น อลฺลียติฯ กิํการณา? ตาทิโส ชาตํ ยถา โปกฺขรณีสุ อมฺพุชํฯ ตาทิโส หิ ราชา ยถา โปกฺขรณีสุ ชาตํ ปทุมํ อนุปลิตฺตํ, เอวํ อนุปลิตฺโต นาม โหติฯ

ราชา โพธิสตฺตสฺส โอวาทํ สุตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กุกฺกุชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[397] 2. มโนชชาตกวณฺณนา

ยถา จาโป นินฺนมตีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต วิปกฺขเสวกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปน เหฏฺฐา มหิฬามุขชาตเก (ชา. 1.1.26) วิตฺถาริตเมวฯ ตทา ปน สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส วิปกฺขเสวโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สีโห หุตฺวา สีหิยา สทฺธิํ สํวสนฺโต ทฺเว โปตเก ลภิ – ปุตฺตญฺจ ธีตรญฺจฯ ปุตฺตสฺส มโนโชติ นามํ อโหสิ, โส วยปฺปตฺโต เอกํ สีหโปติกํ คณฺหิฯ อิติ เต ปญฺจ ชนา อเหสุํฯ มโนโช วนมหิํสาทโย วธิตฺวา มํสํ อาหริตฺวา มาตาปิตโร จ ภคินิญฺจ ปชาปติญฺจ โปเสติฯ โส เอกทิวสํ โคจรภูมิยํ คิริยํ นาม สิงฺคาลํ ปลายิตุํ อปฺปโหนฺตํ อุเรน นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘กิํ, สมฺมา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อุปฏฺฐาตุกาโมมฺหิ, สามี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ, อุปฏฺฐหสฺสู’’ติ ตํ คเหตฺวา อตฺตโน วสนคุหํ อาเนสิฯ โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘ตาต มโนช, สิงฺคาลา นาม ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา อกิจฺเจ นิโยเชนฺติ, มา เอตํ อตฺตโน สนฺติเก กรี’’ติ วาเรตุํ นาสกฺขิฯ

อเถกทิวสํ สิงฺคาโล อสฺสมํสํ ขาทิตุกาโม มโนชํ อาห – ‘‘สามิ, อมฺเหหิ ฐเปตฺวา อสฺสมํสํ อญฺญํ อขาทิตปุพฺพํ นาม นตฺถิ, อสฺสํ คณฺหิสฺสามา’’ติฯ ‘‘กหํ ปน, สมฺม, อสฺสา โหนฺตี’’ติ? ‘‘พาราณสิยํ นทีตีเร’’ติฯ โส ตสฺส วจนํ คเหตฺวา เตน สทฺธิํ อสฺสานํ นทิยา นฺหานเวลายํ คนฺตฺวา เอกํ อสฺสํ คเหตฺวา ปิฏฺฐิยํ อาโรเปตฺวา เวเคน อตฺตโน คุหาทฺวารเมว อาคโตฯ

อถสฺส ปิตา อสฺสมํสํ ขาทิตฺวา ‘‘ตาต, อสฺสา นาม ราชโภคา, ราชาโน จ นาม อเนกมายา กุสเลหิ ธนุคฺคเหหิ วิชฺฌาเปนฺติ, อสฺสมํสขาทนสีหา นาม ทีฆายุกา น โหนฺติ, อิโต ปฏฺฐาย มา อสฺสํ คณฺหี’’ติ อาหฯ โส ปิตุ วจนํ อกตฺวา คณฺหเตวฯ ‘‘สีโห อสฺเส คณฺหาตี’’ติ สุตฺวา ราชา อนฺโตนคเรเยว อสฺสานํ โปกฺขรณิํ การาเปสิฯ ตโตปิ อาคนฺตฺวา คณฺหิเยวฯ ราชา อสฺสสาลํ กาเรตฺวา อนฺโตสาลายเมว ติโณทกํ ทาเปสิฯ สีโห ปาการมตฺถเกน คนฺตฺวา อนฺโตสาลาโตปิ คณฺหิเยวฯ

ราชา เอกํ อกฺขณเวธิํ ธนุคฺคหํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ ตาต, สีหํ วิชฺฌิตุ’’นฺติ อาหฯ โส ‘‘สกฺโกมี’’ติ วตฺวา ปาการํ นิสฺสาย สีหสฺส อาคมนมคฺเค อฏฺฏกํ กาเรตฺวา อฏฺฐาสิฯ สีโห อาคนฺตฺวา พหิสุสาเน สิงฺคาลํ ฐเปตฺวา อสฺสคหณตฺถาย นครํ ปกฺขนฺทิฯ ธนุคฺคโห อาคมนกาเล ‘‘อติติขิโณ เวโค’’ติ สีหํ อวิชฺฌิตฺวา อสฺสํ คเหตฺวา คมนกาเล ครุภารตาย โอลีนเวคํ สีหํ ติขิเณน นาราเจน ปจฺฉาภาเค วิชฺฌิฯ นาราโจ ปุริมกาเยน นิกฺขมิตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ สีโห ‘‘วิทฺโธสฺมี’’ติ วิรวิฯ ธนุคฺคโห ตํ วิชฺฌิตฺวา อสนิ วิย ชิยํ โปเถสิฯ สิงฺคาโล สีหสฺส จ ชิยาย จ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘สหาโย เม ธนุคฺคเหน วิชฺฌิตฺวา มาริโต ภวิสฺสติ, มตเกน หิ สทฺธิํ วิสฺสาโส นาม นตฺถิ, อิทานิ มม ปกติยา วสนวนเมว คมิสฺสามี’’ติ อตฺตนาว สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[8]

‘‘ยถา จาโป นินฺนมติ, ชิยา จาปิ นิกูชติ;

หญฺญเต นูน มโนโช, มิคราชา สขา มมฯ

[9]

‘‘หนฺท ทานิ วนนฺตานิ, ปกฺกมามิ ยถาสุขํ;

เนตาทิสา สขา โหนฺติ, ลพฺภา เม ชีวโต สขา’’ติฯ

ตตฺถ ยถาติ เยนากาเรเนว จาโป นินฺนมติฯ หญฺญเต นูนาติ นูน หญฺญติฯ เนตาทิสาติ เอวรูปา มตกา สหายา นาม น โหนฺติฯ ลพฺภา เมติ ชีวโต มม สหาโย นาม สกฺกา ลทฺธุํฯ

สีโหปิ เอกเวเคน คนฺตฺวา อสฺสํ คุหาทฺวาเร ปาเตตฺวา สยมฺปิ มริตฺวา ปติฯ

อถสฺส ญาตกา นิกฺขมิตฺวา ตํ โลหิตมกฺขิตํ ปหารมุเขหิ ปคฺฆริตโลหิตํ ปาปชนเสวิตาย ชีวิตกฺขยํ ปตฺตํ อทฺทสํสุ, ทิสฺวา จสฺส มาตา ปิตา ภคินี ปชาปตีติ ปฏิปาฏิยา จตสฺโส คาถา ภาสิํสุ –

[10]

‘‘น ปาปชนสํเสวี, อจฺจนฺตํ สุขเมธติ;

มโนชํ ปสฺส เสมานํ, คิริยสฺสานุสาสนีฯ

[11]

‘‘น ปาปสมฺปวงฺเกน, มาตา ปุตฺเตน นนฺทติ;

มโนชํ ปสฺส เสมานํ, อจฺฉนฺนํ สมฺหิ โลหิเตฯ

[12]

‘‘เอวมาปชฺชเต โปโส, ปาปิโย จ นิคจฺฉติ;

โย เว หิตานํ วจนํ, น กโรติ อตฺถทสฺสินํฯ

[13]

‘‘เอวญฺจ โส โหติ ตโต จ ปาปิโย, โย อุตฺตโม อธมชนูปเสวี;

ปสฺสุตฺตมํ อธมชนูปเสวิตํ, มิคาธิปํ สรวรเวคนิทฺธุต’’นฺติฯ

ตตฺถ อจฺจนฺตํ สุขเมธตีติ น จิรํ สุขํ ลภติฯ คิริยสฺสานุสาสนีติ อยํ เอวรูปา คิริยสฺสานุสาสนีติ ครหนฺโต อาหฯ ปาปสมฺปวงฺเกนาติ ปาเปสุ สมฺปวงฺเกน ปาปสหาเยนฯ อจฺฉนฺนนฺติ นิมุคฺคํฯ ปาปิโย จ นิคจฺฉตีติ ปาปญฺจ วินฺทติฯ หิตานนฺติ อตฺถกามานํฯ อตฺถทสฺสินนฺติ อนาคตอตฺถํ ปสฺสนฺตานํฯ ปาปิโยติ ปาปตโรฯ อธมชนูปเสวีติ อธมชนํ อุปเสวีฯ อุตฺตมนฺติ สรีรพเลน เชฏฺฐกํฯ

ปจฺฉิมา อภิสมฺพุทฺธคาถา –

[14]

‘‘นิหียติ ปุริโส นิหีนเสวี, น จ หาเยถ กทาจิ ตุลฺยเสวี;

เสฏฺฐมุปคมํ อุเทติ ขิปฺปํ, ตสฺมาตฺตนา อุตฺตริตรํ ภเชถา’’ติฯ

ตตฺถ นิหียตีติ ภิกฺขเว, นิหีนเสวี นาม มโนโช สีโห วิย นิหียติ ปริหายติ วินาสํ ปาปุณาติฯ

ตุลฺยเสวีติ สีลาทีหิ อตฺตนา สทิสํ เสวมาโน น หายติ, วฑฺฒิเยว ปนสฺส โหติฯ เสฏฺฐมุปคมนฺติ สีลาทีหิ อุตฺตริตรํเยว อุปคจฺฉนฺโตฯ อุเทติ ขิปฺปนฺติ สีฆเมว สีลาทีหิ คุเณหิ อุเทติ, วุทฺธิํ อุปคจฺฉตีติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน วิปกฺขเสวโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ

ตทา สิงฺคาโล เทวทตฺโต อโหสิ, มโนโช วิปกฺขเสวโก, ภคินี อุปฺปลวณฺณา, ภริยา เขมา ภิกฺขุนี, มาตา ราหุลมาตา, ปิตา สีหราชา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

มโนชชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[398] 3. สุตนุชาตกวณฺณนา

ราชา เต ภตฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มาตุโปสกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ สามชาตเก (ชา. 2.22.296 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ทุคฺคตคหปติกุเล นิพฺพตฺติ, สุตนูติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ภติํ กตฺวา มาตาปิตโร โปเสตฺวา ปิตริ กาลกเต มาตรํ โปเสติฯ ตสฺมิํ ปน กาเล พาราณสิราชา มิควิตฺตโก อโหสิฯ โส เอกทิวสํ มหนฺเตน ปริวาเรน โยชนทฺวิโยชนมตฺตํ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ‘‘ยสฺส ฐิตฏฺฐาเนน มิโค ปลายติ, โส อิมํ นาม ชิโต’’ติ สพฺเพสํ อาโรจาเปสิฯ อมจฺจา รญฺโญ ธุวมคฺคฏฺฐาเน โกฏฺฐกํ ฉาเทตฺวา อทํสุฯ มนุสฺเสหิ มิคานํ วสนฏฺฐานานิ ปริวาเรตฺวา อุนฺนาเทนฺเตหิ อุฏฺฐาปิเตสุ มิเคสุ เอโก เอณิมิโค รญฺโญ ฐิตฏฺฐานํ ปฏิปชฺชิฯ ราชา ‘‘ตํ วิชฺฌิสฺสามี’’ติ สรํ ขิปิ ฯ อุคฺคหิตมาโย มิโค สรํ มหาผาสุกาภิมุขํ อาคจฺฉนฺตํ ญตฺวา ปริวตฺติตฺวา สเรน วิทฺโธ วิย หุตฺวา ปติฯ ราชา ‘‘มิโค เม วิทฺโธ’’ติ คหณตฺถาย ธาวิฯ มิโค อุฏฺฐาย วาตเวเคน ปลายิ, อมจฺจาทโย ราชานํ อวหสิํสุฯ

โส มิคํ อนุพนฺธิตฺวา กิลนฺตกาเล ขคฺเคน ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา เอกสฺมิํ ทณฺฑเก ลคฺคิตฺวา กาชํ วหนฺโต วิย อาคจฺฉนฺโต ‘‘โถกํ วิสฺสมิสฺสามี’’ติ มคฺคสมีเป ฐิตํ วฏรุกฺขํ อุปคนฺตฺวา นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ

ตสฺมิํ ปน วฏรุกฺเข นิพฺพตฺโต มฆเทโว นาม ยกฺโข ตตฺถ ปวิฏฺเฐ เวสฺสวณสฺส สนฺติกา ขาทิตุํ ลภิฯ โส ราชานํ อุฏฺฐาย คจฺฉนฺตํ ‘‘ติฏฺฐ ภกฺโขสิ เม’’ติ หตฺเถ คณฺหิฯ ‘‘ตฺวํ โกนาโมสี’’ติ? ‘‘อหํ อิธ นิพฺพตฺตยกฺโข, อิมํ ฐานํ ปวิฏฺฐเก ขาทิตุํ ลภามี’’ติฯ ราชา สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา ‘‘กิํ อชฺเชว มํ ขาทิสฺสสิ, อุทาหุ นิพทฺธํ ขาทิสฺสสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ลภนฺโต นิพทฺธํ ขาทิสฺสามี’’ติฯ ราชา ‘‘อิมํ อชฺช มิคํ ขาทิตฺวา มํ วิสฺสชฺเชหิ, อหํ เต สฺเว ปฏฺฐาย เอกาย ภตฺตปาติยา สทฺธิํ เอกํ มนุสฺสํ เปเสสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ อปฺปมตฺโต โหหิ, อเปสิตทิวเส ตญฺเญว ขาทิสฺสามี’’ติฯ ‘‘อหํ พาราณสิราชา, มยฺหํ อวิชฺชมานํ นาม นตฺถี’’ติฯ ยกฺโข ปฏิญฺญํ คเหตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชสิฯ โส นครํ ปวิสิตฺวา ตมตฺถํ เอกสฺส อตฺถจรกสฺส อมจฺจสฺส กเถตฺวา ‘‘อิทานิ กิํ กาตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ทิวสปริจฺเฉโท กโต, เทวา’’ติ? ‘‘น กโต’’ติฯ ‘‘อยุตฺตํ โว กตํ, เอวํ สนฺเตปิ มา จินฺตยิตฺถ, พหู พนฺธนาคาเร มนุสฺสา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ตฺวํ เอตํ กมฺมํ กร, มยฺหํ ชีวิตํ เทหี’’ติฯ

อมจฺโจ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เทวสิกํ พนฺธนาคารโต มนุสฺสํ นีหริตฺวา ภตฺตปาติํ คเหตฺวา กญฺจิ อชานาเปตฺวาว ยกฺขสฺส เปเสสิฯ ยกฺโข ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา มนุสฺสํ ขาทติฯ อปรภาเค พนฺธนาคารานิ นิมฺมนุสฺสานิ ชาตานิฯ ราชา ภตฺตหารกํ อลภนฺโต มรณภเยน กมฺปิฯ อถ นํ อมจฺโจ อสฺสาเสตฺวา ‘‘เทว, ชีวิตาสาโต ธนาสาว พลวตรา, หตฺถิกฺขนฺเธ สหสฺสภณฺฑิกํ ฐเปตฺวา ‘โก อิมํ ธนํ คเหตฺวา ยกฺขสฺส ภตฺตํ อาทาย คมิสฺสตี’ติ เภริํ จราเปมา’’ติ วตฺวา ตถา กาเรสิฯ อถ ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อหํ ภติยา มาสกฑฺฒมาสกํ สงฺฆริตฺวา กิจฺเฉน มาตรํ โปเสมิ, อิมํ ธนํ คเหตฺวา มาตุ ทตฺวา ยกฺขสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามิ, สเจ ยกฺขํ ทเมตุํ สกฺขิสฺสามิ, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ สกฺขิสฺสามิ, มาตา เม สุขํ ชีวิสฺสตี’’ติฯ

โส ตมตฺถํ มาตุ อาโรเจตฺวา ‘‘อลํ ตาต, น มม อตฺโถ ธเนนา’’ติ ทฺเว วาเร ปฏิกฺขิปิตฺวา ตติยวาเร ตํ อนาปุจฺฉิตฺวาว ‘‘อาหรถ, อยฺย, สหสฺสํ, อหํ ภตฺตํ หริสฺสามี’’ติ สหสฺสํ คเหตฺวา มาตุ ทตฺวา ‘‘อมฺม , มา จินฺตยิ , อหํ ยกฺขํ ทเมตฺวา มหาชนสฺส โสตฺถิํ กริสฺสามิ, อชฺเชว ตว อสฺสุกิลินฺนมุขํ หาสาเปนฺโตว อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ มาตรํ วนฺทิตฺวา ราชปุริเสหิ สทฺธิํ รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ

ตโต รญฺญา ‘‘ตาต, ตฺวํ ภตฺตํ หริสฺสสี’’ติ วุตฺเต ‘‘อาม, เทวา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ เต ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ สุวณฺณปาทุกา, เทวา’’ติฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? ‘‘เทว, โส ยกฺโข อตฺตโน รุกฺขมูเล ภูมิยํ ฐิตเก ขาทิตุํ ลภติ, อหํ เอตสฺส สนฺตกภูมิยํ อฏฺฐตฺวา ปาทุกาสุ ฐสฺสามี’’ติฯ ‘‘อญฺญํ กิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ ฉตฺตํ, เทวา’’ติฯ ‘‘อิทํ กิมตฺถายา’’ติ? ‘‘เทว, ยกฺโข อตฺตโน รุกฺขจฺฉายาย ฐิตเก ขาทิตุํ ลภติ, อหํ ตสฺส รุกฺขจฺฉายาย อฏฺฐตฺวา ฉตฺตจฺฉายาย ฐสฺสามี’’ติฯ ‘‘อญฺญํ กิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘ตุมฺหากํ ขคฺคํ, เทวา’’ติฯ ‘‘อิมินา โก อตฺโถ’’ติ? ‘‘เทว, อมนุสฺสาปิ อาวุธหตฺถานํ ภายนฺติเยวา’’ติฯ ‘‘อญฺญํ กิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘สุวณฺณปาติํ ปูเรตฺวา ตุมฺหากํ ภุญฺชนกภตฺตํ เทถ, เทวา’’ติฯ ‘‘กิํการณา, ตาตา’’ติ? ‘‘เทว, มาทิสสฺส นาม ปณฺฑิตสฺส ปุริสสฺส มตฺติกปาติยา ลูขโภชนํ หริตุํ อนนุจฺฉวิก’’นฺติฯ ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ ราชา สพฺพํ ทาเปตฺวา ตสฺส เวยฺยาวจฺจกเร ปฏิปาเทสิฯ

โพธิสตฺโต ‘‘มหาราช, มา ภายิตฺถ, อชฺชาหํ ยกฺขํ ทเมตฺวา ตุมฺหากํ โสตฺถิํ กตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ ราชานํ วนฺทิตฺวา อุปกรณานิ คาหาเปตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา มนุสฺเส รุกฺขสฺสาวิทูเร ฐเปตฺวา สุวณฺณปาทุกํ อารุยฺห ขคฺคํ สนฺนยฺหิตฺวา เสตจฺฉตฺตํ มตฺถเก กตฺวา กญฺจนปาติยา ภตฺตํ คเหตฺวา ยกฺขสฺส สนฺติกํ ปายาสิฯ ยกฺโข มคฺคํ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ปุริโส น อญฺเญสุ ทิวเสสุ อาคมนนิยาเมน เอติ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ จินฺเตสิฯ โพธิสตฺโตปิ รุกฺขสมีปํ คนฺตฺวา อสิตุณฺเฑน ภตฺตปาติํ อนฺโตฉายาย กริตฺวา ฉายาย ปริยนฺเต ฐิโต ปฐมํ คาถมาหฯ

[15]

‘‘ราชา เต ภตฺตํ ปาเหสิ, สุจิํ มํสูปเสจนํ;

มฆเทวสฺมิํ อธิวตฺเถ, เอหิ นิกฺขมฺม ภุญฺชสู’’ติฯ

ตตฺถ ปาเหสีติ ปหิณิฯ มฆเทวสฺมิํ อธิวตฺเถติ มฆเทโวติ วฏรุกฺโข วุจฺจติ, ตสฺมิํ อธิวตฺเถติ เทวตํ อาลปติฯ

ตํ สุตฺวา ยกฺโข ‘‘อิมํ ปุริสํ วญฺเจตฺวา อนฺโตฉายาย ปวิฏฺฐํ ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[16]

‘‘เอหิ มาณว โอเรน, ภิกฺขมาทาย สูปิตํ;

ตฺวญฺจ มาณว ภิกฺขา จ, อุโภ ภกฺขา ภวิสฺสถา’’ติฯ

ตตฺถ ภิกฺขนฺติ มม นิพทฺธภิกฺขํฯ สูปิตนฺติ สูปสมฺปนฺนํฯ

ตโต โพธิสตฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[17]

‘‘อปฺปเกน ตุวํ ยกฺข, ถุลฺลมตฺถํ ชหิสฺสสิ;

ภิกฺขํ เต นาหริสฺสนฺติ, ชนา มรณสญฺญิโนฯ

[18]

‘‘ลทฺธาย ยกฺขา ตว นิจฺจภิกฺขํ, สุจิํ ปณีตํ รสสา อุเปตํ;

ภิกฺขญฺจ เต อาหริโย นโร อิธ, สุทุลฺลโภ เหหิติ ภกฺขิเต มยี’’ติฯ

ตตฺถ ถุลฺลมตฺถนฺติ อปฺปเกน การเณน มหนฺตํ อตฺถํ ชหิสฺสสีติ ทสฺเสติฯ นาหริสฺสนฺตีติ อิโต ปฏฺฐาย มรณสญฺญิโน หุตฺวา น อาหริสฺสนฺติ, อถ ตฺวํ มิลาตสาโข วิย รุกฺโข นิราหาโร ทุพฺพโล ภวิสฺสสีติฯ ลทฺธายนฺติ ลทฺธอยํ ลทฺธาคมนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม ยกฺข, ยํ อหํ อชฺช อาหริํ, อิทํ ตว นิจฺจภิกฺขํ สุจิํ ปณีตํ อุตฺตมํ รเสน อุเปตํ ลทฺธาคมนํ เทวสิกํ เต อาคจฺฉิสฺสติฯ อาหริโยติ อาหรณโกฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘สเจ ตฺวํ อิมํ ภิกฺขํ คเหตฺวา อาคตํ มํ ภกฺขสิ, อเถวํ มยิ ภกฺขิเต ภิกฺขญฺจ เต อาหรณโก อญฺโญ นโร อิธ สุทุลฺลโภ ภวิสฺสติฯ กิํการณา? มาทิโส หิ พาราณสิยํ อญฺโญ ปณฺฑิตมนุสฺโส นาม นตฺถิ, มยิ ปน ขาทิเต สุตนุปิ นาม ยกฺเขน ขาทิโต, อญฺญสฺส กสฺส โส ลชฺชิสฺสตี’’ติ ภตฺตาหรณกํ น ลภิสฺสสิ, อถ เต อิโต ปฏฺฐาย โภชนํ ทุลฺลภํ ภวิสฺสติ, อมฺหากมฺปิ ราชานํ คณฺหิตุํ น ลภิสฺสสิฯ กสฺมา? รุกฺขโต พหิภาเวนฯ

สเจ ปนิทํ ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา มํ ปหิณิสฺสสิ, อหํ เต รญฺโญ กเถตฺวา นิพทฺธํ ภตฺตํ เปเสสฺสามิ, อตฺตานมฺปิ จ เต ขาทิตุํ น ทสฺสามิ, อหมฺปิ ตว สนฺติเก ฐาเน น ฐสฺสามิ, ปาทุกาสุ ฐสฺสามิ, รุกฺขจฺฉายายมฺปิ เต น ฐสฺสามิ, อตฺตโน ฉตฺตจฺฉายายเมว ฐสฺสามิ, สเจ ปน มยา สทฺธิํ วิรุชฺฌิสฺสสิ, ขคฺเคน ตํ ทฺวิธา ภินฺทิสฺสามิ , อหญฺหิ อชฺช เอตทตฺถเมว สชฺโช หุตฺวา อาคโตติฯ เอวํ กิร นํ มหาสตฺโต ตชฺเชสิฯ

ยกฺโข ‘‘ยุตฺตรูปํ มาณโว วทตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[19]

‘‘มเมว สุตโน อตฺโถ, ยถา ภาสสิ มาณว;

มยา ตฺวํ สมนุญฺญาโต, โสตฺถิํ ปสฺสาหิ มาตรํฯ

[20]

‘‘ขคฺคํ ฉตฺตญฺจ ปาติญฺจ, คจฺฉมาทาย มาณว;

โสตฺถิํ ปสฺสตุ เต มาตา, ตฺวญฺจ ปสฺสาหิ มาตร’’นฺติฯ

ตตฺถ สุตโนติ โพธิสตฺตํ อาลปติฯ ยถา ภาสสีติ ยถา ตฺวํ ภาสสิ, ตถา โย เอส ตยา ภาสิโต อตฺโถ, เอโส มเมวตฺโถ, มยฺหเมว วฑฺฒีติฯ

ยกฺขสฺส กถํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘มม กมฺมํ นิปฺผนฺนํ, ทมิโต เม ยกฺโข, พหุญฺจ ธนํ ลทฺธํ, รญฺโญ จ วจนํ กต’’นฺติ ตุฏฺฐจิตฺโต ยกฺขสฺส อนุโมทนํ กโรนฺโต โอสานคาถมาห –

[21]

‘‘เอวํ ยกฺข สุขี โหหิ, สห สพฺเพหิ ญาติภิ;

ธนญฺจ เม อธิคตํ, รญฺโญ จ วจนํ กต’’นฺติฯ –

วตฺวา จ ปน ยกฺขํ อามนฺเตตฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ ปุพฺเพ อกุสลกมฺมํ กตฺวา กกฺขโฬ ผรุโส ปเรสํ โลหิตมํสภกฺโข ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต, อิโต ปฏฺฐาย ปาณาติปาตาทีนิ มา กรี’’ติ สีเล จ อานิสํสํ, ทุสฺสีลฺเย จ อาทีนวํ กเถตฺวา ยกฺขํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘‘กิํ เต อรญฺญวาเสน, เอหิ นครทฺวาเร ตํ นิสีทาเปตฺวา อคฺคภตฺตลาภิํ กโรมี’’ติ ยกฺเขน สทฺธิํ นิกฺขมิตฺวา ขคฺคาทีนิ ยกฺขํ คาหาเปตฺวา พาราณสิํ อคมาสิฯ ‘‘สุตนุ มาณโว ยกฺขํ คเหตฺวา เอตี’’ติ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ

ราชา อมจฺจปริวุโต โพธิสตฺตสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ยกฺขํ นครทฺวาเร นิสีทาเปตฺวา อคฺคภตฺตลาภินํ กตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา เภริํ จราเปตฺวา นาคเร สนฺนิปาตาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส คุณํ กเถตฺวา เสนาปติฏฺฐานํ อทาสิฯ อยญฺจ โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน มาตุโปสกภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา ยกฺโข องฺคุลิมาโล อโหสิ, ราชา อานนฺโท, มาณโว ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

สุตนุชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[399] 4. มาตุโปสกคิชฺฌชาตกวณฺณนา

เต กถํ นุ กริสฺสนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มาตุโปสกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ สามชาตเก (ชา. 2.22.296 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คิชฺฌโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต วุทฺเธ ปริหีนจกฺขุเก มาตาปิตโร คิชฺฌคุหายํ ฐเปตฺวา โคมํสาทีนิ อาหริตฺวา โปเสสิฯ ตสฺมิํ กาเล พาราณสิยํ สุสาเน เอโก เนสาโท อนิยเมตฺวา คิชฺฌานํ ปาเส โอฑฺเฑสิฯ อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต โคมํสาทิํ ปริเยสนฺโต สุสานํ ปวิฏฺโฐ ปาเทน ปาเส พชฺฌิตฺวา อตฺตโน น จินฺเตสิ, วุทฺเธ ปริหีนจกฺขุเก มาตาปิตโร อนุสฺสริตฺวา ‘‘กถํ นุ โข เม มาตาปิตโร ยาเปสฺสนฺติ, มม พทฺธภาวมฺปิ อชานนฺตา อนาถา นิปฺปจฺจยา ปพฺพตคุหายเมว สุสฺสิตฺวา มริสฺสนฺติ มญฺเญ’’ติ วิลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[22]

‘‘เต กถํ นุ กริสฺสนฺติ, วุทฺธา คิริทรีสยา;

อหํ พทฺโธสฺมิ ปาเสน, นิลียสฺส วสํ คโต’’ติฯ

ตตฺถ นิลียสฺสาติ เอวํนามกสฺส เนสาทปุตฺตสฺสฯ

อถ เนสาทปุตฺโต คิชฺฌราชสฺส ปริเทวิตสทฺทํ สุตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[23]

‘‘กิํ คิชฺฌ ปริเทวสิ, กา นุ เต ปริเทวนา;

น เม สุโต วา ทิฏฺโฐ วา, ภาสนฺโต มานุสิํ ทิโช’’ติฯ

คิชฺโฌ อาห –

[24]

‘‘ภรามิ มาตาปิตโร, วุทฺเธ คิริทรีสเย;

เต กถํ นุ กริสฺสนฺติ, อหํ วสํ คโต ตวา’’ติฯ

เนสาโท อาห –

[25]

‘‘ยํ นุ คิชฺโฌ โยชนสตํ, กุณปานิ อเวกฺขติ;

กสฺมา ชาลญฺจ ปาสญฺจ, อาสชฺชาปิ น พุชฺฌสี’’ติฯ

คิชฺฌราชา อาห –

[26]

‘‘ยทา ปราภโว โหติ, โปโส ชีวิตสงฺขเย;

อถ ชาลญฺจ ปาสญฺจ, อาสชฺชาปิ น พุชฺฌตี’’ติฯ

[27]

‘‘ภรสฺสุ มาตาปิตโร, วุทฺเธ คิริทรีสเย;

มยา ตฺวํ สมนุญฺญาโต, โสตฺถิํ ปสฺสาหิ ญาตเกฯ

[28]

‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ ญาติภิ;

ภริสฺสํ มาตาปิตโร, วุทฺเธ คิริทรีสเย’’ติฯ –

เนสาทปุตฺเตน ทุติยา, คิชฺเฌน ตติยาติ อิมา คาถา ปฏิปาฏิยา วุตฺตาฯ

ตตฺถ ยํ นูติ ยํ นุ เอตํ โลเก กถียติฯ คิชฺโฌ โยชนสตํ, กุณปานิ อเวกฺขตีติ โยชนสตํ อติกฺกมฺม ฐิตานิปิ กุณปานิ ปสฺสติ, ตํ ยทิ ตถํ, อถ กสฺมา ตฺวํ อิมํ ชาลญฺจ ปาสญฺจ อาสชฺชาปิ น พุชฺฌสิ, สนฺติกํ อาคนฺตฺวาปิ น ชานาสีติฯ

ปราภโวติ วินาโสฯ

ภรสฺสูติ อิทํ โส โพธิสตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ‘‘ปณฺฑิโต คิชฺฌราชา ปริเทวนฺโต น อตฺตโน ปริเทวติ, มาตาปิตูนํ ปริเทวติ, นายํ มาเรตุํ ยุตฺโต’’ติ ตุสฺสิตฺวา อาห, วตฺวา จ ปน ปิยจิตฺเตน มุทุจิตฺเตน ปาสํ โมเจสิฯ

อถสฺส โพธิสตฺโต มรณมุขา ปมุตฺโต สุขิโต อนุโมทนํ กโรนฺโต โอสานคาถํ วตฺวา มุขปูรํ มํสํ อาทาย มาตาปิตูนํ อทาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน มาตุโปสกภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ ฯ

ตทา เนสาทปุตฺโต ฉนฺโน อโหสิ, มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ, คิชฺฌราชา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

มาตุโปสกคิชฺฌชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[400] 5. ทพฺภปุปฺผชาตกวณฺณนา

อนุตีรจารี ภทฺทนฺเตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุปนนฺทํ สกฺยปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ สาสเน ปพฺพชิตฺวา อปฺปิจฺฉตาทิคุเณ ปหาย มหาตณฺโห อโหสิฯ วสฺสูปนายิกาย ทฺเว ตโย วิหาเร ปริคฺคเหตฺวา เอกสฺมิํ ฉตฺตํ วา อุปาหนํ วา เอกสฺมิํ กตฺตรยฏฺฐิํ วา อุทกตุมฺพํ วา ฐเปตฺวา เอกสฺมิํ สยํ วสติฯ โส เอกสฺมิํ ชนปทวิหาเร วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ‘‘ภิกฺขูหิ นาม อปฺปิจฺเฉหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อากาเส จนฺทํ อุฏฺฐาเปนฺโต วิย ภิกฺขูนํ ปจฺจยสนฺโตสทีปกํ อริยวํสปฏิปทํ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา ภิกฺขู มนาปานิ ปตฺตจีวรานิ ฉฑฺเฑตฺวา มตฺติกาปตฺตานิ เจว ปํสุกูลจีวรานิ จ คณฺหิํสุฯ โส ตานิ อตฺตโน วสนฏฺฐาเน ฐเปตฺวา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา ยานกํ ปูเรตฺวา เชตวนํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกสฺส อรญฺญวิหารสฺส ปิฏฺฐิภาเค ปาเท วลฺลิยา ปลิพุทฺโธ ‘‘อทฺธา เอตฺถ กิญฺจิ ลทฺธพฺพํ ภวิสฺสตี’’ติ ตํ วิหารํ ปาวิสิฯ ตตฺถ ปน ทฺเว มหลฺลกา ภิกฺขู วสฺสํ อุปคจฺฉิํสุฯ เต ทฺเว จ ถูลสาฏเก เอกญฺจ สุขุมกมฺพลํ ลภิตฺวา ภาเชตุํ อสกฺโกนฺตา ตํ ทิสฺวา ‘‘เถโร โน ภาเชตฺวา ทสฺสตี’’ติ ตุฏฺฐจิตฺตา ‘‘มยํ, ภนฺเต, อิมํ วสฺสาวาสิกํ ภาเชตุํ น สกฺโกม, อิมํ โน นิสฺสาย วิวาโท โหติ, อิทํ อมฺหากํ ภาเชตฺวา เทถา’’ติ อาหํสุฯ

โส ‘‘สาธุ ภาเชสฺสามี’’ติ ทฺเว ถูลสาฏเก ทฺวินฺนมฺปิ ภาเชตฺวา ‘‘อยํ อมฺหากํ วินยธรานํ ปาปุณาตี’’ติ กมฺพลํ คเหตฺวา ปกฺกามิฯ

เตปิ เถรา กมฺพเล สาลยา เตเนว สทฺธิํ เชตวนํ คนฺตฺวา วินยธรานํ ภิกฺขูนํ ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘ลพฺภติ นุ โข, ภนฺเต, วินยธรานํ เอวํ วิโลปํ ขาทิตุ’’นฺติ อาหํสุฯ ภิกฺขู อุปนนฺทตฺเถเรน อาภตํ ปตฺตจีวรราสิํ ทิสฺวา ‘‘มหาปุญฺโญสิ ตฺวํ อาวุโส, พหุํ เต ปตฺตจีวรํ ลทฺธ’’นฺติ วทิํสุฯ โส ‘‘กุโต เม อาวุโส, ปุญฺญํ, อิมินา เม อุปาเยน อิทํ ลทฺธ’’นฺติ สพฺพํ กเถสิฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อุปนนฺโท สกฺยปุตฺโต มหาตณฺโห มหาโลโภ’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อุปนนฺเทน ปฏิปทาย อนุจฺฉวิกํ กตํ, ปรสฺส ปฏิปทํ กเถนฺเตน นาม ภิกฺขุนา ปฐมํ อตฺตโน อนุจฺฉวิกํ กตฺวา ปจฺฉา ปโร โอวทิตพฺโพ’’ติฯ

‘‘อตฺตานเมว ปฐมํ, ปติรูเป นิเวสเย;

อถญฺญมนุสาเสยฺย, น กิลิสฺเสยฺย ปณฺฑิโต’’ติฯ (ธ. ป. 158) –

อิมาย ธมฺมปเท คาถาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อุปนนฺโท อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มหาตณฺโห มหาโลโภว, น จ ปน อิทาเนว, ปุพฺเพเปส อิเมสํ สนฺตกํ วิลุมฺปิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต นทีตีเร รุกฺขเทวตา อโหสิฯ ตทา เอโก สิงฺคาโล มายาวิํ นาม ภริยํ คเหตฺวา นทีตีเร เอกสฺมิํ ฐาเน วสิฯ อเถกทิวสํ สิงฺคาลี สิงฺคาลํ อาห ‘‘โทหโฬ เม สามิ, อุปฺปนฺโน, อลฺลโรหิตมจฺฉํ ขาทิตุํ อิจฺฉามี’’ติฯ สิงฺคาโล ‘‘อปฺโปสฺสุกฺกา โหหิ, อาหริสฺสามิ เต’’ติ นทีตีเร จรนฺโต วลฺลิยา ปาเท ปลิพุชฺฌิตฺวา อนุตีรเมว อคมาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ คมฺภีรจารี จ อนุตีรจารี จาติ ทฺเว อุทฺทา มจฺเฉ ปริเยสนฺตา ตีเร อฏฺฐํสุฯ เตสุ คมฺภีรจารี มหนฺตํ โรหิตมจฺฉํ ทิสฺวา เวเคน อุทเก ปวิสิตฺวา ตํ นงฺคุฏฺเฐ คณฺหิฯ พลวา มจฺโฉ ปริกฑฺฒนฺโต ยาสิฯ โส คมฺภีรจารี อุทฺโท ‘‘มหามจฺโฉ อุภินฺนมฺปิ โน ปโหสฺสติ, เอหิ เม สหาโย โหหี’’ติ อิตเรน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[29]

‘‘อนุตีรจารี ภทฺทนฺเต, สหายมนุธาว มํ;

มหา เม คหิโต มจฺโฉ, โส มํ หรติ เวคสา’’ติฯ

ตตฺถ สหายมนุธาว มนฺติ สหาย อนุธาว มํ, สนฺธิวเสน ม-กาโร วุตฺโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถาหํ อิมินา มจฺเฉน น สํหีรามิ, เอวํ มํ นงฺคุฏฺฐขณฺเฑ คเหตฺวา ตฺวํ อนุธาวาติฯ

ตํ สุตฺวา อิตโร ทุติยํ คาถมาห –

[30]

‘‘คมฺภีรจารี ภทฺทนฺเต, ทฬฺหํ คณฺหาหิ ถามสา;

อหํ ตํ อุทฺธริสฺสามิ, สุปณฺโณ อุรคามิวา’’ติฯ

ตตฺถ ถามสาติ ถาเมนฯ อุทฺธริสฺสามีติ นีหริสฺสามิฯ สุปณฺโณ อุรคามิวาติ ครุโฬ สปฺปํ วิยฯ

อถ ทฺเวปิ เต เอกโต หุตฺวา โรหิตมจฺฉํ นีหริตฺวา ถเล ฐเปตฺวา มาเรตฺวา ‘‘ตฺวํ ภาเชหิ, ตฺวํ ภาเชหี’’ติ กลหํ กตฺวา ภาเชตุํ อสกฺโกนฺตา ฐเปตฺวา นิสีทิํสุฯ ตสฺมิํ กาเล สิงฺคาโล ตํ ฐานํ อนุปฺปตฺโตฯ เต ตํ ทิสฺวา อุโภปิ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ‘‘อยํ, สมฺม, ทพฺภปุปฺผมจฺโฉ อมฺเหหิ เอกโต หุตฺวา คหิโต, ตํ โน ภาเชตุํ อสกฺโกนฺตานํ วิวาโท อุปฺปนฺโน, สมภาคํ โน ภาเชตฺวา เทหี’’ติ ตติยํ คาถมาหํสุ –

[31]

‘‘วิวาโท โน สมุปฺปนฺโน, ทพฺภปุปฺผ สุโณหิ เม;

สเมหิ เมธคํ สมฺมา, วิวาโท วูปสมฺมต’’นฺติฯ

ตตฺถ ทพฺภปุปฺผาติ ทพฺภปุปฺผสมานวณฺณตาย ตํ อาลปนฺติฯ เมธคนฺติ กลหํฯ

เตสํ วจนํ สุตฺวา สิงฺคาโล อตฺตโน พลํ ทีเปนฺโต –

[32]

‘‘ธมฺมฏฺโฐหํ ปุเร อาสิํ, พหู อฑฺฑา เม ตีริตา;

สเมมิ เมธคํ สมฺมา, วิวาโท วูปสมฺมต’’นฺติฯ –

อิทํ คาถํ วตฺวา ภาเชนฺโต –

[33]

‘‘อนุตีรจาริ นงฺคุฏฺฐํ, สีสํ คมฺภีรจาริโน;

อจฺจายํ มชฺฌิโม ขณฺโฑ, ธมฺมฏฺฐสฺส ภวิสฺสตี’’ติฯ –

อิมํ คาถมาห –

ตตฺถ ปฐมคาถาย อยมตฺโถ – อหํ ปุพฺเพ ราชูนํ วินิจฺฉยามจฺโจ อาสิํ, เตน มยา วินิจฺฉเย นิสีทิตฺวา พหู อฑฺฑา ตีริตา, เตสํ เตสํ พฺราหฺมณคหปติกาทีนํ พหู อฑฺฑา ตีริตา วินิจฺฉิตา, สฺวาหํ ตุมฺหาทิสานํ สมชาติกานํ จตุปฺปทานํ อฑฺฑํ ตีเรตุํ กิํ น สกฺขิสฺสามิ, อหํ โว สเมมิ เมธคํ, สมฺมา มํ นิสฺสาย ตุมฺหากํ วิวาโท วูปสมฺมตูติ ฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา มจฺฉํ ตโย โกฏฺฐาเส กตฺวา อนุตีรจาริ ตฺวํ นงฺคุฏฺฐํ คณฺห, สีสํ คมฺภีรจาริโน โหตุฯ อจฺจายํ มชฺฌิโม ขณฺโฑติ อปิจ อยํ มชฺฌิโม โกฏฺฐาโสฯ อถ วา อจฺจาติ อติจฺจ, อิเม ทฺเว โกฏฺฐาเส อติกฺกมิตฺวา ฐิโต อยํ มชฺฌิโม ขณฺโฑ ธมฺมฏฺฐสฺส วินิจฺฉยสามิกสฺส มยฺหํ ภวิสฺสตีติฯ

เอวํ ตํ มจฺฉํ วิภชิตฺวา ‘‘ตุมฺเห กลหํ อกตฺวา นงฺคุฏฺฐญฺจ สีสญฺจ ขาทถา’’ติ วตฺวา มชฺฌิมขณฺฑํ มุเขน ฑํสิตฺวา เตสํ ปสฺสนฺตานํเยว ปลายิฯ เต สหสฺสํ ปราชิตา วิย ทุมฺมุขา นิสีทิตฺวา คาถมาหํสุ –

[34]

‘‘จิรมฺปิ ภกฺโข อภวิสฺส, สเจ น วิวเทมเส;

อสีสกํ อนงฺคุฏฺฐํ, สิงฺคาโล หรติ โรหิต’’นฺติฯ

ตตฺถ จิรมฺปีติ ทฺเว ตโย ทิวเส สนฺธาย วุตฺตํฯ

สิงฺคาโลปิ ‘‘อชฺช ภริยํ โรหิตมจฺฉํ ขาทาเปสฺสามี’’ติ ตุฏฺฐจิตฺโต ตสฺสา สนฺติกํ อคมาสิฯ สา ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อภินนฺทมานา –

[35]

‘‘ยถาปิ ราชา นนฺเทยฺย, รชฺชํ ลทฺธาน ขตฺติโย;

เอวาหมชฺช นนฺทามิ, ทิสฺวา ปุณฺณมุขํ ปติ’’นฺติฯ –

อิมํ คาถํ วตฺวา อธิคมูปายํ ปุจฺฉนฺตี –

[36]

‘‘กถํ นุ ถลโช สนฺโต, อุทเก มจฺฉํ ปรามสิ;

ปุฏฺโฐ เม สมฺม อกฺขาหิ, กถํ อธิคตํ ตยา’’ติฯ –

อิมํ คาถมาห –

ตตฺถ กถํ นูติ ‘‘ขาท, ภทฺเท’’ติ มจฺฉขณฺเฑ ปุรโต ฐปิเต ‘‘กถํ นุ ตฺวํ ถลโช สมาโน อุทเก มจฺฉํ คณฺหี’’ติ ปุจฺฉิฯ

สิงฺคาโล ตสฺสา อธิคมูปายํ อาจิกฺขนฺโต อนนฺตรคาถมาห –

[37]

‘‘วิวาเทน กิสา โหนฺติ, วิวาเทน ธนกฺขยา;

ชีนา อุทฺทา วิวาเทน, ภุญฺช มายาวิ โรหิต’’นฺติฯ

ตตฺถ วิวาเทน กิสา โหนฺตีติ ภทฺเท, อิเม สตฺตา วิวาทํ กโรนฺตา วิวาทํ นิสฺสาย กิสา อปฺปมํสโลหิตา โหนฺติฯ วิวาเทน ธนกฺขยาติ หิรญฺญสุวณฺณาทีนํ ธนานํ ขยา วิวาเทเนว โหนฺติฯ ทฺวีสุปิ วิวทนฺเตสุ เอโก ปราชิโต ปราชิตตฺตา ธนกฺขยํ ปาปุณาติ, อิตโร ชยภาคทาเนนฯ ชีนา อุทฺทาติ ทฺเว อุทฺทาปิ วิวาเทเนว อิมํ มจฺฉํ ชีนา, ตสฺมา ตฺวํ มยา อาภตสฺส อุปฺปตฺติํ มา ปุจฺฉ, เกวลํ อิมํ ภุญฺช มายาวิ โรหิตนฺติฯ

อิตรา อภิสมฺพุทฺธคาถา –

[38]

‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, วิวาโท ยตฺถ ชายติ;

ธมฺมฏฺฐํ ปฏิธาวติ, โส หิ เนสํ วินายโก;

ธนาปิ ตตฺถ ชียนฺติ, ราชโกโส ปวฑฺฒตี’’ติฯ

ตตฺถ เอวเมวาติ ภิกฺขเว, ยถา เอเต อุทฺทา ชีนา, เอวเมว มนุสฺเสสุปิ ยสฺมิํ ฐาเน วิวาโท ชายติ, ตตฺถ เต มนุสฺสา ธมฺมฏฺฐํ ปติธาวนฺติ, วินิจฺฉยสามิกํ อุปสงฺกมนฺติฯ กิํการณา? โส หิ เนสํ วินายโก, โส เตสํ วิวาทาปนฺนานํ วิวาทวูปสมโกติ อตฺโถฯ ธนาปิ ตตฺถาติ ตตฺถ เต วิวาทาปนฺนา ธนโตปิ ชียนฺติ, อตฺตโน สนฺตกา ปริหายนฺติ, ทณฺเฑน เจว ชยภาคคฺคหเณน จ ราชโกโส ปวฑฺฒตีติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล อุปนนฺโท อโหสิ, อุทฺทา ทฺเว มหลฺลกา, ตสฺส การณสฺส ปจฺจกฺขการิกา รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทพฺภปุปฺผชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[401] 6. ปณฺณกชาตกวณฺณนา

ปณฺณกํ ติขิณธารนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน อุกฺกณฺฐาปิโต’’ติ วตฺวา ‘‘ปุราณทุติยิกายา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ อยํ อิตฺถี ตุยฺหํ อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ อิมํ นิสฺสาย เจตสิกโรเคน มรนฺโต ปณฺฑิเต นิสฺสาย ชีวิตํ อลตฺถา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ มทฺทวมหาราเช รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, เสนกกุมาโรติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสิํ ปจฺจาคนฺตฺวา มทฺทวรญฺโญ อตฺถธมฺมานุสาสโก อมจฺโจ อโหสิ, ‘‘เสนกปณฺฑิโต’’ติ วุตฺเต สกลนคเร จนฺโท วิย สูริโย วิย จ ปญฺญายิฯ ตทา รญฺโญ ปุโรหิตปุตฺโต ราชุปฏฺฐานํ อาคโต สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ อุตฺตมรูปธรํ รญฺโญ อคฺคมเหสิํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา เคหํ คนฺตฺวา นิราหาโร นิปชฺชิตฺวา สหายเกหิ ปุฏฺโฐ ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ราชาปิ ‘‘ปุโรหิตปุตฺโต น ทิสฺสติ, กหํ นุ โข’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อหํ เต อิมํ สตฺต ทิวสานิ ทมฺมิ, สตฺตาหํ ฆเร กตฺวา อฏฺฐเม ทิวเส อาเนยฺยาสี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ เคหํ เนตฺวา ตาย สทฺธิํ อภิรมิฯ เต อญฺญมญฺญํ ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา กญฺจิ อชานาเปตฺวา อคฺคทฺวาเรน ปลายิตฺวา อญฺญสฺส รญฺโญ วิชิตํ อคมสุํ, โกจิ คตฏฺฐานํ น ชานิ, นาวาย คตมคฺโค วิย อโหสิฯ ราชา นคเร เภริํ จราเปตฺวา นานปฺปกาเรน วิจินนฺโตปิ ตสฺส คตฏฺฐานํ น อญฺญาสิฯ อถสฺส ตํ นิสฺสาย พลวโสโก อุปฺปชฺชิ, หทยํ อุณฺหํ หุตฺวา โลหิตํ ปคฺฆริฯ ตโต ปฏฺฐาย จสฺส กุจฺฉิโต โลหิตํ นิกฺขมิ, พฺยาธิ มหนฺโต อโหสิฯ มหนฺตาปิ ราชเวชฺชา ติกิจฺฉิตุํ นาสกฺขิํสุฯ

โพธิสตฺโต ‘‘อิมสฺส รญฺโญ พฺยาธิ นตฺถิ, ภริยํ ปน อปสฺสนฺโต เจตสิกโรเคน ผุฏฺโฐ, อุปาเยน ตํ ติกิจฺฉิสฺสามี’’ติ อายุรญฺจ ปุกฺกุสญฺจาติ ทฺเว รญฺโญ ปณฺฑิตามจฺเจ อามนฺเตตฺวา ‘‘รญฺโญ เทวิยา อทสฺสเนน เจตสิกํ โรคํ ฐเปตฺวา อญฺโญ โรโค นตฺถิ, พหูปกาโร จ โข ปน อมฺหากํ ราชา, ตสฺมา อุปาเยน นํ ติกิจฺฉาม, ราชงฺคเณ สมชฺชํ กาเรตฺวา อสิํ คิลิตุํ ชานนฺเตน อสิํ คิลาเปตฺวา ราชานํ สีหปญฺชเร กตฺวา สมชฺชํ โอโลกาเปสฺสาม, ราชา อสิํ คิลนฺตํ ทิสฺวา ‘อตฺถิ นุ โข อิโต อญฺญํ ทุกฺกรตร’นฺติ ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสติฯ ตํ สมฺม อายุร, ตฺวํ ‘อสุกํ นาม ททามีติ วจนํ อิโต ทุกฺกรตร’นฺติ พฺยากเรยฺยาสิ, ตโต สมฺม ปุกฺกุส, ตํ ปุจฺฉิสฺสติ, อถสฺส ตฺวํ ‘มหาราช, ททามีติ วตฺวา อททโต สา วาจา อผลา โหติ, ตถารูปํ วาจํ น เกจิ อุปชีวนฺติ น ขาทนฺติ น ปิวนฺติ, เย ปน ตสฺส วจนสฺสานุจฺฉวิกํ กโรนฺติ, ยถาปฏิญฺญาตมตฺถํ เทนฺติเยว, อิทํ ตโต ทุกฺกรตร’นฺติ เอวํ พฺยากเรยฺยาสิ, อิโต ปรํ กตฺตพฺพํ อหํ ชานิสฺสามี’’ติ วตฺวา สมชฺชํ กาเรสิฯ

อถ เต ตโยปิ ปณฺฑิตา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มหาราช, ราชงฺคเณ สมชฺโช วตฺตติ, ตํ โอโลเกนฺตานํ ทุกฺขมฺปิ น ทุกฺขํ โหติ, เอหิ คจฺฉามา’’ติ ราชานํ เนตฺวา สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา สมชฺชํ โอโลกาเปสุํฯ พหู ชนา อตฺตโน อตฺตโน ชานนกสิปฺปํ ทสฺเสสุํฯ เอโก ปน ปุริโส เตตฺติํสงฺคุลํ ติขิณธารํ อสิรตนํ คิลติฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ปุริโส เอตํ อสิํ คิลติ, ‘อตฺถิ นุ โข อิโต อญฺญํ ทุกฺกรตร’นฺติ อิเม ปณฺฑิเต ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อายุรํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[39]

‘‘ปณฺณกํ ติขิณธารํ, อสิํ สมฺปนฺนปายินํ;

ปริสายํ ปุริโส คิลติ, กิํ ทุกฺกรตรํ ตโต;

ยทญฺญํ ทุกฺกรํ ฐานํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

ตตฺถ ปณฺณกนฺติ ปณฺณกรฏฺเฐ อุปฺปนฺนํฯ สมฺปนฺนปายินนฺติ สมฺปนฺนํ ปรโลหิตปายินํฯ ปริสายนฺติ ปริสมชฺเฌ ธนโลเภน อยํ ปุริโส คิลติฯ ยทญฺญนฺติ อิโต อสิคิลนโต ยํ อญฺญํ ทุกฺกรตรํ การณํ, ตํ มยา ปุจฺฉิโต กเถหีติฯ

อถสฺส โส ตํ กเถนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[40]

‘‘คิเลยฺย ปุริโส โลภา, อสิํ สมฺปนฺนปายินํ;

โย จ วชฺชา ททามีติ, ตํ ทุกฺกรตรํ ตโต;

สพฺพญฺญํ สุกรํ ฐานํ, เอวํ ชานาหิ มทฺทวา’’ติฯ

ตตฺถ วชฺชาติ วเทยฺยฯ ตํ ทุกฺกรตรนฺติ ‘‘ททามี’’ติ วจนํ ตโต อสิคิลนโต ทุกฺกรตรํฯ สพฺพญฺญนฺติ ‘‘อสุกํ นาม ตว ทสฺสามี’’ติ วจนํ ฐเปตฺวา อญฺญํ สพฺพมฺปิ การณํ สุกรํฯ มทฺทวาติ ราชานํ โคตฺเตน อาลปติฯ

รญฺโญ อายุรปณฺฑิตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อสิคิลนโต กิร ‘อิทํ นาม ทมฺมี’ติ วจนํ ทุกฺกรํ, อหญฺจ ‘ปุโรหิตปุตฺตสฺส เทวิํ ทมฺมี’ติ อวจํ, อติทุกฺกรํ วต เม กต’’นฺติ วีมํสนฺตสฺเสว หทยโสโก โถกํ ตนุตฺตํ คโตฯ โส ตโต ‘‘ปรสฺส อิมํ ทมฺมีติ วจนโต ปน อญฺญํ ทุกฺกรตรํ อตฺถิ นุ โข’’ติ จินฺเตตฺวา ปุกฺกุสปณฺฑิเตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ตติยํ คาถมาห –

[41]

‘‘พฺยากาสิ อายุโร ปญฺหํ, อตฺถํ ธมฺมสฺส โกวิโท;

ปุกฺกุสํ ทานิ ปุจฺฉามิ, กิํ ทุกฺกรตรํ ตโต;

ยทญฺญํ ทุกฺกรํ ฐานํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

ตตฺถ ปญฺหํ อตฺถนฺติ ปญฺหสฺส อตฺถํ พฺยากาสีติ วุตฺตํ โหติฯ ธมฺมสฺส โกวิโทติ ตทตฺถโชตเก คนฺเถ กุสโลฯ ตโตติ ตโต วจนโต กิํ ทุกฺกรตรนฺติฯ

อถสฺส พฺยากโรนฺโต ปุกฺกุสปณฺฑิโต จตุตฺถํ คาถมาห –

[42]

‘‘น วาจมุปชีวนฺติ, อผลํ คิรมุทีริตํ;

โย จ ทตฺวา อวากยิรา, ตํ ทุกฺกรตรํ ตโต;

สพฺพญฺญํ สุกรํ ฐานํ, เอวํ ชานาหิ มทฺทวา’’ติฯ

ตตฺถ ทตฺวาติ ‘‘อสุกํ นาม ทมฺมี’’ติ ปฏิญฺญํ ทตฺวาฯ อวากยิราติ ตํ ปฏิญฺญาตมตฺถํ ททนฺโต ตสฺมิํ โลภํ อวากเรยฺย ฉินฺเทยฺย, ตํ ภณฺฑํ ทเทยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ ตโตติ ตโต อสิคิลนโต ‘‘อสุกํ นาม เต ทมฺมี’’ติ วจนโต จ ตเทว ทุกฺกรตรํฯ

รญฺโญ ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อหํ ‘ปุโรหิตปุตฺตสฺส เทวิํ ทมฺมี’ติ ปฐมํ วตฺวา วาจาย อนุจฺฉวิกํ กตฺวา ตํ อทาสิํ, ทุกฺกรํ วต เม กต’’นฺติ ปริวิตกฺเกนฺตสฺส โสโก ตนุกตโร ชาโตฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘เสนกปณฺฑิตโต อญฺโญ ปณฺฑิตตโร นาม นตฺถิ, อิมํ ปญฺหํ เอตํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติฯ ตโต ตํ ปุจฺฉนฺโต ปญฺจมํ คาถมาห –

[43]

‘‘พฺยากาสิ ปุกฺกุโส ปญฺหํ, อตฺถํ ธมฺมสฺส โกวิโท;

เสนกํ ทานิ ปุจฺฉามิ, กิํ ทุกฺกรตรํ ตโต;

ยทญฺญํ ทุกฺกรํ ฐานํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

อถสฺส พฺยากโรนฺโต เสนโก ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[44]

‘‘ทเทยฺย ปุริโส ทานํ, อปฺปํ วา ยทิ วา พหุํ;

โย จ ทตฺวา นานุตปฺเป, ตํ ทุกฺกรตรํ ตโต;

สพฺพญฺญํ สุกรํ ฐานํ, เอวํ ชานาหิ มทฺทวา’’ติฯ

ตตฺถ นานุตปฺเปติ อตฺตโน อติกนฺตํ อติมนาปํ ปิยภณฺฑํ ปรสฺส ทตฺวา ‘‘กิมตฺถํ มยา อิทํ ทินฺน’’นฺติ เอวํ ตํ ปิยภณฺฑํ อารพฺภ โย ปจฺฉา น ตปฺปติ น โสจติ, ตํ อสิคิลนโต จ ‘‘อสุกํ นาม เต ทมฺมี’’ติ วจนโต จ ตสฺส ทานโต จ ทุกฺกรตรํฯ

อิติ มหาสตฺโต ราชานํ สญฺญาเปนฺตา กเถสิฯ ทานญฺหิ ทตฺวา อปรเจตนาว ทุสฺสนฺธาริยา, ตสฺสา สนฺธารณทุกฺกรตา เวสฺสนฺตรชาตเกน ทีปิตาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อทุ จาปํ คเหตฺวาน, ขคฺคํ พนฺธิย วามโต;

อาเนสฺสามิ สเก ปุตฺเต, ปุตฺตานญฺหิ วโธ ทุโขฯ

‘‘อฏฺฐานเมตํ ทุกฺขรูปํ, ยํ กุมารา วิหญฺญเร;

สตญฺจ ธมฺมมญฺญาย, โก ทตฺวา อนุตปฺปตี’’ติฯ (ชา. 2.22.2158-2159);

ราชาปิ โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา สลฺลกฺเขสิ ‘‘อหํ อตฺตโน มเนเนว ปุโรหิตปุตฺตสฺส เทวิํ ทตฺวา สกมนํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกมิ, โสจามิ กิลมามิ, น เม อิทํ อนุจฺฉวิกํ, สเจ สา มยิ สสิเนหา ภเวยฺย , อิมํ อิสฺสริยํ ฉฑฺเฑตฺวา น ปลาเยยฺย, มยิ ปน สิเนหํ อกตฺวา ปลาตาย กิํ ตาย มยฺห’’นฺติฯ ตสฺเสวํ จินฺเตนฺตสฺส ปทุมปตฺเต อุทกพินฺทุ วิย สพฺพโสโก นิวตฺติตฺวา คโต, ตงฺขณญฺเญวสฺส กุจฺฉิ ปริสณฺฐาสิฯ โส นิโรโค สุขิโต หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส ถุติํ กโรนฺโต โอสานคาถมาห –

[45]

‘‘พฺยากาสิ อายุโร ปญฺหํ, อโถ ปุกฺกุสโปริโส;

สพฺเพ ปญฺเห อติโภติ, ยถา ภาสติ เสนโก’’ติฯ

ตตฺถ ยถา ภาสตีติ ยถา ปณฺฑิโต ภาสติ, ตเถเวตํ ทานํ นาม ทตฺวา เนว อนุตปฺปิตพฺพนฺติฯ อิมํ ปนสฺส ถุติํ กตฺวา ตุฏฺโฐ พหุํ ธนมทาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา ราชมเหสี ปุราณทุติยิกา อโหสิ, ราชา อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ, อายุรปณฺฑิโต โมคฺคลฺลาโน, ปุกฺกุสปณฺฑิโต สาริปุตฺโต, เสนกปณฺฑิโต อหเมว อโหสินฺติฯ

ปณฺณกชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[402] 7. สตฺตุภสฺตชาตกวณฺณนา

วิพฺภนฺตจิตฺโตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อตฺตโน ปญฺญาปารมิํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ อุมงฺคชาตเก (ชา. 2.22.590 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

อตีเต พาราณสิยํ ชนโก นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ , เสนกกุมาโรติสฺส นามํ กริํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสิํ ปจฺจาคนฺตฺวา ราชานํ ปสฺสิ, ราชา ตํ อมจฺจฏฺฐาเน ฐเปสิ, มหนฺตญฺจสฺส ยสํ อนุปฺปทาสิ ฯ

โส รญฺโญ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ อนุสาสิ, มธุรกโถ ธมฺมกถิโก หุตฺวา ราชานํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ทาเน อุโปสถกมฺเม ทสสุ กุสลกมฺมปเถสูติ อิมาย กลฺยาณปฏิปทาย ปติฏฺฐาเปสิ , สกลรฏฺเฐ พุทฺธานํ อุปฺปนฺนกาโล วิย อโหสิฯ ปกฺขทิวเสสุ ราชา จ อุปราชาทโย จ สพฺเพ สนฺนิปติตฺวา ธมฺมสภํ สชฺเชนฺติฯ มหาสตฺโต สชฺชิตธมฺมสภายํ รตนปลฺลงฺกวรคโต พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสติ, พุทฺธานํ ธมฺมกถาสทิสาวสฺส กถา โหติฯ

อถ อญฺญตโร มหลฺลกพฺราหฺมโณ ธนภิกฺขํ จริตฺวา กหาปณสหสฺสํ ลภิตฺวา เอกสฺมิํ พฺราหฺมณกุเล นิกฺขิปิตฺวา ปุน ‘‘ภิกฺขํ จริสฺสามี’’ติ คโตฯ ตสฺส คตกาเล ตํ กุลํ กหาปเณ วฬญฺเชสิฯ โส อาคนฺตฺวา กหาปเณ อาหราเปสิฯ พฺราหฺมโณ กหาปเณ ทาตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตโน ธีตรํ ตสฺส ปาทปริจาริกํ กตฺวา อทาสิฯ พฺราหฺมโณ ตํ คเหตฺวา พาราณสิโต อวิทูเร เอกสฺมิํ พฺราหฺมณคาเม วาสํ กปฺเปสิฯ อถสฺส ภริยา ทหรตาย กาเมสุ อติตฺตา อญฺเญน ตรุณพฺราหฺมเณน สทฺธิํ มิจฺฉาจารํ จริฯ โสฬส หิ อตปฺปนียวตฺถูนิ นามฯ กตมานิ โสฬส? สาคโร สพฺพสวนฺตีหิ น ตปฺปติ, อคฺคิ อุปาทาเนน น ตปฺปติ, ราชา รฏฺเฐน น ตปฺปติ, พาโล ปาเปหิ น ตปฺปติ, อิตฺถี เมถุนธมฺเมน อลงฺกาเรน วิชายเนนาติ อิเมหิ ตีหิ น ตปฺปติ, พฺราหฺมโณ มนฺเตหิ น ตปฺปติ, ฌายี วิหารสมาปตฺติยา น ตปฺปติ, เสกฺโข อปจเยน น ตปฺปติ, อปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคคุเณน น ตปฺปติ, อารทฺธวีริโย วีริยารมฺเภน น ตปฺปติ, ธมฺมกถิโก สากจฺฉาย น ตปฺปติ, วิสารโท ปริสาย น ตปฺปติ, สทฺโธ สงฺฆุปฏฺฐาเนน น ตปฺปติ, ทายโก ปริจฺจาเคน น ตปฺปติ, ปณฺฑิโต ธมฺมสฺสวเนน น ตปฺปติ, จตสฺโส ปริสา ตถาคตทสฺสเนน น ตปฺปนฺตีติฯ

สาปิ พฺราหฺมณี เมถุนธมฺเมน, อติตฺตา ตํ พฺราหฺมณํ นีหริตฺวา วิสฺสตฺถา ปาปกมฺมํ กาตุกามา หุตฺวา เอกทิวสํ ทุมฺมนา นิปชฺชิตฺวา ‘‘กิํ โภตี’’ติ วุตฺตา ‘‘พฺราหฺมณ, อหํ ตว เคเห กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกมิ, ทาสิทาสํ อาเนหี’’ติ อาหฯ ‘‘โภติ ธนํ เม นตฺถิ, กิํ ทตฺวา อาเนมี’’ติฯ ‘‘ภิกฺขํ จริตฺวา ธนํ ปริเยสิตฺวา อาเนหี’’ติฯ ‘‘เตน หิ โภติ ปาเถยฺยํ เม สชฺเชหี’’ติฯ ‘‘สา ตสฺส พทฺธสตฺตูนญฺจ อพทฺธสตฺตูนญฺจ จมฺมปสิพฺพกํ ปูเรตฺวา อทาสิ’’ฯ

พฺราหฺมโณ คามนิคมราชธานีสุ จรนฺโต สตฺต กหาปณสตานิ ลภิตฺวา ‘‘อลํ เม เอตฺตกํ ธนํ ทาสิทาสมูลายา’’ติ นิวตฺติตฺวา อตฺตโน คามํ อาคจฺฉนฺโต เอกสฺมิํ อุทกผาสุกฏฺฐาเน ปสิพฺพกํ มุญฺจิตฺวา สตฺตุํ ขาทิตฺวา ปสิพฺพกมุขํ อพนฺธิตฺวาว ปานียํ ปิวิตุํ โอติณฺโณฯ อเถกสฺมิํ รุกฺขสุสิเร เอโก กณฺหสปฺโป สตฺตุคนฺธํ ฆายิตฺวา ปสิพฺพกํ ปวิสิตฺวา โภคํ อาภุชิตฺวา สตฺตุํ ขาทนฺโต นิปชฺชิฯ พฺราหฺมโณ อาคนฺตฺวา ปสิพฺพกสฺส อพฺภนฺตรํ อโนโลเกตฺวา ปสิพฺพกํ พนฺธิตฺวา อํเส กตฺวา ปายาสิฯ อนฺตรามคฺเค เอกสฺมิํ รุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตา ขนฺธวิฏเป ฐตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, สเจ อนฺตรามคฺเค วสิสฺสสิ, สยํ มริสฺสสิ, สเจ อชฺช ฆรํ คมิสฺสสิ, ภริยา เต มริสฺสตี’’ติ วตฺวา อนฺตรธายิฯ โส โอโลเกนฺโต เทวตํ อทิสฺวา ภีโต มรณภยตชฺชิโต โรทนฺโต ปริเทวนฺโต พาราณสินครทฺวารํ สมฺปาปุณิฯ

ตทา จ ปนฺนรสุโปสโถ โหติ อลงฺกตธมฺมาสเน นิสีทิตฺวา โพธิสตฺตสฺส ธมฺมกถนทิวโสฯ มหาชโน นานาคนฺธปุปฺผาทิหตฺโถ วคฺควคฺโค หุตฺวา ธมฺมิํ กถํ โสตุํ คจฺฉติฯ พฺราหฺมโณ ตํ ทิสฺวา ‘‘กหํ คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, อชฺช เสนกปณฺฑิโต มธุรสฺสเรน พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสติ, กิํ ตฺวมฺปิ น ชานาสี’’ติ วุตฺเต จินฺเตสิ ‘‘ปณฺฑิโต กิร ธมฺมกถิโก, อหญฺจมฺหิ มรณภยตชฺชิโต, ปณฺฑิตา โข ปน มหนฺตมฺปิ โสกํ หริตุํ สกฺโกนฺติ, มยาปิ ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมํ โสตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส เตหิ สทฺธิํ ตตฺถ คนฺตฺวา มหาสตฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนาย สราชิกาย ปริสาย ปริยนฺเต สตฺตุปสิพฺพเกน ขนฺธคเตน ธมฺมาสนโต อวิทูเร มรณภยตชฺชิโต โรทมาโน อฏฺฐาสิฯ มหาสตฺโต อากาสคงฺคํ โอตรนฺโต วิย อมตวสฺสํ วสฺเสนฺโต วิย จ ธมฺมํ เทเสสิฯ มหาชโน สญฺชาตโสมนสฺโส สาธุการํ ทตฺวา ธมฺมํ อสฺโสสิฯ

ปณฺฑิตา จ นาม ทิสาจกฺขุกา โหนฺติฯ

ตสฺมิํ ขเณ มหาสตฺโต ปสนฺนปญฺจปสาทานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา สมนฺตโต ปริสํ โอโลเกนฺโต ตํ พฺราหฺมณํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘เอตฺตกา ปริสา โสมนสฺสชาตา สาธุการํ ทตฺวา ธมฺมํ สุณนฺติ, อยํ ปเนโก พฺราหฺมโณ โทมนสฺสปฺปตฺโต โรทติ, เอตสฺส อพฺภนฺตเร อสฺสุชนนสมตฺเถน โสเกน ภวิตพฺพํ, ตมสฺส อมฺพิเลน ปหริตฺวา ตมฺพมลํ วิย ปทุมปลาสโต อุทกพินฺทุํ วิย วินิวตฺเตตฺวา เอตฺเถว นํ นิสฺโสกํ ตุฏฺฐมานสํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติฯ โส ตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, เสนกปณฺฑิโต นามาหํ, อิทาเนว ตํ นิสฺโสกํ กริสฺสามิ, วิสฺสตฺโถ กเถหี’’ติ เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[46]

‘‘วิพฺภนฺตจิตฺโต กุปิตินฺทฺริโยสิ, เนตฺเตหิ เต วาริคณา สวนฺติ;

กิํ เต นฏฺฐํ กิํ ปน ปตฺถยาโน, อิธาคมา พฺรหฺเม ตทิงฺฆ พฺรูหี’’ติฯ

ตตฺถ กุปิตินฺทฺริโยสีติ จกฺขุนฺทฺริยเมว สนฺธาย ‘‘กุปิตินฺทฺริโยสี’’ติ อาหฯ วาริคณาติ อสฺสุพินฺทูนิฯ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ ตญฺหิ มหาสตฺโต โจเทนฺโต เอวมาห ‘‘พฺราหฺมณ, สตฺตา นาม ทฺวีหิ การเณหิ โสจนฺติ ปริเทวนฺติ สตฺตสงฺขาเรสุ กิสฺมิญฺจิเทว ปิยชาติเก นฏฺเฐ วา, กิญฺจิเทว ปิยชาติกํ ปตฺเถตฺวา อลภนฺตา วาฯ ตตฺถ กิํ เต นฏฺฐํ, กิํ วา ปน ปตฺถยนฺโต ตฺวํ อิธ อาคโต, อิทํ เม ขิปฺปํ พฺรูหี’’ติฯ

อถสฺส อตฺตโน โสกการณํ กเถนฺโต พฺราหฺมโณ ทุติยํ คาถมาห –

[47]

‘‘มิยฺเยถ ภริยา วชโต มมชฺช, อคจฺฉโต มรณมาห ยกฺโข;

เอเตน ทุกฺเขน ปเวธิโตสฺมิ, อกฺขาหิ เม เสนก เอตมตฺถ’’นฺติฯ

ตตฺถ วชโตติ เคหํ คจฺฉนฺตสฺสฯ อคจฺฉโตติ อคจฺฉนฺตสฺสฯ ยกฺโขติ อนฺตรามคฺเค เอกา รุกฺขเทวตา เอวมาหาติ วทติฯ สา กิร เทวตา ‘‘ปสิพฺพเก เต พฺราหฺมณ, กณฺหสปฺโป’’ติ อนาจิกฺขนฺตี โพธิสตฺตสฺส ญาณานุภาวปฺปกาสนตฺถํ นาจิกฺขิฯ เอเตน ทุกฺเขนาติ คจฺฉโต ภริยาย มรณทุกฺเขน, อคจฺฉโต อตฺตโน มรณทุกฺเขน, เตนสฺมิ ปเวธิโต ฆฏฺฏิโต กมฺปิโตฯ เอตมตฺถนฺติ เอตํ การณํฯ

เยน เม การเณน คจฺฉโต ภริยาย มรณํ, อคจฺฉโต อตฺตโน มรณํ โหติ, เอตํ เม การณํ อาจิกฺขาหีติ อตฺโถฯ

มหาสตฺโต พฺราหฺมณสฺส วจนํ สุตฺวา สมุทฺทมตฺถเก ชาลํ ขิปนฺโต วิย ญาณชาลํ ปตฺถริตฺวา ‘‘อิเมสํ สตฺตานํ พหูนิ มรณการณานิฯ สมุทฺเท นิมุคฺคาปิ มรนฺติ, ตตฺถ วาฬมจฺเฉหิ คหิตาปิ, คงฺคาย ปติตาปิ, ตตฺถ สุสุมาเรหิ คหิตาปิ, รุกฺขโต ปติตาปิ, กณฺฏเกน วิทฺธาปิ, นานปฺปกาเรหิ อาวุเธหิ ปหฏาปิ, วิสํ ขาทิตฺวาปิ, อุพฺพนฺธิตฺวาปิ, ปปาเต ปติตาปิ, อติสีตาทีหิ วา นานปฺปกาเรหิ วา โรเคหิ อุปทฺทุตาปิ มรนฺติเยว, เอวํ พหูสุ มรณการเณสุ กตเรน นุ โข การเณน อชฺเชส พฺราหฺมโณ อนฺตรามคฺเค วสนฺโต สยํ มริสฺสติ, เคหมสฺส วชโต ภริยา มริสฺสตี’’ติ จินฺเตสิฯ จินฺเตนฺโต เอว พฺราหฺมณสฺส ขนฺเธ ปสิพฺพกํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺมิํ ปสิพฺพเก เอเกน สปฺเปน ปวิฏฺเฐน ภวิตพฺพํ, ปวิสนฺโต จ ปเนโส อิมสฺมิํ พฺราหฺมเณ ปาตราสสมเย สตฺตุํ ขาทิตฺวา ปสิพฺพกมุขํ อพนฺธิตฺวา ปานียํ ปาตุํ คเต สตฺตุคนฺเธน สปฺโป ปวิฏฺโฐ ภวิสฺสติฯ พฺราหฺมโณปิ ปานียํ ปิวิตฺวา อาคโต สปฺปสฺส ปวิฏฺฐภาวํ อชานิตฺวา ปสิพฺพกํ พนฺธิตฺวา อาทาย ปกฺกนฺโต ภวิสฺสติ, สจายํ อนฺตรามคฺเค วสนฺโต สายํ วสนฏฺฐาเน ‘‘สตฺตุํ ขาทิสฺสามี’’ติ ปสิพฺพกํ มุญฺจิตฺวา หตฺถํ ปเวเสสฺสติ , อถ นํ สปฺโป หตฺเถ ฑํสิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสติ, อิทมสฺส อนฺตรามคฺเค วสนฺตสฺส มรณการณํฯ สเจ ปน เคหํ คจฺเฉยฺย, ปสิพฺพโก ภริยาย หตฺถคโต ภวิสฺสติ, สา ‘อนฺโตภณฺฑํ โอโลเกสฺสามี’’ติ ปสิพฺพกํ มุญฺจิตฺวา หตฺถํ ปเวเสสฺสติ, อถ นํ สปฺโป ฑํสิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสติ, อิทมสฺส อชฺช เคหํ คตสฺส ภริยาย มรณการณ’’นฺติ อุปายโกสลฺลญาเณเนว อญฺญาสิฯ

อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อิมินา กณฺหสปฺเปน สูเรน นิพฺภเยน ภวิตพฺพํฯ อยญฺหิ พฺราหฺมณสฺส มหาผาสุกํ ปหรนฺโตปิ ปสิพฺพเก อตฺตโน จลนํ วา ผนฺทนํ วา น ทสฺเสติ, เอวรูปาย ปริสาย มชฺเฌปิ อตฺตโน อตฺถิภาวํ น ทสฺเสติ, ตสฺมา อิมินา กณฺหสปฺเปน สูเรน นิพฺภเยน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ อิทมฺปิ โส อุปายโกสลฺลญาเณเนว ทิพฺพจกฺขุนา ปสฺสนฺโต วิย อญฺญาสิฯ เอวํ สราชิกาย ปริสาย มชฺเฌ สปฺปํ ปสิพฺพกํ ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ฐิตปุริโส วิย มหาสตฺโต อุปายโกสลฺลญาเณเนว ปริจฺฉินฺทิตฺวา พฺราหฺมณสฺส ปญฺหํ กเถนฺโต ตติยํ คาถมาห –

[48]

‘‘พหูนิ ฐานานิ วิจินฺตยิตฺวา, ยเมตฺถ วกฺขามิ ตเทว สจฺจํ;

มญฺญามิ เต พฺราหฺมณ สตฺตุภสฺตํ, อชานโต กณฺหสปฺโป ปวิฏฺโฐ’’ติฯ

ตตฺถ พหูนิ ฐานานีติ พหูนิ การณานิฯ วิจินฺตยิตฺวาติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา จินฺตาวเสน ปวตฺตปฏิเวโธ หุตฺวาฯ ยเมตฺถ วกฺขามีติ ยํ เต อหํ เอเตสุ การเณสุ เอตํ การณํ วกฺขามิฯ ตเทว สจฺจนฺติ ตเทว ตถํ ทิพฺพจกฺขุนา ทิสฺวา กถิตสทิสํ ภวิสฺสตีติ ทีเปติฯ มญฺญามีติ สลฺลกฺเขมิฯ สตฺตุภสฺตนฺติ สตฺตุปสิพฺพกํฯ อชานโตติ อชานนฺตสฺเสว เอโก กณฺหสปฺโป ปวิฏฺโฐติ มญฺญามีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘อตฺถิ เต พฺราหฺมณ, เอตสฺมิํ ปสิพฺพเก สตฺตู’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อตฺถิ, ปณฺฑิตา’’ติฯ ‘‘อชฺช ปาตราสเวลาย สตฺตุํ ขาที’’ติ? ‘‘อาม, ปณฺฑิตา’’ติฯ ‘‘กตฺถ นิสีทิตฺวา’’ติ? ‘‘อรญฺเญ รุกฺขมูลสฺมิํ, ปณฺฑิตา’’ติฯ ‘‘สตฺตุํ ขาทิตฺวา ปานียํ ปาตุํ คจฺฉนฺโต ปสิพฺพกมุขํ พนฺธิ, น พนฺธี’’ติ? ‘‘น พนฺธิํ, ปณฺฑิตา’’ติฯ ‘‘ปานียํ ปิวิตฺวา อาคโต ปสิพฺพกํ โอโลเกตฺวา พนฺธี’’ติฯ ‘‘อโนโลเกตฺวาว พนฺธิํ, ปณฺฑิตา’’ติฯ ‘‘พฺราหฺมณ, ตว ปานียํ ปาตุํ คตกาเล อชานนฺตสฺเสว เต สตฺตุคนฺเธน ปสิพฺพกํ สปฺโป ปวิฏฺโฐติ มญฺญามิ, เอวเมตฺถ อาคโต ตฺวํ, ตสฺมา ปสิพฺพกํ โอตาเรตฺวา ปริสมชฺเฌ ฐเปตฺวา ปสิพฺพกมุขํ โมเจตฺวา ปฏิกฺกมฺม ฐิโต เอกํ ทณฺฑกํ คเหตฺวา ปสิพฺพกํ ตาว ปหร, ตโต ปตฺถฏผณํ สุสูติสทฺทํ กตฺวา นิกฺขมนฺตํ กณฺหสปฺปํ ทิสฺวา นิกฺกงฺโข ภวิสฺสตี’’ติ จตุตฺถํ คาถมาห –

[49]

‘‘อาทาย ทณฺฑํ ปริสุมฺภ ภสฺตํ, ปสฺเสฬมูคํ อุรคํ ทุชิวฺหํ;

ฉินฺทชฺช กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตานิ, ภุชงฺคมํ ปสฺส ปมุญฺจ ภสฺต’’นฺติฯ

ตตฺถ ปริสุมฺภาติ ปหรฯ ปสฺเสฬมูคนฺติ เอฬํ ปคฺฆรนฺเตน มุเขน เอฬมูคํ ปสิพฺพกโต นิกฺขมนฺตํ ทุชิวฺหํ อุรคํ ปสฺสฯ ฉนฺทชฺช กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตานีติ ‘‘อตฺถิ นุ โข เม ปสิพฺพเก สปฺโป, อุทาหุ นตฺถี’’ติ กงฺขเมว ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานานิ วิจิกิจฺฉิตานิ จ อชฺช ฉินฺท, มยฺหํ สทฺทห, อวิตถญฺหิ เม เวยฺยากรณํ, อิทาเนว นิกฺขมนฺตํ ภุชงฺคมํ ปสฺส ปมุญฺจ ภสฺตนฺติฯ

พฺราหฺมโณ มหาสตฺตสฺส กถํ สุตฺวา สํวิคฺโค ภยปฺปตฺโต ตถา อกาสิฯ สปฺโปปิ สตฺตุภสฺเต ทณฺเฑน ปหเฏ ปสิพฺพกมุขา นิกฺขมิตฺวา มหาชนํ โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ปญฺจมํ คาถมาห –

[50]

‘‘สํวิคฺครูโป ปริสาย มชฺเฌ, โส พฺราหฺมโณ สตฺตุภสฺตํ ปมุญฺจิ;

อถ นิกฺขมิ อุรโค อุคฺคเตโช, อาสีวิโส สปฺโป ผณํ กริตฺวา’’ติฯ

สปฺปสฺส ผณํ กตฺวา นิกฺขนฺตกาเล ‘‘มหาสตฺตสฺส สพฺพญฺญุพุทฺธสฺเสว พฺยากรณํ อโหสี’’ติ มหาชโน เจลุกฺเขปสหสฺสานิ ปวตฺเตสิ, องฺคุลิโผฏนสหสฺสานิ ปริพฺภมิํสุ, ฆนเมฆวสฺสํ วิย สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสิ, สาธุการสหสฺสานิ ปวตฺติํสุ, มหาปถวีภิชฺชนสทฺโท วิย อโหสิฯ อิทํ ปน พุทฺธลีฬาย เอวรูปสฺส ปญฺหสฺส กถนํ นาม เนว ชาติยา พลํ, น โคตฺตกุลปฺปเทสานํ พลํ, กสฺส ปเนตํ พลนฺติ? ปญฺญาย พลํฯ ปญฺญวา หิ ปุคฺคโล วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺคทฺวารํ วิวริตฺวา อมตมหานิพฺพานํ ปวิสติ, สาวกปารมิมฺปิ ปจฺเจกโพธิมฺปิ สมฺมาสมฺโพธิมฺปิ ปฏิวิชฺฌติฯ อมตมหานิพฺพานสมฺปาปเกสุ หิ ธมฺเมสุ ปญฺญาว เสฏฺฐา, อวเสสา ตสฺสา ปริวารา โหนฺติฯ เตเนตํ วุตฺตํ –

‘‘ปญฺญา หิ เสฏฺฐา กุสลา วทนฺติ, นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ;

สีลํ สิรี จาปิ สตญฺจ ธมฺโม, อนฺวายิกา ปญฺญวโต ภวนฺตี’’ติฯ (ชา. 2.17.81);

เอวํ กถิเต จ ปน มหาสตฺเตน ปญฺเห เอโก อหิตุณฺฑิโก สปฺปสฺส มุขพนฺธนํ กตฺวา สปฺปํ คเหตฺวา อรญฺเญ วิสฺสชฺเชสิฯ พฺราหฺมโณ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ชยาเปตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห รญฺโญ ถุติํ กโรนฺโต อุปฑฺฒคาถมาห –

[51]

‘‘สุลทฺธลาภา ชนกสฺส รญฺโญ;

โย ปสฺสตี เสนกํ สาธุปญฺญ’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – โย สาธุปญฺญํ อุตฺตมปญฺญํ เสนกปณฺฑิตํ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ปิยจกฺขูหิ ปสฺสิตุํ ลภติ, ตสฺส รญฺโญ ชนกสฺส เอเต อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ทสฺสนลาภา สุลทฺธลาภา วต, เอเตน ลทฺเธสุ สพฺพลาเภสุ เอเตว ลาภา สุลทฺธลาภา นามาติฯ

พฺราหฺมโณปิ รญฺโญ ถุติํ กตฺวา ปุน ปสิพฺพกโต สตฺต กหาปณสตานิ คเหตฺวา มหาสตฺตสฺส ถุติํ กตฺวา ตุฏฺฐิทายํ ทาตุกาโม ทิยฑฺฒคาถมาห –

‘‘วิวฏฺฏฉทฺโท นุสิ สพฺพทสฺสี, ญาณํ นุ เต พฺราหฺมณ ภิํสรูปํฯ

[52]

‘‘อิมานิ เม สตฺตสตานิ อตฺถิ, คณฺหาหิ สพฺพานิ ททามิ ตุยฺหํ;

ตยา หิ เม ชีวิตมชฺช ลทฺธํ, อโถปิ ภริยาย มกาสิ โสตฺถิ’’นฺติฯ

ตตฺถ วิวฏฺฏฉทฺโท นุสิ สพฺพทสฺสีติ กิํ นุ โข ตฺวํ สพฺเพสุ ธมฺมากาเรสุ วิวฏฺฏฉทโน วิวฏฺฏเนยฺยธมฺโม สพฺพญฺญุพุทฺโธติ ถุติวเสน ปุจฺฉติฯ ญาณํ นุ เต พฺราหฺมณ ภิํสรูปนฺติ อุทาหุ อสพฺพญฺญุสฺสปิ สโต ตว ญาณํ อติวิย ภิํสรูปํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ วิย พลวนฺติฯ ตยา หิ เมติ ตยา หิ ทินฺนตฺตา อชฺช มยา ชีวิตํ ลทฺธํฯ อโถปิ ภริยาย มกาสิ โสตฺถินฺติ อโถปิ เม ภริยาย ตฺวเมว โสตฺถิํ อกาสิฯ

อิติ โส วตฺวา ‘‘สเจปิ สตสหสฺสํ ภเวยฺย, ทเทยฺยเมวาหํ, เอตฺตกเมว เม ธนํ, อิมานิ เม สตฺต สตานิ คณฺหา’’ติ ปุนปฺปุนํ โพธิสตฺตํ ยาจิฯ ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต อฏฺฐมํ คาถมาห –

[53]

‘‘น ปณฺฑิตา เวตนมาทิยนฺติ, จิตฺราหิ คาถาหิ สุภาสิตาหิ;

อิโตปิ เต พฺรหฺเม ททนฺตุ วิตฺตํ, อาทาย ตฺวํ คจฺฉ สกํ นิเกต’’นฺติฯ

ตตฺถ เวตนนฺติ เวตฺตนํ, อยเมว วา ปาโฐฯ อิโตปิ เต พฺรหฺเมติ พฺราหฺมณ, อิโต มม ปาทมูลโตปิ ตุยฺหํ ธนํ ททนฺตุฯ

วิตฺตํ อาทาย ตฺวํ คจฺฉาติ อิโต อญฺญานิ ตีณิ สตานิ คเหตฺวา สหสฺสภณฺฑิกํ อาทาย สกนิเวสนํ คจฺฉฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา มหาสตฺโต พฺราหฺมณสฺส สหสฺสํ ปูราเปนฺโต กหาปเณ ทาเปตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, เกน ตฺวํ ธนภิกฺขาย เปสิโต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภริยาย เม ปณฺฑิตา’’ติฯ ‘‘ภริยา ปน เต มหลฺลิกา, ทหรา’’ติฯ ‘‘ทหรา, ปณฺฑิตา’’ติฯ ‘‘เตน หิ สา อญฺเญน สทฺธิํ อนาจารํ กโรนฺตี ‘นิพฺภยา หุตฺวา กริสฺสามี’ติ ตํ เปเสสิ, สเจ อิเม กหาปเณ ฆรํ เนสฺสสิ, สา เต ทุกฺเขน ลทฺธกหาปเณ อตฺตโน ชารสฺส ทสฺสติ, ตสฺมา ตฺวํ อุชุกเมว เคหํ อคนฺตฺวา พหิคาเม รุกฺขมูเล วา ยตฺถ กตฺถจิ วา กหาปเณ ฐเปตฺวา ปวิเสยฺยาสี’’ติ วตฺวา ตํ อุยฺโยเชสิฯ โส คามสมีปํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ รุกฺขมูเล กหาปเณ ฐเปตฺวา สายํ เคหํ อคมาสิฯ ภริยาปิสฺส ตสฺมิํ ขเณ ชาเรน สทฺธิํ นิสินฺนา อโหสิฯ พฺราหฺมโณ ทฺวาเร ฐตฺวา ‘‘โภตี’’ติ อาหฯ สา ตสฺส สทฺทํ สลฺลกฺเขตฺวา ทีปํ นิพฺพาเปตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา พฺราหฺมเณ อนฺโต ปวิฏฺเฐ อิตรํ นีหริตฺวา ทฺวารมูเล ฐเปตฺวา เคหํ ปวิสิตฺวา ปสิพฺพเก กิญฺจิ อทิสฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, กิํ เต ภิกฺขํ จริตฺวา ลทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สหสฺสํ เม ลทฺธ’’นฺติฯ ‘‘กหํ ปน ต’’นฺติฯ ‘‘อสุกฏฺฐาเน นาม ฐปิตํ, ปาโตว อาหริสฺสามิ, มา จินฺตยี’’ติฯ สา คนฺตฺวา ชารสฺส อาจิกฺขิฯ โส นิกฺขมิตฺวา อตฺตนา ฐปิตํ วิย คณฺหิฯ

พฺราหฺมโณ ปุนทิวเส คนฺตฺวา กหาปเณ อปสฺสนฺโต โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ, พฺราหฺมณา’’ติ วุตฺเต ‘‘กหาปเณ น ปสฺสามิ, ปณฺฑิตา’’ติ อาหฯ ‘‘ภริยาย เต อาจิกฺขี’’ติ? ‘‘อาม, ปณฺฑิตา’’ติฯ มหาสตฺโต ตาย ชารสฺส อาจิกฺขิตภาวํ ญตฺวา ‘‘อตฺถิ ปน เต พฺราหฺมณ, ภริยาย กุลูปกพฺราหฺมโณ’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อตฺถิ, ปณฺฑิตา’’ติฯ ‘‘ตุยฺหมฺปิ อตฺถี’’ติ? ‘‘อาม, ปณฺฑิตา’’ติฯ อถสฺส มหาสตฺโต สตฺตนฺนํ ทิวสานํ ปริพฺพยํ ทาเปตฺวา ‘‘คจฺฉ ปฐมทิวเส ตว สตฺต, ภริยาย เต สตฺตาติ จุทฺทส พฺราหฺมเณ นิมนฺเตตฺวา โภเชถ, ปุนทิวสโต ปฏฺฐาย เอเกกํ หาเปตฺวา สตฺตเม ทิวเส ตว เอกํ, ภริยาย เต เอกนฺติ ทฺเว พฺราหฺมเณ นิมนฺเตตฺวา ภริยาย เต สตฺต ทิวเส นิมนฺติตพฺราหฺมณสฺส นิพทฺธํ อาคมนภาวํ ญตฺวา มยฺหํ อาโรเจหี’’ติ อาหฯ

พฺราหฺมโณ ตถา กตฺวา ‘‘สลฺลกฺขิโต เม ปณฺฑิต, นิพทฺธํ ภุญฺชนกพฺราหฺมโณ’’ติ มหาสตฺตสฺส อาโรเจสิฯ

โพธิสตฺโต เตน สทฺธิํ ปุริเส เปเสตฺวา ตํ พฺราหฺมณํ อาหราเปตฺวา ‘‘อสุกรุกฺขมูลโต เต อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส สนฺตกํ กหาปณสหสฺสํ คหิต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น คณฺหามิ, ปณฺฑิตา’’ติฯ ‘‘ตฺวํ มม เสนกปณฺฑิตภาวํ น ชานาสิ, อาหราเปสฺสามิ เต กหาปเณ’’ติฯ โส ภีโต ‘‘คหิตา เม’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ ‘‘กุหิํ เต ฐปิตา’’ติ? ‘‘ตตฺเถว, ปณฺฑิต, ฐปิตา’’ติฯ โพธิสตฺโต พฺราหฺมณํ ปุจฺฉิ ‘‘พฺราหฺมณ, กิํ เต สาเยว ภริยา โหตุ, อุทาหุ อญฺญํ คณฺหิสฺสสี’’ติฯ ‘‘สาเยว เม โหตุ, ปณฺฑิตา’’ติฯ โพธิสตฺโต มนุสฺเส เปเสตฺวา พฺราหฺมณสฺส กหาปเณ จ พฺราหฺมณิญฺจ อาหราเปตฺวา โจรพฺราหฺมณสฺส หตฺถโต กหาปเณ พฺราหฺมณสฺส ทาเปตฺวา อิตรสฺส ราชาณํ กาเรตฺวา นครา นีหราเปตฺวา พฺราหฺมณิยาปิ ราชาณํ กาเรตฺวา พฺราหฺมณสฺส มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา อตฺตโนเยว สนฺติเก วสาเปสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ สจฺฉิกริํสุฯ ตทา พฺราหฺมโณ อานนฺโท อโหสิ, รุกฺขเทวตา สาริปุตฺโต, ปริสา พุทฺธปริสา, เสนกปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

สตฺตุภสฺตชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[403] 8. อฏฺฐิเสนชาตกวณฺณนา

เยเม อหํ น ชานามีติ อิทํ สตฺถา อาฬวิํ นิสฺสาย อคฺคาฬเว เจติเย วิหรนฺโต กุฏิการสิกฺขาปทํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เหฏฺฐา มณิกณฺฐชาตเก (ชา. 1.3.7 อาทโย) กถิตเมวฯ สตฺถา ปน เต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, โปราณกปณฺฑิตา ปุพฺเพ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ พาหิรกปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตฺวา ราชูหิ ปวาริตาปิ ‘ยาจนา นาม ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา’ติ น ยาจิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ นิคเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, อฏฺฐิเสนกุมาโรติสฺส นามํ กริํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อปรภาเค กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสโต นิกฺขมิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญาสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปเทเส จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ โอตริตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขาย จรนฺโต ราชงฺคณํ อคมาสิฯ ราชา ตสฺสาจารวิหาเร ปสีทิตฺวา ตํ นิมนฺตาเปตฺวา ปาสาทตเล ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา สุโภชนํ โภเชตฺวา โภชนาวสาเน อนุโมทนํ สุตฺวา ปสนฺโน ปฏิญฺญํ คเหตฺวา มหาสตฺตํ ราชุยฺยาเน วสาเปสิ, ทิวสสฺส จ ทฺเว ตโย วาเร อุปฏฺฐานํ อคมาสิฯ โส เอกทิวสํ ธมฺมกถาย ปสนฺโน รชฺชํ อาทิํ กตฺวา ‘‘เยน โว อตฺโถ, ตํ วเทยฺยาถา’’ติ ปวาเรสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อิทํ นาม เม เทหี’’ติ น วทติฯ อญฺเญ ยาจกา ‘‘อิทํ เทหิ, อิทํ เทหี’’ติ อิจฺฉิติจฺฉิตํ ยาจนฺติ, ราชา อสชฺชมาโน เทติเยวฯ โส เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘อญฺเญ ยาจนกวนิพฺพกา ‘อิทญฺจิทญฺจ อมฺหากํ เทหี’ติ มํ ยาจนฺติ, อยฺโย ปน อฏฺฐิเสโน ปวาริตกาลโต ปฏฺฐาย น กิญฺจิ ยาจติ, ปญฺญวา โข ปเนส อุปายกุสโล, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติฯ โส เอกทิวสํ ภุตฺตปาตราโส คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อญฺเญสํ ยาจนการณํ ตสฺส จ อยาจนการณํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[54]

‘‘เยเม อหํ น ชานามิ, อฏฺฐิเสน วนิพฺพเก;

เต มํ สงฺคมฺม ยาจนฺติ, กสฺมา มํ ตฺวํ น ยาจสี’’ติฯ

ตตฺถ วนิพฺพเกติ ยาจนเกฯ สงฺคมฺมาติ สมาคนฺตฺวาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อยฺย, อฏฺฐิเสน, เยเม วนิพฺพเก อหํ นามโคตฺตชาติกุลปฺปเทเสน ‘‘อิเม นาเมเต’’ติปิ น ชานามิ, เต มํ สมาคนฺตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตํ ยาจนฺติ, ตฺวํ ปน กสฺมา มํ กิญฺจิ น ยาจสีติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[55]

‘‘ยาจโก อปฺปิโย โหติ, ยาจํ อททมปฺปิโย;

ตสฺมาหํ ตํ น ยาจามิ, มา เม วิเทสฺสนา อหู’’ติฯ

ตตฺถ ยาจโก อปฺปิโย โหตีติ โย หิ, มหาราช, ปุคฺคโล ‘‘อิทํ เม เทหี’’ติ ยาจโก, โส มาตาปิตูนมฺปิ มิตฺตามจฺจาทีนมฺปิ อปฺปิโย โหติ อมนาโปฯ ตสฺส อปฺปิยภาโว มณิกณฺฐชาตเกน ทีเปตพฺโพฯ ยาจนฺติ ยาจิตภณฺฑํฯ อททนฺติ อททมาโนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โยปิ ยาจิตํ น เทติ, โส มาตาปิตโร อาทิํ กตฺวา อททมาโน ปุคฺคโล ยาจกสฺส อปฺปิโย โหตีติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ยาจโกปิ ทายกสฺส, ยาจิตํ ภณฺฑํ อททนฺโตปิ ยาจกสฺส อปฺปิโย โหติ, ตสฺมา อหํ ตํ น ยาจามิฯ มา เม วิเทสฺสนา อหูติ สเจ หิ อหํ ยาเจยฺยเมว, ตว วิเทสฺโส ภเวยฺย, สา เม ตว สนฺติกา อุปฺปนฺนา วิเทสฺสนา, สเจ ปน ตฺวํ น ทเทยฺยาสิ, มม วิเทสฺโส ภเวยฺยาสิ, สา จ มม ตยิ วิเทสฺสนา, เอวํ สพฺพถาปิ มา เม วิเทสฺสนา อหุ, มา โน อุภินฺนมฺปิ เมตฺตา ภิชฺชีติ เอตมตฺถํ สมฺปสฺสนฺโต อหํ ตํ น กิญฺจิ ยาจามีติฯ

อถสฺส วจนํ สุตฺวา ราชา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[56]

‘‘โย เว ยาจนชีวาโน, กาเล ยาจํ น ยาจติ;

ปรญฺจ ปุญฺญา ธํเสติ, อตฺตนาปิ น ชีวติฯ

[57]

‘‘โย จ ยาจนชีวาโน, กาเล ยาจญฺหิ ยาจติ;

ปรญฺจ ปุญฺญํ ลพฺเภติ, อตฺตนาปิ จ ชีวติฯ

[58]

‘‘น เวเทสฺสนฺติ สปฺปญฺญา, ทิสฺวา ยาจกมาคเต;

พฺรหฺมจาริ ปิโย เมสิ, วท ตฺวํ ภญฺญมิจฺฉสี’’ติฯ

ตตฺถ ยาจนชีวาโนติ ยาจนชีวมาโน, อยเมว วา ปาโฐฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อยฺย, อฏฺฐิเสน โย ยาจเนน ชีวมาโน ธมฺมิโก สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ยาจิตพฺพยุตฺตปตฺตกาเล กิญฺจิเทว ยาจิตพฺพํ น ยาจติ, โส ปรญฺจ ทายกํ ปุญฺญา ธํเสติ ปริหาเปติ, อตฺตนาปิ จ สุขํ น ชีวติฯ ปุญฺญํ ลพฺเภตีติ กาเล ปน ยาจิตพฺพํ ยาจนฺโต ปรญฺจ ปุญฺญํ อธิคเมติ, อตฺตนาปิ จ สุขํ ชีวติฯ น เวเทสฺสนฺตีติ ยํ ตฺวํ วเทสิ ‘‘มา เม วิเทสฺสนา อหู’’ติ, ตํ กสฺมา วทสิฯ

สปฺปญฺญา หิ ทานญฺจ ทานผลญฺจ ชานนฺตา ปณฺฑิตา ยาจเก อาคเต ทิสฺวา น เทสฺสนฺติ น กุชฺฌนฺติ, อญฺญทตฺถุ ปน ปมุทิตาว โหนฺตีติ ทีเปติฯ ยาจกมาคเตติ ม-กาโร พฺยญฺชนสนฺธิวเสน วุตฺโต, ยาจเก อาคเตติ อตฺโถฯ พฺรหฺมจาริ ปิโย เมสีติ อยฺย อฏฺฐิเสน, ปริสุทฺธจาริ มหาปุญฺญ, ตฺวํ มยฺหํ อติวิย ปิโย, ตสฺมา วรํ ตฺวํ มํ วเทหิ ยาจาหิเยวฯ ภญฺญมิจฺฉสีติ ยํกิญฺจิ วตฺตพฺพํ อิจฺฉสิ, สพฺพํ วท, รชฺชมฺปิ เต ทสฺสามิเยวาติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต รญฺญา รชฺเชนาปิ ปวาริโต เนว กิญฺจิ ยาจิฯ รญฺโญ ปน เอวํ อตฺตโน อชฺฌาสเย กถิเต มหาสตฺโตปิ ปพฺพชิตปฏิปตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหาราช, ยาจนา หิ นาเมสา กามโภคีนํ คิหีนํ อาจิณฺณา, น ปพฺพชิตานํ, ปพฺพชิเตน ปน ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย คิหีหิ อสมานปริสุทฺธาชีเวน ภวิตพฺพ’’นฺติ ปพฺพชิตปฏิปทํ ทสฺเสนฺโต ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[59]

‘‘น เว ยาจนฺติ สปฺปญฺญา, ธีโร จ เวทิตุมรหติ;

อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติฯ

ตตฺถ สปฺปญฺญาติ พุทฺธา จ พุทฺทสาวกา จ โพธิยา ปฏิปนฺนา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา โพธิสตฺตา จ สพฺเพปิ สปฺปญฺญา จ สุสีลา จ, เอเต เอวรูปา สปฺปญฺญา ‘‘อมฺหากํ อิทญฺจิทญฺจ เทถา’’ติ น ยาจนฺติฯ ธีโร จ เวทิตุมรหตีติ อุปฏฺฐาโก ปน ธีโร ปณฺฑิโต คิลานกาเล จ อคิลานกาเล จ เยน เยนตฺโถ, ตํ สพฺพํ สยเมว เวทิตุํ ชานิตุํ อรหติฯ อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺตีติ อริยา ปน วาจํ อภินฺทิตฺวา เยนตฺถิกา โหนฺติ, ตํ อุทฺทิสฺส เกวลํ ภิกฺขาจารวตฺเตน ติฏฺฐนฺติ, เนว กายงฺคํ วา วาจงฺคํ วา โกเปนฺติฯ กายวิการํ ทสฺเสตฺวา นิมิตฺตํ กโรนฺโต หิ กายงฺคํ โกเปติ นาม, วจีเภทํ กโรนฺโต วาจงฺคํ โกเปติ นาม, ตทุภยํ อกตฺวา พุทฺธาทโย อริยา ติฏฺฐนฺติฯ เอสา อริยาน ยาจนาติ เอสา กายงฺควาจงฺคํ อโกเปตฺวา ภิกฺขาย ติฏฺฐมานา อริยานํ ยาจนา นามฯ

ราชา โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘ภนฺเต, ยทิ สปฺปญฺโญ อุปฏฺฐาโก อตฺตนาว ญตฺวา กุลูปกสฺส ทาตพฺพํ เทติ, อหมฺปิ ตุมฺหากํ อิทญฺจิทญฺจ ทมฺมี’’ติ วทนฺโต สตฺตมํ คาถมาห –

[60]

‘‘ททามิ เต พฺราหฺมณ โรหิณีนํ, ควํ สหสฺสํ สห ปุงฺคเวน;

อริโย หิ อริยสฺส กถํ น ทชฺชา, สุตฺวาน คาถา ตว ธมฺมยุตฺตา’’ติฯ

ตตฺถ โรหิณีนนฺติ รตฺตวณฺณานํฯ ควํ สหสฺสนฺติ ขีรทธิอาทิมธุรรสปริโภคตฺถาย เอวรูปานํ คุนฺนํ สหสฺสํ ตุยฺหํ ทมฺมิ, ตํ เม ปฏิคฺคณฺหฯ อริโยติ อาจารอริโยฯ อริยสฺสาติ อาจารอริยสฺสฯ กถํ น ทชฺชาติ เกน การเณน น ทเทยฺยฯ

เอวํ วุตฺเต โพธิสตฺโต ‘‘อหํ มหาราช, อกิญฺจโน ปพฺพชิโต, น เม คาวีหิ อตฺโถ’’ติ ปฏิกฺขิปิฯ ราชา ตสฺโสวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิฯ โสปิ อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีสุ ปติฏฺฐิตาฯ ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, อฏฺฐิเสโน ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

อฏฺฐิเสนชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[404] 9. กปิชาตกวณฺณนา

ยตฺถ เวรี นิวสตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส ปถวิปเวสนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ ปถวิํ ปวิฏฺเฐ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต สห ปริสาย นฏฺโฐ’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต สห ปริสาย นฏฺโฐ, ปุพฺเพปิ นสฺสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ปญฺจสตกปิปริวาโร ราชุยฺยาเน วสิฯ เทวทตฺโตปิ กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ปญฺจสตกปิปริวาโร ตตฺเถว วสิฯ

อเถกทิวสํ ปุโรหิเต อุยฺยานํ คนฺตฺวา นฺหตฺวา อลงฺกริตฺวา นิกฺขมนฺเต เอโก โลลกปิ ปุเรตรํ คนฺตฺวา ราชุยฺยานทฺวาเร โตรณมตฺถเก นิสีทิตฺวา ตสฺส มตฺถเก วจฺจปิณฺฑํ ปาเตตฺวา ปุน อุทฺธํ โอโลเกนฺตสฺส มุเข ปาเตสิฯ โส นิวตฺติตฺวา ‘‘โหตุ, ชานิสฺสามิ ตุมฺหากํ กตฺตพฺพ’’นฺติ มกฺกเฏ สนฺตชฺเชตฺวา ปุน นฺหตฺวา ปกฺกามิฯ เตน เวรํ คเหตฺวา มกฺกฏานํ สนฺตชฺชิตภาวํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสุํฯ โส ‘‘เวรีนํ นิวสนฏฺฐาเน นาม วสิตุํ น วฏฺฏติ, สพฺโพปิ กปิคโณ ปลายิตฺวา อญฺญตฺถ คจฺฉตู’’ติ กปิสหสฺสสฺสปิ อาโรจาเปสิฯ ทุพฺพจกปิ อตฺตโน ปริวารมกฺกเฏ คเหตฺวา ‘‘ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ ตตฺเถว นิสีทิฯ โพธิสตฺโต อตฺตโน ปริวารํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปาวิสิฯ อเถกทิวสํ เอกิสฺสา วีหิโกฏฺฏิกาย ทาสิยา อาตเป ปสาริตวีหิํ ขาทนฺโต เอโก เอฬโก อุมฺมุกฺเกน ปหารํ ลภิตฺวา อาทิตฺตสรีโร ปลายนฺโต เอกิสฺสา หตฺถิสาลํ นิสฺสาย ติณกุฏิยา กุฏฺเฏ สรีรํ ฆํสิ ฯ โส อคฺคิ ติณกุฏิกํ คณฺหิ, ตโต อุฏฺฐาย หตฺถิสาลํ คณฺหิ, หตฺถิสาลาย หตฺถีนํ ปิฏฺฐิ ฌายิ, หตฺถิเวชฺชา หตฺถีนํ ปฏิชคฺคนฺติฯ

ปุโรหิโตปิ มกฺกฏานํ คหณูปายํ อุปธาเรนฺโต วิจรติฯ อถ นํ ราชุปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา นิสินฺนํ ราชา อาห ‘‘อาจริย, พหู โน หตฺถี วณิตา ชาตา, หตฺถิเวชฺชา ปฏิชคฺคิตุํ น ชานนฺติ, ชานาสิ นุ โข กิญฺจิ เภสชฺช’’นฺติ? ‘‘ชานามิ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กิํ นามา’’ติ? ‘‘มกฺกฏวสา, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กหํ ลภิสฺสามา’’ติ? ‘‘นนุ อุยฺยาเน พหู มกฺกฏา’’ติ? ราชา ‘‘อุยฺยาเน มกฺกเฏ มาเรตฺวา วสํ อาเนถา’’ติ อาหฯ ธนุคฺคหา คนฺตฺวา ปญฺจสเตปิ มกฺกเฏ วิชฺฌิตฺวา มาเรสุํฯ เอโก ปน เชฏฺฐกมกฺกโฏ ปลายนฺโต สรปหารํ ลภิตฺวาปิ ตตฺเถว อปติตฺวา โพธิสตฺตสฺส วสนฏฺฐานํ ปตฺวา ปติฯ วานรา ‘‘อมฺหากํ วสนฏฺฐานํ ปตฺวา มโต’’ติ ตสฺส ปหารํ ลทฺธา มตภาวํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสุํฯ โส คนฺตฺวา กปิคณมชฺเฌ นิสินฺโน ‘‘ปณฺฑิตานํ โอวาทํ อกตฺวา เวริฏฺฐาเน วสนฺตา นาม เอวํ วินสฺสนฺตี’’ติ กปิคณสฺส โอวาทวเสน อิมา คาถา อภาสิ –

[61]

‘‘ยตฺถ เวรี นิวสติ, น วเส ตตฺถ ปณฺฑิโต;

เอกรตฺตํ ทฺวิรตฺตํ วา, ทุกฺขํ วสติ เวริสุฯ

[62]

‘‘ทิโส เว ลหุจิตฺตสฺส, โปสสฺสานุวิธียโต;

เอกสฺส กปิโน เหตุ, ยูถสฺส อนโย กโตฯ

[63]

‘‘พาโลว ปณฺฑิตมานี, ยูถสฺส ปริหารโก;

สจิตฺตสฺส วสํ คนฺตฺวา, สเยถายํ ยถา กปิฯ

[64]

‘‘น สาธุ พลวา พาโล, ยูถสฺส ปริหารโก;

อหิโต ภวติ ญาตีนํ, สกุณานํว เจตโกฯ

[65]

‘‘ธีโรว พลวา สาธุ, ยูถสฺส ปริหารโก;

หิโต ภวติ ญาตีนํ, ติทสานํว วาสโวฯ

[66]

‘‘โย จ สีลญฺจ ปญฺญญฺจ, สุตญฺจตฺตนิ ปสฺสติ;

อุภินฺนมตฺถํ จรติ, อตฺตโน จ ปรสฺส จฯ

[67]

‘‘ตสฺมา ตุเลยฺย มตฺตานํ, สีลปญฺญาสุตามิว;

คณํ วา ปริหเร ธีโร, เอโก วาปิ ปริพฺพเช’’ติฯ

ตตฺถ ลหุจิตฺตสฺสาติ ลหุจิตฺโต อสฺสฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย โปโส ลหุจิตฺตสฺส มิตฺตสฺส วา ญาติโน วา อนุวิธียติ อนุวตฺตติ, ตสฺส โปสสฺส อนุวิธียโต โส ลหุจิตฺโต ทิโส โหติ, เวริกิจฺจํ กโรติฯ เอกสฺส กปิโนติ ปสฺสถ เอกสฺส ลหุจิตฺตสฺส อนฺธพาลสฺส กปิโน เหตุ อยํ สกลสฺส ยูถสฺส อนโย อวุฑฺฒิ มหาวินาโส กโตติฯ ปณฺฑิตมานีติ โย สยํ พาโล หุตฺวา ‘‘อหํ ปณฺฑิโต’’ติ อตฺตานํ มญฺญมาโน ปณฺฑิตานํ โอวาทํ อกตฺวา สกสฺส จิตฺตสฺส วสํ คจฺฉติ, โส สจิตฺตสฺส วสํ คนฺตฺวา ยถายํ ทุพฺพจกปิ มตสยนํ สยิโต, เอวํ สเยถาติ อตฺโถฯ

น สาธูติ พาโล นาม พลสมฺปนฺโน ยูถสฺส ปริหารโก น สาธุ น ลทฺธโกฯ กิํการณา? โส หิ อหิโต ภวติ ญาตีนํ, วินาสเมว วหติฯ สกุณานํว เจตโกติ ยถา หิ ติตฺติรสกุณานํ ทีปกติตฺติโร ทิวสมฺปิ วสฺสนฺโต อญฺเญ สกุเณ น มาเรติ, ญาตเกว มาเรติ, เตสญฺเญว อหิโต โหติ, เอวนฺติ อตฺโถฯ หิโต ภวตีติ กาเยนปิ วาจายปิ มนสาปิ หิตการโกเยวฯ

อุภินฺนมตฺถํ จรตีติ โย อิธ ปุคฺคโล เอเต สีลาทโย คุเณ อตฺตนิ ปสฺสติ, โส ‘‘มยฺหํ อาจารสีลมฺปิ อตฺถิ, ปญฺญาปิ สุตปริยตฺติปิ อตฺถี’’ติ ตถโต ชานิตฺวา คณํ ปริหรนฺโต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตฺตานํ ปริวาเรตฺวา จรนฺตานนฺติ อุภินฺนมฺปิ อตฺถเมว จรติฯ

ตุเลยฺย มตฺตานนฺติ ตุเลยฺย อตฺตานํฯ ตุเลยฺยาติ ตุเลตฺวาฯ สีลปญฺญาสุตามิวาติ เอตานิ สีลาทีนิ วิยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา สีลาทีนิ อตฺตนิ สมนุปสฺสนฺโต อุภินฺนมตฺถํ จรติ, ตสฺมา ปณฺฑิโต เอตานิ สีลาทีนิ วิย อตฺตานมฺปิ เตสุ ตุเลตฺวา ‘‘ปติฏฺฐิโต นุ โขมฺหิ สีเล ปญฺญาย สุเต’’ติ ตีเรตฺวา ปติฏฺฐิตภาวํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ธีโร คณํ วา ปริหเรยฺย, จตูสุ อิริยาปเถสุ เอโก วา หุตฺวา ปริพฺพเชยฺย วตฺเตยฺย, ปริสุปฏฺฐาเกนปิ วิเวกจารินาปิ อิเมหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคเตเนว ภวิตพฺพนฺติฯ เอวํ มหาสตฺโต กปิราชา หุตฺวาปิ วินยปริยตฺติกิจฺจํ กเถสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุพฺพจกปิ เทวทตฺโต อโหสิ, ปริสาปิสฺส เทวทตฺตปริสา, ปณฺฑิตกปิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กปิชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[405] 10. พกชาตกวณฺณนา

ทฺวาสตฺตตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต พกพฺรหฺมานํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส หิ ‘‘อิทํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อจวนธมฺมํ, อิโต อญฺญํ โลกนิสฺสรณํ นิพฺพานํ นาม นตฺถี’’ติ เอวํ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชิฯ เหฏฺฐูปปตฺติโก กิเรส พฺรหฺมา ปุพฺเพ ฌานํ ภาเวตฺวา เวหปฺผเลสุ นิพฺพตฺโต, ตตฺถ ปญฺจกปฺปสตปริมาณํ อายุํ เขเปตฺวา สุภกิณฺเหสุ นิพฺพตฺติตฺวา จตุสฏฺฐิกปฺปํ เขเปตฺวา ตโต จุโต อฏฺฐกปฺปายุเกสุ อาภสฺสเรสุ นิพฺพตฺติ, ตตฺรสฺส เอสา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชิฯ โส หิ เนว อุปริพฺรหฺมโลกโต จุติํ, น ตตฺถ อุปปตฺติํ อนุสฺสริ, ตทุภยมฺปิ อปสฺสนฺโต เอวํ ทิฏฺฐิํ คณฺหิฯ ภควา ตสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิญฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิญฺเชยฺย, เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมิํ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิฯ

อถ พฺรหฺมา ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘เอหิ โข, มาริส, สฺวาคตํ มาริส, จิรสฺสํ โข, มาริส, อิมํ ปริยายมกาสิ, ยทิทํ อิธาคมนายฯ อิทญฺหิ มาริส, นิจฺจํ อิทํ ธุวํ อิทํ สสฺสตํ อิทํ เกวลํ อิทํ อจวนธมฺมํ, อิทญฺหิ น จ ชายติ น ชียติ น มียติ น จวติ น อุปปชฺชติ, อิโต จ ปนญฺญํ อุตฺตริ นิสฺสรณํ นตฺถี’’ติ อาหฯ

เอวํ วุตฺเต ภควา พกํ พฺรหฺมานํ เอตทโวจ ‘‘อวิชฺชาคโต วต โภ พโก พฺรหฺมา, อวิชฺชาคโต วต โภ พโก พฺรหฺมา, ยตฺร หิ นาม อนิจฺจญฺเญว สมานํ นิจฺจนฺติ วกฺขติ…เป.… สนฺตญฺจ ปนญฺญํ อุตฺตริ นิสฺสรณํ, นตฺถญฺญํ อุตฺตริ นิสฺสรณนฺติ วกฺขตี’’ติ (สํ. นิ. 1.175)ฯ ตํ สุตฺวา พฺรหฺมา ‘‘ตฺวํ เอวํ กเถสิ, ตฺวํ เอวํ กเถสิ, อิติ มํ เอส อนุยุญฺชนฺโต อนุพนฺธตี’’ติ จินฺเตตฺวา ยถา นาม ทุพฺพโล โจโร กติปเย ปหาเร ลภิตฺวา ‘‘กิํ อหเมว โจโร, อสุโกปิ โจโร อสุโกปิ โจโร’’ติ สพฺเพปิ สหายเก อาจิกฺขติ, ตเถว ภควโต อนุโยคภเยน ภีโต อญฺเญปิ อตฺตโน สหายเก อาจิกฺขนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[68]

‘‘ทฺวาสตฺตติ โคตม ปุญฺญกมฺมา, วสวตฺติโน ชาติชรํ อตีตา;

อยมนฺติมา เวทคู พฺรหฺมปตฺติ, อสฺมาภิชปฺปนฺติ ชนา อเนกา’’ติฯ (สํ. นิ. 1.175);

ตตฺถ ทฺวาสตฺตตีติ น เกวลํ โภ โคตม, อหเมว, อถ โข อิมสฺมิํ พฺรหฺมโลเก มยํ ทฺวาสตฺตติ ชนา ปุญฺญกมฺมา อญฺเญสํ อุปริ อตฺถโน วสํ วตฺตเนน วสวตฺติโน ชาติญฺจ ชรญฺจ อตีตา, อยํ โน เวเทหิ คตตฺตา เวทคู, อยํ โภ โคตม อนฺติมา พฺรหฺมปตฺติ, ปจฺฉิมโกฏิปฺปตฺติ เสฏฺฐภาวปฺปตฺติฯ อสฺมาภิชปฺปนฺติ ชนา อเนกาติ อมฺเห อญฺเญ พหู ชนา ปญฺชลิกา หุตฺวา – ‘‘อยํ โข ภวํ พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา’’ติอาทีนิ วทนฺตา นมสฺสนฺติ ปตฺเถนฺติ ปิหยนฺติ, ‘‘อโห วต มยมฺปิ เอวรูปา ภเวยฺยามา’’ติ อิจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ

ตสฺส วจนํ สุตฺวา สตฺถา ทุติยํ คาถมาห –

[69]

‘‘อปฺปํ หิ เอตํ น หิ ทีฆมายุ, ยํ ตฺวํ พก มญฺญสิ ทีฆมายุํ;

สตํ สหสฺสานิ นิรพฺพุทานํ, อายุํ ปชานามิ ตวาห พฺรหฺเม’’ติฯ (สํ. นิ. 1.175);

ตตฺถ สตํ สหสฺสานิ นิรพฺพุทานนฺติ นิรพฺพุทสงฺขาตานํ คณนานํ สตสหสฺสานิฯ วสฺสานญฺหิ ทสทสกํ สตํ, ทส สตานํ สหสฺสํ, สตํ สหสฺสานํ สตสหสฺสํ, สตํ สตสหสฺสานํ โกฏิ นาม, สตํ โกฏิสตสหสฺสานํ ปโกฏิ นาม, สตํ ปโกฏิสตสหสฺสานํ โกฏิปโกฏิ นาม, สตํ โกฏิปโกฏิสตสหสฺสานํ เอกํ นหุตํ นาม, สตํ นหุตสตสหสฺสานํ เอกํ นินฺนหุตํ นามฯ เฉโก คณโก เอตฺตกํ คเณตุํ สกฺโกติ, ตโต ปรํ คณนา นาม พุทฺธานเมว วิสโยฯ ตตฺถ สตํ นินฺนหุตสตสหสฺสานํ เอกํ อพฺพุทํ, วีสติ อพฺพุทานิ เอกํ นิรพฺพุทํ, เตสํ นิรพฺพุทสตสหสฺสานํ เอกํ อหหํ นาม, เอตฺตกํ พกสฺส พฺรหฺมุโน ตสฺมิํ ภเว อวสิฏฺฐํ อายุ, ตํ สนฺธาย ภควา เอวมาหฯ

ตํ สุตฺวา พโก ตติยํ คาถมาห –

[70]

‘‘อนนฺตทสฺสี ภควาหมสฺมิ, ชาติชฺชรํ โสกมุปาติวตฺโต;

กิํ เม ปุราณํ วตสีลวตฺตํ, อาจิกฺข เม ตํ ยมหํ วิชญฺญ’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.175);

ตตฺถ ภควาติ ภควา ตุมฺเห ‘‘อายุํ ปชานามิ ตวาห’’นฺติ วทนฺตา ‘‘อหํ อนนฺตทสฺสี ชาติชรญฺจ โสกญฺจ อุปาติวตฺโตสฺมี’’ติ วทถฯ วตสีลวตฺตนฺติ วตสมาทานญฺจ สีลวตฺตญฺจฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ ตุมฺเห สพฺพญฺญุพุทฺธา, เอวํ สนฺเต กิํ มยฺหํ ปุราณํ วตญฺจ สีลวตฺตญฺจ, อาจิกฺข เม ตํ, ยมหํ ตยา อาจิกฺขิตํ ยาถาวสรสโต วิชาเนยฺยนฺติฯ

อถสฺส ภควา อตีตานิ วตฺถูนิ อาหริตฺวา อาจิกฺขนฺโต จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[71]

‘‘ยํ ตฺวํ อปาเยสิ พหู มนุสฺเส, ปิปาสิเต ฆมฺมนิ สมฺปเรเต;

ตํ เต ปุราณํ วตสีลวตฺตํ, สุตฺตปฺปพุทฺโธว อนุสฺสรามิฯ

[72]

‘‘ยํ เอณิกูลสฺมิ ชนํ คหีตํ, อโมจยี คยฺหก นียมานํ;

ตํ เต ปุราณํ วตสีลวตฺตํ, สุตฺตปฺปพุทฺโธว อนุสฺสรามิฯ

[73]

‘‘คงฺคาย โสตสฺมิํ คหีตนาวํ, ลุทฺเทน นาเคน มนุสฺสกปฺปา;

อโมจยิ ตฺวํ พลสา ปสยฺห, ตํ เต ปุราณํ วตสีลวตฺตํ;

สุตฺตปฺปพุทฺโธว อนุสฺสรามิฯ

[74]

‘‘กปฺโป จ เต พทฺธจโร อโหสิํ, สมฺพุทฺธิมนฺตํ วตินํ อมญฺญํ;

ตํ เต ปุราณํ วตสีลวตฺตํ, สุตฺตปฺปพุทฺโธว อนุสฺสรามี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.175);

ตตฺถ อปาเยสีติ ปาเยสิฯ ฆมฺมนิ สมฺปเรเตติ ฆมฺเมน สมฺปเรเต อติวิย ผุฏฺเฐ ฆมฺมกิลนฺเตฯ สุตฺตปฺปพุทฺโธวาติ ปจฺจูสกาเล สุปนฺโต สุปินํ ปสฺสิตฺวา ตํ สุปินกํ วิย อนุสฺสรามิฯ โส กิร พกพฺรหฺมา เอกสฺมิํ กปฺเป ตาปโส หุตฺวา มรุกนฺตาเร วสนฺโต พหูนํ กนฺตารปฏิปนฺนานํ ปานียํ อาหริตฺวา อทาสิฯ อเถกทิวสํ เอโก สตฺถวาโห ปญฺจหิ สกฏสเตหิ มรุกนฺตารํ ปฏิปชฺชิฯ

มนุสฺสา ทิสา ววตฺถเปตุํ อสกฺโกนฺตา สตฺต ทิวสานิ อาหิณฺฑิตฺวา ขีณทารุทกา นิราหารา อุณฺหาภิภูตา ‘‘อิทานิ โน ชีวิตํ นตฺถี’’ติ สกเฏ ปริวตฺเตตฺวา โคเณ โมเจตฺวา เหฏฺฐาสกเฏสุ นิปชฺชิํสุฯ ตทา ตาปโส อาวชฺเชนฺโต เต ทิสฺวา ‘‘มยิ ปสฺสนฺเต มา นสฺสิํสู’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน อิทฺธานุภาเวน คงฺคาโสตํ อุพฺพตฺเตตฺวา สตฺถวาหาภิมุขํ อกาสิ, อวิทูเร จ เอกํ วนสณฺฑํ มาเปสิฯ มนุสฺสา ปานียํ ปิวิตฺวา นฺหตฺวา โคเณ สนฺตปฺเปตฺวา วนสณฺฑโต ติณํ ลายิตฺวา ทารูนิ คเหตฺวา ทิสํ สลฺลกฺเขตฺวา อโรคา กนฺตารํ อติกฺกมิํสุ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

เอณิกูลสฺมินฺติ เอณิยา นาม นทิยา กูเลฯ คยฺหก นียมานนฺติ กรมรคาหํ คเหตฺวา นียมานํฯ โส กิร ตาปโส อปรสฺมิํ กาเล เอกํ ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย นทีตีเร วนสณฺเฑ วิหาสิฯ อเถกสฺมิํ ทิวเส ปพฺพตโต โจรา โอตริตฺวา ตํ คามํ ปหริตฺวา มหาชนํ คเหตฺวา ปพฺพตํ อาโรเปตฺวา อนฺตรามคฺเค จารกมนุสฺเส ฐเปตฺวา ปพฺพตพิลํ ปวิสิตฺวา อาหารํ ปจาเปนฺตา นิสีทิํสุฯ ตาปโส โคมหิํสาทีนญฺเจว ทารกทาริกาทีนญฺจ มหนฺตํ อฏฺฏสฺสรํ สุตฺวา ‘‘มยิ ปสฺสนฺเต มา นสฺสิํสู’’ติ อิทฺธานุภาเวน อตฺตภาวํ ชหิตฺวา จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวุโต ราชา หุตฺวา ยุทฺธเภริํ อาโกฏาเปนฺโต ตํ ฐานํ อคมาสิฯ จารกมนุสฺสา ตํ ทิสฺวา โจรานํ อาโรเจสุํฯ โจรา ‘‘รญฺญา สทฺธิํ วิคฺคโห นาม น ยุตฺโต’’ติ สพฺพํ คหิตคหิตํ ภณฺฑกํ ฉฑฺเฑตฺวา ภตฺตํ อภุญฺชิตฺวาว ปลายิํสุฯ ตาปโส เต สพฺเพ อาเนตฺวา สกคาเมเยว ปติฏฺฐาเปสิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

คหีตนาวนฺติ นิคฺคหิตนาวํฯ ลุทฺเทนาติ กกฺขเฬนฯ มนุสฺสกปฺปาติ มนุสฺเส วินาเสตุกามตายฯ พลสาติ พเลนฯ ปสยฺหาติ อภิภวิตฺวาฯ อปรสฺมิํ กาเล โส ตาปโส คงฺคาตีเร วิหาสิฯ ตทา มนุสฺสา ทฺเว ตโย นาวาสงฺฆาเฏ พนฺธิตฺวา สงฺฆาฏมตฺถเก ปุปฺผมณฺฑปํ กาเรตฺวา สงฺฆาเฏ นิสีทิตฺวา ขาทนฺตา ปิวนฺตา สมฺพนฺธกุลํ คจฺฉนฺติฯ เต ปีตาวเสสํ สุรํ ภุตฺตขาทิตาวเสสานิ ภตฺตมจฺฉมํสตมฺพุลาทีนิ คงฺคายเมว ปาเตนฺติฯ

คงฺเคยฺโย นาคราชา ‘‘อิเม อุจฺฉิฏฺฐกํ มม อุปริ ขิปนฺตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘สพฺเพ เต ชเน คเหตฺวา คงฺคาย โอสีทาเปสฺสามี’’ติ มหนฺตํ เอกโทณิกนาวปฺปมาณํ อตฺตภาวํ มาเปตฺวา อุทกํ ภินฺทิตฺวา ผณํ ธารยมาโน เตสํ อภิมุโข ปายาสิฯ เต นาคราชานํ ทิสฺวา มรณภยตชฺชิตา เอกปฺปหาเรเนว มหาสทฺทํ กริํสุฯ ตาปโส เตสํ ปริเทวิตสทฺทํ สุตฺวา นาคราชสฺส จ กุทฺธภาวํ ญตฺวา ‘‘มยิ ปสฺสนฺเต มา นสฺสิํสู’’ติ ขิปฺปนิสนฺติยา อตฺตโน อานุภาเวน ขิปฺปํ สุปณฺณวณฺณํ อตฺตานํ มาเปตฺวา อคมาสิ ฯ นาคราชา ตํ ทิสฺวา มรณภยตชฺชิโต อุทเก นิมุชฺชิฯ มนุสฺสา โสตฺถิภาวํ ปตฺวา อคมํสุ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

พทฺธจโรติ อนฺเตวาสิโกฯ สมฺพุทฺธิมนฺตํ วตินํ อมญฺญนฺติ พุทฺธิสมฺปนฺโน เจว วตสมฺปนฺโน จ ตาปโสติ ตํ มญฺญมาโนฯ อิมินา กิํ ทสฺเสติ? มหาพฺรหฺเม อหํ อตีเต ตว เกสวตาปสกาเล กปฺโป นาม อนฺเตวาสิโก เวยฺยาวจฺจกโร หุตฺวา ตุยฺหํ นารเทน นาม อมจฺเจน พาราณสิโต หิมวนฺตํ อานีตสฺส โรคํ วูปสเมสิํฯ อถ นํ นารโท ทุติยวาเร อาคนฺตฺวา นิโรคํ ทิสฺวา อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘มนุสฺสินฺทํ ชหิตฺวาน, สพฺพกามสมิทฺธินํ;

กถํ นุ ภควา เกสิ, กปฺปสฺส รมติ อสฺสเม’’ติฯ (ชา. 1.4.181);

ตเมนํ ตฺวํ เอตทโวจ –

‘‘สาทูนิ รมณียานิ, สนฺติ วกฺขา มโนรมา;

สุภาสิตานิ กปฺปสฺส, นารท รมยนฺติ ม’’นฺติฯ (ชา. 1.4.182);

อิติสฺส ภควา อิมํ อตฺตนา อนฺเตวาสิเกน หุตฺวา โรคสฺส วูปสมิตภาวํ ทีเปนฺโต เอวมาหฯ ตญฺจ ปน พฺรหฺมุนา มนุสฺสโลเก กตกมฺมํ สพฺพํ มหาพฺรหฺมานํ สลฺลกฺขาเปนฺโตว กเถสิฯ

โส สตฺถุ วจเนน อตฺตนา กตกมฺมํ สริตฺวา ตถาคตสฺส ถุติํ กโรนฺโต โอสานคาถมาห –

[75]

‘‘อทฺธา ปชานาสิ มเมตมายุํ, อญฺญมฺปิ ชานาสิ ตถา หิ พุทฺโธ;

ตถา หิ ตายํ ชลิตานุภาโว, โอภาสยํ ติฏฺฐติ พฺรหฺมโลก’’นฺติฯ

ตตฺถ ตถา หิ พุทฺโธติ ตถา หิ ตฺวํ พุทฺโธฯ พุทฺธานญฺหิ อญฺญาตํ นาม นตฺถิ, สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตาเยว หิ เต พุทฺธา นามาติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ ตายนฺติ พุทฺธตฺตาเยว จ ปน ตว อยํ ชลิโต สรีรปฺปภานุภาโวฯ โอภาสยํ ติฏฺฐตีติ อิมํ สกลมฺปิ พฺรหฺมโลกํ โอภาเสนฺโต ติฏฺฐติฯ

เอวํ สตฺถา อตฺตโน พุทฺธคุณํ ชานาเปนฺโต ธมฺมํ เทเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน สมฺปตฺตานํ ทสมตฺตานํ พฺรหฺมสหสฺสานํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจิํสุฯ อิติ ภควา พหูนํ พฺรหฺมานํ อวสฺสโย หุตฺวา พฺรหฺมโลกา เชตวนํ อาคนฺตฺวา ตตฺถ กถิตนิยาเมเนว ตํ ธมฺมเทสนํ ภิกฺขูนํ กเถตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เกสวตาปโส พกพฺรหฺมา อโหสิ, กปฺปมาณโว ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

พกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

กุกฺกุวคฺโค ปฐโมฯ

2. คนฺธารวคฺโค

[406] 1. คนฺธารชาตกวณฺณนา

หิตฺวา คามสหสฺสานีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เภสชฺชสนฺนิธิการสิกฺขาปทํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปน ราชคเห สมุฏฺฐิตํฯ อายสฺมตา หิ ปิลินฺทวจฺเฉน อารามิกกุลํ โมเจตุํ ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา รญฺโญ ปาสาเท อิทฺธิพเลน โสวณฺณมเย กเต มนุสฺสา ปสีทิตฺวา เถรสฺส ปญฺจ เภสชฺชานิ ปหิณิํสุฯ โส ตานิ ปริสาย วิสฺสชฺเชสิฯ ปริสา ปนสฺส พาหุลฺลิกา อโหสิ, ลทฺธํ ลทฺธํ โกฬมฺเพปิ ฆเฏปิ ปตฺตตฺถวิกาโยปิ ปูเรตฺวา ปฏิสาเมสิฯ มนุสฺสา ทิสฺวา ‘‘มหิจฺฉา อิเม สมณา อนฺโตโกฏฺฐาคาริกา’’ติ อุชฺฌายิํสุฯ