อารชฺชํ กตฺวานาติ ชิยาย สทฺธิํ เอกโต กตฺวา , อาโรเปตฺวาติ อตฺโถฯ สนฺนยฺหาติ สนฺนยฺหิตฺวา โยเชตฺวาฯ โอทหินฺติ โอฑฺเฑสิํฯ มาตรํ ทฏฺฐุมาคโตติ เทสนาสีสเมตํ, รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยตฺถาย สุวณฺณเภริํ จราเปตฺวา มาตาปิตโร ทฏฺฐุํ อาคโตสฺมีติ อตฺโถฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน มาตุโปสกภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, พฺราหฺมโณ สาริปุตฺโต, ราชา อานนฺโท, นนฺทิยมิคราชา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

นนฺทิยมิคราชชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อวาริยวคฺโค ปฐโมฯ

2. ขรปุตฺตวคฺโค

[386] 1. ขรปุตฺตชาตกวณฺณนา

สจฺจํ กิเรวมาหํสูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน อุกฺกณฺฐาปิโตสี’’ติ วตฺวา ‘‘ปุราณทุติยิกายา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ อยํ เต อิตฺถี อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ อิมํ นิสฺสาย อคฺคิํ ปวิสิตฺวา มรนฺโต ปณฺฑิเต นิสฺสาย ชีวิตํ ลภี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ เสนเก นาม รญฺเญ รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺกตฺตํ กาเรสิฯ ตทา เสนกสฺส รญฺโญ เอเกน นาคราเชน สทฺธิํ มิตฺตภาโว โหติฯ โส กิร นาคราชา นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา ถเล โคจรํ คณฺหนฺโต จรติฯ อถ นํ คามทารกา ทิสฺวา ‘‘สปฺโป อย’’นฺติ เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปหริํสุฯ อถ ราชา อุยฺยานํ กีฬิตุํ คจฺฉนฺโต ทิสฺวา ‘‘กิํ เอเต ทารกา กโรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอกํ สปฺปํ ปหรนฺตี’’ติ สุตฺวา ‘‘ปหริตุํ มา เทถ, ปลาเปถ เน’’ติ ปลาเปสิฯ

นาคราชา ชีวิตํ ลภิตฺวา นาคภวนํ คนฺตฺวา พหูนิ รตนานิ อาทาย อฑฺฒรตฺตสมเย รญฺโญ สยนฆรํ ปวิสิตฺวา ตานิ รตนานิ ทตฺวา ‘‘มหาราช, มยา ตุมฺเห นิสฺสาย ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติ รญฺญา สทฺธิํ มิตฺตภาวํ กตฺวา ปุนปฺปุนํ คนฺตฺวา ราชานํ ปสฺสติฯ โส อตฺตโน นาคมาณวิกาสุ เอกํ กาเมสุ อติตฺตํ นาคมาณวิกํ รกฺขณตฺถาย รญฺโญ สนฺติเก ฐเปตฺวา ‘‘ยทา เอตํ น ปสฺสสิ, ตทา อิมํ มนฺตํ ปริวตฺเตยฺยาสี’’ติ ตสฺส เอกํ มนฺตํ อทาสิฯ

โส เอกทิวสํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา นาคมาณวิกาย สทฺธิํ โปกฺขรณิยํ อุทกกีฬํ กีฬิฯ นาคมาณวิกา เอกํ อุทกสปฺปํ ทิสฺวา อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา เตน สทฺธิํ อสทฺธมฺมํ ปฏิเสวิฯ ราชา ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ นุ โข คตา’’ติ มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา อนาจารํ กโรนฺติํ ทิสฺวา เวฬุเปสิกาย ปหริฯ สา กุชฺฌิตฺวา ตโต นาคภวนํ คนฺตฺวา ‘‘กสฺมา อาคตาสี’’ติ ปุฏฺฐา ‘‘ตุมฺหากํ สหาโย มํ อตฺตโน วจนํ อคณฺหนฺติํ ปิฏฺฐิยํ ปหรี’’ติ ปหารํ ทสฺเสสิฯ นาคราชา ตถโต อชานิตฺวาว จตฺตาโร นาคมาณวเก อามนฺเตตฺวา ‘‘คจฺฉถ, เสนกสฺส สยนฆรํ ปวิสิตฺวา นาสวาเตน ตํ ภุสํ วิย วิทฺธํเสถา’’ติ เปเสสิฯ เต คนฺตฺวา รญฺโญ สิริสยเน นิปนฺนกาเล คพฺภํ ปวิสิํสุฯ เตสํ ปวิสนเวลายเมว ราชา เทวิํ อาห – ‘‘ชานาสิ นุ โข ภทฺเท, นาคมาณวิกาย คตฏฺฐาน’’นฺติ? ‘‘น ชานามิ, เทวา’’ติฯ ‘‘อชฺช สา อมฺหากํ โปกฺขรณิยํ กีฬนกาเล อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา เอเกน อุทกสปฺเปน สทฺธิํ อนาจารํ อกาสิ, อถ นํ อหํ ‘เอวํ มา กรี’ติ สิกฺขาปนตฺถาย เวฬุเปสิกาย ปหริํ, สา ‘นาคภวนํ คนฺตฺวา สหายสฺส เม อญฺญํ กิญฺจิ กเถตฺวา เมตฺติํ ภินฺเทยฺยา’ติ เม ภยํ อุปฺปชฺชตี’’ติฯ ตํ สุตฺวา นาคมาณวกา ตโตว นิวตฺติตฺวา นาคภวนํ คนฺตฺวา นาคราชสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ โส สํเวคปฺปตฺโต หุตฺวา ตงฺขณญฺเญว รญฺโญ สยนฆรํ อาคนฺตฺวา ตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา ขมาเปตฺวา ‘‘อิทํ เม ทณฺฑกมฺม’’นฺติ สพฺพรุตชานนํ นาม มนฺตํ ทตฺวา ‘‘อยํ, มหาราช, อนคฺโฆ มนฺโต, สเจ อิมํ มนฺตํ อญฺญสฺส ทเทยฺยาสิ, ทตฺวาว อคฺคิํ ปวิสิตฺวา มเรยฺยาสี’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย กิปิลฺลิกานมฺปิ สทฺทํ ชานาติฯ

ตสฺเสกทิวสํ มหาตเล นิสีทิตฺวา มธุผาณิเตหิ ขาทนียํ ขาทนฺตสฺส เอกํ มธุพินฺทุ จ ผาณิตพินฺทุ จ ปูวขณฺฑญฺจ ภูมิยํ ปติฯ เอกา กิปิลฺลิกา ตํ ทิสฺวา ‘‘รญฺโญ มหาตเล มธุจาฏิ ภินฺนา, ผาณิตสกฏํ ปูวสกฏํ นิกฺกุชฺชิตํ, มธุผาณิตญฺจ ปูวญฺจ ขาทถา’’ติ วิรวนฺตี วิจรติฯ อถ ราชา ตสฺสา รวํ สุตฺวา หสิฯ รญฺโญ สมีเป ฐิตา เทวี ‘‘กิํ นุ โข ทิสฺวา ราชา หสี’’ติ จินฺเตสิฯ ตสฺมิํ ขาทนียํ ขาทิตฺวา นฺหตฺวา ปลฺลงฺเก นิสินฺเน เอกํ มกฺขิกํ สามิโก ‘‘เอหิ ภทฺเท, กิเลสรติยา รมิสฺสามา’’ติ อาหฯ อถ นํ สา ‘‘อธิวาเสหิ ตาว สามิ, อิทานิ รญฺโญ คนฺเธ อาหริสฺสนฺติ, ตสฺส วิลิมฺปนฺตสฺส ปาทมูเล คนฺธจุณฺณํ ปติสฺสติ, อหํ ตตฺถ วฏฺเฏตฺวา สุคนฺธา ภวิสฺสามิ, ตโต รญฺโญ ปิฏฺฐิยํ นิปชฺชิตฺวา รมิสฺสามา’’ติ อาหฯ ราชา ตมฺปิ สทฺทํ สุตฺวา หสิฯ เทวีปิ ‘‘กิํ นุ โข ทิสฺวา หสี’’ติ ปุน จินฺเตสิฯ ปุน รญฺโญ สายมาสํ ภุญฺชนฺตสฺส เอกํ ภตฺตสิตฺถํ ภูมิยํ ปติฯ กิปิลฺลิกา ‘‘ราชกุเล ภตฺตสกฏํ ภคฺคํ, ภตฺตํ ภุญฺชถา’’ติ วิรวิฯ ตํ สุตฺวา ราชา ปุนปิ หสิฯ เทวี สุวณฺณกฏจฺฉุํ คเหตฺวา ราชานํ ปริวิสนฺตี ‘‘มํ นุ โข ทิสฺวา ราชา หสตี’’ติ วิตกฺเกสิฯ

สา รญฺญา สทฺธิํ สยนํ อารุยฺห นิปชฺชนกาเล ‘‘กิํการณา เทว, หสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘กิํ เต มม หสิตการเณนา’’ติ วตฺวา ปุนปฺปุนํ นิพทฺโธ กเถสิฯ อถ นํ สา ‘‘ตุมฺหากํ ชานนมนฺตํ มยฺหํ เทถา’’ติ วตฺวา ‘‘น สกฺกา ทาตุ’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตาปิ ปุนปฺปุนํ นิพนฺธิ ฯ ราชา ‘‘สจาหํ อิมํ มนฺตํ ตุยฺหํ ทสฺสามิ, มริสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘มรนฺโตปิ มยฺหํ เทหิ, เทวา’’ติฯ ราชา มาตุคามวสิโก หุตฺวา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘อิมิสฺสา มนฺตํ ทตฺวา อคฺคิํ ปวิสิสฺสามี’’ติ รเถน อุยฺยานํ ปายาสิฯ

ตสฺมิํ ขเณ สกฺโก โลกํ โอโลเกนฺโต อิมํ การณํ ทิสฺวา ‘‘อยํ พาลราชา มาตุคามํ นิสฺสาย ‘อคฺคิํ ปวิสิสฺสามี’ติ คจฺฉติ, ชีวิตมสฺส ทสฺสามี’’ติ สุชํ อสุรกญฺญํ อาทาย พาราณสิํ อาคนฺตฺวา ตํ อชิกํ กตฺวา อตฺตนา อโช หุตฺวา ‘‘มหาชโน มา ปสฺสตู’’ติ อธิฏฺฐาย รญฺโญ รถสฺส ปุรโต อโหสิฯ ตํ ราชา เจว รเถ ยุตฺตสินฺธวา จ ปสฺสนฺติ, อญฺโญ โกจิ น ปสฺสติฯ

อโช กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ รถปุรโต อชิกาย สทฺธิํ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต วิย อโหสิฯ ตเมโก รเถ ยุตฺตสินฺธโว ทิสฺวา ‘‘สมฺม อชราช, มยํ ปุพฺเพ ‘อชา กิร พาลา อหิริกา’ติ อสฺสุมฺห, น จ ตํ ปสฺสิมฺห, ตฺวํ ปน รโห ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน กตฺตพฺพํ อนาจารํ อมฺหากํ เอตฺตกานํ ปสฺสนฺตานญฺเญว กโรสิ, น ลชฺชสิ, ตํ โน ปุพฺเพ สุตํ อิมินา ทิฏฺเฐน สเมตี’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[77]

‘‘สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, วสฺตํ พาโลติ ปณฺฑิตา;

ปสฺส พาโล รโหกมฺมํ, อาวิกุพฺพํ น พุชฺฌตี’’ติฯ

ตตฺถ วสฺตนฺติ อชํฯ ปณฺฑิตาติ ญาณสมฺปนฺนา ตํ พาโลติ วทนฺติ, สจฺจํ กิร วทนฺติฯ ปสฺสาติ อาลปนํ, ปสฺสถาหิ อตฺโถฯ น พุชฺฌตีติ เอวํ กาตุํ อยุตฺตนฺติ น ชานาติฯ

ตํ สุตฺวา อโช ทฺเว คาถา อภาสิ –

[78]

‘‘ตฺวํ โขปิ สมฺม พาโลสิ, ขรปุตฺต วิชานหิ;

รชฺชุยา หิ ปริกฺขิตฺโต, วงฺโกฏฺโฐ โอหิโตมุโขฯ

[79]

‘‘อปรมฺปิ สมฺม เต พาลฺยํ, โย มุตฺโต น ปลายสิ;

โส จ พาลตโร สมฺม, ยํ ตฺวํ วหติ เสนก’’นฺติฯ

ตตฺถ ตฺวํ โขปิ สมฺมาติ สมฺม สินฺธว มยาปิ โข ตฺวํ พาลตโรฯ ขรปุตฺตาติ โส กิร คทฺรภสฺส ชาตโก, เตน ตํ เอวมาหฯ วิชานหีติ อหเมว พาโลติ เอวํ ชานาหิฯ ปริกฺขิตฺโตติ ยุเคน สทฺธิํ คีวาย ปริกฺขิตฺโตฯ วงฺโกฏฺโฐติ วงฺกโอฏฺโฐฯ โอหิโตมุโขติ มุขพนฺธเนน ปิหิตมุโขฯ โย มุตฺโต น ปลายสีติ โย ตฺวํ รถโต มุตฺโต สมาโน มุตฺตกาเล ปลายิตฺวา อรญฺญํ น ปวิสสิ, ตํ เต อปลายนํ อปรมฺปิ พาลฺยํ , โส จ พาลตโรติ ยํ ตฺวํ เสนกํ วหสิ, โส เสนโก ตยาปิ พาลตโรฯ

ราชา เตสํ อุภินฺนมฺปิ กถํ ชานาติ, ตสฺมา ตํ สุณนฺโต สณิกํ รถํ เปเสสิฯ สินฺธโวปิ ตสฺส กถํ สุตฺวา ปุน จตุตฺถํ คาถมาห –

[80]

‘‘ยํ นุ สมฺม อหํ พาโล, อชราช วิชานหิ;

อถ เกน เสนโก พาโล, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

ตตฺถ ยนฺติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํฯ นูติ อนุสฺสวตฺเถ นิปาโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม อชราช, เยน ตาว ติรจฺฉานคตตฺเตน การเณน อหํ พาโล, ตํ ตฺวํ การณํ ชานาหิ, สกฺกา เอตํ ตยา ญาตุํ, อหญฺหิ ติรจฺฉานคตตฺตาว พาโล, ตสฺมา มํ ขรปุตฺตาติอาทีนิ วทนฺโต สุฏฺฐุ วทสิ, อยํ ปน เสนโก ราชา เกน การเณน พาโล, ตํ เม การณํ ปุจฺฉิโต อกฺขาหีติฯ

ตํ สุตฺวา อโช อาจิกฺขนฺโต ปญฺจมํ คาถมาห –

[81]

‘‘อุตฺตมตฺถํ ลภิตฺวาน, ภริยาย โย ปทสฺสติ;

เตน ชหิสฺสตตฺตานํ, สา เจวสฺส น เหสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ อุตฺตมตฺถนฺติ สพฺพรุตชานนมนฺตํฯ เตนาติ ตสฺสา มนฺตปฺปทานสงฺขาเตน การเณน ตํ ทตฺวา อคฺคิํ ปวิสนฺโต อตฺตานญฺจ ชหิสฺสติ, สา จสฺส ภริยา น ภวิสฺสติ, ตสฺมา เอส ตยาปิ พาลตโร, โย ลทฺธํ ยสํ รกฺขิตุํ น สกฺโกตีติฯ

ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อชราช, อมฺหากํ โสตฺถิํ กโรนฺโตปิ ตฺวญฺเญว กริสฺสสิ, กเถหิ ตาว โน กตฺตพฺพยุตฺตก’’นฺติ อาหฯ อถ นํ อชราชา ‘‘มหาราช, อิเมสํ สตฺตานํ อตฺตนา อญฺโญ ปิยตโร นาม นตฺถิ, เอกํ ปิยภณฺฑํ นิสฺสาย อตฺตานํ นาเสตุํ ลทฺธยสํ ปหาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[82]

‘‘น เว ปิยมฺเมติ ชนินฺท ตาทิโส, อตฺตํ นิรํกตฺวา ปิยานิ เสวติ;

อตฺตาว เสยฺโย ปรมา จ เสยฺโย, ลพฺภา ปิยา โอจิตตฺเถน ปจฺฉา’’ติฯ

ตตฺถ ปิยมฺเมติ ปิยํ เม, อยเมว วา ปาโฐฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ชนินฺท, ตาทิโส ตุมฺหาทิโส ยสมหตฺเต ฐิโต ปุคฺคโล เอกํ ปิยภณฺฑํ นิสฺสาย ‘‘อิทํ ปิยํ เม’’ติ อตฺตํ นิรํกตฺวา อตฺตานํ ฉฑฺเฑตฺวา ตานิ ปิยานิ น เสวเตวฯ

กิํการณา? อตฺตาว เสยฺโย ปรมา จ เสยฺโยติ, ยสฺมา สตคุเณน สหสฺสคุเณน อตฺตาว เสยฺโย วโร อุตฺตโม, ปรมา จ เสยฺโย, ปรมา อุตฺตมาปิ อญฺญสฺมา ปิยภณฺฑาติ อตฺโถฯ เอตฺถ หิ จ-กาโร ปิ-การตฺเถ นิปาโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ลพฺภา ปิยา โอจิตตฺเถน ปจฺฉาติ โอจิตตฺเถน วฑฺฒิตตฺเถน ยสสมฺปนฺเนน ปุริเสน ปจฺฉา ปิยา นาม สกฺกา ลทฺธุํ, น ตสฺสา การณา อตฺตา นาเสตพฺโพติฯ

เอวํ มหาสตฺโต รญฺโญ โอวาทํ อทาสิฯ ราชา ตุสฺสิตฺวา ‘‘อชราช, กุโต อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ สกฺโก อหํ, มหาราช, ตว อนุกมฺปาย ตํ มรณา โมเจตุํ อาคโตมฺหีติฯ เทวราช, อหํ เอติสฺสา ‘‘มนฺตํ ทสฺสามี’’ติ อวจํ, อิทานิ ‘‘กิํ กโรมี’’ติ? ‘‘มหาราช, ตุมฺหากํ อุภินฺนมฺปิ วินาเสน กิจฺจํ นตฺถิ, ‘สิปฺปสฺส อุปจาโร’ติ วตฺวา เอตํ กติปเย ปหาเร ปหราเปหิ, อิมินา อุปาเยน น คณฺหิสฺสตี’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ มหาสตฺโต รญฺโญ โอวาทํ ทตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ ราชา อุยฺยานํ คนฺตฺวา เทวิํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห ‘‘คณฺหิสฺสสิ ภทฺเท, มนฺต’’นฺติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อุปจารํ กโรมี’’ติฯ ‘‘โก อุปจาโร’’ติ? ‘‘ปิฏฺฐิยํ ปหารสเต ปวตฺตมาเน สทฺทํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติฯ สา มนฺตโลเภน ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ ราชา โจรฆาตเก ปกฺโกสาเปตฺวา กสา คาหาเปตฺวา อุโภสุ ปสฺเสสุ ปหราเปสิฯ สา ทฺเว ตโย ปหาเร อธิวาเสตฺวา ตโต ปรํ ‘‘น เม มนฺเตน อตฺโถ’’ติ รวิฯ อถ นํ ราชา ‘‘ตฺวํ มํ มาเรตฺวา มนฺตํ คณฺหิตุกามาสี’’ติ ปิฏฺฐิยํ นิจฺจมฺมํ กาเรตฺวา วิสฺสชฺชาเปสิฯ สา ตโต ปฏฺฐาย ปุน กเถตุํ นาสกฺขิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา ราชา อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อโหสิ, เทวี ปุราณทุติยิกา, อสฺโส สาริปุตฺโต, สกฺโก ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

ขรปุตฺตชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[387] 2. สูจิชาตกวณฺณนา

อกกฺกสํ อผรุสนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺญาปารมิํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ มหาอุมงฺคชาตเก (ชา. 2.22.590 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน สตฺถา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต ปญฺญวา อุปายกุสโลเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ กมฺมารกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปริโยทาตสิปฺโป อโหสิฯ มาตาปิตโร ปนสฺส ทลิทฺทา, เตสํ คามโต อวิทูเร อญฺโญ สหสฺสกุฏิโก กมฺมารคาโมฯ ตตฺถ กมฺมารสหสฺสเชฏฺฐโก กมฺมาโร ราชวลฺลโภ อฑฺโฒ มหทฺธโน, ตสฺเสกา ธีตา อโหสิ อุตฺตมรูปธรา เทวจฺฉราปฏิภาคา ชนปทกลฺยาณิลกฺขเณหิ สมนฺนาคตาฯ สามนฺตคาเมสุ มนุสฺสา วาสิผรสุผาลปาจนาทิการาปนตฺถาย ตํ คามํ คนฺตฺวา เยภุยฺเยน ตํ กุมาริกํ ปสฺสนฺติ, เต อตฺตโน อตฺตโน คามํ คนฺตฺวา นิสินฺนฏฺฐานาทีสุ ตสฺสา รูปํ วณฺเณนฺติฯ โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา สวนสํสคฺเคน พชฺฌิตฺวา ‘‘ปาทปริจาริกํ นํ กริสฺสามี’’ติ อุตฺตมชาติกํ อยํ คเหตฺวา เอกํ สุขุมํ ฆนํ สูจิํ กตฺวา ปาเส วิชฺฌิตฺวา อุทเก อุปฺปิลาเปตฺวา อปรมฺปิ ตถารูปเมว ตสฺสา โกสกํ กตฺวา ปาเส วิชฺฌิฯ อิมินา นิยาเมน ตสฺสา สตฺต โกสเก อกาสิ, ‘‘กถํ อกาสี’’ติ น วตฺตพฺพํฯ โพธิสตฺตานญฺหิ ญาณมหนฺตตาย กรณํ สมิชฺฌติเยวฯ โส ตํ สูจิํ นาฬิกาย ปกฺขิปิตฺวา โอวฏฺฏิกาย กตฺวา ตํ คามํ คนฺตฺวา กมฺมารเชฏฺฐกสฺส วสนวีถิํ ปุจฺฉิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ทฺวาเร ฐตฺวา ‘‘โก มม หตฺถโต เอวรูปํ นาม สูจิํ มูเลน กิณิตุํ อิจฺฉตี’’ติ สูจิํ วณฺเณนฺโต เชฏฺฐกกมฺมารสฺส ฆรทฺวารสมีเป ฐตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[83]

‘‘อกกฺกสํ อผรุสํ, ขรโธตํ สุปาสิยํ;

สุขุมํ ติขิณคฺคญฺจ, โก สูจิํ เกตุมิจฺฉตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – มม ปฏลสฺส วา ติลกสฺส วา โอธิโน วา อภาเวน อกกฺกสํ, สุมฏฺฐตาย อผรุสํ, ขเรน ปาสาเณน โธตตฺตา ขรโธตํ, สุนฺทเรน สุวิทฺเธน ปาเสน สมนฺนาคตตฺตา สุปาสิยํ , สณฺหตาย สุขุมํ, อคฺคสฺส ติขิณตาย ติขิณคฺคํ สูจิํ มม หตฺถโต มูลํ ทตฺวา โก กิณิตุํ อิจฺฉตีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ปุนปิ ตํ วณฺเณนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[84]

‘‘สุมชฺชญฺจ สุปาสญฺจ, อนุปุพฺพํ สุวฏฺฏิตํ;

ฆนฆาติมํ ปฏิถทฺธํ, โก สูจิํ เกตุมิจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺถ สุมชฺชญฺจาติ กุรุวินฺทกจุณฺเณน สุฏฺฐุ มชฺชิตํฯ สุปาสญฺจาติ สณฺเหน ปาสเวธเกน วิทฺธตฺตา สุนฺทรปาสํฯ ฆนฆาติมนฺติ ยา ฆาติยมานา อธิกรณิํ อนุปวิสติ, อยํ ‘‘ฆนฆาติมา’’ติ วุจฺจติ, ตาทิสินฺติ อตฺโถฯ ปฏิถทฺธนฺติ ถทฺธํ อมุทุกํฯ

ตสฺมิํ ขเณ สา กุมาริกา ภุตฺตปาตราสํ ปิตรํ ทรถปฏิปฺปสฺสมฺภนตฺถํ จูฬสยเน นิปนฺนํ ตาลวณฺเฏน พีชยมานา โพธิสตฺตสฺส มธุรสทฺทํ สุตฺวา อลฺลมํสปิณฺเฑน หทเย ปหฏา วิย ฆฏสหสฺเสน นิพฺพาปิตทรถา วิย หุตฺวา ‘‘โก นุ โข เอส อติมธุเรน สทฺเทน กมฺมารานํ วสนคาเม สูจิํ วิกฺกิณาติ, เกน นุ โข กมฺเมน อาคโต, ชานิสฺสามิ น’’นฺติ ตาลวณฺฏํ ฐเปตฺวา เคหา นิกฺขมฺม พหิอาฬินฺทเก ฐตฺวา เตน สทฺธิํ กเถสิฯ โพธิสตฺตานญฺหิ ปตฺถิตํ นาม สมิชฺฌติ, โส หิ ตสฺสาเยวตฺถาย ตํ คามํ อาคโตฯ สา จ เตน สทฺธิํ กเถนฺตี ‘‘มาณว, สกลรฏฺฐวาสิโน สูจิอาทีนํ อตฺถาย อิมํ คามํ อาคจฺฉนฺติ, ตฺวํ พาลตาย กมฺมารคาเม สูจิํ วิกฺกิณิตุํ อิจฺฉสิ, สเจปิ ทิวสํ สูจิยา วณฺณํ ภาสิสฺสสิ, น เต โกจิ หตฺถโต สูจิํ คณฺหิสฺสติ, สเจ ตฺวํ มูลํ ลทฺธุํ อิจฺฉสิ, อญฺญํ คามํ ยาหี’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[84]

‘‘อิโตทานิ ปตายนฺติ, สูจิโย พฬิสานิ จ;

โกยํ กมฺมารคามสฺมิํ, สูจิํ วิกฺเกตุมิจฺฉติฯ

[85]

‘‘อิโต สตฺถานิ คจฺฉนฺติ, กมฺมนฺตา วิวิธา ปุถู;

โกยํ กมฺมารคามสฺมิํ, สูจิํ วิกฺเกตุมิจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺถ อิโตทานีติ อิมสฺมิํ รฏฺเฐ อิทานิ สูจิโย จ พฬิสานิ จ อญฺญานิ จ อุปกรณานิ อิมมฺหา กมฺมารคามา ปตายนฺติ นิกฺขมนฺติ, ตํ ตํ ทิสํ ปตฺถรนฺตา นิคฺคจฺฉนฺติฯ

โกยนฺติ เอวํ สนฺเต โก อยํ อิมสฺมิํ กมฺมารคาเม สูจิํ วิกฺกิณิตุํ อิจฺฉติฯ สตฺถานีติ พาราณสิํ คจฺฉนฺตานิ นานปฺปการานิ สตฺถานิ อิโตว คจฺฉนฺติฯ วิวิธา ปุถูติ นานปฺปการา พหู กมฺมนฺตาปิ สกลรฏฺฐวาสีนํ อิโต คหิตอุปกรเณเหว ปวตฺตนฺติฯ

โพธิสตฺโต ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ อชานนฺตี อญฺญาเณน เอวํ วเทสี’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[86]

‘‘สูจิํ กมฺมารคามสฺมิํ, วิกฺเกตพฺพา ปชานตา;

อาจริยาว ชานนฺติ, กมฺมํ สุกตทุกฺกฏํฯ

[87]

‘‘อิมญฺเจ เต ปิตา ภทฺเท, สูจิํ ชญฺญา มยา กตํ;

ตยา จ มํ นิมนฺเตยฺย, ยญฺจตฺถญฺญํ ฆเร ธน’’นฺติฯ

ตตฺถ สูจินฺติ วิภตฺติวิปลฺลาโส กโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สูจิ นาม ปชานตา ปณฺฑิเตน ปุริเสน กมฺมารคามสฺมิํเยว วิกฺเกตพฺพาฯ กิํการณา? อาจริยาว ชานนฺติ, กมฺมํ สุกตทุกฺกฏนฺติ, ตสฺส ตสฺส สิปฺปสฺส อาจริยาว ตสฺมิํ ตสฺมิํ สิปฺเป สุกตทุกฺกฏกมฺมํ ชานนฺติ, สฺวาหํ กมฺมารกมฺมํ อชานนฺตานํ คหปติกานํ คามํ คนฺตฺวา มม สูจิยา สุกตทุกฺกฏภาวํ กถํ ชานาเปสฺสามิ, อิมสฺมิํ ปน คาเม มม พลํ ชานาเปสฺสามีติฯ เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย อตฺตโน พลํ วณฺเณสิฯ

ตยา จ มํ นิมนฺเตยฺยาติ ภทฺเท สเจ ตว ปิตา อิมํ มยา กตํ สูจิํ ‘‘อีทิสา วา เอสา, เอวํ วา กตา’’ติ ชาเนยฺย, ‘‘อิมํ เม ธีตรํ ตว ปาทปริจาริกํ ทมฺมิ, คณฺหาหิ น’’นฺติ เอวํ ตยา จ มํ นิมนฺเตยฺยฯ ยญฺจตฺถญฺญํ ฆเร ธนนฺติ ยญฺจ อญฺญํ สวิญฺญาณกํ วา อวิญฺญาณกํ วา ฆเร ธนํ อตฺถิ, เตน มํ นิมนฺเตยฺยฯ ‘‘ยญฺจสฺสญฺญ’’นฺติปิ ปาโฐ, ยญฺจ อสฺส ฆเร อญฺญํ ธนํ อตฺถีติ อตฺโถฯ

กมฺมารเชฏฺฐโก สพฺพํ เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘อมฺมา’’ติ ธีตรํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘เกน สทฺธิํ สลฺลปสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ตาต, เอโก ปุริโส สูจิํ วิกฺกิณาติ, เตน สทฺธิํ สลฺลเปมีติฯ ‘‘เตน หิ ปกฺโกสาหิ น’’นฺติฯ สา คนฺตฺวา ปกฺโกสิฯ

โพธิสตฺโต เคหํ ปวิสิตฺวา กมฺมารเชฏฺฐกํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ อถ นํ โส ‘‘กตรคามวาสิโกสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ อสุกคามวาสิโกมฺหิ อสุกกมฺมารสฺส ปุตฺโต’’ติฯ ‘‘กสฺมา อิธาคโตสี’’ติฯ ‘‘สูจิวิกฺกยตฺถายา’’ติ ฯ ‘‘อาหร, สูจิํ เต ปสฺสามา’’ติ ฯ โพธิสตฺโต อตฺตโน คุณํ สพฺเพสํ มชฺเฌ ปกาเสตุกาโม ‘‘นนุ เอกกานํ โอโลกิตโต สพฺเพสํ มชฺเฌ โอโลเกตุํ วรตร’’นฺติ อาหฯ โส ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ สพฺเพ กมฺมาเร สนฺนิปาตาเปตฺวา เตหิ ปริวุโต ‘‘อาหร, ตาต, มยํ ปสฺสาม เต สูจิ’’นฺติ อาหฯ ‘‘อาจริย, เอกํ อธิกรณิญฺจ อุทกปูรญฺจ กํสถาลํ อาหราเปถา’’ติฯ โส อาหราเปสิฯ โพธิสตฺโต โอวฏฺฏิกโต สูจินาฬิกํ นีหริตฺวา อทาสิฯ กมฺมารเชฏฺฐโก ตโต สูจิํ นีหริตฺวา ‘‘ตาต, อยํ สูจี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘นายํ สูจิ, โกสโก เอโส’’ติฯ โส อุปธาเรนฺโต เนว อนฺตํ, น โกฏิํ อทฺทสฯ โพธิสตฺโต อาหราเปตฺวา นเขน โกสกํ อปเนตฺวา ‘‘อยํ สูจิ, อยํ โกสโก’’ติ มหาชนสฺส ทสฺเสตฺวา สูจิํ อาจริยสฺส หตฺเถ, โกสกํ ปาทมูเล ฐเปสิฯ ปุน เตน ‘‘อยํ มญฺเญ สูจี’’ติ วุตฺโต ‘‘อยมฺปิ สูจิโกสโกเยวา’’ติ วตฺวา นเขน ปหรนฺโต ปฏิปาฏิยา ฉ สูจิโกสเก กมฺมารเชฏฺฐกสฺส ปาทมูเล ฐเปตฺวา ‘‘อยํ สูจี’’ติ ตสฺส หตฺเถ ฐเปสิฯ กมฺมารสหสฺสานิ องฺคุลิโย โผเฏสุํ, เจลุกฺเขปา ปวตฺติํสุฯ

อถ นํ กมฺมารเชฏฺฐโก ‘‘ตาต, อิมาย สูจิยา กิํ พล’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาจริย พลวตา ปุริเสน อธิกรณิํ อุกฺขิปาเปตฺวา อธิกรณิยา เหฏฺฐา อุทกปาติํ ฐปาเปตฺวา อธิกรณิยา มชฺเฌ อิมํ สูจิํ ปหรถา’’ติฯ โส ตถา กาเรตฺวา อธิกรณิยา มชฺเฌ สูจิํ อคฺเคน ปหริฯ สา อธิกรณิํ วินิวิชฺฌิตฺวา อุทกปิฏฺเฐ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อุทฺธํ วา อโธ วา อหุตฺวา ติริยํ ปติฏฺฐาสิฯ สพฺเพ กมฺมารา ‘‘อมฺเหหิ เอตฺตกํ กาลํ ‘กมฺมารา นาม เอทิสา โหนฺตี’ติ สุติวเสนปิ น สุตปุพฺพ’’นฺติ องฺคุลิโย โผเฏตฺวา เจลุกฺเขปสหสฺสํ ปวตฺตยิํสุ ฯ กมฺมารเชฏฺฐโก ธีตรํ ปกฺโกสิตฺวา ตสฺมิญฺเญว ปริสมชฺเฌ ‘‘อยํ กุมาริกา ตุยฺหเมว อนุจฺฉวิกา’’ติ อุทกํ ปาเตตฺวา อทาสิฯ โส อปรภาเค กมฺมารเชฏฺฐกสฺส อจฺจเยน ตสฺมิํ คาเม กมฺมารเชฏฺฐโก อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กมฺมารเชฏฺฐกสฺส ธีตา ราหุลมาตา อโหสิ, ปณฺฑิตกมฺมารปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สูจิชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[388] 3. ตุณฺฑิลชาตกวณฺณนา

นวฉนฺนเกติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มรณภีรุกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา มรณภีรุโก อโหสิ, อปฺปมตฺตกมฺปิ สาขาจลนํ ทณฺฑกปตนํ สกุณจตุปฺปทสทฺทํ วา อญฺญํ วา ตถารูปํ สุตฺวา มรณภยตชฺชิโต หุตฺวา กุจฺฉิยํ วิทฺธสโส วิย กมฺปนฺโต วิจริฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก กิร ภิกฺขุ มรณภีรุโก อปฺปมตฺตกมฺปิ สทฺทํ สุตฺวา วิกมฺปมาโน ปลายติ, อิเมสญฺจ สตฺตานํ มรณเมว ธุวํ, ชีวิตํ อทฺธุวํ, นนุ ตเทว โยนิโส มนสิ กาตพฺพ’’นฺติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ มรณภีรุโก’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ เตน ปฏิญฺญาโต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มรณภีรุโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สูกริยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ สูกรี ปริณตคพฺภา ทฺเว ปุตฺเต วิชายิฯ สา เอกทิวสํ เต คเหตฺวา เอกสฺมิํ อาวาเฏ นิปชฺชิฯ อเถกา พาราณสิทฺวารคามวาสินี มหลฺลิกา กปฺปาสเขตฺตโต ปจฺฉิปุณฺณํ กปฺปาสํ อาทาย ยฏฺฐิยา ภูมิํ อาโกเฏนฺตี อาคจฺฉิฯ สูกรี ตํ สทฺทํ สุตฺวา มรณภเยน ปุตฺตเก ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิฯ มหลฺลิกา สูกรโปตเก ทิสฺวา ปุตฺตสญฺญํ ปฏิลภิตฺวา ปจฺฉิยํ ปกฺขิปิตฺวา ฆรํ เนตฺวา เชฏฺฐกสฺส มหาตุณฺฑิโล, กนิฏฺฐสฺส จูฬตุณฺฑิโลติ นามํ กริตฺวา เต ปุตฺตเก วิย โปเสสิฯ

เต อปรภาเค วฑฺฒิตฺวา ถูลสรีรา อเหสุํฯ มหลฺลิกา ‘‘อิเม โน มูเลน เทหี’’ติ วุจฺจมานาปิ ‘‘ปุตฺตา เม’’ติ วตฺวา กสฺสจิ น เทติฯ อเถกสฺมิํ ฉณกาเล ธุตฺตา สุรํ ปิวนฺตา มํเส ขีเณ ‘‘กุโต นุ โข มํสํ ลภิสฺสามา’’ติ วีมํสนฺตา มหลฺลิกาย เคเห สูกรานํ อตฺถิภาวํ ญตฺวา มูลํ คเหตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ‘‘อมฺม, มูลํ คเหตฺวา เอกํ โน สูกรํ เทหี’’ติ อาหํสุฯ สา ‘‘อลํ, ตาตา, ปุตฺตา เม เอเต, ปุตฺตํ นาม มํสํ ขาทนตฺถาย กิณนฺตานํ ททนฺตา นาม นตฺถี’’ติ ปฏิกฺขิปิฯ ธุตฺตา ‘‘อมฺม, มนุสฺสานํ สูกรา นาม ปุตฺตา น โหนฺติ, เทหิ โน’’ติ ปุนปฺปุนํ ยาจนฺตาปิ อลภิตฺวา มหลฺลิกํ สุรํ ปาเยตฺวา มตฺตกาเล ‘‘อมฺม, สูกเรหิ กิํ กริสฺสสิ, มูลํ คเหตฺวา ปริพฺพยํ กโรหี’’ติ ตสฺสา หตฺเถ กหาปเณ ฐปยิํสุฯ

สา กหาปเณ คเหตฺวา ‘‘ตาตา, มหาตุณฺฑิลํ ทาตุํ น สกฺโกมิฯ จูฬตุณฺฑิลํ ปน คณฺหถา’’ติ อาหฯ ‘‘กหํ โส’’ติ? ‘‘อยํ เอตสฺมิํ คจฺเฉติ, สทฺทมสฺส เทหี’’ติฯ ‘‘อาหารํ น ปสฺสามี’’ติฯ ธุตฺตา มูเลน เอกํ ภตฺตปาติํ อาหราเปสุํฯ มหลฺลิกา ตํ คเหตฺวา ทฺวาเร ฐปิตํ สูกรโทณิํ ปูเรตฺวา โทณิสมีเป อฏฺฐาสิฯ ติํสมตฺตาปิ ธุตฺตา ปาสหตฺถา ตตฺเถว อฏฺฐํสุฯ มหลฺลิกา ‘‘ตาต, จูฬตุณฺฑิล, เอหี’’ติ ตสฺส สทฺทมกาสิฯ ตํ สุตฺวา มหาตุณฺฑิโล ‘‘เอตฺตกํ กาลํ มม มาตรา จูฬตุณฺฑิลสฺส สทฺโท น ทินฺนปุพฺโพ, มํเยว ปฐมํ สทฺทายติ, อวสฺสํ อชฺช อมฺหากํ ภยํ อุปฺปนฺนํ ภวิสฺสตี’’ติ อญฺญาสิฯ โส กนิฏฺฐํ อามนฺเตสิ ‘‘ตาต, มม มาตา ตํ ปกฺโกสติ, คจฺฉ ตาว ชานาหี’’ติฯ โส คจฺฉา นิกฺขมิตฺวา ภตฺตโทณิสมีเป เตสํ ฐิตภาวํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช เม มรณํ อุปฺปนฺน’’นฺติ มรณภยตชฺชิโต นิวตฺติตฺวา กมฺปมาโน ภาตุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ถมฺภิตุํ นาสกฺขิ, กมฺปมาโน ปริพฺภมิฯ มหาตุณฺฑิโล ตํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ อชฺช ปน ปเวธสิ ปริพฺภมสิ, ปวิสนฏฺฐานํ โอโลเกสิ, กิํ นาเมตํ กโรสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส อตฺตนา ทิฏฺฐการณํ กเถนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[88]

‘‘นวฉนฺนเกทานิ ทิยฺยติ, ปุณฺณายํ โทณิ สุวามินี ฐิตา;

พหุเก ชเน ปาสปาณิเก, โน จ โข เม ปฏิภาติ ภุญฺชิตุ’’นฺติฯ

ตตฺถ นวฉนฺนเกทานิ ทิยฺยตีติ ภาติก, ปุพฺเพ อมฺหากํ กุณฺฑกยาคุ วา ฌามภตฺตํ วา ทิยฺยติ, อชฺช ปน นวฉนฺนกํ นวาการํ ทานํ ทิยฺยติฯ ปุณฺณายํ โทณีติ อยํ อมฺหากํ ภตฺตโทณิ สุทฺธภตฺตสฺส ปุณฺณาฯ สุวามินี ฐิตาติ อยฺยาปิ โน ตสฺสา สนฺติเก ฐิตาฯ พหุเก ชเนติ น เกวลญฺจ อยฺยาว, อญฺโญปิ พหุโก ชโน ปาสปาณิโก ฐิโตฯ โน จ โข เม ปฏิภาตีติ อยํ เอวํ เอเตสํ ฐิตภาโวปิ อิทํ ภตฺตํ ภุญฺชิตุมฺปิ มยฺหํ น ปฏิภาติ, น รุจฺจตีติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘ตาต จูฬตุณฺฑิล, มม กิร มาตา เอตฺเถว สูกเร โปเสนฺตี นาม ยทตฺถํ โปเสติ, สฺวาสฺสา อตฺโถ อชฺช มตฺถกํ ปตฺโต, ตฺวํ มา จินฺตยี’’ติ วตฺวา มธุเรน สเรน พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[89]

‘‘ตสสิ ภมสิ เลณมิจฺฉสิ, อตฺตาโณสิ กุหิํ คมิสฺสสิ;

อปฺโปสฺสุกฺโก ภุญฺช ตุณฺฑิล, มํสตฺถาย หิ โปสิตามฺหเสฯ

[90]

‘‘โอคห รหทํ อกทฺทมํ, สพฺพํ เสทมลํ ปวาหย;

คณฺหาหิ นวํ วิเลปนํ, ยสฺส คนฺโธ น กทาจิ ฉิชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ ตสสิ ภมสีติ มรณภเยน อุตฺตสสิ, เตเนว กิลมนฺโต ภมสิฯ เลณมิจฺฉสีติ ปติฏฺฐํ โอโลเกสิฯ อตฺตาโณสีติ ตาต, ปุพฺเพ อมฺหากํ มาตา ปฏิสรณํ อโหสิ, สา อชฺช ปน นิรเปกฺขา อมฺเห ฉฑฺเฑสิ, อิทานิ กุหิํ คมิสฺสสิฯ โอคหาติ โอคาห, อยเมว วา ปาโฐฯ ปวาหยาติ ปวาเหหิ, หาเรหีติ อตฺโถฯ น ฉิชฺชตีติ น นสฺสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, สเจ มรณโต ตสสิ, อกทฺทมํ โปกฺขรณิํ โอตริตฺวา ตว สรีเร สพฺพํ เสทญฺจ มลญฺจ ปวาเหตฺวา สุรภิคนฺธวิเลปนํ วิลิมฺปาติฯ

ตสฺส ทส ปารมิโย อาวชฺเชตฺวา เมตฺตาปารมิํ ปุเรจาริกํ กตฺวา ปฐมํ ปทํ อุทาหรนฺตสฺเสว สทฺโท สกลํ ทฺวาทสโยชนิกํ พาราณสิํ อชฺโฌตฺถริตฺวา คโตฯ

สุตสุตกฺขเณเยว ราชอุปราชาทโย อาทิํ กตฺวา พาราณสิวาสิโน อาคมํสุฯ อนาคตาปิ เคเห ฐิตาว สุณิํสุฯ ราชปุริสา คจฺเฉ ฉินฺทิตฺวา ภูมิํ สมํ กตฺวา วาลุกํ โอกิริํสุฯ ธุตฺตานํ สุรามโท ฉิชฺชิฯ ปาเส ฉฑฺเฑตฺวา ธมฺมํ สุณมานา อฏฺฐํสุฯ มหลฺลิกายปิ สุรามโท ฉิชฺชิฯ มหาสตฺโต มหาชนมชฺเฌ จูฬตุณฺฑิลสฺส ธมฺมเทสนํ อารภิฯ ตํ สุตฺวา จูฬตุณฺฑิโล ‘‘มยฺหํ ภาตา เอวํ วเทติ, อมฺหากญฺจ วํเส โปกฺขรณิํ โอตริตฺวา นหานํ, สรีรโต เสทมลปวาหนํ, ปุราณวิเลปนํ หาเรตฺวา นววิเลปนคหณญฺจ กิสฺมิญฺจิ กาเล นตฺถิ, กิํ นุ โข สนฺธาย ภาตา มํ เอว มาหา’’ติ ปุจฺฉนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –

[91]

‘‘กตโม รหโท อกทฺทโม, กิํสุ เสทมลนฺติ วุจฺจติ;

กตมญฺจ นวํ วิเลปนํ, ยสฺส คนฺโธ น กทาจิ ฉิชฺชตี’’ติฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘เตน หิ กนิฏฺฐ โอหิตโสโต สุณาหี’’ติ พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[92]

‘‘ธมฺโม รหโท อกทฺทโม, ปาปํ เสทมลนฺติ วุจฺจติ;

สีลญฺจ นวํ วิเลปนํ, ตสฺส คนฺโธ น กทาจิ ฉิชฺชติฯ

[93]

‘‘นนฺทนฺติ สรีรฆาติโน, น จ นนฺทนฺติ สรีรธาริโน;

ปุณฺณาย จ ปุณฺณมาสิยา, รมมานาว ชหนฺติ ชีวิต’’นฺติฯ

ตตฺถ ธมฺโมติ ปญฺจสีลอฏฺฐสีลทสสีลานิ ตีณิ สุจริตานิ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมา อมตมหานิพฺพานนฺติ สพฺโพเปส ธมฺโม นามฯ อกทฺทโมติ ราคโทสโมหมานทิฏฺฐิกิเลสกทฺทมานํ อภาเวน อกทฺทโมฯ อิมินา เสสธมฺมโต วินิวตฺเตตฺวา นิพฺพานเมว ทสฺเสติฯ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ, ยทิทํ มทนิมฺมทโน ปิปาสวินโย อาลยสมุคฺฆาโต วฏฺฏุปจฺเฉโท ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) หิ วุตฺตํ, ตเทว ทสฺเสนฺโต, ตาต จูฬตุณฺฑิล, อหํ นิพฺพานตฬากํ ‘‘รหโท’’ติ กเถมิฯ ชาติชราพฺยาธิมรณาทีนิ หิ ตตฺถ นตฺถิ, สเจ มรณโต มุญฺจิตุกาโม, นิพฺพานคามินิํ ปฏิปทํ คณฺหาติฯ อุปนิสฺสยปจฺจยวเสน กิร โพธิสตฺโต เอวํ กเถสิฯ

ปาปํ เสทมลนฺติ ตาต จูฬตุณฺฑิล, ปาปํ เสทมลสทิสตฺตา ‘‘เสทมล’’นฺติ โปราณกปณฺฑิเตหิ กถิตํฯ ตํ ปเนตํ เอกวิเธน ปาปํ ยทิทํ มโนปโทโส, ทุวิเธน ปาปํ ปาปกญฺจ สีลํ, ปาปิกา จ ทิฏฺฐิ, ติวิเธน ปาปํ ตีณิ ทุจฺจริตานิ, จตุพฺพิเธน ปาปํ จตฺตาริ อคติคมนานิ, ปญฺจวิเธน ปาปํ ปญฺจ เจโตขิลา, ฉพฺพิเธน ปาปํ ฉ อคารวา, สตฺตวิเธน ปาปํ สตฺต อสทฺธมฺมา, อฏฺฐวิเธน ปาปํ อฏฺฐ มิจฺฉตฺตา, นววิเธน ปาปํ นว อาฆาตวตฺถูนิ, ทสวิเธน ปาปํ ทส อกุสลกมฺมปถา, พหุวิเธน ปาปํ ราโค โทโส โมโหติ เอกกทุกติกาทิวเสน วิภตฺตา อกุสลา ธมฺมา, อิติ สพฺพมฺเปตํ ปาปํ ‘‘สรีรนิสฺสิตเสทมลสทิส’’นฺติ ปณฺฑิเตหิ กถิตํฯ

สีลนฺติ ปญฺจสีลํ ทสสีลํ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ ‘‘อิทํ, ตาต, สีลํ จตุชฺชาติคนฺธวิเลปนสทิส’’นฺติ วทติฯ ตสฺสาติ ตสฺส สิลสฺส คนฺโธ ตีสุ วเยสุ กทาจิ น ฉิชฺชติ, สกลโลกํ ปตฺถริตฺวา คจฺฉติฯ

‘‘น ปุปฺผคนฺโธ ปฏิวาตเมติ, น จนฺทนํ ตคฺครมลฺลิกา วา;

สตญฺจ คนฺโธ ปฏิวาตเมติ, สพฺพา ทิสา สปฺปุริโส ปวายติฯ

‘‘จนฺทนํ ตครํ วาปิ, อุปฺปลํ อถ วสฺสิกี;

เอเตสํ คนฺธชาตานํ, สีลคนฺโธ อนุตฺตโรฯ

‘‘อปฺปมตฺโต อยํ คนฺโธ, ยฺวายํ ตครจนฺทนํ;

โย จ สีลวตํ คนฺโธ, วาติ เทเวสุ อุตฺตโม’’ติฯ (ธ. ป. 54-56);

นนฺทนฺติ สรีรฆาติโนติ ตาต จูฬตุณฺฑิล, อิเม อญฺญาณมนุสฺสา ‘‘มธุรมํสํ ขาทิสฺสาม, ปุตฺตทารมฺปิ ขาทาเปสฺสามา’’ติ ปาณาติปาตํ กโรนฺตา นนฺทนฺติ ตุสฺสนฺติ, ปาณาติปาโต อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต นิรยสํวตฺตนิโก โหติ, ติรจฺฉานโยนิ…เป.… เปตฺติวิสยสํวตฺตนิโก โหติ, โย สพฺพลหุโก ปาณาติปาตสฺส วิปาโก, โส มนุสฺสภูตสฺส อปฺปายุกสํวตฺตนิโก โหตีติ อิมํ ปาณาติปาเต อาทีนวํ น ชานนฺติฯ อชานนฺตา –

‘‘มธุวา มญฺญติ พาโล, ยาว ปาปํ น ปจฺจติ;

ยทา จ ปจฺจติ ปาปํ, พาโล ทุกฺขํ นิคจฺฉตี’’ติฯ (ธ. ป. 69) –

มธุรสญฺญิโน หุตฺวา –

‘‘จรนฺติ พาลา ทุมฺเมธา, อมิตฺเตเนว อตฺตนา;

กโรนฺตา ปาปกํ กมฺมํ, ยํ โหติ กฏุกปฺผล’’นฺติฯ (ธ. ป. 66) –

เอตฺตกมฺปิ น ชานนฺติฯ

‘‘น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, ยํ กตฺวา อนุตปฺปติ;

ยสฺส อสฺสุมุโข โรทํ, วิปากํ ปฏิเสวตี’’ติฯ (ธ. ป. 67);

น จ นนฺทนฺติ สรีรธาริโนติ ตาต จูฬตุณฺฑิล, เย ปเนเต สรีรธาริโน สตฺตา, เต อตฺตโน มรเณ อาคจฺฉนฺเต ฐเปตฺวา สีหมิคราชหตฺถาชานียอสฺสาชานียขีณาสเว อวเสสา โพธิสตฺตํ อาทิํ กตฺวา อภายนฺตา นาม นตฺถิฯ

‘‘สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน;

อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา, น หเนยฺย น ฆาตเย’’ติฯ (ธ. ป. 129);

ปุณฺณายาติ คุณปุณฺณายฯ ปุณฺณมาสิยาติ ปุณฺณจนฺทยุตฺตาย, มาสํ วา ปูเรตฺวา ฐิตายฯ ตทา กิร ปุณฺณมาสี อุโปสถทิวโส โหติฯ รมมานาว ชหนฺติ ชีวิตนฺติ ตาต จูฬตุณฺฑิล, มา โสจิ มา ปริเทวิ, มรณสฺส นาม เต ภายนฺติ, เยสํ อพฺภนฺตเร สีลาทิคุณา นตฺถิฯ มยํ ปน สีลาจารสมฺปนฺนา ปุญฺญวนฺโต, ตสฺมา อมฺหาทิสา สตฺตา รมมานาว ชหนฺติ ชีวิตนฺติฯ

เอวํ มหาสตฺโต มธุเรน สเรน พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสสิฯ มหาชนกายา องฺคุลิโย โผเฏสุํ, เจลุกฺเขปา จ ปวตฺติํสุ, สาธุการสทฺทปุณฺณํ อนฺตลิกฺขํ อโหสิฯ พาราณสิราชา โพธิสตฺตํ รชฺเชน ปูเชตฺวา มหลฺลิกาย ยสํ ทตฺวา อุโภปิ เต คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา คนฺธาทีหิ วิลิมฺปาเปตฺวา คีวาสุ มณิรตนานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา ฆรํ เนตฺวา ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ปฏิชคฺคิฯ

โพธิสตฺโต รญฺโญ ปญฺจ สีลานิ อทาสิฯ สพฺเพ พาราณสิวาสิโน จ กาสิรฏฺฐวาสิโน จ ปญฺจ สีลานิ รกฺขิํสุฯ มหาสตฺโต เนสํ ปกฺขทิวเสสุ ธมฺมํ เทเสสิ, วินิจฺฉเย นิสีทิตฺวา อฑฺเฑ ตีเรสิฯ ตสฺมิํ ธรมาเน กูฏฑฺฑการกา นาม นาเหสุํฯ อปรภาเค ราชา กาลมกาสิฯ มหาสตฺโต ตสฺส สรีรปริหารํ กาเรตฺวา วินิจฺฉเย โปตฺถเก ลิขาเปตฺวา ‘‘อิมํ โปตฺถกํ โอโลเกตฺวา อฑฺฑํ ตีเรยฺยาถา’’ติ วตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา อปฺปมาเทน โอวาทํ ทตฺวา สพฺเพสํ โรทนฺตานํ ปริเทวนฺตานญฺเญว สทฺธิํ จูฬตุณฺฑิเลน อรญฺญํ ปาวิสิฯ ตทา โพธิสตฺตสฺส โอวาโท สฏฺฐิ วสฺสสหสฺสานิ ปวตฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส มรณภีรุโก ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ

ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, จูฬตุณฺฑิโล มรณภีรุโก ภิกฺขุ, ปริสา พุทฺธปริสา, มหาตุณฺฑิโล ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

ตุณฺฑิลชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[389] 4. สุวณฺณกกฺกฏกชาตกวณฺณนา

สิงฺคีมิโคติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อานนฺทตฺเถรสฺส อตฺตโน อตฺถาย ชีวิตปริจฺจาคํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ยาว ธนุคฺคหปโยชนา ขณฺฑหาลชาตเก (ชา. 2.22.982 อาทโย) ธนปาลวิสฺสชฺชนํ จูฬหํสมหาหํสชาตเก (ชา. 1.15.133 อาทโย) กถิตํฯ ตทา หิ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ธมฺมภณฺฑาคาริกอานนฺทตฺเถโร เสกฺขปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต หุตฺวา ธนปาลเก อาคจฺฉนฺเต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ชีวิตํ ปริจฺจชี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อานนฺโท มยฺหํ ชีวิตํ ปริจฺจชิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต ราชคหสฺส ปุพฺพปสฺเส สาลินฺทิโย นาม พฺราหฺมณคาโม โหติฯ

ตทา โพธิสตฺโต ตสฺมิํ คาเม กสฺสกพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา ตสฺส คามสฺส ปุพฺพุตฺตราย ทิสาย เอกสฺมิํ คามเขตฺเต กรีสสหสฺสมตฺตํ กสิํ กาเรสิฯ โส เอกทิวสํ มนุสฺเสหิ สทฺธิํ เขตฺตํ คนฺตฺวา กมฺมกาเร ‘‘กสถา’’ติ อาณาเปตฺวา มุขโธวนตฺถาย เขตฺตโกฏิยํ มหนฺตํ โสพฺภํ อุปสงฺกมิฯ ตสฺมิํ โข ปน โสพฺเภ เอโก สุวณฺณวณฺโณ กกฺกฏโก ปฏิวสติ อภิรูโป ปาสาทิโกฯ โพธิสตฺโต ทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา ตํ โสพฺภํ โอตริฯ ตสฺส มุขโธวนกาเล กกฺกฏโก สนฺติกํ อาคมาสิฯ อถ นํ โส อุกฺขิปิตฺวา อตฺตโน อุตฺตริสาฏกนฺตเร นิปชฺชาเปตฺวา คเหตฺวา เขตฺเต กตฺตพฺพกิจฺจํ กตฺวา คจฺฉนฺโต ตตฺเถว นํ โสพฺเภ ปกฺขิปิตฺวา เคหํ อคมาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย เขตฺตํ อาคจฺฉนฺโต ปฐมํ ตํ โสพฺภํ คนฺตฺวา กกฺกฏกํ อุกฺขิปิตฺวา อุตฺตริสาฏกนฺตเร นิปชฺชาเปตฺวา ปจฺฉา กมฺมนฺตํ วิจาเรสิฯ อิติ เตสํ อญฺญมญฺญํ วิสฺสาโส ทฬฺโห อโหสิฯ

โพธิสตฺโต นิพทฺธํ เขตฺตํ อาคจฺฉติ, อกฺขีสุ จ ปนสฺส ปญฺจ ปสาทา ตีณิ มณฺฑลานิ วิสุทฺธานิ หุตฺวา ปญฺญายนฺติฯ อถสฺส เขตฺตโกฏิยํ เอกสฺมิํ ตาเล กากกุลาวเก กากี อกฺขีนิ ทิสฺวา ขาทิตุกามา หุตฺวา กากํ อาห – ‘‘สามิ, โทหโฬ เม อุปฺปนฺโน’’ติฯ ‘‘กิํ โทหโฬ นามา’’ติ? ‘‘เอตสฺส พฺราหฺมณสฺส อกฺขีนิ ขาทิตุกามามฺหี’’ติฯ ‘‘ทุทฺโทหโฬ เต อุปฺปนฺโน, โก เอตานิ อาหริตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติฯ ‘‘ตฺวํ น สกฺโกสี’’ติ อหมฺเปตํ ชานามิ, โย ปเนส ตาลสฺส อวิทูเร วมฺมิโก, เอตฺถ กณฺหสปฺโป วสติฯ ‘‘ตํ อุปฏฺฐห, โส เอตํ ฑํสิตฺวา มาเรสฺสติ, อถสฺส อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา ตฺวํ อาหริสฺสสี’’ติ ฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย กณฺหสปฺปํ อุปฏฺฐหิฯ โพธิสตฺเตนปิ วาปิตสสฺสานํ คพฺภคฺคหณกาเล กกฺกฏโก มหา อโหสิฯ อเถกทิวสํ สปฺโป กากมาห ‘‘สมฺม, ตฺวํ นิพทฺธํ มํ อุปฏฺฐหสิ, กิํ เต กโรมี’’ติฯ ‘‘สามิ, ตุมฺหากํ ทาสิยา เอตสฺส เขตฺตสามิกสฺส อกฺขีสุ โทหโฬ อุปฺปชฺชิ, สฺวาหํ ตุมฺหากํ อานุภาเวน ตสฺส อกฺขีนิ ลภิสฺสามีติ ตุมฺเห อุปฏฺฐหามี’’ติฯ

สปฺโป ‘‘โหตุ, นยิทํ ครุกํ, ลภิสฺสสี’’ติ ตํ อสฺสาเสตฺวา ปุน ทิวเส พฺราหฺมณสฺส อาคมนมคฺเค เกทารมริยาทํ นิสฺสาย ติเณหิ ปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา ตสฺสาคมนํ โอโลเกนฺโต นิปชฺชิฯ

โพธิสตฺโต อาคจฺฉนฺโต ปฐมํ โสพฺภํ โอตริตฺวา มุขํ โธวิตฺวา สิเนหํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา สุวณฺณกกฺกฏกํ อาลิงฺเคตฺวา อุตฺตริสาฏกนฺตเร นิปชฺชาเปตฺวา เขตฺตํ ปาวิสิฯ สปฺโป ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาว เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ปิณฺฑิกมํเส ฑํสิตฺวา ตตฺเถว ปาเตตฺวา วมฺมิกํ สนฺธาย ปลายิฯ โพธิสตฺตสฺส ปตนญฺจ กกฺกฏกสฺส สาฏกนฺตรโต ลงฺฆนญฺจ กากสฺส อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส อุเร นิลียนญฺจ อปจฺฉาอปุริมํ อโหสิฯ กาโก นิลียิตฺวา อกฺขีนิ ตุณฺเฑน ปหริฯ กกฺกฏโก ‘‘อิมํ กากํ นิสฺสาย มม สหายสฺส ภยํ อุปฺปนฺนํ, เอตสฺมิํ คหิเต สปฺโป อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ สณฺฑาเสน คณฺหนฺโต วิย กากํ คีวายํ อเฬน ทฬฺหํ คเหตฺวา กิลเมตฺวา โถกํ สิถิลมกาสิฯ กาโก ‘‘กิสฺส มํ สมฺม, ฉฑฺเฑตฺวา ปลายสิ, เอส มํ กกฺกฏโก ภิยฺโย วิเหเฐติ, ยาว น มรามิ, ตาว เอหี’’ติ สปฺปํ ปกฺโกสนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[94]

‘‘สิงฺคีมิโค อายตจกฺขุเนตฺโต, อฏฺฐิตฺตโจ วาริสโย อโลโม;

เตนาภิภูโต กปณํ รุทามิ, หเร สขา กิสฺส นุ มํ ชหาสี’’ติฯ

ตตฺถ สิงฺคีมิโคติ สิงฺคีสุวณฺณวณฺณตาย วา อฬสงฺขาตานํ วา สิงฺคานํ อตฺถิตาย กกฺกฏโก วุตฺโตฯ อายตจกฺขุเนตฺโตติ ทีเฆหิ จกฺขุสงฺขาเตหิ เนตฺเตหิ สมนฺนาคโตฯ อฏฺฐิเมว ตโจ อสฺสาติ อฏฺฐิตฺตโจฯ หเร สขาติ อาลปนเมตํ, อมฺโภ สหายาติ อตฺโถฯ

สปฺโป ตํ สุตฺวา มหนฺตํ ผณํ กตฺวา กากํ อสฺสาเสนฺโต อคมาสิฯ สตฺถา อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[95]

‘‘โส ปสฺสสนฺโต มหตา ผเณน, ภุชงฺคโม กกฺกฏมชฺฌปตฺโต;

สขา สขารํ ปริตายมาโน, ภุชงฺคมํ กกฺกฏโก คเหสี’’ติฯ

ตตฺถ กกฺกฏมชฺฌปตฺโตติ กกฺกฏกํ สมฺปตฺโตฯ สขา สขารนฺติ สหาโย สหายํฯ ‘‘สกํ สขาร’’นฺติปิ ปาโฐ, อตฺตโน สหายนฺติ อตฺโถฯ ปริตายมาโนติ รกฺขมาโนฯ คเหสีติ ทุติเยน อเฬน คีวายํ ทฬฺหํ คเหสิฯ

อถ นํ กิลเมตฺวา โถกํ สิถิลมกาสิฯ อถ สปฺโป ‘‘กกฺกฏกา นาม เนว กากมํสํ ขาทนฺติ, น สปฺปมํสํ, อถ เกน นุ โข การเณน อยํ อมฺเห คณฺหี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ ปุจฺฉนฺโต ตติยํ คาถมาห –

[96]

‘‘น วายสํ โน ปน กณฺหสปฺปํ, ฆาสตฺถิโก กกฺกฏโก อเทยฺย;

ปุจฺฉามิ ตํ อายตจกฺขุเนตฺต, อถ กิสฺส เหตุมฺห อุโภ คหีตา’’ติฯ

ตตฺถ ฆาสตฺถิโกติ อาหารตฺถิโก หุตฺวาฯ อเทยฺยาติอาทิเยยฺย, น-กาเรน โยเชตฺวา น คณฺหีติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา กกฺกฏโก คหณการณํ กเถนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[97]

‘‘อยํ ปุริโส มม อตฺถกาโม, โย มํ คเหตฺวาน ทกาย เนติ;

ตสฺมิํ มเต ทุกฺขมนปฺปกํ เม, อหญฺจ เอโส จ อุโภ น โหมฯ

[98]

‘‘มมญฺจ ทิสฺวาน ปวทฺธกายํ, สพฺโพ ชโน หิํสิตุเมว มิจฺเฉ;

สาทุญฺจ ถูลญฺจ มุทุญฺจ มํสํ, กากาปิ มํ ทิสฺว วิเหฐเยยฺยุ’’นฺติฯ

ตตฺถ อยนฺติ โพธิสตฺตํ นิทฺทิสติฯ อตฺถกาโมติ หิตกาโมฯ ทกาย เนตีติ โย มํ สมฺปิยายมาโน อุตฺตริสาฏเกน คเหตฺวาน อุทกาย เนติ, อตฺตโน วสนกโสพฺภํ ปาเปติฯ ตสฺมิํ มเตติ สเจ โส อิมสฺมิํ ฐาเน มริสฺสติ, เอตสฺมิํ มเต มม กายิกํ เจตสิกํ มหนฺตํ ทุกฺขํ ภวิสฺสตีติ ทีเปติฯ อุโภ น โหมาติ ทฺเวปิ ชนา น ภวิสฺสามฯ มมญฺจ ทิสฺวานาติ คาถาย อยมตฺโถ – อิทญฺจ อปรํ การณํ, อิมสฺมิํ มเต อนาถํ นิปฺปจฺจยํ มํ ปวฑฺฒิตกายํ ทิสฺวา สพฺโพ ชโน ‘‘อิมสฺส กกฺกฏกสฺส สาทุญฺจ ถูลญฺจ มุทุญฺจ มํส’’นฺติ มํ มาเรตุํ อิจฺเฉยฺย, น เกวลญฺจ ชโน มนุสฺโส, ติรจฺฉานภูตา กากาปิ มํ ทิสฺวา วิเหฐเยยฺยุํ วิเหเสยฺยุํ มาเรยฺยุํฯ

ตํ สุตฺวา สปฺโป จินฺเตสิ ‘‘เอเกนุปาเยน อิมํ วญฺเจตฺวา กากญฺจ อตฺตานญฺจ โมเจสฺสามี’’ติฯ อถ นํ วญฺเจตุกาโม ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[99]

‘‘สเจตสฺส เหตุมฺห อุโภ คหีตา, อุฏฺฐาตุ โปเส วิสมาวมามิ;

มมญฺจ กากญฺจ ปมุญฺจ ขิปฺปํ, ปุเร วิสํ คาฬฺหมุเปติ มจฺจ’’นฺติฯ

ตตฺถ สเจตสฺส เหตูติ สเจ เอตสฺส การณาฯ อุฏฺฐาตูติ นิพฺพิโส โหตุฯ วิสมาวมามีติ อหมสฺส วิสํ อากฑฺฒามิ, นิพฺพิสํ นํ กโรมิฯ ปุเร วิสํ คาฬฺหมุเปติ มจฺจนฺติ อิมญฺหิ มจฺจํ มยา อนาวมิยมานํ วิสํ คาฬฺหํ พลวํ หุตฺวา อุปคจฺเฉยฺย, ตํ ยาว น อุปคจฺฉติ, ตาวเทว อมฺเห ทฺเวปิ ชเน ขิปฺปํ มุญฺจาติฯ

ตํ สุตฺวา กกฺกฏโก จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอเกนุปาเยน มํ ทฺเวปิ ชเน วิสฺสชฺชาเปตฺวา ปลายิตุกาโม, มยฺหํ อุปายโกสลฺลํ น ชานาติ, อหํ ทานิ ยถา สปฺโป สญฺจริตุํ สกฺโกติ, เอวํ อฬํ สิถิลํ กริสฺสามิ, กากํ ปน เนว วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวา สตฺตมํ คาถมาห –

[100]

‘‘สปฺปํ ปโมกฺขามิ น ตาว กากํ, ปฏิพนฺธโก โหหิติ ตาว กาโก;

ปุริสญฺจ ทิสฺวาน สุขิํ อโรคํ, กากํ ปโมกฺขามิ ยเถว สปฺป’’นฺติฯ

ตตฺถ ปฏิพนฺธโกติ ปาฏิโภโคฯ ยเถว สปฺปนฺติ ยถา ภวนฺตํ สปฺปํ มุญฺจามิ, ตถา กากํ ปโมกฺขามิ, เกวลํ ตฺวํ อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส สรีรโต สีฆํ วิสํ อาวมาหีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ตสฺส สุขสญฺจารณตฺถํ อฬํ สิถิลมกาสิฯ สปฺโป วิสํ อาวมิตฺวา มหาสตฺตสฺส สรีรํ นิพฺพิสํ อกาสิฯ โส นิทฺทุกฺโข อุฏฺฐาย ปกติวณฺเณเนว อฏฺฐาสิฯ กกฺกฏโก ‘‘สเจ อิเม ทฺเวปิ ชนา อโรคา ภวิสฺสนฺติ, มยฺหํ สหายสฺส วฑฺฒิ นาม น ภวิสฺสติ, วินาเสสฺสามิ เน’’ติ จินฺเตตฺวา กตฺตริกาย อุปฺปลมกุฬํ วิย อเฬหิ อุภินฺนมฺปิ สีสํ กปฺเปตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิฯ กากีปิ ตมฺหา ฐานา ปลายิฯ โพธิสตฺโต สปฺปสฺส สรีรํ ทณฺฑเก เวเฐตฺวา คุมฺพปิฏฺเฐ ขิปิฯ สุวณฺณกกฺกฏกํ โสพฺเภ วิสฺสชฺเชตฺวา นฺหตฺวา สาลินฺทิยคามเมว คโตฯ ตโต ปฏฺฐาย กกฺกฏเกน สทฺธิํ อธิกตโร วิสฺสาโส อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนนฺโต โอสานคาถมาห –

[101]

‘‘กาโก ตทา เทวทตฺโต อโหสิ, มาโร ปน กณฺหสปฺโป อโหสิ;

อานนฺทภทฺโท กกฺกฏโก อโหสิ, อหํ ตทา พฺราหฺมโณ โหมิ สตฺถา’’ติฯ

สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ กากี ปน คาถาย น วุตฺตา, สา จิญฺจมาณวิกา อโหสีติฯ

สุวณฺณกกฺกฏกชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[390] 5. มยฺหกชาตกวณฺณนา

สกุโณ มยฺหโก นามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อาคนฺตุกเสฏฺฐิํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยญฺหิ อาคนฺตุกเสฏฺฐิ นาม อฑฺโฒ อโหสิ มหทฺธโนฯ

โส เนว อตฺตนา โภเค ภุญฺชิ, น ปเรสํ อทาสิ, นานคฺครเส ปณีเต โภชเน อุปนีเต ตํ น ภุญฺชติ, พิลงฺคทุติยํ กณาชกํ เอว ภุญฺชติ, ธูปิตวาสิเตสุ กาสิกวตฺเถสุ อุปนีเตสุ ตานิ หาเรตฺวา ถูลถูลสาฏเก นิวาเสติ, อาชานียยุตฺเต มณิกนกวิจิตฺเต รเถ อุปนีเต ตมฺปิ หราเปตฺวา กตฺตรรถเกน คจฺฉติ, สุวณฺณจฺฉตฺเต ธาริยมาเน ตํ อปเนตฺวา ปณฺณจฺฉตฺเตน ธาริยมาเนนฯ โส ยาวชีวํ ทานาทีสุ ปุญฺเญสุ เอกมฺปิ อกตฺวา กาลํ กตฺวา โรรุวนิรเย นิพฺพตฺติฯ ตสฺส อปุตฺตกํ สาปเตยฺยํ ราชพลํ สตฺตหิ รตฺติทิวเสหิ ราชกุลํ ปเวเสสิฯ ตสฺมิํ ปเวสิเต ราชา ภุตฺตปาตราโส เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสินฺโน ‘‘กิํ, มหาราช, พุทฺธุปฏฺฐานํ น กโรสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, สาวตฺถิยํ อาคนฺตุกเสฏฺฐิโน นาม กาลกตสฺส อสฺสามิกธเน อมฺหากํ ฆเร อาหริยมาเนเยว สตฺต รตฺติทิวสา คตา, โส ปน เอตํ ธนํ ลภิตฺวาปิ เนว อตฺตนา ปริภุญฺชิ, น ปเรสํ อทาสิ, รกฺขสปริคฺคหิตโปกฺขรณี วิยสฺส ธนํ อโหสิ, โส เอกทิวสมฺปิ ปณีตโภชนาทีนํ รสํ อนนุภวิตฺวาว มรณมุขํ ปวิฏฺโฐ, เอวํ มจฺฉรี อปุญฺญสตฺโต กิํ กตฺวา เอตฺตกํ ธนํ ลภิ, เกน จสฺส โภเคสุ จิตฺตํ น รมี’’ติ สตฺถารํ ปุจฺฉิฯ สตฺถา ‘‘มหาราช, ธนลาโภ จ, ธนํ ลทฺธา อปริภุญฺชนการณญฺจ เตเนว กต’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสิเสฏฺฐิ อสฺสทฺโธ อโหสิ มจฺฉรี, น กสฺสจิ กิญฺจิ เทติ, น กญฺจิ สงฺคณฺหาติฯ โส เอกทิวสํ ราชุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต ตครสิขิํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ลทฺธา, ภนฺเต, ภิกฺขา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นนุ จราม มหาเสฏฺฐี’’ติ วุตฺเต ปุริสํ อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉ, อิมํ อมฺหากํ ฆรํ อาเนตฺวา มม ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อมฺหากํ ปฏิยตฺตภตฺตสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา ทาเปหี’’ติฯ โส ปจฺเจกพุทฺธํ ฆรํ เนตฺวา นิสีทาเปตฺวา เสฏฺฐิภริยาย อาจิกฺขิฯ สา นานคฺครสภตฺตสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา ตสฺส อทาสิฯ โส ภตฺตํ คเหตฺวา เสฏฺฐินิเวสนา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรวีถิยํ ปฏิปชฺชิฯ เสฏฺฐิ ราชกุลโต ปจฺจาคจฺฉนฺโต ตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ลทฺธํ, ภนฺเต, ภตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ลทฺธํ มหาเสฏฺฐี’’ติฯ

โส ปตฺตํ โอโลเกตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตุํ นาสกฺขิ , ‘‘อิมํ เม ภตฺตํ ทาสา วา กมฺมกรา วา ภุญฺชิตฺวา ทุกฺกรมฺปิ กมฺมํ กเรยฺยุํ, อโห วต เม ชานี’’ติ อปรเจตนํ ปริปุณฺณํ กาตุํ นาสกฺขิฯ ทานญฺหิ นาม ติสฺโส เจตนา ปริปุณฺณํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺเสว มหปฺผลํ โหติฯ

‘‘ปุพฺเพว ทานา สุมนา ภวาม, ททมฺปิ เว อตฺตมนา ภวาม;

ทตฺวาปิ เว นานุตปฺปาม ปจฺฉา, ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา นมิยฺยเรฯ (ชา. 1.10.95);

‘‘ปุพฺเพว ทานา สุมโน, ททํ จิตฺตํ ปสาทเย;

ทตฺวา อตฺตมโน โหติ, เอสา ยญฺญสฺส สมฺปทา’’ฯ (อ. นิ. 6.37; เป. ว. 305);

อิติ, มหาราช, อาคนฺตุกเสฏฺฐิ ตครสิขิปจฺเจกพุทฺธสฺส ทินฺนปจฺจเยน พหุํ ธนํ ลภิ, ทตฺวา อปรเจตนํ ปณีตํ กาตุํ อสมตฺถตาย โภเค ภุญฺชิตุํ นาสกฺขีติฯ ‘‘ปุตฺตํ ปน กสฺมา น ลภิ, ภนฺเต’’ติ? สตฺถา ‘‘ปุตฺตสฺส อลภนการณมฺปิ เตเนว กตํ, มหาราชา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภเว เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต มาตาปิตูนํ อจฺจเยน กนิฏฺฐํ สงฺคณฺหิตฺวา กุฏุมฺพํ วิจาเรนฺโต ฆรทฺวาเร ทานสาลํ กาเรตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตนฺโต อคารํ อชฺฌาวสิฯ อถสฺส เอโก ปุตฺโต ชายิฯ โส ตสฺส ปทสา คมนกาเล กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จานิสํสํ ทิสฺวา สทฺธิํ ปุตฺตทาเรน สพฺพํ ฆรวิภวํ กนิฏฺฐสฺส นิยฺยาเตตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต ทานํ ปวตฺเตหี’’ติ โอวาทํ ทตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปเทเส วิหาสิฯ กนิฏฺโฐปิสฺส เอกํ ปุตฺตํ ปฏิลภิฯ โส ตํ วฑฺฒนฺตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘มม ภาตุ ปุตฺเต ชีวนฺเต กุฏุมฺพํ ภินฺทิตฺวา ทฺวิธา ภวิสฺสติ, ภาตุ ปุตฺตํ มาเรสฺสามี’’ติฯ อถ นํ เอกทิวสํ นทิยํ โอปิลาเปตฺวา มาเรสิฯ ตเมนํ นฺหตฺวา อาคตํ ภาตุ ชายา ‘‘กุหิํ มม ปุตฺโต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘นทิยํ อุทกํ กีฬิ, อถ นํ อุทเก วิจินนฺโต นาทฺทส’’นฺติฯ สา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ

โพธิสตฺโต ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ‘‘อิทํ กิจฺจํ ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ อากาเสนาคนฺตฺวา พาราณสิยํ โอตริตฺวา สุนิวตฺโถ สุปารุโต ตสฺส ฆรทฺวาเร ฐตฺวา ทานสาลํ อทิสฺวา ‘‘ทานสาลาปิ อิมินา อสปฺปุริเสน นาสิตา’’ติ จินฺเตสิฯ กนิฏฺโฐ ตสฺส อาคตภาวํ ญตฺวา อาคนฺตฺวา มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา สุโภชนํ โภเชสิฯ โส ภตฺตกิจฺจาวสาเน สุขกถาย นิสินฺโน ‘‘ทารโก น ปญฺญายติ, กหํ นุ โข’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มโต, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เกน การเณนา’’ติ? ‘‘อุทกกีฬนฏฺฐาเน อสุกการเณนาติ น ชานามี’’ติฯ ‘‘กิํ ตฺวํ อสปฺปุริส น ชานิสฺสสิ, ตยา กตกิจฺจํ มยฺหํ ปากฏํ, นนุ ตฺวํ อิมินา นาม การเณน ตํ มาเรสิ, กิํ นุ ตฺวํ ราชาทีนํ วเสน นสฺสมานํ ธนํ รกฺขิตุํ สกฺกุเณยฺยาสิ, มยฺหกสกุณสฺส จ ตุยฺหญฺจ กิํ นานากรณ’’นฺติ? อถสฺส มหาสตฺโต พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[102]

‘‘สกุโณ มยฺหโก นาม, คิริสานุทรีจโร;

ปกฺกํ ปิปฺผลิมารุยฺห, ‘มยฺหํ มยฺห’นฺติ กนฺทติฯ

[103]

‘‘ตสฺเสวํ วิลปนฺตสฺส, ทิชสงฺฆา สมาคตา;

ภุตฺวาน ปิปฺผลิํ ยนฺติ, วิลปตฺเวว โส ทิโชฯ

[104]

‘‘เอวเมว อิเธกจฺโจ, สงฺฆริตฺวา พหุํ ธนํ;

เนวตฺตโน น ญาตีนํ, ยโถธิํ ปฏิปชฺชติฯ

[105]

‘‘น โส อจฺฉาทนํ ภตฺตํ, น มาลํ น วิเลปนํ;

อนุโภติ สกิํ กิญฺจิ, น สงฺคณฺหาติ ญาตเกฯ

[106]

‘‘ตสฺเสวํ วิลปนฺตสฺส, มยฺหํ มยฺหนฺติ รกฺขโต;

ราชาโน อถ วา โจรา, ทายาทา เยว อปฺปิยา;

ธนมาทาย คจฺฉนฺติ, วิลปตฺเวว โส นโรฯ

[107]

‘‘ธีโร โภเค อธิคมฺม, สงฺคณฺหาติ จ ญาตเก;

เตน โส กิตฺติํ ปปฺโปติ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทตี’’ติฯ

ตตฺถ มยฺหโกติ ‘‘มยฺหํ มยฺห’’นฺติ วิรวนวเสน เอวํลทฺธนาโมฯ คิริสานุทรีสุ จรตีติ คิริสานุทรีจโรฯ ปกฺกํ ปิปฺผลินฺติ หิมวนฺตปเทเส เอกํ ผลภริตํ ปิปฺผลิรุกฺขํฯ กนฺทตีติ ทิชคเณ ตํ รุกฺขํ ปริวาเรตฺวา ปกฺกานิ ขาทนฺเต วาเรตุํ ‘‘มยฺหํ มยฺห’’นฺติ ปริเทวนฺโต วิจรติฯ ตสฺเสวํ วิลปนฺตสฺสาติ ตสฺส วิลปนฺตสฺเสวฯ ภุตฺวาน วิปฺผลิํ ยนฺตีติ ตํ ปิปฺผลิรุกฺขํ ปริภุญฺชิตฺวา อญฺญํ ผลสมฺปนฺนํ รุกฺขํ คจฺฉนฺติฯ วิลปตฺเววาติ โส ปน ทิโช วิลปติเยวฯ ยโถธินฺติ ยถาโกฏฺฐาสํ, มาตาปิตาภาตุภคินีปุตฺตธีตาทีนํ อุปโภคปริโภควเสน โย โย โกฏฺฐาโส ทาตพฺโพ, ตํ ตํ น เทตีติ อตฺโถฯ

สกินฺติ เอกวารมฺปิ นานุโภติฯ ‘‘สก’’นฺติปิ ปาโฐ, อตฺตโน สนฺตกมฺปีติ อตฺโถฯ น สงฺคณฺหาตีติ ภตฺตจฺฉาทนพีชนงฺคลาทิทานวเสน น สงฺคณฺหาติฯ วิลปตฺเวว โส นโรติ เอเตสุ ราชาทีสุ ธนํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเตสุ เกวลํ โส ปุริโส วิลปติเยวฯ ธีโรติ ปณฺฑิโตฯ สงฺคณฺหาตีติ อตฺตโน สนฺติกํ อาคเต ทุพฺพลญาตเก ภตฺตจฺฉาทนพีชนงฺคลาทิทาเนน สงฺคณฺหาติฯ เตนาติ โส ปุริโส เตน ญาติสงฺคเหน จตุปริสมชฺเฌ กิตฺติญฺจ อตฺตโน วณฺณภณนญฺจ ปาปุณาติ, เปจฺจ สคฺเค เทวนคเร ปโมทติฯ

เอวํ มหาสตฺโต ตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ทานํ ปากติกํ กาเรตฺวา หิมวนฺตเมว คนฺตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘อิติ โข, มหาราช, อาคนฺตุกเสฏฺฐิ ภาตุ ปุตฺตสฺส มาริตตฺตา เอตฺตกํ กาลํ เนว ปุตฺตํ, น ธีตรํ อลภี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กนิฏฺโฐ อาคนฺตุกเสฏฺฐิ อโหสิ, เชฏฺฐโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มยฺหกชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[391] 6. วิชฺชาธรชาตกวณฺณนา

ทุพฺพณฺณรูปนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โลกตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ มหากณฺหชาตเก (ชา. 1.12.61 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต โลกตฺถจริยํ จริเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺโก อโหสิฯ ตทา เอโก วิชฺชาธโร วิชฺชํ ปริวตฺเตตฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย อาคนฺตฺวา พาราณสิรญฺโญ อคฺคมเหสิยา สทฺธิํ อติจรติ, ตสฺสา ปริจาริกาโย สญฺชานิํสุฯ สา สยเมว ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, เอโก ปุริโส อฑฺฒรตฺตสมเย สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา มํ ทูเสตี’’ติ อาหฯ ‘‘สกฺขิสฺสสิ ปน กิญฺจิ สญฺญาณํ กาตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺโกมิ, เทวา’’ติ สา ชาติหิงฺคุลิกปาติํ อาหราเปตฺวา ตสฺส ปุริสสฺส รตฺติํ อาคนฺตฺวา อภิรมิตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ปิฏฺฐิยํ ปญฺจงฺคุลิกํ ทตฺวา ปาโตว รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา มนุสฺเส อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉถ, สพฺพทิสาสุ โอโลเกตฺวา ปิฏฺฐิยํ กตชาติหิงฺคุลปญฺจงฺคุลิกปุริสํ คณฺหถา’’ติฯ วิชฺชาธโรปิ รตฺติํ อนาจารํ กตฺวา ทิวา สุสาเน สูริยํ นมสฺสนฺโต เอกปาเทน ติฏฺฐติฯ ราชปุริสา ตํ ทิสฺวา ปริวารยิํสุฯ โส ‘‘ปากฏํ เม กมฺมํ ชาต’’นฺติ วิชฺชํ ปริวตฺเตตฺวา อากาเสน อุปฺปติตฺวา คโตฯ

ราชา ตํ ทิสฺวา อาคตปุริเส ‘‘อทฺทสถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, อทฺทสามา’’ติฯ ‘‘โก นาเมโส’’ติ? ‘‘ปพฺพชิโต, เทวา’’ติฯ ‘‘โส หิ รตฺติํ อนาจารํ กตฺวา ทิวา ปพฺพชิตเวเสน วสติ’’ฯ ราชา ‘‘อิเม ทิวา สมณเวเสน จริตฺวา รตฺติํ อนาจารํ กโรนฺตี’’ติ ปพฺพชิตานํ กุชฺฌิตฺวา มิจฺฉาคหณํ คเหตฺวา ‘‘มยฺหํ วิชิตา อิเม สพฺเพ ปพฺพชิตา ปลายนฺตุ, ทิฏฺฐทิฏฺฐฏฺฐาเน ราชาณํ กริสฺสนฺตู’’ติ เภริํ จราเปสิฯ ติโยชนสติกา กาสิรฏฺฐา ปลายิตฺวา สพฺเพ ปพฺพชิตา อญฺญราชธานิโย อคมิํสุฯ สกลกาสิรฏฺเฐ มนุสฺสานํ โอวาททายโก เอโกปิ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมโณ นาโหสิฯ อโนวาทกา มนุสฺสา ผรุสา อเหสุํ, ทานสีลวิมุขา มตมตา เยภุยฺเยน อปาเย นิพฺพตฺติํสุ, สคฺเค นิพฺพตฺตนกา นาม นาเหสุํฯ

สกฺโก นเว เทวปุตฺเต อปสฺสนฺโต ‘‘กิํ นุ โข การณ’’นฺติ อาวชฺเชตฺวา วิชฺชาธรํ นิสฺสาย พาราณสิรญฺญา กุทฺเธน มิจฺฉาคหณํ คเหตฺวา ปพฺพชิตานํ รฏฺฐา ปพฺพาชิตภาวํ ญตฺวา ‘‘ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ อิมสฺส รญฺโญ มิจฺฉาคหณํ ภินฺทิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, รญฺโญ จ รฏฺฐวาสีนญฺจ อวสฺสโย ภวิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นนฺทมูลปพฺภาเร ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ เอกํ มหลฺลกํ ปจฺเจกพุทฺธํ เทถ, กาสิรฏฺฐํ ปสาเทสฺสามี’’ติ อาหฯ โส สงฺฆตฺเถรเมว ลภิ, อถสฺส ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา ตํ ปุรโต กตฺวา สยํ ปจฺฉโต หุตฺวา สิรสฺมิํ อญฺชลิํ ฐเปตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ นมสฺสนฺโต อุตฺตมรูปธโร มาณวโก หุตฺวา สกลนครสฺส มตฺถเกน ติกฺขตฺตุํ วิจริตฺวา ราชทฺวารํ อาคนฺตฺวา อากาเส อฏฺฐาสิฯ อมจฺจา รญฺโญ อาโรเจสุํ ‘‘เทว, อภิรูโป มาณวโก เอกํ สมณํ อาเนตฺวา ราชทฺวาเร อากาเส ฐิโต’’ติฯ ราชา อาสนา อุฏฺฐาย สีหปญฺชเร ฐตฺวา ‘‘มาณวก, กสฺมา ตฺวํ อภิรูโป สมาโน เอตสฺส วิรูปสฺส สมณสฺส ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา นมสฺสมาโน ฐิโต’’ติ เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[108]

‘‘ทุพฺพณฺณรูปํ ตุวมริยวณฺณี, ปุรกฺขตฺวา ปญฺชลิโก นมสฺสสิ;

เสยฺโย นุ เตโส อุทวา สริกฺโข, นามํ ปรสฺสตฺตโน จาปิ พฺรูหี’’ติฯ

ตตฺถ อริยวณฺณีติ สุนฺทรรูโปฯ เสยฺโย นุ เตโสติ เอโส วิรูโป ปพฺพชิโต กิํ นุ ตยา อุตฺตริตโร, อุทาหุ สริกฺโขฯ นามํ ปรสฺสตฺตโน จาปีติ เอตสฺส ปรสฺส จ อตฺตโน จ นามํ พฺรูหีติ ปุจฺฉติฯ

อถ นํ สกฺโก ‘‘มหาราช, สมณา นาม ครุฏฺฐานิยา, เตน เม นามํ ลปิตุํ น ลพฺภติ, มยฺหํ ปน เต นามํ กเถสฺสามี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[109]

‘‘น นามโคตฺตํ คณฺหนฺติ ราช, สมฺมคฺคตานุชฺชุคตาน เทวา;

อหญฺจ เต นามเธยฺยํ วทามิ, สกฺโกหมสฺมี ติทสานมินฺโท’’ติฯ

ตตฺถ สมฺมคฺคตานุชฺชุคตาน เทวาติ มหาราช, สพฺพสงฺขาเร ยถา สภาวสรสวเสน สมฺมสิตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปตฺตตฺตา สมฺมคฺคตานํ, อุชุนา จ อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน นิพฺพานํ คตตฺตา อุชุคตานํ มหาขีณาสวานํ อุปปตฺติเทเวหิ อุตฺตริตรานํ วิสุทฺธิเทวานํ อุปปตฺติเทวา นามโคตฺตํ น คณฺหนฺติฯ อหญฺจ เต นามเธยฺยนฺติ อปิจ อหํ อตฺตโน นามเธยฺยํ ตุยฺหํ กเถมิฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ตติยคาถาย ภิกฺขุนมสฺสเน อานิสํสํ ปุจฺฉิ –

[110]

‘‘โย ทิสฺวา ภิกฺขุํ จรณูปปนฺนํ, ปุรกฺขตฺวา ปญฺชลิโก นมสฺสติ;

ปุจฺฉามิ ตํ เทวราเชตมตฺถํ, อิโต จุโต กิํ ลภเต สุขํ โส’’ติฯ

สกฺโก จตุตฺถคาถาย กเถสิ –

[111]

‘‘โย ทิสฺวา ภิกฺขุํ จรณูปปนฺนํ, ปุรกฺขตฺวา ปญฺชลิโก นมสฺสติ;

ทิฏฺเฐว ธมฺเม ลภเต ปสํสํ, สคฺคญฺจ โส ยาติ สรีรเภทา’’ติฯ

ตตฺถ ภิกฺขุนฺติ ภินฺนกิเลสํ ปริสุทฺธปุคฺคลํฯ จรณูปปนฺนนฺติ สีลจรเณน อุเปตํฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ น เกวลํ อิโต จุโตเยว, อิมสฺมิํ ปน อตฺตภาเว โส ปสํสํ ลภติ, ปสํสาสุขํ วินฺทตีติฯ

ราชา สกฺกสฺส กถํ สุตฺวา อตฺตโน มิจฺฉาคหณํ ภินฺทิตฺวา ตุฏฺฐมานโส ปญฺจมํ คาถมาห –

[112]

‘‘ลกฺขี วต เม อุทปาทิ อชฺช, ยํ วาสวํ ภูตปติทฺทสาม;

ภิกฺขุญฺจ ทิสฺวาน ตุวญฺจ สกฺก, กาหามิ ปุญฺญานิ อนปฺปกานี’’ติฯ

ตตฺถ ลกฺขีติ สิรี, ปญฺญาติปิ วทนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อชฺช มม ตว วจนํ สุณนฺตสฺเสว กุสลากุสลวิปากชานนปญฺญา อุทปาทีติฯ ยนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ภูตปติทฺทสามาติ ภูตปติํ อทฺทสามฯ

ตํ สุตฺวา สกฺโก ปณฺฑิตสฺส ถุติํ กโรนฺโต ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[113]

‘‘อทฺธา หเว เสวิตพฺพา สปญฺญา, พหุสฺสุตา เย พหุฐานจินฺติโน;

ภิกฺขุญฺจ ทิสฺวาน มมญฺจ ราช, กโรหิ ปุญฺญานิ อนปฺปกานี’’ติฯ

ตตฺถ พหุฐานจินฺติโนติ พหูนิ การณานิ จินฺตนสมตฺถาฯ

ตํ สุตฺวา ราชา โอสานคาถมาห –

[114]

‘‘อกฺโกธโน นิจฺจปสนฺนจิตฺโต, สพฺพาติถียาจโยโค ภวิตฺวา;

นิหจฺจ มานํ อภิวาทยิสฺสํ, สุตฺวาน เทวินฺท สุภาสิตานี’’ติฯ

ตตฺถ สพฺพาติถียาจโยโค ภวิตฺวาติ สพฺเพสํ อติถีนํ อาคตานํ อาคนฺตุกานํ ยํ ยํ เต ยาจนฺติ, ตสฺส ตสฺส ยุตฺโต อนุจฺฉวิโก ภวิตฺวา, สพฺพํ เตหิ ยาจิตยาจิตํ ททมาโนติ อตฺโถฯ สุตฺวาน เทวินฺท สุภาสิตานีติ ตว สุภาสิตานิ สุตฺวา อหํ เอวรูโป ภวิสฺสามีติ วทติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห ปจฺเจกพุทฺธํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา ‘‘มหาราช, วิชฺชาธโร น สมโณ, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย ‘อตุจฺโฉ โลโก, อตฺถิ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา’ติ ญตฺวา ทานํ เทหิ, สีลํ รกฺข, อุโปสถกมฺมํ กโรหี’’ติ ราชานํ โอวทิฯ สกฺโกปิ สกฺกานุภาเวน อากาเส ฐตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ นาครานํ โอวาทํ ทตฺวา ‘‘ปลาตา สมณพฺราหฺมณา อาคจฺฉนฺตู’’ติ เภริํ จราเปสิฯ อถ เต อุโภปิ สกฏฺฐานเมว อคมํสุฯ ราชา ตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ อกาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต, ราชา อานนฺโท อโหสิ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วิชฺชาธรชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[392] 7. สิงฺฆปุปฺผชาตกวณฺณนา

ยเมตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร เชตวนา นิกฺขมิตฺวา โกสลรฏฺเฐ อญฺญตรํ อรญฺญํ นิสฺสาย วิหรนฺโต เอกทิวสํ ปทุมสรํ โอตริตฺวา สุปุปฺผิตปทุมํ ทิสฺวา อโธวาเต ฐตฺวา อุปสิงฺฆิฯ อถ นํ ตสฺมิํ วเน อธิวตฺถา เทวตา ‘‘มาริส, ตฺวํ คนฺธเถโน นาม, อิทํ เต เอกํ เถยฺยงฺค’’นฺติ สํเวเชสิฯ โส ตาย สํเวชิโต ปุน เชตวนํ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสินฺโน ‘‘กหํ ภิกฺขุ นิวุตฺโถสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘อสุกวนสณฺเฑ นาม, ตตฺถ จ มํ เทวตา เอวํ นาม สํเวเชสี’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘น โข ภิกฺขุ ปุปฺผํ อุปสิงฺฆนฺโต ตฺวเมว เทวตาย สํเวชิโต, โปราณกปณฺฑิตาปิ สํเวชิตปุพฺพา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ กาสิกคาเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ อุคฺคหิตสิปฺโป อปรภาเค อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เอกํ ปทุมสรํ นิสฺสาย อุปวสนฺโต เอกทิวสํ สรํ โอตริตฺวา สุปุปฺผิตปทุมํ อุปสิงฺฆมาโน อฏฺฐาสิฯ อถ นํ เอกา เทวธีตา รุกฺขกฺขนฺธวิวเร ฐตฺวา สํเวชยมานา ปฐมํ คาถมาห –

[115]

‘‘ยเมตํ วาริชํ ปุปฺผํ, อทินฺนํ อุปสิงฺฆสิ;

เอกงฺคเมตํ เถยฺยานํ, คนฺธเถโนสิ มาริสา’’ติฯ

ตตฺถ เอกงฺคเมตนฺติ เอกโกฏฺฐาโส เอสฯ

ตโต โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[116]

‘‘น หรามิ น ภญฺชามิ, อารา สิงฺฆามิ วาริชํ;

อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ อารา สิงฺฆามีติ ทูเร ฐิโต ฆายามิฯ วณฺเณนาติ การเณนฯ

ตสฺมิํ ขเณ เอโก ปุริโส ตสฺมิํ สเร ภิสานิ เจว ขณติ, ปุณฺฑรีกานิ จ ภญฺชติ ฯ โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘มํ อารา ฐตฺวา อุปสิงฺฆนฺตํ ‘โจโร’ติ วทสิ, เอตํ ปุริสํ กสฺมา น ภณสี’’ติ ตาย สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ตติยํ คาถมาห –

[117]

‘‘โยยํ ภิสานิ ขณติ, ปุณฺฑรีกานิ ภญฺชติ;

เอวํ อากิณฺณกมฺมนฺโต, กสฺมา เอโส น วุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ อากิณฺณกมฺมนฺโตติ กกฺขฬกมฺมนฺโต ทารุณกมฺมนฺโตฯ

อถสฺส อวจนการณํ อาจิกฺขนฺตี เทวตา จตุตฺถปญฺจมคาถา อภาสิ –

[118]

‘‘อากิณฺณลุทฺโท ปุริโส, ธาติเจลํว มกฺขิโต;

ตสฺมิํ เม วจนํ นตฺถิ, ตญฺจารหามิ วตฺตเวฯ

[119]

‘‘อนงฺคณสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ สุจิคเวสิโน;

วาลคฺคมตฺตํ ปาปสฺส, อพฺภามตฺตํว ขายตี’’ติฯ

ตตฺถ ธาติเจลํวาติ เขฬสิงฺฆาณิกมุตฺตคูถมกฺขิตํ ธาติทาสิยา นิวตฺถเจลํ วิย อยํ ปาปมกฺขิโตเยว, เตน การเณน ตสฺมิํ มม วจนํ นตฺถิฯ ตญฺจารหามีติ สมณา ปน โอวาทกฺขมา โหนฺติ ปิยสีลา, ตสฺมา ตํ อปฺปมตฺตกมฺปิ อยุตฺตํ กโรนฺตํ วตฺตุํ อรหามิ สมณาติฯ อนงฺคณสฺสาติ นิทฺโทสสฺส ตุมฺหาทิสสฺสฯ อพฺภามตฺตํว ขายตีติ มหาเมฆปฺปมาณํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, อิทานิ กสฺมา เอวรูปํ โทสํ อพฺโพหาริกํ กโรสีติฯ

ตาย ปน สํเวชิโต โพธิสตฺโต สํเวคปฺปตฺโต ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[120]

‘‘อทฺธา มํ ยกฺข ชานาสิ, อโถ มํ อนุกมฺปสิ;

ปุนปิ ยกฺข วชฺชาสิ, ยทา ปสฺสสิ เอทิส’’นฺติฯ

ตตฺถ ยกฺขาติ เทวตํ อาลปติฯ วชฺชาสีติ วเทยฺยาสิฯ ยทา ปสฺสสิ เอทิสนฺติ ยทา มม เอวรูปํ โทสํ ปสฺสสิ, ตทา เอวํ มม วเทยฺยาสีติ วทติฯ

อถสฺส สา เทวธีตา สตฺตมํ คาถมาห –

[121]

‘‘เนว ตํ อุปชีวามิ, นปิ เต ภตกามฺหเส;

ตฺวเมว ภิกฺขุ ชาเนยฺย, เยน คจฺเฉยฺย สุคฺคติ’’นฺติฯ

ตตฺถ ภตกามฺหเสติ ตว ภติหตา กมฺมกราปิ น โหมฯ กิํการณา ตํ สพฺพกาลํ รกฺขมานา วิจริสฺสามาติ ทีเปติฯ เยน คจฺเฉยฺยาติ ภิกฺขุ เยน กมฺเมน ตฺวํ สุคติํ คจฺเฉยฺยาสิ, ตฺวเมว ตํ ชาเนยฺยาสีติฯ

เอวํ สา ตสฺส โอวาทํ ทตฺวา อตฺตโน วิมานเมว ปวิฏฺฐาฯ โพธิสตฺโตปิ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ

ตทา เทวธีตา อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

สิงฺฆปุปฺผชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[393] 8. วิฆาสาทชาตกวณฺณนา

สุสุขํ วต ชีวนฺตีติ อิทํ สตฺถา ปุพฺพาราเม วิหรนฺโต เกฬิสีลเก ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ เตสุ หิ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน ปาสาทํ กมฺเปตฺวา สํเวชิเตสุ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู เตสํ อคุณํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปเต เกฬิสีลกาเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺโก อโหสิฯ

อถ อญฺญตรสฺมิํ กาสิกคาเม สตฺต ภาตโร กาเมสุ โทสํ ทิสฺวา นิกฺขมิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มชฺฌารญฺเญ วสนฺตา โยเค โยคํ อกตฺวา กายทฬฺหีพหุลา หุตฺวา นานปฺปการํ กีฬํ กีฬนฺตา จริํสุฯ สกฺโก เทวราชา ‘‘อิเม สํเวเชสฺสามี’’ติ สุโก หุตฺวา เตสํ วสนฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา เอกสฺมิํ รุกฺเข นิลียิตฺวา เต สํเวเชนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[122]

‘‘สุสุขํ วต ชีวนฺติ, เย ชนา วิฆาสาทิโน;

ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปาสํสา, สมฺปราเย จ สุคฺคตี’’ติฯ

ตตฺถ วิฆาสาทิโนติ ภุตฺตาติเรกํ ภุญฺชนฺเต สนฺธายาหฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ เย เอวรูปา, เต ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปาสํสา, สมฺปราเย จ เตสํ สุคติ โหติ, สคฺเค อุปฺปชฺชนฺตีติ อธิปฺปาเยน วทติฯ

อถ เตสุ เอโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา อวเสเส อามนฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[123]

‘‘สุกสฺส ภาสมานสฺส, น นิสาเมถ ปณฺฑิตา;

อิทํ สุณาถ โสทริยา, อมฺเหวายํ ปสํสตี’’ติฯ

ตตฺถ ภาสมานสฺสาติ มานุสิกาย วาจาย ภณนฺตสฺสฯ น นิสาเมถาติ น สุณาถฯ อิทํ สุณาถาติ อิทมสฺส วจนํ สุณาถฯ โสทริยาติ สมาเน อุทเร วุตฺถภาเวน เต อาลปนฺโต อาหฯ

อถ เน ปฏิกฺขิปนฺโต สุโก ตติยํ คาถมาห –

[124]

‘‘นาหํ ตุมฺเห ปสํสามิ, กุณปาทา สุณาถ เม;

อุจฺฉิฏฺฐโภชิโน ตุมฺเห, น ตุมฺเห วิฆาสาทิโน’’ติฯ

ตตฺถ กุณปาทาติ กุณปขาทกาติ เต อาลปติฯ

เต ตสฺส วจนํ สุตฺวา สพฺเพปิ จตุตฺถํ คาถมาหํสุ –

[125]

‘‘สตฺตวสฺสา ปพฺพชิตา, มชฺฌารญฺเญ สิขณฺฑิโน;

วิฆาเสเนว ยาเปนฺตา, มยญฺเจ โภโต คารยฺหา;

เก นุ โภโต ปสํสิยา’’ติฯ

ตตฺถ สิขณฺฑิโนติ จูฬาย สมนฺนาคตาฯ วิฆาเสเนวาติ เอตฺตกํ กาลํ สตฺต วสฺสานิ สีหพฺยคฺฆวิฆาเสเนว ยาเปนฺตา ยทิ โภโต คารยฺหา, อถ เก นุ เต ปสํสิยาติฯ

เต ลชฺชาเปนฺโต มหาสตฺโต ปญฺจมํ คาถมาห –

[126]

‘‘ตุมฺเห สีหานํ พฺยคฺฆานํ, วาฬานญฺจาวสิฏฺฐกํ;

อุจฺฉิฏฺเฐเนว ยาเปนฺตา, มญฺญิวฺโห วิฆาสาทิโน’’ติฯ

ตตฺถ วาฬานญฺจาวสิฏฺฐกนฺติ เสสวาฬมิคานญฺจ อวสิฏฺฐกํ อุจฺฉิฏฺฐโภชนํฯ

ตํ สุตฺวา ตาปสา ‘‘สเจ มยํ น วิฆาสาทา, อถ เก จรหิ เต วิฆาสาทา’’ติ? อถ เตสํ โส ตมตฺถํ อาจิกฺขนฺโต ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[127]

‘‘เย พฺราหฺมณสฺส สมณสฺส, อญฺญสฺส วา วนิพฺพิโน;

ทตฺวาว เสสํ ภุญฺชนฺติ, เต ชนา วิฆาสาทิโน’’ติฯ

ตตฺถ วนิพฺพิโนติ ตํ ตํ ภณฺฑํ ยาจนกสฺสฯ เอวํ เต ลชฺชาเปตฺวา มหาสตฺโต สกฏฺฐานเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สตฺต ภาตโร อิเม เกฬิสีลกา ภิกฺขู อเหสุํ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วิฆาสาทชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[394] 9. วฏฺฏกชาตกวณฺณนา

ปณีตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โลลภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ โลโล’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น โข ภิกฺขุ อิทาเนว โลโล, ปุพฺเพปิ ตฺวํ โลโลเยว, โลลตาย ปน พาราณสิยํ หตฺถิควาสฺสปุริสกุณเปหิ อติตฺโต ‘อิโต อุตฺตริตรํ ลภิสฺสามี’ติ อรญฺญํ ปวิฏฺโฐสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต วฏฺฏกโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อรญฺเญ ลูขติณพีชาหาโร วสิฯ

ตทา พาราณสิยํ เอโก โลลกาโก หตฺถิกุณปาทีหิ อติตฺโต ‘‘อิโต อุตฺตริตรํ ลภิสฺสามี’’ติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ผลาผลํ ขาทนฺโต โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ วฏฺฏโก อติวิย ถูลสรีโร, มธุรํ โคจรํ ขาทติ มญฺเญ, เอตสฺส โคจรํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ขาทิตฺวา อหมฺปิ ถูโล ภวิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา โพธิสตฺตสฺส อุปริภาเค สาขาย นิลียิตฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘โภ วฏฺฏก, กิํ นาม ปณีตาหารํ ภุญฺชสิ, ถูลสรีโร อโหสี’’ติ? โพธิสตฺโต เตน ปุจฺฉิโต เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[128]

‘‘ปณีตํ ภุญฺชเส ภตฺตํ, สปฺปิเตลญฺจ มาตุล;

อถ เกน นุ วณฺเณน, กิโส ตฺวมสิ วายสา’’ติฯ

ตตฺถ ภตฺตนฺติ มนุสฺสานํ โภชนนิยาเมน ปฏิยาทิตภตฺตํฯ มาตุลาติ ตํ ปิยสมุทาจาเรน อาลปติฯ กิโสติ อปฺปมํสโลหิโตฯ

ตสฺส วจนํ สุตฺวา กาโก ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[129]

‘‘อมิตฺตมชฺเฌ วสโต, เตสุ อามิสเมสโต;

นิจฺจํ อุพฺพิคฺคหทยสฺส, กุโต กากสฺส ทฬฺหิยํฯ

[130]

‘‘นิจฺจํ อุพฺเพคิโน กากา, ธงฺกา ปาเปน กมฺมุนา;

ลทฺโธ ปิณฺโฑ น ปีเณติ, กิโส เตนสฺมิ วฏฺฏกฯ

[131]

‘‘ลูขานิ ติณพีชานิ, อปฺปสฺเนหานิ ภุญฺชสิ;

อถ เกน นุ วณฺเณน, ถูโล ตฺวมสิ วฏฺฏกา’’ติฯ

ตตฺถ ทฬฺหิยนฺติ เอวรูปสฺส มยฺหํ กากสฺส กุโต ทฬฺหีภาโว, กุโต ถูลนฺติ อตฺโถฯ อุพฺเพคิโนติ อุพฺเพควนฺโตฯ ธงฺกาติ กากานเมว นามํฯ ปาเปน กมฺมุนา ลทฺโธติ กาเกน มนุสฺสสนฺตกวิลุมฺปนสงฺขาเตน ปาเปน กมฺเมน ลทฺโธ ปิณฺโฑฯ น ปีเณตีติ น ตปฺเปติฯ เตนสฺมีติ เตน การเณนาหํ กิโส อสฺมิฯ อปฺปสฺเนหานีติ มนฺโทชานิฯ อิทํ กาโก โพธิสตฺตํ ‘‘ปณีตโภชนํ ขาทตี’’ติ สญฺญี หุตฺวาปิ วฏฺฏกานํ คหิตโคจรํ ปุจฺฉนฺโต อาหฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต อตฺตโน ถูลภาวการณํ กเถนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[132]

‘‘อปฺปิจฺฉา อปฺปจินฺตาย, อทูรคมเนน จ;

ลทฺธาลทฺเธน ยาเปนฺโต, ถูโล เตนสฺมิ วายสฯ

[133]

‘‘อปฺปิจฺฉสฺส หิ โปสสฺส, อปฺปจินฺตสุขสฺส จ;

สุสงฺคหิตมานสฺส, วุตฺตี สุสมุทานยา’’ติฯ

ตตฺถ อปฺปิจฺฉาติ อาหาเรสุ อปฺปิจฺฉตาย นิตฺตณฺหตาย, เกวลํ สรีรยาปนวเสเนว อาหาราหรณตายาติ อตฺโถฯ อปฺปจินฺตายาติ ‘‘อชฺช กหํ อาหารํ ลภิสฺสามิ, สฺเว กห’’นฺติ เอวํ อาหารจินฺตาย อภาเวนฯ อทูรคมเนน จาติ ‘‘อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน มธุรํ ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อวิทูรคมเนน จฯ ลทฺธาลทฺเธนาติ ลูขํ วา โหตุ ปณีตํ วา, ยํ ลทฺธํ, เตเนวฯ ถูโล เตนสฺมีติ เตน จตุพฺพิเธน การเณน ถูโล อสฺมิฯ วายสาติ กากํ อาลปติฯ อปฺปจินฺตสุขสฺสาติ อาหารจินฺตารหิตานํ อปฺปจินฺตานมริยานํ สุขํ อสฺสตฺถีติ อปฺปจินฺตสุโข, ตสฺส ตาทิเสน สุเขน สมนฺนาคตสฺสฯ สุสงฺคหิตมานสฺสาติ ‘‘เอตฺตกํ ภุญฺชิตฺวา ชีราเปตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ เอวํ สุฏฺฐุ สงฺคหิตาหารมานสฺสฯ วุตฺตี สุสมุทานยาติ เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวิตวุตฺติ สุเขน สกฺกา สมุทาเนตุํ สุสมุทานยา สุนิพฺพตฺติยาฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โลลภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ

ตทา กาโก โลลภิกฺขุ อโหสิ, วฏฺฏโก ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

วฏฺฏกชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[395] 10. ปาราวตชาตกวณฺณนา

จิรสฺสํ วต ปสฺสามีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โลลภิกฺขุํเยว อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปาราวโต หุตฺวา พาราณสิเสฏฺฐิโน มหานเส นีฬปจฺฉิยํ วสติฯ

กาโกปิ เตน สทฺธิํ วิสฺสาสํ กตฺวา ตตฺเถว วสตีติ สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ ภตฺตการโก กากปตฺตานิ ลุญฺจิตฺวา ปิฏฺเฐน ตํ มกฺเขตฺวา เอกํ กปาลขณฺฑํ วิชฺฌิตฺวา กณฺเฐ ปิฬนฺธิตฺวา ปจฺฉิยํ ปกฺขิปิฯ โพธิสตฺโต อรญฺญโต อาคนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ปริหาสํ กโรนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[134]

‘‘จิรสฺสํ วต ปสฺสามิ, สหายํ มณิธารินํ;

สุกตา มสฺสุกุตฺติยา, โสภเต วต เม สขา’’ติฯ

ตตฺถ มสฺสุกุตฺติยาติ อิมาย มสฺสุกิริยายฯ

ตํ สุตฺวา กาโก ทุติยํ คาถมาห –

[135]

‘‘ปรูฬฺหกจฺฉนขโลโม, อหํ กมฺเมสุ พฺยาวโฏ;

จิรสฺสํ นฺหาปิตํ ลทฺธา, โลมํ ตํ อชฺช หารยิ’’นฺติฯ

ตตฺถ อหํ กมฺเมสุ พฺยาวโฏติ อหํ สมฺม ปาราวต, ราชกมฺเมสุ พฺยาวโฏ โอกาสํ อลภนฺโต ปรูฬฺหกจฺฉนขโลโม อโหสินฺติ วทติฯ อชฺช หารยินฺติ อชฺช หาเรสิํฯ

ตโต โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –

[136]

‘‘ยํ นุ โลมํ อหาเรสิ, ทุลฺลภํ ลทฺธ กปฺปกํ;

อถ กิญฺจรหิ เต สมฺม, กณฺเฐ กิณิกิณายตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยํ ตาว ทุลฺลภํ กปฺปกํ ลภิตฺวา โลมํ หราเปสิ, ตํ หราปย, อถ กิญฺจรหิ เต วยสฺส อิทํ กณฺเฐ กิณิกิณายตีติฯ

ตโต กาโก ทฺเว คาถา อภาสิ –

[137]

‘‘มนุสฺสสุขุมาลานํ, มณิ กณฺเฐสุ ลมฺพติ;

เตสาหํ อนุสิกฺขามิ, มา ตฺวํ มญฺญิ ทวา กตํฯ

[138]

‘‘สเจปิมํ ปิหยสิ, มสฺสุกุตฺติํ สุการิตํ;

การยิสฺสามิ เต สมฺม, มณิญฺจาปิ ททามิ เต’’ติฯ

ตตฺถ มณีติ เอวรูปานํ มนุสฺสานํ เอกํ มณิรตนํ กณฺเฐสุ ลมฺพติฯ เตสาหนฺติ เตสํ อหํฯ

มา ตฺวํ มญฺญีติ ตฺวํ ปน ‘‘เอตํ มยา ทวา กต’’นฺติ มา มญฺญิฯ สเจปิมํ ปิหยสีติ สเจ อิมํ มม กตํ มสฺสุกุตฺติํ ตฺวํ อิจฺฉสิฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[139]

‘‘ตฺวญฺเญว มณินา ฉนฺโน, สุกตาย จ มสฺสุยา;

อามนฺต โข ตํ คจฺฉามิ, ปิยํ เม ตวทสฺสน’’นฺติฯ

ตตฺถ มณินาติ มณิโน, อยเมว วา ปาโฐฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม วายส, ตฺวญฺเญว อิมสฺส มณิโน อนุจฺฉวิโก อิมิสฺสา จ สุกตาย มสฺสุยา , มม ปน ตว อทสฺสนเมว ปิยํ, ตสฺมา ตํ อามนฺตยิตฺวา คจฺฉามีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ คโตฯ กาโก ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โลลภิกฺขุ อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา กาโก โลลภิกฺขุ อโหสิ, ปาราวโต ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

ปาราวตชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

ขรปุตฺตวคฺโค ทุติโย นิฏฺฐิโตฯ

ชาตกุทฺทานํ –

อวาริยํ เสตเกตุ, ทรีมุขญฺจ เนรุ จ;

อาสงฺกมิคาโลปญฺจ, กาฬกณฺณี จ กุกฺกุฏํฯ

ธมฺมธชญฺจ นนฺทิยํ, ขรปุตฺตํ สูจิ เจว;

ตุณฺฑิลํ โสณฺณกกฺกฏํ, มยฺหกํ วิชฺชาธรญฺเจวฯ

สิงฺฆปุปฺผํ วิฆาสาทํ, วฏฺฏกญฺจ ปาราวตํ;

สงฺคายิํสุ มหาเถรา, ฉกฺเก วีสติ ชาตเกฯ

ฉกฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สตฺตกนิปาโต

1. กุกฺกุวคฺโค

[396] 1. กุกฺกุชาตกวณฺณนา