เมนู

มณิกุณฺฑล สุชาตา, เวนสาขญฺจ โอรคํ;

ฆฏํ โกรณฺฑิ ลฏุกิ, ธมฺมปาลํ มิคํ ตถาฯ

สุโยนนฺที วณฺณาโรห, สีลํ หิรี ขชฺโชปนํ;

อหิ คุมฺพิย สาฬิยํ, ตจสารํ มิตฺตวินฺทํฯ

ปลาสญฺเจว ทีฆิติ, มิคโปตก มูสิกํ;

ธนุคฺคโห กโปตญฺจ, ชาตกา ปญฺจวีสติฯ

ปญฺจกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ฉกฺกนิปาโต

1. อวาริยวคฺโค

[376] 1. อวาริยชาตกวณฺณนา

มาสุ กุชฺฌ ภูมิปตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ติตฺถนาวิกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร พาโล อโหสิ อญฺญาโณ, เนว โส พุทฺธาทีนํ รตนานํ, น อญฺเญสํ ปุคฺคลานํ คุณํ ชานาติ, จณฺโฑ ผรุโส สาหสิโกฯ อเถโก ชานปโท ภิกฺขุ ‘‘พุทฺธุปฏฺฐานํ กริสฺสามี’’ติ อาคจฺฉนฺโต สายํ อจิรวตีติตฺถํ ปตฺวา ตํ เอวมาห ‘‘อุปาสก, ปรตีรํ คมิสฺสามิ, นาวํ เม เทหี’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, อิทานิ อกาโล, เอกสฺมิํ ฐาเน วสสฺสู’’ติฯ ‘‘อุปาสก, อิธ กุหิํ วสิสฺสามิ, มํ คณฺหิตฺวา คจฺฉา’’ติฯ โส กุชฺฌิตฺวา ‘‘เอหิ เร สมณ, วหามี’’ติ เถรํ นาวํ อาโรเปตฺวา อุชุกํ อคนฺตฺวา เหฏฺฐา นาวํ เนตฺวา อุลฺโลฬํ กตฺวา ตสฺส ปตฺตจีวรํ เตเมตฺวา กิลเมตฺวา ตีรํ ปตฺวา อนฺธการเวลายํ อุยฺโยเชสิฯ อถ โส วิหารํ คนฺตฺวา ตํ ทิวสํ พุทฺธุปฏฺฐานสฺส โอกาสํ อลภิตฺวา ปุนทิวเส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา สตฺถารา กตปฏิสนฺถาโร ‘‘กทา อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘หิยฺโย, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘อถ กสฺมา อชฺช พุทฺธุปฏฺฐานํ อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น โข ภิกฺขุ อิทาเนว, ปุพฺเพเปส จณฺโฑ ผรุโส สาหสิโก, อิทานิ ปน เตน ตฺวํ กิลมิโต, ปุพฺเพเปส ปณฺฑิเต กิลเมสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ทีฆมทฺธานํ หิมวนฺเต ผลาผเลน ยาเปตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ภิกฺขาย ปาวิสิฯ

อถ นํ ราชงฺคณปฺปตฺตํ ราชา ทิสฺวา ตสฺส อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา อนฺเตปุรํ อาเนตฺวา โภเชตฺวา ปฏิญฺญํ คเหตฺวา ราชุยฺยาเน วสาเปสิ, เทวสิกํ อุปฏฺฐานํ อคมาสิฯ ตเมนํ โพธิสตฺโต ‘‘รญฺญา นาม, มหาราช, จตฺตาริ อคติคมนานิ วชฺเชตฺวา อปฺปมตฺเตน ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺเนน หุตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตพฺพ’’นฺติ วตฺวา เทวสิกํ โอวทนฺโต –

[1]

‘‘มาสุ กุชฺฌ ภูมิปติ, มาสุ กุชฺฌ รเถสภ;

กุทฺธํ อปฺปฏิกุชฺฌนฺโต, ราชา รฏฺฐสฺส ปูชิโตฯ

[2]

‘‘คาเม วา ยทิ วารญฺเญ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;

สพฺพตฺถ อนุสาสามิ, มาสุ กุชฺฌ รเถสภา’’ติฯ – ทฺเว คาถา อภาสิ;

ตตฺถ รฏฺฐสฺส ปูชิโตติ เอวรูโป ราชา รฏฺฐสฺส ปูชนีโย โหตีติ อตฺโถฯ สพฺพตฺถ อนุสาสามีติ เอเตสุ คามาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺโตปาหํ มหาราช, อิมาย เอว อนุสิฏฺฐิยา ตมนุสาสามิ, เอเตสุ วา คามาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ เอกสฺมิมฺปิ เอกสตฺเตปิ อนุสาสามิฯ มาสุ กุชฺฌ รเถสภาติ เอวเมวาหํ ตํ อนุสาสามิ, รญฺญา นาม กุชฺฌตุํ น วฏฺฏติฯ กิํการณา? ราชาโน นาม วาจาวุธา, เตสํ กุทฺธานํ วจนมตฺเตเนว พหู ชีวิตกฺขยํ ปาปุณนฺตีติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต รญฺโญ อาคตาคตทิวเส อิมา ทฺเว คาถา อภาสิฯ ราชา อนุสิฏฺฐิยา ปสนฺนจิตฺโต มหาสตฺตสฺส สตสหสฺสุฏฺฐานกํ เอกํ คามวรํ อทาสิ, โพธิสตฺโต ปฏิกฺขิปิฯ อิติ โส ตตฺเถว ทฺวาทสสํวจฺฉรํ วสิตฺวา ‘‘อติจิรํ นิวุตฺโถมฺหิ, ชนปทจาริกํ ตาว จริตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ รญฺโญ อกเถตฺวาว อุยฺยานปาลํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, อุกฺกณฺฐิตรูโปสฺมิ, ชนปทํ จริตฺวา อาคมิสฺสามิ, ตฺวํ รญฺโญ กเถยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกนฺโต คงฺคาย นาวาติตฺถํ ปาปุณิฯ ตตฺถ อวาริยปิตา นาม นาวิโก อโหสิฯ โส พาโล เนว คุณวนฺตานํ คุณํ ชานาติ, น อตฺตโน อายาปายํ ชานาติ, โส คงฺคํ ตริตุกามํ ชนํ ปฐมํ ตาเรตฺวา ปจฺฉา เวตนํ ยาจติ, เวตนํ อเทนฺเตหิ สทฺธิํ กลหํ กโรนฺโต อกฺโกสปฺปหาเรเยว พหู ลภติ, อปฺปํ ลาภํ, เอวรูโป อนฺธพาโลฯ ตํ สนฺธาย สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[3]

‘‘อวาริยปิตา นาม, อหุ คงฺคาย นาวิโก;

ปุพฺเพ ชนํ ตาเรตฺวาน, ปจฺฉา ยาจติ เวตนํ;

เตนสฺส ภณฺฑนํ โหติ, น จ โภเคหิ วฑฺฒตี’’ติฯ

ตตฺถ อวาริยปิตา นามาติ อวาริยา นาม ตสฺส ธีตา, ตสฺสา วเสน อวาริยปิตา นาม ชาโตฯ เตนสฺส ภณฺฑนนฺติ เตน การเณน, เตน วา ปจฺฉา ยาจิยมาเนน ชเนน สทฺธิํ ตสฺส ภณฺฑนํ โหติฯ

โพธิสตฺโต ตํ นาวิกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อาวุโส, ปรตีรํ มํ เนหี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา โส อาห ‘‘สมณ, กิํ เม นาวาเวตนํ ทสฺสสี’’ติ? ‘‘อาวุโส, อหํ โภควฑฺฒิํ อตฺถวฑฺฒิํ ธมฺมวฑฺฒิํ นาม เต กเถสฺสามี’’ติฯ ตํ สุตฺวา นาวิโก ‘‘ธุวํ เอส มยฺหํ กิญฺจิ ทสฺสตี’’ติ ตํ ปรตีรํ เนตฺวา ‘‘เทหิ เม นาวาย เวตน’’นฺติ อาหฯ โส ตสฺส ‘‘สาธุ, อาวุโส’’ติ ปฐมํ โภควฑฺฒิํ กเถนฺโต –

[4]

‘‘อติณฺณํเยว ยาจสฺสุ, อปารํ ตาต นาวิก;

อญฺโญ หิ ติณฺณสฺส มโน, อญฺโญ โหติ ปาเรสิโน’’ติฯ – คาถมาห;

ตตฺถ อปารนฺติ ตาต, นาวิก ปรตีรํ อติณฺณเมว ชนํ โอริมตีเร ฐิตญฺเญว เวตนํ ยาจสฺสุ, ตโต ลทฺธญฺจ คเหตฺวา คุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปจฺฉา มนุสฺเส ปรตีรํ เนยฺยาสิ, เอวํ เต โภควฑฺฒิ ภวิสฺสติฯ อญฺโญ หิ ติณฺณสฺส มโนติ ตาต นาวิก, ปรตีรํ คตสฺส อญฺโญ มโน ภวติ, อทตฺวาว คนฺตุกาโม โหติฯ โย ปเนส ปาเรสี นาม ปรตีรํ เอสติ, ปรตีรํ คนฺตุกาโม โหติ, โส อติเรกมฺปิ ทตฺวา คนฺตุกาโม โหติ, อิติ ปาเรสิโน อญฺโญ มโน โหติ, ตสฺมา ตฺวํ อติณฺณเมว ยาเจยฺยาสิ, อยํ ตาว เต โภคานํ วฑฺฒิ นามาติฯ

ตํ สุตฺวา นาวิโก จินฺเตสิ ‘‘อยํ ตาว เม โอวาโท ภวิสฺสติ, อิทานิ ปเนส อญฺญํ กิญฺจิ มยฺหํ ทสฺสตี’’ติฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘อยํ ตาว เต, อาวุโส, โภควฑฺฒิ, อิทานิ อตฺถธมฺมวฑฺฒิํ สุณาหี’’ติ วตฺวา โอวทนฺโต –

[5]

‘‘คาเม วา ยทิ วารญฺเญ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;

สพฺพตฺถ อนุสาสามิ, มาสุ กุชฺฌิตฺถ นาวิกา’’ติฯ – คาถมาห;

อิติสฺส อิมาย คาถาย อตฺถธมฺมวฑฺฒิํ กเถตฺวา ‘‘อยํ เต อตฺถวฑฺฒิ จ ธมฺมวฑฺฒิ จา’’ติ อาหฯ โส ปน ทนฺธปุริโส ตํ โอวาทํ น กิญฺจิ มญฺญมาโน ‘‘อิทํ, สมณ, ตยา มยฺหํ ทินฺนํ นาวาเวตน’’นฺติ อาหฯ ‘‘อามาวุโส’’ติฯ ‘‘มยฺหํ อิมินา กมฺมํ นตฺถิ, อญฺญํ เม เทหี’’ติฯ ‘‘อาวุโส, อิทํ ฐเปตฺวา มยฺหํ อญฺญํ นตฺถี’’ติฯ ‘‘อถ ตฺวํ กสฺมา มม นาวํ อารุฬฺโหสี’’ติ ตาปสํ คงฺคาตีเร ปาเตตฺวา อุเร นิสีทิตฺวา มุขเมวสฺส โปเถสิฯ

สตฺถา ‘‘อิติ โส, ภิกฺขเว, ตาปโส ยํ โอวาทํ ทตฺวา รญฺโญ สนฺติกา คามวรํ ลภิ, ตเมว โอวาทํ อนฺธพาลสฺส นาวิกสฺส กเถตฺวา มุขโปถนํ ปาปุณิ, ตสฺมา โอวาทํ เทนฺเตน ยุตฺตชนสฺเสว ทาตพฺโพ, น อยุตฺตชนสฺสา’’ติ วตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ตทนนฺตรํ คาถมาห –

[6]

‘‘ยาเยวานุสาสนิยา, ราชา คามวรํ อทา;

ตาเยวานุสาสนิยา, นาวิโก ปหรี มุข’’นฺติฯ

ตสฺส ตํ ปหรนฺตสฺเสว ภริยา ภตฺตํ คเหตฺวา อาคตา ปาปปุริสํ ทิสฺวา ‘‘สามิ, อยํ ตาปโส นาม ราชกุลูปโก, มา ปหรี’’ติ อาหฯ โส กุชฺฌิตฺวา ‘‘ตฺวํ เม อิมํ กูฏตาปสํ ปหริตุํ น เทสี’’ติ อุฏฺฐาย ตํ ปหริตฺวา ปาเตสิฯ อถ ภตฺตปาติ ปติตฺวา ภิชฺชิ, ตสฺสา จ ปน ครุคพฺภาย คพฺโภ ภูมิยํ ปติฯ อถ นํ มนุสฺสา สมฺปริวาเรตฺวา ‘‘ปุริสฆาตกโจโร’’ติ คเหตฺวา พนฺธิตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ ราชา วินิจฺฉินิตฺวา ตสฺส ราชาณํ กาเรสิฯ สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต โอสานคาถมาห –

[7]

‘‘ภตฺตํ ภินฺนํ หตา ภริยา, คพฺโภ จ ปติโต ฉมา;

มิโคว ชาตรูเปน, น เตนตฺถํ อพนฺธิ สู’’ติฯ

ตตฺถ ภตฺตํ ภินฺนนฺติ ภตฺตปาติ ภินฺนาฯ หตาติ ปหตาฯ ฉมาติ ภูมิยํฯ มิโคว ชาตรูเปนาติ ยถา มิโค สุวณฺณํ วา หิรญฺญํ วา มุตฺตามณิอาทีนิ วา มทฺทิตฺวา คจฺฉนฺโตปิ อตฺถริตฺวา นิปชฺชนฺโตปิ เตน ชาตรูเปน อตฺตโน อตฺถํ วฑฺเฒตุํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติ, เอวเมว โส อนฺธพาโล ปณฺฑิเตหิ ทินฺนํ โอวาทํ สุตฺวาปิ อตฺตโน อตฺถํ วฑฺเฒตุํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขีติ วุตฺตํ โหติฯ อพนฺธิ สูติ เอตฺถ อพนฺธิ โสติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ส-โออิติ อิเมสํ ปทานญฺหิ สูติ สนฺธิ โหติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา นาวิโก อิทานิ นาวิโกว อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

อวาริยชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[377] 2. เสตเกตุชาตกวณฺณนา

มา ตาต กุชฺฌิ น หิ สาธุ โกโธติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ, ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ อุทฺทาลชาตเก (ชา. 1.14.62 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจสเต มาณเว มนฺเต วาเจสิฯ เตสํ เชฏฺฐโก เสตเกตุ นาม อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺตมาณโว, ตสฺส ชาติํ นิสฺสาย มหนฺโต มาโน อโหสิฯ โส เอกทิวสํ อญฺเญหิ มาณเวหิ สทฺธิํ นครา นิกฺขมนฺโต นครํ ปวิสนฺตํ เอกํ จณฺฑาลํ ทิสฺวา ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘จณฺฑาโลหมสฺมี’’ติ วุตฺเต ตสฺส สรีรํ ปหริตฺวา อาคตวาตสฺส อตฺตโน สรีเร ผุสนภเยน ‘‘นสฺส, จณฺฑาล, กาฬกณฺณี, อโธวาตํ ยาหี’’ติ วตฺวา เวเคน ตสฺส อุปริวาตํ อคมาสิฯ จณฺฑาโล สีฆตรํ คนฺตฺวา ตสฺส อุปริวาเต อฏฺฐาสิฯ อถ นํ โส ‘‘นสฺส กาฬกณฺณี’’ติ สุฏฺฐุตรํ อกฺโกสิ ปริภาสิฯ ตํ สุตฺวา จณฺฑาโล ‘‘ตฺวํ โกสี’’ติ ปุจฺฉิฯ

‘‘พฺราหฺมณมาณโวหมสฺมี’’ติ ฯ ‘‘พฺราหฺมโณ โหตุ, มยา ปน ปุฏฺฐปญฺหํ กเถตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติฯ ‘‘อาม, สกฺขิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สเจ น สกฺโกสิ, ปาทนฺตเรน ตํ คเมมี’’ติฯ โส อตฺตานํ ตกฺเกตฺวา ‘‘คเมหี’’ติ อาหฯ

จณฺฑาลปุตฺโต ตสฺส กถํ ปริสํ คาหาเปตฺวา ‘‘มาณว, ทิสา นาม กตรา’’ติ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ ‘‘ทิสา นาม ปุรตฺถิมาทโย จตสฺโส ทิสา’’ติฯ จณฺฑาโล ‘‘นาหํ ตํ เอตํ ทิสํ ปุจฺฉามิ, ตฺวํ เอตฺตกมฺปิ อชานนฺโต มม สรีเร ปหฏวาตํ ชิคุจฺฉสี’’ติ ตํ ขนฺธฏฺฐิเก คเหตฺวา โอนเมตฺวา อตฺตโน ปาทนฺตเรน คเมสิฯ มาณวา ตํ ปวตฺติํ อาจริยสฺส อาจิกฺขิํสุฯ ตํ สุตฺวา อาจริโย ‘‘สจฺจํ กิร, ตาต, เสตเกตุ จณฺฑาเลนาสิ ปาทนฺตเรน คมิโต’’ติ? ‘‘อาม, อาจริย, โส มํ จณฺฑาลทาสิปุตฺโต ทิสามตฺตมฺปิ น ชานาสี’’ติ อตฺตโน ปาทนฺตเรน คเมสิ, อิทานิ ทิสฺวา กตฺตพฺพํ อสฺส ชานิสฺสามีติ กุทฺโธ จณฺฑาลปุตฺตํ อกฺโกสิ ปริภาสิฯ อถ นํ อาจริโย ‘ตาต, เสตเกตุ มา ตสฺส กุชฺฌิ, ปณฺฑิโต จณฺฑาลทาสิปุตฺโต , น โส ตํ เอตํ ทิสํ ปุจฺฉติ, อญฺญํ ทิสํ ปุจฺฉิ, ตยา ปน ทิฏฺฐสุตวิญฺญาตโต อทิฏฺฐาสุตาวิญฺญาตเมว พหุตร’’นฺติ โอวทนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[8]

‘‘มา ตาต กุชฺฌิ น หิ สาธุ โกโธ, พหุมฺปิ เต อทิฏฺฐมสฺสุตญฺจ;

มาตา ปิตา ทิสตา เสตเกตุ, อาจริยมาหุ ทิสตํ ปสตฺถาฯ

[9]

‘‘อคาริโน อนฺนทปานวตฺถทา, อวฺหายิกา ตมฺปิ ทิสํ วทนฺติ;

เอสา ทิสา ปรมา เสตเกตุ, ยํ ปตฺวา ทุกฺขี สุขิโน ภวนฺตี’’ติฯ

ตตฺถ น หิ สาธุ โกโธติ โกโธ นาม อุปฺปชฺชมาโน สุภาสิตทุพฺภาสิตํ อตฺถานตฺถํ หิตาหิตํ ชานิตุํ น เทตีติ น สาธุ น ลทฺธโกฯ พหุมฺปิ เต อทิฏฺฐนฺติ ตยา จกฺขุนา อทิฏฺฐํ โสเตน จ อสฺสุตเมว พหุตรํฯ ทิสตาติ ทิสาฯ

มาตาปิตโร ปุตฺตานํ ปุริมตรํ อุปฺปนฺนตฺตา ปุรตฺถิมทิสา นาม ชาตาติ วทติฯ อาจริยมาหุ ทิสตํ ปสตฺถาติ อาจริยา ปน ทกฺขิเณยฺยตฺตา ทิสตํ ปสตฺถา ทกฺขิณา ทิสาติ พุทฺธาทโย อริยา อาหุ กเถนฺติ ทีเปนฺติฯ

อคาริโนติ คหฏฺฐาฯ อนฺนทปานวตฺถทาติ อนฺนทา, ปานทา, วตฺถทา จฯ อวฺหายิกาติ ‘‘เอถ เทยฺยธมฺมํ ปฏิคฺคณฺหถา’’ติ ปกฺโกสนกาฯ ตมฺปิ ทิสํ วทนฺตีติ ตมฺปิ พุทฺธาทโย อริยา เอกํ ทิสํ วทนฺติฯ อิมินา จตุปจฺจยทายกา คหฏฺฐา ปจฺจเย อปทิสิตฺวา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณหิ อุปคนฺตพฺพตฺตา เอกา ทิสา นามาติ ทีเปติฯ อปโร นโย – เย เอเต อคาริโน อนฺนปานวตฺถทา, เตสํ ฉกามสคฺคสมฺปตฺติทายกฏฺเฐน อุปรูปริ อวฺหายนโต เย อวฺหายิกา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา, ตมฺปิ ทิสํ วทนฺติ, พุทฺธาทโย อริยา อุปริมทิสํ นาม วทนฺตีติ ทีเปติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘มาตา ปิตา ทิสา ปุพฺพา, อาจริยา ทกฺขิณา ทิสา;

ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา, มิตฺตามจฺจา จ อุตฺตราฯ

‘‘ทาสกมฺมกรา เหฏฺฐา, อุทฺธํ สมณพฺราหฺมณา;

เอตา ทิสา นมสฺเสยฺย, อลมตฺโต กุเล คิหี’’ติฯ (ที. นิ. 3.273);

เอสา ทิสาติ อิทํ ปน นิพฺพานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ชาติอาทินา หิ นานปฺปกาเรน ทุกฺเขน ทุกฺขิตา สตฺตา ยํ ปตฺวา นิทฺทุกฺขา สุขิโน ภวนฺติ, เอสา เอว จ สตฺเตหิ อคตปุพฺพา ทิสา นามฯ เตเนว จ นิพฺพานํ ‘‘ปรมา’’ติ อาหฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘สมติตฺติกํ อนวเสสกํ, เตลปตฺตํ ยถา ปริหเรยฺย;

เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเข, ปตฺถยาโน ทิสํ อคตปุพฺพ’’นฺติฯ (ชา. 1.1.96);

เอวํ มหาสตฺโต มาณวสฺส ทิสา กเถสิฯ

โส ปน ‘‘จณฺฑาเลนมฺหิ ปาทนฺตเรน คมิโต’’ติ ตสฺมิํ ฐาเน อวสิตฺวา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ทิสาปาโมกฺขาจริยสฺส สนฺติเก สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อาจริเยน อนุญฺญาโต ตกฺกสิลโต นิกฺขมิตฺวา สพฺพสมยสิปฺปํ สิกฺขนฺโต วิจริฯ โส เอกํ ปจฺจนฺตคามํ ปตฺวา ตํ นิสฺสาย วสนฺเต ปญฺจสเต ตาปเส ทิสฺวา เตสํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ยํ เต ชานนฺติ สิปฺปมนฺตจรณํ, ตํ อุคฺคณฺหิตฺวา คณสตฺถา หุตฺวา เตหิ ปริวาริโต พาราณสิํ คนฺตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขํ จรนฺโต ราชงฺคณํ อคมาสิฯ ราชา ตาปสานํ อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา อนฺโตนิเวสเน โภเชตฺวา เต อตฺตโน อุยฺยาเน วสาเปสิฯ โส เอกทิวสํ ตาปเส ปริวิสิตฺวา ‘‘อชฺช สายนฺเห อุยฺยานํ คนฺตฺวา อยฺเย วนฺทิสฺสามี’’ติ อาหฯ

เสตเกตุ อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตาปเส สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘มาริสา, อชฺช ราชา อาคมิสฺสติ, ราชาโน จ นาม สกิํ อาราเธตฺวา ยาวตายุกํ สุขํ ชีวิตุํ สกฺกา, อชฺช เอกจฺเจ วคฺคุลิวตํ จรถ, เอกจฺเจ กณฺฏกเสยฺยํ กปฺเปถ, เอกจฺเจ ปญฺจาตปํ ตปฺเปถ, เอกจฺเจ อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุญฺชถ, เอกจฺเจ อุทโกโรหณกมฺมํ กโรถ, เอกจฺเจ มนฺเต สชฺฌายถา’’ติ วิจาเรตฺวา สยํ ปกฺกสาลทฺวาเร อปสฺสยปีฐเก นิสีทิตฺวา ปญฺจวณฺณรงฺคสมุชฺชลวาสนํ เอกํ โปตฺถกํ วิจิตฺรวณฺเณ อาธารเก ฐเปตฺวา สุสิกฺขิเตหิ จตูหิ ปญฺจหิ มาณเวหิ ปุจฺฉิเต ปุจฺฉิเต ปญฺเห กเถสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ราชา อาคนฺตฺวา เต มิจฺฉาตปํ กโรนฺเต ทิสฺวา ตุฏฺโฐ เสตเกตุํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ปุโรหิเตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ตติยํ คาถมาห –

[10]

‘‘ขราชินา ชฏิลา ปงฺกทนฺตา, ทุมฺมกฺขรูปา เยเม ชปฺปนฺติ มนฺเต;

กจฺจิ นุ เต มานุสเก ปโยเค, อิทํ วิทู ปริมุตฺตา อปายา’’ติฯ

ตตฺถ ขราชินาติ สขุเรหิ อชินจมฺเมหิ สมนฺนาคตาฯ ปงฺกทนฺตาติ ทนฺตกฏฺฐสฺส อขาทเนน มลคฺคหิตทนฺตาฯ ทุมฺมกฺขรูปาติ อนญฺชิตามณฺฑิตลูขนิวาสนปารุปนา มาลาคนฺธวิเลปนวชฺชิตา , กิลิฏฺฐรูปาติ วุตฺตํ โหติฯ เยเม ชปฺปนฺตีติ เย อิเม มนฺเต สชฺฌายนฺติฯ มานุสเก ปโยเคติ มนุสฺเสหิ กตฺตพฺพปโยเค ฐิตาฯ

อิทํ วิทู ปริมุตฺตา อปายาติ อิมสฺมิํ ปโยเค ฐตฺวา อิมํ โลกํ วิทิตฺวา ปากฏํ กตฺวา ‘‘กจฺจิ เอเต อิสโย จตูหิ อปาเยหิ มุตฺตา’’ติ ปุจฺฉติฯ

ตํ สุตฺวา ปุโรหิโต จตุตฺถํ คาถมาห –

[11]

‘‘ปาปานิ กมฺมานิ กริตฺว ราช, พหุสฺสุโต เจ น จเรยฺย ธมฺมํ;

สหสฺสเวโทปิ น ตํ ปฏิจฺจ, ทุกฺขา ปมุญฺเจ จรณํ อปตฺวา’’ติฯ

ตตฺถ กริตฺวาติ กตฺวาฯ จรณนฺติ สห สีเลน อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติฯ มหาราช, ‘‘อหํ พหุสฺสุโตมฺหี’’ติ สหสฺสเวโทปิ เจ ติวิธํ สุจริตธมฺมํ น จเรยฺย, ปาปาเนว กเรยฺย, โส ตานิ ปาปานิ กมฺมานิ กตฺวา ตํ พาหุสจฺจํ ปฏิจฺจ สีลสมาปตฺติสงฺขาตํ จรณํ อปฺปตฺวา ทุกฺขา น ปมุญฺเจ, อปายทุกฺขโต น มุจฺจเตวาติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ตาปเสสุ ปสาทํ หริฯ ตโต เสตเกตุ จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺส รญฺโญ ตาปเสสุ ปสาโท อุทปาทิ, ตํ ปเนส ปุโรหิโต วาสิยา ปหริตฺวา วิย ฉินฺทิ, มยา เอเตน สทฺธิํ กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส เตน สทฺธิํ กเถนฺโต ปญฺจมํ คาถมาห –

[12]

‘‘สหสฺสเวโทปิ น ตํ ปฏิจฺจ, ทุกฺขา ปมุญฺเจ จรณํ อปตฺวา;

มญฺญามิ เวทา อผลา ภวนฺติ, สสํยมํ จรณเมว สจฺจ’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – สเจ สหสฺสเวโทปิ ตํ พาหุสจฺจํ ปฏิจฺจ จรณํ อปฺปตฺวา อตฺตานํ ทุกฺขา น ปมุญฺเจ, เอวํ สนฺเต อหํ มญฺญามิ ‘‘ตโย เวทา อผลา โหนฺติ, สสีลํ สมาปตฺติจรณเมว สจฺจํ โหตี’’ติฯ

ตํ สุตฺวา ปุโรหิโต ฉฏฺฐํ คาถมาห –

[13]

‘‘น เหว เวทา อผลา ภวนฺติ, สสํยมํ จรณเมว สจฺจํ;

กิตฺติญฺหิ ปปฺโปติ อธิจฺจ เวเท, สนฺติํ ปุเณติ จรเณน ทนฺโต’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ตโย เวทา อผลา น ภวนฺติ, สสํยมํ จรณเมว สจฺจํ เสยฺยํ อุตฺตมํ ปวรํ น เหว โหติฯ กิํการณา? กิตฺติญฺหิ ปปฺโปติ อธิจฺจ เวเทติ ตโย เวเท อธิจฺจ ทิฏฺฐธมฺเม กิตฺติมตฺตํ ยสมตฺตํ ลาภมตฺตํ ลภติ, อิโต ปรํ อญฺญํ นตฺถิ, ตสฺมา น เต อผลาฯ สนฺติํ ปุเณติ จรเณน ทนฺโตติ สีเล ปติฏฺฐาย สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมาปตฺติปทฏฺฐานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต อจฺจนฺตํ สนฺตํ นิพฺพานํ นาม ตํ เอติ ปาปุณาติฯ

อิติ ปุโรหิโต เสตเกตุโน วาทํ ภินฺทิตฺวา เต สพฺเพ คิหี กาเรตฺวา ผลกาวุธานิ คาหาเปตฺวา มหนฺตตรเก กตฺวา รญฺโญ อุปฏฺฐาเก กาเรสิฯ อยํ กิร มหนฺตตรกานํ วํโสฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เสตเกตุ กุหกภิกฺขุ อโหสิ, จณฺฑาโล สาริปุตฺโต, ราชา อานนฺโท, ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

เสตเกตุชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[378] 3. ทรีมุขชาตกวณฺณนา

ปงฺโก จ กามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาภินิกฺขมนํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เหฏฺฐา กถิตเมวฯ

อตีเต ราชคหนคเร มคธราชา นาม รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, พฺรหฺมทตฺตกุมาโรติสฺส นามํ อกํสุฯ ตสฺส ชาตทิวเสเยว ปุโรหิตสฺสปิ ปุตฺโต ชายิ, ตสฺส มุขํ อติวิย โสภติ, เตนสฺส ทรีมุโขติ นามํ อกํสุฯ เต อุโภปิ ราชกุเลเยว สํวฑฺฒา อญฺญมญฺญํ ปิยสหายา หุตฺวา โสฬสวสฺสกาเล ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ‘‘สพฺพสมยสิปฺปญฺจ สิกฺขิสฺสาม, เทสจาริตฺตญฺจ ชานิสฺสามา’’ติ คามนิคมาทีสุ จรนฺตา พาราณสิํ ปตฺวา เทวกุเล วสิตฺวา ปุนทิวเส พาราณสิํ ภิกฺขาย ปวิสิํสุฯ

ตตฺถ เอกสฺมิํ กุเล ‘‘พฺราหฺมเณ โภเชตฺวา วาจนกํ ทสฺสามา’’ติ ปายาสํ ปจิตฺวา อาสนานิ ปญฺญตฺตานิ โหนฺติฯ มนุสฺสา เต อุโภปิ ภิกฺขาย จรนฺเต ทิสฺวา ‘‘พฺราหฺมณา อาคตา’’ติ เคหํ ปเวเสตฺวา มหาสตฺตสฺส อาสเน สุทฺธวตฺถํ ปญฺญาเปสุํ, ทรีมุขสฺส อาสเน รตฺตกมฺพลํฯ ทรีมุโข ตํ นิมิตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช มยฺหํ สหาโย พาราณสิราชา ภวิสฺสติ, อหํ เสนาปตี’’ติ อญฺญาสิฯ เต ตตฺถ ภุญฺชิตฺวา วาจนกํ คเหตฺวา มงฺคลํ วตฺวา นิกฺขมฺม ตํ ราชุยฺยานํ อคมํสุฯ ตตฺถ มหาสตฺโต มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิปชฺชิ, ทรีมุโข ปนสฺส ปาเท ปริมชฺชนฺโต นิสีทิฯ

ตทา พาราณสิรญฺโญ มตสฺส สตฺตโม ทิวโส โหติฯ ปุโรหิโต รญฺโญ สรีรกิจฺจํ กตฺวา อปุตฺตเก รชฺเช สตฺตเม ทิวเส ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชสิฯ ผุสฺสรถวิสฺสชฺชนกิจฺจํ มหาชนกชาตเก (ชา. 2.22.123 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ผุสฺสรโถ นครา นิกฺขมิตฺวา จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวุโต อเนกสเตหิ ตูริเยหิ วชฺชมาเนหิ อุยฺยานทฺวารํ ปาปุณิฯ ทรีมุโข ตูริยสทฺทํ สุตฺวา ‘‘สหายสฺส เม ผุสฺสรโถ อาคจฺฉติ, อชฺเชเวส ราชา หุตฺวา มยฺหํ เสนาปติฏฺฐานํ ทสฺสติ, โก เม ฆราวาเสนตฺโถ, นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตํ อนามนฺเตตฺวาว เอกมนฺตํ คนฺตฺวา ปฏิจฺฉนฺเน อฏฺฐาสิฯ ปุโรหิโต อุยฺยานทฺวาเร รถํ ฐเปตฺวา อุยฺยานํ ปวิฏฺโฐ โพธิสตฺตํ มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิปนฺนํ ทิสฺวา ปาเทสุ ลกฺขณานิ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ปุญฺญวา สตฺโต ทฺวิสหสฺสทีปปริวารานํ จตุนฺนมฺปิ มหาทีปานํ รชฺชํ กาเรตุํ สมตฺโถ, ธิติ ปนสฺส กีทิสา’’ติ สพฺพตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสิฯ โพธิสตฺโต ปพุชฺฌิตฺวา มุขโต สาฏกํ อปเนตฺวา มหาชนํ โอโลเกตฺวา ปุน สาฏเกน มุขํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา โถกํ นิปชฺชิตฺวา ปสฺสทฺธทรโถ อุฏฺฐาย สิลาปฏฺเฏ ปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ ปุโรหิโต ชาณุเกน ปติฏฺฐาย ‘‘เทว, รชฺชํ ตุมฺหากํ ปาปุณาตี’’ติ อาหฯ ‘‘อปุตฺตกํ ภเณ รชฺช’’นฺติฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ เต ตสฺส อุยฺยาเนเยว อภิเสกํ อกํสุฯ โส ยสมหนฺตตาย ทรีมุขํ อสริตฺวาว รถํ อภิรุยฺห มหาชนปริวุโต นครํ ปวิสิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ราชทฺวาเร ฐิโตว อมจฺจานํ ฐานนฺตรานิ วิจาเรตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิฯ

ตสฺมิํ ขเณ ทรีมุโข ‘‘สุญฺญํ ทานิ อุยฺยาน’’นฺติ อาคนฺตฺวา มงฺคลสิลาย นิสีทิ, อถสฺส ปุรโต ปณฺฑุปลาสํ ปติฯ โส ตสฺมิํเยว ปณฺฑุปลาเส ขยวยํ ปฏฺฐเปตฺวา ติลกฺขณํ สมฺมสิตฺวา ปถวิํ อุนฺนาเทนฺโต ปจฺเจกโพธิํ นิพฺพตฺเตสิฯ ตสฺส ตงฺขณญฺเญว คิหิลิงฺคํ อนฺตรธายิ, อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ อากาสโต โอตริตฺวา สรีเร ปฏิมุญฺจิฯ ตาวเทว อฏฺฐปริกฺขารธโร อิริยาปถสมฺปนฺโน วสฺสสฏฺฐิกตฺเถโร วิย หุตฺวา อิทฺธิยา อากาเส อุปฺปติตฺวา หิมวนฺตปเทเส นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิฯ โพธิสตฺโตปิ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ, ยสมหนฺตตาย ปน ยเสน ปมตฺโต หุตฺวา จตฺตาลีส วสฺสานิ ทรีมุขํ น สริ, จตฺตาลีเส ปน สํวจฺฉเร อตีเต ตํ สริตฺวา ‘‘มยฺหํ สหาโย ทรีมุโข นาม อตฺถิ, กหํ นุ โข โส’’ติ ตํ ทฏฺฐุกาโม อโหสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย อนฺเตปุเรปิ ปริสมชฺเฌปิ ‘‘กหํ นุ โข มยฺหํ สหาโย ทรีมุโข , โย เม ตสฺส วสนฏฺฐานํ กเถติ, มหนฺตมสฺส ยสํ ทสฺสามี’’ติ วทติฯ เอวํ ตสฺส ปุนปฺปุนํ ตํ สรนฺตสฺเสว อญฺญานิ ทส สํวจฺฉรานิ อติกฺกนฺตานิฯ

ทรีมุขปจฺเจกพุทฺโธปิ ปญฺญาสวสฺสจฺจเยน อาวชฺเชนฺโต ‘‘มํ โข สหาโย สรตี’’ติ ญตฺวา ‘‘อิทานิ โส มหลฺลโก ปุตฺตธีตาทีหิ วุทฺธิปฺปตฺโต, คนฺตฺวา ธมฺมํ กเถตฺวา ปพฺพาเชสฺสามิ น’’นฺติ อิทฺธิยา อากาเสน อาคนฺตฺวา อุยฺยาเน โอตริตฺวา สุวณฺณปฏิมา วิย สิลาปฏฺเฏ นิสีทิฯ อุยฺยานปาโล ตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, กุโต ตุมฺเห เอถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘นนฺทมูลกปพฺภารโต’’ติฯ ‘‘เก นาม ตุมฺเห’’ติ? ‘‘ทรีมุขปจฺเจกพุทฺโธ นามาหํ, อาวุโส’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ ราชานํ ชานาถา’’ติ? ‘‘อาม ชานามิ, คิหิกาเล โน สหาโย’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, ราชา ตุมฺเห ทฏฺฐุกาโม, กเถสฺสามิ ตสฺส ตุมฺหากํ อาคตภาว’’นฺติฯ ‘‘คจฺฉ กเถหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา ตุริตตุริโตว คนฺตฺวา ตสฺส สิลาปฏฺเฏ นิสินฺนภาวํ รญฺโญ กเถสิฯ ราชา ‘‘อาคโต กิร เม สหาโย, ปสฺสิสฺสามิ น’’นฺติ รถํ อารุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

อถ นํ ปจฺเจกพุทฺโธ ‘‘กิํ, พฺรหฺมทตฺต, ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ, อคติคมนํ น คจฺฉสิ, ธนตฺถาย โลกํ น ปีเฬสิ, ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรสี’’ติอาทีนิ วทนฺโต ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘พฺรหฺมทตฺต, มหลฺลโกสิ, เอตรหิ กาเม ปหาย ปพฺพชิตุํ เต สมโย’’ติ วตฺวา ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[14]

‘‘ปงฺโก จ กามา ปลิโป จ กามา, ภยญฺจ เมตํ ติมูลํ ปวุตฺตํ;

รโช จ ธูโม จ มยา ปกาสิตา, หิตฺวา ตุวํ ปพฺพช พฺรหฺมทตฺตา’’ติฯ

ตตฺถ ปงฺโกติ อุทเก ชาตานิ ติณเสวาลกุมุทคจฺฉาทีนิ อธิปฺเปตานิฯ ยถา หิ อุทกํ ตรนฺตํ ตานิ ลคฺคาเปนฺติ สชฺชาเปนฺติ, ตถา สํสารสาครํ ตรนฺตสฺส โยคาวจรสฺส ปญฺจ กามคุณา สพฺเพ วา ปน วตฺถุกามกิเลสกามา ลคฺคาปนวเสน ปงฺโก นามฯ อิมสฺมิญฺหิ ปงฺเก อาสตฺตา วิสตฺตา เทวาปิ มนุสฺสาปิ ติรจฺฉานาปิ กิลมนฺติ โรทนฺติ ปริเทวนฺติฯ ปลิโป จ กามาติ ปลิโป วุจฺจติ มหากทฺทโม, ยมฺหิ ลคฺคา สูกรมิคาทโยปิ สีหาปิ วารณาปิ อตฺตานํ อุทฺธริตฺวา คนฺตุํ น สกฺโกนฺติ, วตฺถุกามกิเลสกามาปิ ตํสริกฺขตาย ‘‘ปลิปา’’ติ วุตฺตาฯ ปญฺญวนฺโตปิ หิ สตฺตา เตสุ กาเมสุ สกิํ ลคฺคกาลโต ปฏฺฐาย เต กาเม ปทาเลตฺวา สีฆํ อุฏฺฐาย อกิญฺจนํ อปลิโพธํ รมณียํ ปพฺพชฺชํ อุปคนฺตุํ น สกฺโกนฺติฯ ภยญฺจ เมตนฺติ ภยญฺจ เอตํ, ม-กาโร พฺยญฺชนสนฺธิวเสน วุตฺโตฯ ติมูลนฺติ ตีหิ มูเลหิ ปติฏฺฐิตํ วิย อจลํฯ พลวภยสฺเสตํ นามํฯ ปวุตฺตนฺติ มหาราช, เอเต กามา นาม ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกสฺส อตฺตานุวาทภยาทิกสฺส เจว ทฺวตฺติํสกมฺมกรณฉนวุติโรควสปฺปวตฺตสฺส จ ภยสฺส ปจฺจยฏฺเฐน พลวภยนฺติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวเกหิ เจว สพฺพญฺญุโพธิสตฺเตหิ จ ปวุตฺตํ กถิตํ, ทีปิตนฺติ อตฺโถฯ อถ วา ภยญฺจ เมตนฺติ ภยญฺจ มยา เอตํ ติมูลํ ปวุตฺตนฺติ เอวญฺเจตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพเยวฯ

รโช จ ธูโม จาติ รชธูมสทิสตฺตา ‘‘รโช’’ติ จ ‘‘ธูโม’’ติ จ มยา ปกาสิตาฯ

ยถา หิ สุนฺหาตสฺส สุวิลิตฺตาลงฺกตสฺส ปุริสสฺส สรีเร สุขุมรชํ ปติตํ, ตํ สรีรํ ทุพฺพณฺณํ โสภารหิตํ กิลิฏฺฐํ กโรติ, เอวเมว อิทฺธิพเลน อากาเสน อาคนฺตฺวา จนฺโท วิย จ สูริโย วิย จ โลเก ปญฺญาตาปิ สกิํ กามรชสฺส อนฺโต ปติตกาลโต ปฏฺฐาย คุณวณฺณคุณโสภาคุณสุทฺธีนํ อุปหตตฺตา ทุพฺพณฺณา โสภารหิตา กิลิฏฺฐาเยว โหนฺติฯ ยถา จ ธูเมน ปหฏกาลโต ปฏฺฐาย สุปริสุทฺธาปิ ภิตฺติ กาฬวณฺณา โหติ, เอวํ อติปริสุทฺธญฺญาณาปิ กามธูเมน ปหฏกาลโต ปฏฺฐาย คุณวินาสปฺปตฺติยา มหาชนมชฺเฌ กาฬกาว หุตฺวา ปญฺญายนฺติฯ อิติ รชธูมสริกฺขตาย เอเต กามา ‘‘รโช จ ธูโม จา’’ติ มยา ตุยฺหํ ปกาสิตา, ตสฺมา อิเม กาเม หิตฺวา ตุวํ ปพฺพช พฺรหฺมทตฺตาติ ราชานํ ปพฺพชฺชาย อุสฺสาหํ ชเนติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา กิเลเสหิ อตฺตโน พทฺธภาวํ กเถนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[15]

‘‘คธิโต จ รตฺโต จ อธิมุจฺฉิโต จ, กาเมสฺวหํ พฺราหฺมณ ภิํสรูปํ;

ตํ นุสฺสเห ชีวิกตฺโถ ปหาตุํ, กาหามิ ปุญฺญานิ อนปฺปกานี’’ติฯ

ตตฺถ คธิโตติ อภิชฺฌากายคนฺเถน พทฺโธฯ รตฺโตติ ปกติชหาปเนน ราเคน รตฺโตฯ อธิมุจฺฉิโตติ อติวิย มุจฺฉิโตฯ กาเมสฺวหนฺติ ทุวิเธสุปิ กาเมสุ อหํฯ พฺราหฺมณาติ ทรีมุขปจฺเจกพุทฺธํ อาลปติฯ ภิํสรูปนฺติ พลวรูปํฯ ตํ นุสฺสเหติ ตํ ทุวิธมฺปิ กามํ น อุสฺสหามิ น สกฺโกมิฯ ชีวิกตฺโถ ปหาตุนฺติ อิมาย ชีวิกาย อตฺถิโก อหํ ตํ กามํ ปหาตุํ น สกฺโกมีติ วทติฯ กาหามิ ปุญฺญานีติ อิทานิ ทานสีลอุโปสถกมฺมสงฺขาตานิ ปุญฺญานิ อนปฺปกานิ พหูนิ กริสฺสามีติฯ

เอวํ กิเลสกาโม นาเมส สกิํ อลฺลีนกาลโต ปฏฺฐาย อปเนตุํ น สกฺโกติ, เยน สํกิลิฏฺฐจิตฺโต มหาปุริโส ปจฺเจกพุทฺเธน ปพฺพชฺชาย คุเณ กถิเตปิ ‘‘ปพฺพชิตุํ น สกฺโกมี’’ติ อาหฯ โยยํ ทีปงฺกรปาทมูเล อตฺตนิ สมฺภเวน ญาเณน พุทฺธกรธมฺเม วิจินนฺโต ตติยํ เนกฺขมฺมปารมิํ ทิสฺวา –

‘‘อิมํ ตฺวํ ตติยํ ตาว, ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย;

เนกฺขมฺมปารมิตํ คจฺฉ, ยทิ โพธิํ ปตฺตุมิจฺฉสิฯ

‘‘ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส, จิรวุตฺโถ ทุขฏฺฏิโต;

น ตตฺถ ราคํ ชเนติ, มุตฺติํเยว คเวสติฯ

‘‘ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว, ปสฺส อนฺทุฆเร วิย;

เนกฺขมฺมาภิมุโข หุตฺวา, สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสสี’’ติฯ –

เอวํ เนกฺขมฺเม คุณํ ปริกิตฺเตสิ, โส ปจฺเจกพุทฺเธน ปพฺพชฺชาย วณฺณํ วตฺวา ‘‘กิเลเส ฉฑฺเฑตฺวา สมโณ โหหี’’ติ วุจฺจมาโนปิ ‘‘นาหํ กิเลเส ฉฑฺเฑตฺวา สมโณ ภวิตุํ สกฺโกมี’’ติ วทติฯ

อิมสฺมิํ กิร โลเก อฏฺฐ อุมฺมตฺตกา นามฯ เตนาหุ โปราณา ‘‘อฏฺฐ ปุคฺคลา อุมฺมตฺตกสญฺญํ ปฏิลภนฺติ, กามุมฺมตฺตโก โลภวสํ คโต , โกธุมฺมตฺตโก โทสวสํ คโต, ทิฏฺฐุมฺมตฺตโก วิปลฺลาสวสํ คโต, โมหุมฺมตฺตโก อญฺญาณวสํ คโต, ยกฺขุมฺมตฺตโก ยกฺขวสํ คโต, ปิตฺตุมฺมตฺตโก ปิตฺตวสํ คโต, สุรุมฺมตฺตโก ปานวสํ คโต, พฺยสนุมฺมตฺตโก โสกวสํ คโต’’ติฯ อิเมสุ อฏฺฐสุ อุมฺมตฺตเกสุ มหาสตฺโต อิมสฺมิํ ชาตเก กามุมฺมตฺตโก หุตฺวา โลภวสํ คโต ปพฺพชฺชาย คุณํ น อญฺญาสิฯ

เอวํ อนตฺถการกํ ปน อิมํ คุณปริธํสกํ โลภชาตํ กสฺมา สตฺตา ปริมุญฺจิตุํ น สกฺโกนฺตีติ? อนมตคฺเค สํสาเร อเนกานิ กปฺปโกฏิสตสหสฺสานิ เอกโต พนฺธิตภาเวนฯ เอวํ สนฺเตปิ ตํ ปณฺฑิตา ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา’’ติอาทีนํ อเนเกสํ ปจฺจเวกฺขณานํ วเสน ปชหนฺติฯ เตเนว ทรีมุขปจฺเจกพุทฺโธ มหาสตฺเตน ‘‘ปพฺพชิตุํ น สกฺโกมี’’ติ วุตฺเตปิ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา อุตฺตริมฺปิ โอวทนฺโต ทฺเว คาถา อาหฯ

[16]

‘‘โย อตฺถกามสฺส หิตานุกมฺปิโน, โอวชฺชมาโน น กโรติ สาสนํ;

อิทเมว เสยฺโย อิติ มญฺญมาโน, ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโทฯ

[17]

‘‘โส โฆรรูปํ นิรยํ อุเปติ, สุภาสุภํ มุตฺตกรีสปูรํ;

สตฺตา สกาเย น ชหนฺติ คิทฺธา, เย โหนฺติ กาเมสุ อวีตราคา’’ติฯ

ตตฺถ อตฺถกามสฺสาติ วุฑฺฒิกามสฺสฯ หิตานุกมฺปิโนติ หิเตน มุทุจิตฺเตน อนุกมฺปนฺตสฺสฯ โอวชฺชมาโนติ โอวทิยมาโนฯ อิทเมว เสยฺโยติ ยํ อตฺตนา คหิตํ อเสยฺยํ อนุตฺตมมฺปิ สมานํ, ตํ อิทเมว เสยฺโย อิติ มญฺญมาโนฯ มนฺโทติ โส อญฺญาณปุคฺคโล มาตุกุจฺฉิยํ วาสํ นาติกฺกมติ, ปุนปฺปุนํ คพฺภํ อุเปติเยวาติ อตฺโถฯ

โส โฆรรูปนฺติ มหาราช, โส มนฺโท ตํ มาตุกุจฺฉิํ อุเปนฺโต โฆรรูปํ ทารุณชาติกํ นิรยํ อุเปติ นามฯ มาตุกุจฺฉิ หิ นิรสฺสาทฏฺเฐน อิธ ‘‘นิรโย’’ติ วุตฺโต, ‘‘จตุกุฏฺฏิกนิรโย’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘จตุกุฏฺฏิกนิรโย นาม กตโร’’ติ วุตฺเต มาตุกุจฺฉิเมว วตฺตุํ วฏฺฏติฯ อวีจิมหานิรเย นิพฺพตฺตสตฺตสฺส หิ อปราปรํ อาธาวนปริธาวนํ โหติเยว, ตสฺมา ตํ ‘‘จตุกุฏฺฏิกนิรโย’’ติ วตฺตุํ น ลพฺภติ, มาตุกุจฺฉิยํ ปน นว วา ทส วา มาเส จตูหิปิ ปสฺเสหิ อิโต จิโต จ ธาวิตุํ นาม น สกฺกา, อติสมฺพาเธ โอกาเส จตุโกเฏน จตุสงฺกุฏิเตเนว หุตฺวา อจฺฉิตพฺพํ, ตสฺมา เอส ‘‘จตุกุฏฺฏิกนิรโย’’ติ วุจฺจติฯ

สุภาสุภนฺติ สุภานํ อสุภํฯ สุภานญฺหิ สํสารภีรุกานํ โยคาวจรกุลปุตฺตานํ มาตุกุจฺฉิ เอกนฺตํ อสุภสมฺมโตฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘อชญฺญํ ชญฺญสงฺขาตํ, อสุจิํ สุจิสมฺมตํ;

นานากุณปปริปูรํ, ชญฺญรูปํ อปสฺสโตฯ

‘‘ธิรตฺถุมํ อาตุรํ ปูติกายํ, เชคุจฺฉิยํ อสฺสุจิํ พฺยาธิธมฺมํ;

ยตฺถปฺปมตฺตา อธิมุจฺฉิตา ปชา, หาเปนฺติ มคฺคํ สุคตูปปตฺติยา’’ติฯ (ชา. 1.3.128-129);

สตฺตาติ อาสตฺตา วิสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา สกาเย น ชหนฺตีติ ตํ มาตุกุจฺฉิํ น ปริจฺจชนฺติ คิทฺธาติ คธิตาฯ เย โหนฺตีติ เย กาเมสุ อวีตราคา โหนฺติ, เต เอตํ คพฺภวาสํ น ชหนฺตีติฯ

เอวํ ทรีมุขปจฺเจกพุทฺโธ คพฺภโอกฺกนฺติมูลกญฺจ, ปริหารมูลกญฺจ ทุกฺขํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ คพฺภวุฏฺฐานมูลกํ ทสฺเสตุํ ทิยฑฺฒคาถมาหฯ

[18]

‘‘มีฬฺเหน ลิตฺตา รุหิเรน มกฺขิตา, เสมฺเหน ลิตฺตา อุปนิกฺขมนฺติ;

ยํ ยญฺหิ กาเยน ผุสนฺติ ตาวเท, สพฺพํ อสาตํ ทุขเมว เกวลํฯ

[19]

‘‘ทิสฺวา วทามิ น หิ อญฺญโต สวํ, ปุพฺเพนิวาสํ พหุกํ สรามี’’ติฯ

ตตฺถ มีฬฺเหน ลิตฺตาติ มหาราช, อิเม สตฺตา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตา น จตุชฺชาติคนฺเธหิ วิลิมฺปิตฺวา สุรภิมาลํ ปิฬนฺธิตฺวา นิกฺขมนฺติ, ปุราณคูเถน ปน มกฺขิตา ปลิพุทฺธา หุตฺวา นิกฺขมนฺติฯ รุหิเรน มกฺขิตาติ รตฺตโลหิตจนฺทนานุลิตฺตาปิ จ หุตฺวา น นิกฺขมนฺติ, รตฺตโลหิตมกฺขิตา ปน หุตฺวา นิกฺขมนฺติฯ เสมฺเหน ลิตฺตาติ น จาปิ เสตจนฺทนวิลิตฺตา นิกฺขมนฺติ, พหลปิจฺฉิลเสมฺหลิตฺตา ปน หุตฺวา นิกฺขมนฺติฯ อิตฺถีนญฺหิ คพฺภวุฏฺฐานกาเล เอตา อสุจิโย นิกฺขมนฺติฯ ตาวเทติ ตสฺมิํ สมเยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, อิเม สตฺตา ตสฺมิํ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนสมเย เอวํ มีฬฺหาทิลิตฺตา นิกฺขมนฺตา ยํ ยํ นิกฺขมนมคฺคปเทสํ วา หตฺถํ วา ปาทํ วา ผุสนฺติ, ตํ สพฺพํ อสาตํ อมธุรํ เกวลํ อสมฺมิสฺสํ ทุกฺขเมว ผุสนฺติ, สุขํ นาม เตสํ ตสฺมิํ สมเย นตฺถีติฯ

ทิสฺวา วทามิ น หิ อญฺญโต สวนฺติ มหาราช, อหํ อิมํ เอตฺตกํ วทนฺโต น อญฺญโต สวํ, อญฺญสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา ตํ สุตฺวา น วทามิ, อตฺตโน ปน ปจฺเจกโพธิญาเณน ทิสฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา วทามีติ อตฺโถฯ ปุพฺเพนิวาสํ พหุกนฺติ อิทํ อตฺตโน อานุภาวํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, อหญฺหิ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธปฏิปาฏิสงฺขาตํ ปุพฺเพนิวาสํ พหุกํ สรามิ, สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ สรามีติฯ

อิทานิ สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ‘‘เอวํ โส ปจฺเจกพุทฺโธ ราชานํ สุภาสิตกถาย สงฺคณฺหี’’ติ วตฺวา โอสาเน อุปฑฺฒคาถมาห –

‘‘จิตฺราหิ คาถาหิ สุภาสิตาหิ, ทรีมุโข นิชฺฌาปยิ สุเมธ’’นฺติฯ

ตตฺถ จิตฺราหีติ อเนกตฺถสนฺนิสฺสิตาหิฯ สุภาสิตาหีติ สุกถิตาหิฯ ทรีมุโข นิชฺฌาปยิ สุเมธนฺติ ภิกฺขเว, โส ทรีมุขปจฺเจกพุทฺโธ ตํ สุเมธํ สุนฺทรปญฺญํ การณาการณชานนสมตฺถํ ราชานํ นิชฺฌาเปสิ สญฺญาเปสิ, อตฺตโน วจนํ คณฺหาเปสีติ อตฺโถฯ

เอวํ ปจฺเจกพุทฺโธ กาเมสุ โทสํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน วจนํ คาหาเปตฺวา ‘‘มหาราช, อิทานิ ปพฺพช วา มา วา, มยา ปน ตุยฺหํ กาเมสุ อาทีนโว ปพฺพชฺชาย จ อานิสํโส กถิโต, ตฺวํ อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ วตฺวา สุวณฺณราชหํโส วิย อากาเส อุปฺปติตฺวา วลาหกคพฺภํ มทฺทนฺโต นนฺทมูลกปพฺภารเมว คโตฯ มหาสตฺโต ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ สิรสฺมิํ ฐเปตฺวา นมสฺสมาโน ตสฺมิํ ทสฺสนวิสเย อตีเต เชฏฺฐปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา มหาชนสฺส โรทนฺตสฺส ปริเทวนฺตสฺส กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา น จิรสฺเสว อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ ตทา ราชา อหเมว อโหสินฺติฯ

ทรีมุขชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[379] 4. เนรุชาตกวณฺณนา

กาโกลา กากสงฺฆา จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา เอกํ ปจฺจนฺตคามํ อคมาสิฯ มนุสฺสา ตสฺส อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา ตํ โภเชตฺวา ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อรญฺเญ ปณฺณสาลํ กตฺวา ตตฺถ วสาเปสุํ, อติวิย จสฺส สกฺการํ กริํสุฯ อเถเก สสฺสตวาทา อาคมํสุฯ เต เตสํ วจนํ สุตฺวา เถรสฺส วาทํ วิสฺสชฺเชตฺวา สสฺสตวาทํ คเหตฺวา เตสญฺเญว สกฺการํ กริํสุฯ

ตโต อุจฺเฉทวาทา อาคมํสุ เต สสฺสตวาทํ วิสฺสชฺเชตฺวา อุจฺเฉทวาทเมว คณฺหิํสุฯ อถญฺเญ อเจลกา อาคมิํสุฯ เต อุจฺเฉทวาทํ วิสฺสชฺเชตฺวา อเจลกวาทํ คณฺหิํสุฯ โส เตสํ คุณาคุณํ อชานนฺตานํ มนุสฺสานํ สนฺติเก ทุกฺเขน วสิตฺวา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา กตปฏิสนฺถาโร ‘‘กหํ วสฺสํวุตฺโถสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปจฺจนฺตํ นิสฺสาย, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘สุขํ วุตฺโถสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘ภนฺเต, คุณาคุณํ อชานนฺตานํ สนฺติเก ทุกฺขํ วุตฺโถสฺมี’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ โปราณกปณฺฑิตา ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตาปิ คุณาคุณํ อชานนฺเตหิ สทฺธิํ เอกทิวสมฺปิ น วสิํสุ, ตฺวํ อตฺตโน คุณาคุณํ อชานนฏฺฐาเน กสฺมา วสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สุวณฺณหํสโยนิยํ นิพฺพตฺติ, กนิฏฺฐภาตาปิสฺส อตฺถิฯ เต จิตฺตกูฏปพฺพเต วสนฺตา หิมวนฺตปเทเส สยํชาตสาลิํ ขาทนฺติฯ เต เอกทิวสํ ตตฺถ จริตฺวา จิตฺตกูฏํ อาคจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเค เอกํ เนรุํ นาม กญฺจนปพฺพตํ ทิสฺวา ตสฺส มตฺถเก นิสีทิํสุฯ ตํ ปน ปพฺพตํ นิสฺสาย วสนฺตา สกุณสงฺฆา จตุปฺปทา จ โคจรภูมิยํ นานาวณฺณา โหนฺติ, ปพฺพตํ ปวิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย เต สพฺเพ ตสฺโสภาเสน สุวณฺณวณฺณา โหนฺติฯ ตํ ทิสฺวา โพธิสตฺตสฺส กนิฏฺโฐ ตํ การณํ อชานิตฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอตฺถ การณ’’นฺติ ภาตรา สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[20]

‘‘กาโกลา กากสงฺฆา จ, มยญฺจ ปตตํ วรา;

สพฺเพว สทิสา โหม, อิมํ อาคมฺม ปพฺพตํฯ

[21]

‘‘อิธ สีหา จ พฺยคฺฆา จ, สิงฺคาลา จ มิคาธมา;

สพฺเพว สทิสา โหนฺติ, อยํ โก นาม ปพฺพโต’’ติฯ

ตตฺถ กาโกลาติ วนกากาฯ กากสงฺฆาติ ปกติกากสงฺฆา จฯ ปตตํ วราติ ปกฺขีนํ เสฏฺฐาฯ สทิสา โหมาติ สทิสวณฺณา โหมฯ

ตสฺส วจนํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –

[22]

‘‘อิมํ เนรูติ ชานนฺติ, มนุสฺสา ปพฺพตุตฺตมํ;

อิธ วณฺเณน สมฺปนฺนา, วสนฺติ สพฺพปาณิโน’’ติฯ

ตตฺถ อิธ วณฺเณนาติ อิมสฺมิํ เนรุปพฺพเต โอภาเสน วณฺณสมฺปนฺนา หุตฺวาฯ

ตํ สุตฺวา กนิฏฺโฐ เสสคาถา อภาสิ –

[23]

‘‘อมานนา ยตฺถ สิยา, อนฺตานํ วา วิมานนา;

หีนสมฺมานนา วาปิ, น ตตฺถ วิสติํวเสฯ

[24]

‘‘ยตฺถาลโส จ ทกฺโข จ, สูโร ภีรุ จ ปูชิยา;

น ตตฺถ สนฺโต วสนฺติ, อวิเสสกเร นเรฯ

[25]

‘‘นายํ เนรุ วิภชติ, หีนอุกฺกฏฺฐมชฺฌิเม;

อวิเสสกโร เนรุ, หนฺท เนรุํ ชหามเส’’ติฯ

ตตฺถ ปฐมคาถาย อยมตฺโถ – ยตฺถ สนฺตานํ ปณฺฑิตานํ สีลสมฺปนฺนานํ มานนสฺส อภาเวน อมานนา อวมญฺญนา จ อวมานวเสน วิมานนา วา หีนานํ วา ทุสฺสีลานํ สมฺมานนา สิยา, ตตฺถ นิวาเส น วเสยฺยฯ ปูชิยาติ เอเต เอตฺถ เอกสทิสาย ปูชาย ปูชนียา โหนฺติ, สมกํ สกฺการํ ลภนฺติฯ หีนอุกฺกฏฺฐมชฺฌิเมติ ชาติโคตฺตกุลปฺปเทสสีลาจารญาณาทีหิ หีเน จ มชฺฌิเม จ อุกฺกฏฺเฐ จ อยํ น วิภชติฯ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ ชหามเสติ ปริจฺจชามฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา อุโภปิ เต หํสา อุปฺปติตฺวา จิตฺตกูฏเมว คตาฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา กนิฏฺฐหํโส อานนฺโท อโหสิ, เชฏฺฐกหํโส ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

เนรุชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[380] 5. อาสงฺกชาตกวณฺณนา

อาสาวตี นาม ลตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ อินฺทฺริยชาตเก (ชา. 1.8.60 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ อิธ ปน สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน อุกฺกณฺฐาปิโตสี’’ติ วตฺวา ‘‘ปุราณทุติยิกาย, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ เอสา อิตฺถี ตุยฺหํ อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย จตุรงฺคินิเสนํ ชหิตฺวา หิมวนฺตปเทเส มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภวนฺโต ตีณิ สํวจฺฉรานิ วสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิคาเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ อุคฺคหิตสิปฺโป อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วนมูลผลาหาโร อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปเทเส วสิฯ ตสฺมิํ กาเล เอโก ปุญฺญสมฺปนฺโน สตฺโต ตาวติํสภวนโต จวิตฺวา ตสฺมิํ ฐาเน ปทุมสเร เอกสฺมิํ ปทุมคพฺเภ ทาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เสสปทุเมสุ ปุราณภาวํ ปตฺวา ปตนฺเตสุปิ ตํ มหากุจฺฉิกํ หุตฺวา ติฏฺฐเตวฯ ตาปโส นหายิตุํ ปทุมสรํ คโต ตํ ทิสฺวา ‘‘อญฺเญสุ ปทุเมสุ ปตนฺเตสุปิ อิทํ มหากุจฺฉิกํ หุตฺวา ติฏฺฐติ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ จินฺเตตฺวา อุทกสาฏกํ นิวาเสตฺวา โอตรนฺโต คนฺตฺวา ตํ ปทุมํ วิวริตฺวา ตํ ทาริกํ ทิสฺวา ธีตุสญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา ปณฺณสาลํ อาเนตฺวา ปฏิชคฺคิฯ สา อปรภาเค โสฬสวสฺสิกา หุตฺวา อภิรูปา อโหสิ อุตฺตมรูปธรา อติกฺกนฺตา มานุสกวณฺณํ, อปตฺตา เทววณฺณํฯ ตทา สกฺโก โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉติ, โส ตํ ทาริกํ ทิสฺวา ‘‘กุโต เอสา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ลทฺธนิยามํ สุตฺวา ‘‘อิมิสฺสา กิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘นิวาสฏฺฐานํ วตฺถาลงฺการโภชนวิธานํ, มาริสา’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ตสฺสา วสนฏฺฐานสฺส อาสนฺเน ผลิกปาสาทํ มาเปตฺวา ทิพฺพสยนทิพฺพวตฺถาลงฺการทิพฺพนฺนปานานิ มาเปสิฯ

โส ปาสาโท ตสฺสา อภิรุหนกาเล โอตริตฺวา ภูมิยํ ปติฏฺฐาติ, อภิรุฬฺหกาเล ลงฺฆิตฺวา อากาเส ติฏฺฐติฯ

สา โพธิสตฺตสฺส วตฺตปฏิวตฺตํ กุรุมานา ปาสาเท วสติฯ ตเมโก วนจรโก ทิสฺวา ‘‘อยํ, โว ภนฺเต, กิํ โหตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ธีตา เม’’ติ สุตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ‘‘เทว, มยา หิมวนฺตปเทเส เอวรูปา นาม เอกสฺส ตาปสสฺส ธีตา ทิฏฺฐา’’ติ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ตํ สุตฺวา โส สวนสํสคฺเคน พชฺฌิตฺวา วนจรกํ มคฺคเทสกํ กตฺวา จตุรงฺคินิยา เสนาย ตํ ฐานํ คนฺตฺวา ขนฺธาวารํ นิวาสาเปตฺวา วนจรกํ อาทาย อมจฺจคณปริวุโต อสฺสมปทํ ปวิสิตฺวา มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ‘‘ภนฺเต, อิตฺถิโย นาม พฺรหฺมจริยสฺส มลํ, ตุมฺหากํ ธีตรํ อหํ ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ปน ‘‘กิํ นุ โข เอตสฺมิํ ปทุเม’’ติ อาสงฺกํ กตฺวา อุทกํ โอตริตฺวา อานีตภาเวน ตสฺสา กุมาริกาย อาสงฺกาติ นามํ อกาสิฯ โส ตํ ราชานํ ‘‘อิมํ คเหตฺวา คจฺฉา’’ติ อุชุกํ อวตฺวา ‘‘มหาราช, อิมาย กุมาริกาย นามํ ชานนฺโต คณฺหิตฺวา คจฺฉา’’ติ อาหฯ ‘‘ตุมฺเหหิ กถิเต ญสฺสามิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อหํ เต น กเถมิ, ตฺวํ อตฺตโน ปญฺญาพเลน นามํ ชานนฺโตว คเหตฺวา ยาหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย อมจฺเจหิ สทฺธิํ ‘‘กินฺนามา นุ โข เอสา’’ติ นามํ อุปธาเรติฯ โส ยานิ ทุชฺชานานิ นามานิ, ตานิ กิตฺเตตฺวา ‘‘อสุกา นาม ภวิสฺสตี’’ติ โพธิสตฺเตน สทฺธิํ กเถติฯ โพธิสตฺโต ‘‘น เอวํนามา’’ติ ปฏิกฺขิปติฯ

รญฺโญ จ นามํ อุปธาเรนฺตสฺส สํวจฺฉโร อตีโตฯ ตทา หตฺถิอสฺสมนุสฺเส สีหาทโย วาฬา คณฺหนฺติ, ทีฆชาติกปริปนฺโถ โหติ, มกฺขิกปริปนฺโถ โหติ, สีเตน กิลมิตฺวา พหู มนุสฺสา มรนฺติฯ อถ ราชา กุชฺฌิตฺวา ‘‘กิํ เม เอตายา’’ติ โพธิสตฺตสฺส กเถตฺวา ปายาสิฯ อาสงฺกา กุมาริกา ตํ ทิวสํ ผลิกวาตปานํ วิวริตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสนฺตี อฏฺฐาสิฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘มยํ ตว นามํ ชานิตุํ น สกฺโกม, ตฺวํ หิมวนฺเตเยว วส, มยํ คมิสฺสามา’’ติ อาหฯ

‘‘กหํ, มหาราช, คจฺฉนฺโต มาทิสํ อิตฺถิํ ลภิสฺสสิ, มม วจนํ สุณาหิ, ตาวติํสเทวโลเก จิตฺตลตาวเน อาสาวตี นาม ลตา อตฺถิ, ตสฺสา ผลสฺส อพฺภนฺตเร ทิพฺพปานํ นิพฺพตฺตํ, ตํ เอกวารํ ปิวิตฺวา จตฺตาโร มาเส มตฺตา หุตฺวา ทิพฺพสยเน สยนฺติ, สา ปน วสฺสสหสฺเสน ผลติ, สุราโสณฺฑา เทวปุตฺตา ‘อิโต ผลํ ลภิสฺสามา’ติ ทิพฺพปานปิปาสํ อธิวาเสตฺวา วสฺสสหสฺสํ นิพทฺธํ คนฺตฺวา ตํ ลตํ ‘อโรคา นุ โข’ติ โอโลเกนฺติ, ตฺวํ ปน เอกสํวจฺฉเรเนว อุกฺกณฺฐิโต, อาสาผลวตี นาม สุขา, มา อุกฺกณฺฐี’’ติ วตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[26]

‘‘อาสาวตี นาม ลตา, ชาตา จิตฺตลตาวเน;

ตสฺสา วสฺสสหสฺเสน, เอกํ นิพฺพตฺตเต ผลํฯ

[27]

‘‘ตํ เทวา ปยิรุปาสนฺติ, ตาว ทูรผลํ สติํ;

อาสีเสว ตุวํ ราช, อาสา ผลวตี สุขาฯ

[28]

‘‘อาสีสเตว โส ปกฺขี, อาสีสเตว โส ทิโช;

ตสฺส จาสา สมิชฺฌติ, ตาว ทูรคตา สตี;

อาสีเสว ตุวํ ราช, อาสา ผลวตี สุขา’’ติฯ

ตตฺถ อาสาวตีติ เอวํนามิกาฯ สา หิ ยสฺมา ตสฺสา ผเล อาสา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา เอตํ นามํ ลภติฯ จิตฺตลตาวเนติ เอวํนามเก อุยฺยาเนฯ ตสฺมิํ กิร อุยฺยาเน ติณรุกฺขลตาทีนํ ปภา ตตฺถ ปวิฏฺฐปวิฏฺฐานํ เทวตานํ สรีรวณฺณํ จิตฺตํ กโรติ, เตนสฺส ‘‘จิตฺตลตาวน’’นฺติ นามํ ชาตํฯ ปยิรุปาสนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุเปนฺติฯ อาสีเสวาติ อาสีสาหิเยว ปตฺเถหิเยว, มา อาสจฺเฉทํ กโรหีติฯ

ราชา ตสฺสา กถาย พชฺฌิตฺวา ปุน อมจฺเจ สนฺนิปาตาเปตฺวา ทสนามกํ กาเรตฺวา นามํ คเวสนฺโต อปรมฺปิ สํวจฺฉรํ วสิฯ ตสฺสา ทสนามกมฺปิ นามํ นาโหสิ, ‘‘อสุกา นามา’’ติ วุตฺเต โพธิสตฺโต ปฏิกฺขิปเตวฯ ปุน ราชา ‘‘กิํ เม อิมายา’’ติ ตุรงฺคํ อารุยฺห ปายาสิฯ สาปิ ปุน วาตปาเน ฐตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ ราชา ‘‘ติฏฺฐ ตฺวํ, มยํ คมิสฺสามา’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺมา ยาสิ, มหาราชา’’ติ? ‘‘ตว นามํ ชานิตุํ น สกฺโกมี’’ติฯ ‘‘มหาราช, กสฺมา นามํ น ชานิสฺสสิ, อาสา นาม อสมิชฺฌนกา นาม นตฺถิ, เอโก กิร พโก ปพฺพตมุทฺธนิ ฐิโต อตฺตนา ปตฺถิตํ ลภิ, ตฺวํ กสฺมา น ลภิสฺสสิ, อธิวาเสหิ, มหาราชา’’ติฯ เอโก กิร พโก เอกสฺมิํ ปทุมสเร โคจรํ คเหตฺวา อุปฺปติตฺวา ปพฺพตมตฺถเก นิลียิฯ

โส ตํ ทิวสํ ตตฺเถว วสิตฺวา ปุนทิวเส จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมสฺมิํ ปพฺพตมตฺถเก สุขํ นิสินฺโน, สเจ อิโต อโนตริตฺวา เอตฺเถว นิสินฺโน โคจรํ คเหตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา อิมํ ทิวสํ วเสยฺยํ, ภทฺรกํ วต อสฺสา’’ติฯ อถ ตํ ทิวสเมว สกฺโก เทวราชา อสุรนิมฺมถนํ กตฺวา ตาวติํสภวเน เทวิสฺสริยํ ลทฺธา จินฺเตสิ ‘มม ตาว มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, อตฺถิ นุ โข อญฺโญ โกจิ อปริปุณฺณมโนรโถ’ติ อุปธาเรนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘อิมสฺส มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปสฺสามี’ติ พกสฺส นิสินฺนฏฺฐานโต อวิทูเร เอกา นที อตฺถิ, ตํ นทิํ โอฆปุณฺณํ กตฺวา ปพฺพตมตฺถเกน เปเสสิฯ โสปิ พโก ตตฺเถว นิสินฺโน มจฺเฉ ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา ตํ ทิวสํ ตตฺเถว วสิ, อุทกมฺปิ ภสฺสิตฺวา คตํฯ ‘‘เอวํ, มหาราช, พโกปิ ตาว อตฺตโน อาสาผลํ ลภิ, กิํ ตฺวํ น ลภิสฺสสี’’ติ วตฺวา ‘‘อาสีสเตวา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อาสีสเตวาติ อาสีสติเยว ปตฺเถติเยวฯ ปกฺขีติ ปกฺเขหิ ยุตฺตตาย ปกฺขีฯ ทฺวิกฺขตฺตุํ ชาตตาย ทิโชฯ ตาว ทูรคตา สตีติ ปพฺพตมตฺถกโต มจฺฉานญฺจ อุทกสฺส จ ทูรภาวํ ปสฺส, เอวํ ทูรคตา สมานา สกฺกสฺส อานุภาเวน พกสฺส อาสา ปูริเยวาติฯ

อถ ราชา ตสฺสา กถํ สุตฺวา รูเป พชฺฌิตฺวา กถาย อลฺลีโน คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา สตนามํ กาเรสิ, สตนามวเสน นามํ คเวสโตปิสฺส อญฺญํ สํวจฺฉรํ อตีตํ ฯ โส ติณฺณํ สํวจฺฉรานํ อจฺจเยน โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สตนามวเสน ‘‘อสุกา นาม ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น ชานาสิ, มหาราชา’’ติฯ โส ‘‘คมิสฺสาม ทานิ มย’’นฺติ โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปายาสิฯ อาสงฺกา กุมาริกา จ ปุน ผลิกวาตปานํ นิสฺสาย ฐิตาวฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘ตฺวํ อจฺฉ, มยํ คมิสฺสามา’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺมา, มหาราชา’’ติฯ ‘‘ตฺวํ มํ วจเนเนว สนฺตปฺเปสิ, น จ กามรติยา, ตว มธุรวจเนน พชฺฌิตฺวา วสนฺตสฺส มม ตีณิ สํวจฺฉรานิ อติกฺกนฺตานิ, อิทานิ คมิสฺสามี’’ติ อิมา คาถา อาห –

[29]

‘‘สมฺเปสิ โข มํ วาจาย, น จ สมฺเปสิ กมฺมุนา;

มาลา เสเรยฺยกสฺเสว, วณฺณวนฺตา อคนฺธิกาฯ

[30]

‘‘อผลํ มธุรํ วาจํ, โย มิตฺเตสุ ปกุพฺพติ;

อททํ อวิสฺสชํ โภคํ, สนฺธิ เตนสฺส ชีรติฯ

[31]

‘‘ยญฺหิ กยิรา ตญฺหิ วเท, ยํ น กยิรา น ตํ วเท;

อกโรนฺตํ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตาฯ

[32]

‘‘พลญฺจ วต เม ขีณํ, ปาเถยฺยญฺจ น วิชฺชติ;

สงฺเก ปาณูปโรธาย, หนฺท ทานิ วชามห’’นฺติฯ

ตตฺถ สมฺเปสีติ สนฺตปฺเปสิ ปีเณสิฯ เสเรยฺยกสฺสาติ สุวณฺณกุรณฺฑกสฺสฯ เทสนาสีสเมเวตํ, ยํกิญฺจิ ปน สุวณฺณกุรณฺฑกชยสุมนาทิกํ อญฺญมฺปิ ปุปฺผํ วณฺณสมฺปนฺนํ อคนฺธกํ, สพฺพํ ตํ สนฺธาเยวมาหฯ วณฺณวนฺตา อคนฺธิกาติ ยถา เสเรยฺยกาทีนํ มาลา วณฺณวนฺตตาย ทสฺสเนน ตปฺเปติ, อคนฺธตาย คนฺเธน น ตปฺเปติ, เอวํ ตฺวมฺปิ ทสฺสเนน ปิยวจเนน จ สนฺตปฺเปสิ, น กมฺมุนาติ ทีเปติฯ อททนฺติ ภทฺเท, โย ‘‘อิมํ นาม โว โภคํ ทสฺสามี’’ติ มธุรวจเนน วตฺวา ตํ โภคํ อททนฺโต อวิสฺสชฺเชนฺโต เกวลํ มธุรวจนเมว กโรติ, เตน สทฺธิํ อสฺส มิตฺตสฺส สนฺธิ ชีรติ, มิตฺตสนฺถโว น ฆฏียติฯ ปาเถยฺยญฺจาติ ภทฺเท, มยฺหํ ตว มธุรวจเนน พชฺฌิตฺวา ตีณิ สํวจฺฉรานิ วสนฺตสฺเสว หตฺถิอสฺสรถปตฺติสงฺขาตํ พลญฺจ ขีณํ, มนุสฺสานํ ภตฺตเวตนสงฺขาตํ ปาเถยฺยญฺจ นตฺถิฯ สงฺเก ปาณูปโรธายาติ สฺวาหํ อิเธว อตฺตโน ชีวิตวินาสํ อาสงฺกามิ, หนฺท ทานาหํ คจฺฉามีติฯ

อาสงฺกา กุมาริกา รญฺโญ วจนํ สุตฺวา ‘‘มหาราช, ตฺวํ มยฺหํ นามํ ชานาสิ, ตยา วุตฺตเมว มม นามํ, อิทํ เม ปิตุ กเถตฺวา มํ คณฺหิตฺวา ยาหี’’ติ รญฺญา สทฺธิํ สลฺลปนฺตี อาห –

[33]

‘‘เอตเทว หิ เม นามํ, ยํนามสฺมิ รเถสภ;

อาคเมหิ มหาราช, ปิตรํ อามนฺตยามห’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยํนามา อหํ อสฺมิ, ตํ เอตํ อาสงฺกาตฺเวว มม นามนฺติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ธีตา อาสงฺกา นามา’’ติ อาหฯ ‘‘นามํ ญาตกาลโต ปฏฺฐาย ตํ คเหตฺวา คจฺฉ, มหาราชา’’ติฯ โส มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา ผลิกวิมานทฺวารํ อาคนฺตฺวา อาห – ‘‘ภทฺเท, ปิตราปิ เต มยฺหํ ทินฺนา, เอหิ ทานิ คมิสฺสามา’’ติฯ ‘‘อาคเมหิ, มหาราช, ปิตรํ อามนฺตยามห’’นฺติ ปาสาทา โอตริตฺวา มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา โรทิตฺวา ขมาเปตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ อาคตาฯ ราชา ตํ คเหตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒนฺโต ปิยสํวาสํ วสิฯ โพธิสตฺโต อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา อาสงฺกา กุมาริกา ปุราณทุติยิกา อโหสิ, ราชา อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

อาสงฺกชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[381] 6. มิคาโลปชาตกวณฺณนา

เม รุจฺจีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ทุพฺพโจ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น โข ภิกฺขุ อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตฺวํ ทุพฺพโจเยว, ทุพฺพจภาวญฺจ ปน นิสฺสาย ปณฺฑิตานํ วจนํ อกโรนฺโต เวรมฺภวาตมุเข พฺยสนํ คโตสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คิชฺฌโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อปนนฺทคิชฺโฌ นาม อโหสิฯ โส คิชฺฌคณปริวุโต คิชฺฌกูฏปพฺพเต วสิฯ ปุตฺโต ปนสฺส มิคาโลโป นาม ถามพลสมฺปนฺโน อโหสิ, โส อญฺเญสํ คิชฺฌานํ สีมํ อติกฺกมิตฺวา อติอุจฺจํ อุปฺปติฯ คิชฺฌา ‘‘ปุตฺโต เต อติทูรํ อุปฺปตตี’’ติ คิชฺฌรญฺโญ อาจิกฺขิํสุฯ

โส ตํ ปกฺโกเสตฺวา ‘‘ตฺวํ กิร, ตาต, อติอุจฺจํ คจฺฉสิ, อติอุจฺจํ คจฺฉนฺโต ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิสฺสสี’’ติ วตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[34]

‘‘น เม รุจฺจิ มิคาโลป, ยสฺส เต ตาทิสี คตี;

อตุจฺจํ ตาต ปตสิ, อภูมิํ ตาต เสวสิฯ

[35]

‘‘จตุกฺกณฺณํว เกทารํ, ยทา เต ปถวี สิยา;

ตโต ตาต นิวตฺตสฺสุ, มาสฺสุ เอตฺโต ปรํ คมิฯ

[36]

‘‘สนฺติ อญฺเญปิ สกุณา, ปตฺตยานา วิหงฺคมา;

อกฺขิตฺตา วาตเวเคน, นฏฺฐา เต สสฺสตีสมา’’ติฯ

ตตฺถ มิคาโลปาติ ปุตฺตํ นาเมน อาลปติฯ อตุจฺจํ ตาต ปตสีติ ตาต, ตฺวํ อญฺเญสํ คิชฺฌานํ สีมํ อติกฺกมิตฺวา อติอุจฺจํ คจฺฉสิฯ จตุกฺกณฺณํว เกทารนฺติ อิมินาสฺส สีมํ อาจิกฺขติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, ยทา เต อยํ มหาปถวี จตุกฺกณฺณํ เกทารํ วิย สิยา, เอวํ ขุทฺทิกา วิย หุตฺวา ปญฺญาเยถ, อถ ตฺวํ เอตฺตกา ฐานา นิวตฺเตยฺยาสิ, เอตฺโต ปรํ มา คมีติฯ สนฺติ อญฺเญปีติ น เกวลํ ตฺวเมว, อญฺเญปิ คิชฺฌา เอวํ กริํสูติ ทีเปติฯ อกฺขิตฺตาติ เตปิ คิชฺฌา อมฺหากํ สีมํ อติกฺกมิตฺวา คตา วาตเวเคน อากฑฺฒิตา นสฺสิํสุฯ สสฺสตีสมาติ สสฺสตีหิ ปถวีปพฺพตาทีหิ สมํ อตฺตานํ มญฺญมานา อตฺตโน วสฺสสหสฺสปริมาณํ อายุํ อปูเรตฺวาปิ อนฺตรา นฏฺฐาติ อตฺโถฯ

มิคาโลโป อโนวาทกตฺตา ปิตุ วจนํ อกตฺวา ลงฺฆนฺโต ปิตรา อกฺขาตํ สีมํ ทิสฺวา ตํ อติกฺกมฺม กาลวาเต ปตฺวา เตปิ ฉินฺทิตฺวา อุปฺปติโต เวรมฺภวาตมุขํ ปกฺขนฺทิ, อถ นํ เวรมฺภวาตา ปหริํสุฯ โส เตหิ ปหฏมตฺโตว ขณฺฑาขณฺฑํ หุตฺวา อากาเสเยว อนฺตรธายิฯ

[37]

‘‘อกตฺวา อปนนฺทสฺส, ปิตุ วุทฺธสฺส สาสนํ;

กาลวาเต อติกฺกมฺม, เวรมฺภานํ วสํ อคาฯ

[38]

‘‘ตสฺส ปุตฺตา จ ทารา จ, เย จญฺเญ อนุชีวิโน;

สพฺเพ พฺยสนมาปาทุํ, อโนวาทกเร ทิเชฯ

[39]

‘‘เอวมฺปิ อิธ วุทฺธานํ, โย วากฺยํ นาวพุชฺฌติ;

อติสีมจโร ทิตฺโต, คิชฺโฌวาตีตสาสโน;

สพฺเพ พฺยสนํ ปปฺโปนฺติ, อกตฺวา วุทฺธสาสน’’นฺติฯ –

อิมา ติสฺโส อภิสมฺพุทฺธคาถาฯ

ตตฺถ อนุชีวิโนติ ตํ นิสฺสาย ชีวนกาฯ อโนวาทกเร ทิเชติ ตสฺมิํ มิคาโลเป คิชฺเฌ โอวาทํ อคณฺหนฺเต สพฺเพปิ เต เตน สทฺธิํ อติสีมํ คนฺตฺวา วินาสํ ปาปุณิํสุฯ เอวมฺปีติ, ภิกฺขเว, ยถา โส คิชฺโฌ, เอวํ โย อญฺโญปิ คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา หิตานุกมฺปกานํ วุทฺธานํ วจนํ น คณฺหาติ, โสปิ อยํ สีมํ อติกฺกมิตฺวา จรนฺโต ทิตฺโต คพฺพิโต คิชฺโฌว พฺยสนํ ปาปุณาตีติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มิคาโลโป ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, อปนนฺโท ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มิคาโลปชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[382] 7. สิริกาฬกณฺณิชาตกวณฺณนา

กา นุ กาเฬน วณฺเณนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิตกาลโต ปฏฺฐาย อขณฺฑานิ ปญฺจ สีลานิ รกฺขิ, ภริยาปิสฺส ปุตฺตธีตโรปิ ทาสาปิ ภติํ คเหตฺวา กมฺมํ กโรนฺตา กมฺมกราปิ สพฺเพ รกฺขิํสุเยวฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อนาถปิณฺฑิโก สุจิเยว สุจิปริวาโร หุตฺวา จรตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพ โปราณกปณฺฑิตาปิ สุจีเยว สุจิปริวารา อเหสุ’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺฐิ หุตฺวา ทานํ อทาสิ, สีลํ รกฺขิ, อุโปสถกมฺมํ กริ, ภริยาปิสฺส ปญฺจ สีลานิ รกฺขิ, ปุตฺตธีตโรปิ ทาสกมฺมกรโปริสาปิ ปญฺจ สีลานิ รกฺขิํสุฯ โส สุจิปริวารเสฏฺฐิตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ อเถกทิวสํ โส จินฺเตสิ ‘‘สเจ มยา สุจิปริวารสีโล โกจิ อาคมิสฺสติ, ตสฺส มม นิสีทนปลฺลงฺกํ วา นิปชฺชนสยนํ วา ทาตุํ น ยุตฺตํ, อนุจฺฉิฏฺฐํ อปริภุตฺตํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อตฺตโน วสนฏฺฐาเนเยว เอกปสฺเส อปริภุตฺตปลฺลงฺกญฺจ เสนาสนญฺจ ปญฺญาเปสิฯ ตสฺมิํ สมเย จาตุมหาราชิกเทวโลกโต วิรูปกฺขมหาราชสฺส ธีตา กาฬกณฺณี จ นาม ธตรฏฺฐมหาราชสฺส ธีตา สิรี จ นามาติ อิมา ทฺเว พหุํ คนฺธมาลํ อาทาย ‘‘อโนตตฺเต กีฬิสฺสามา’’ติ อโนตตฺตติตฺถํ อาคจฺฉิํสุฯ ตสฺมิํ ปน ทเห พหูนิ ติตฺถานิ, เตสุ พุทฺธานํ ติตฺเถ พุทฺธาเยว นฺหายนฺติ, ปจฺเจกพุทฺธานํ ติตฺเถ ปจฺเจกพุทฺธาว นฺหายนฺติ, ภิกฺขูนํ ติตฺเถ ภิกฺขูว นฺหายนฺติ, ตาปสานํ ติตฺเถ ตาปสาว นฺหายนฺติ, จาตุมหาราชิกาทีสุ ฉสุ กามสคฺเคสุ เทวปุตฺตานํ ติตฺเถ เทวปุตฺตาว นฺหายนฺติ, เทวธีตานํ ติตฺเถ เทวธีตาว นฺหายนฺติฯ

ตตฺริมา ทฺเว อาคนฺตฺวา ‘‘อหํ ปฐมํ นฺหายิสฺสามิ, อหํ ปฐม’’นฺติ ติตฺถาย กลหํ กริํสุฯ กาฬกณฺณี ‘‘อหํ โลกํ ปาเลมิ วิจาเรมิ, ตสฺมา ปฐมํ นายิตุํ ยุตฺตามฺหี’’ติ วทติฯ สิรี ‘‘อหํ มหาชนสฺส อิสฺสริยทายิกาย ปฏิปทาย ฐิตา, ตสฺมา ปฐมํ นฺหายิตุํ ยุตฺตามฺหี’’ติ วทติฯ ตา ‘‘อมฺเหสุ ปฐมํ นฺหายิตุํ ยุตฺตรูปํ วา อยุตฺตรูปํ วา จตฺตาโร มหาราชาโน ชานิสฺสนฺตี’’ติ เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺเหสุ กา ปฐมํ อโนตตฺตทเห นฺหายิตุํ ยุตฺตรูปา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ธตรฏฺฐวิรูปกฺขา ‘‘น สกฺกา อมฺเหหิ วินิจฺฉินิตุ’’นฺติ วิรูฬฺหกเวสฺสวณานํ ภารมกํสุฯ เต ‘‘อมฺเหปิ น สกฺขิสฺสาม, สกฺกสฺส ปาทมูเล เปเสสฺสามา’’ติ ตา สกฺกสฺส สนฺติกํ เปเสสุํฯ สกฺโก ตาสํ วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิมา ทฺเวปิ มม ปุริสานญฺเญว ธีตโร, น สกฺกา มยา อิมํ อฑฺฑํ วินิจฺฉินิตุ’’นฺติฯ อถ ตา สกฺโก อาห ‘‘พาราณสิยํ สุจิปริวาโร นาม เสฏฺฐิ อตฺถิ, ตสฺส ฆเร อนุจฺฉิฏฺฐสยนญฺจ ปญฺญตฺตํ, ยา ตตฺถ นิสีทิตุํ วา สยิตุํ วา ลภติ, สา ปฐมํ นฺหายิตุํ ยุตฺตรูปา’’ติฯ

ตํ สุตฺวา กาฬกณฺณี ตสฺมิํ ขเณเยว นีลวตฺถํ นิวาเสตฺวา นีลวิเลปนํ วิลิมฺปิตฺวา นีลมณิปิฬนฺธนํ ปิฬนฺธิตฺวา ยนฺตปาสาโณ วิย เทวโลกโต โอตริตฺวา มชฺฌิมยามสมนนฺตเร เสฏฺฐิโน ปาสาทสฺส อุปฏฺฐานทฺวาเร สยนสฺส อวิทูเร ฐาเน นีลรสฺมิํ วิสฺสชฺเชตฺวา อากาเส อฏฺฐาสิฯ เสฏฺฐิ โอโลเกตฺวา ตํ อทฺทส, สหทสฺสเนเนวสฺส สา อปฺปิยา อโหสิ อมนาปาฯ โส ตาย สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[40]

‘‘กา นุ กาเฬน วณฺเณน, น จาปิ ปิยทสฺสนา;

กา วา ตฺวํ กสฺส วา ธีตา, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติฯ

ตตฺถ กาเฬนาติ นีเลนฯ วณฺเณนาติ สรีรวตฺถาภรณวณฺเณนฯ น จาปิ ปิยทสฺสนาติ ธาตุโส, ภิกฺขเว, สตฺตา สํสนฺทนฺตีติ วุตฺตํ, อยญฺจ เทวธีตา อนาจารา ทุสฺสีลา, ตสฺมา สา สหทสฺสเนเนวสฺส อปฺปิยา ชาตา, เตเนวมาหฯ กา วา ตฺวนฺติ ‘‘กา จ ตฺวํ, อยเมว วา ปาโฐฯ

ตํ สุตฺวา กาฬกณฺณี ทุติยํ คาถมาห –

[41]

‘‘มหาราชสฺสหํ ธีตา, วิรูปกฺขสฺส จณฺฑิยา;

อหํ กาฬี อลกฺขิกา, กาฬกณฺณีติ มํ วิทู;

โอกาสํ ยาจิโต เทหิ, วเสมุ ตว สนฺติเก’’ติฯ

ตตฺถ จณฺฑิยาติ โกธนาฯ โกธภาเวน หิ มยฺหํ จณฺฑีติ นามํ กริํสุฯ อลกฺขิกาติ นิปฺปญฺญาฯ มํ วิทูติ เอวํ มํ จาตุมหาราชิกเทวโลเก ชานนฺติฯ วเสมูติ มยํ อชฺช เอกรตฺตํ ตว สนฺติเก วเสยฺยาม, เอตสฺมิํ เม อนุจฺฉิฏฺฐาสนสยเน โอกาสํ เทหีติฯ

ตโต โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –

[42]

‘‘กิํสีเล กิํสมาจาเร, ปุริเส นิวิสเส ตุวํ;

ปุฏฺฐา เม กาฬิ อกฺขาหิ, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติฯ

ตตฺถ นิวิสเสติ ตว จิตฺเตน นิวิสสิ ปติฏฺฐหสีติฯ

ตโต สา อตฺตโน คุณํ กเถนฺตี จตุตฺถํ คาถมาห –

[43]

‘‘มกฺขี ปฬาสี สารมฺภี, อิสฺสุกี มจฺฉรี สโฐ;

โส มยฺหํ ปุริโส กนฺโต, ลทฺธํ ยสฺส วินสฺสตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – โย ปุริโส อตฺตโน กตคุณํ น ชานาติ, คุณมกฺขี โหติ, อตฺตโน กิสฺมิญฺจิ การเณ กถิเต ‘‘กิํ อหํ เอตํ น ชานามี’’ติ ยุคคฺคาหํ คณฺหาติ , อญฺเญหิ กิญฺจิ กตํ ทิสฺวา สารมฺภวเสน กรณุตฺตริกํ กโรติ, ปเร ลาภํ ลภนฺเต น ตุสฺสติ, ‘‘มยฺหํ อิสฺสริยํ ปเรสํ มา โหตุ, มยฺหเมว โหตู’’ติ สกสมฺปตฺติํ โคเปตฺวา ปรสฺส ติณคฺเคน เตลพินฺทุมฺปิ น เทติ, เกราฏิกลกฺขเณน สมนฺนาคโต หุตฺวา อตฺตโน สนฺตกํ ปรสฺส อทตฺวา เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปรสนฺตกเมว ขาทติ, ยสฺส ลทฺธํ ธญฺญํ วา ธนํ วา วินสฺสติ น ติฏฺฐติ, สุราธุตฺโต อกฺขธุตฺโต อิตฺถิธุตฺโต วา หุตฺวา ลทฺธํ ลทฺธํ วินาเสติเยว, อยํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต ปุริโส มยฺหํ กนฺโต ปิโย มนาโป, เอวรูเป อหํ จิตฺเตน ปติฏฺฐหามีติฯ

สาเยว ปญฺจมฉฏฺฐสตฺตมคาถา อภาสิ –

[44]

‘‘โกธโน อุปนาหี จ, ปิสุโณ จ วิเภทโก;

กณฺฑกวาโจ ผรุโส, โส เม กนฺตตโร ตโตฯ

[45]

‘‘อชฺช สุเวติ ปุริโส, สทตฺถํ นาวพุชฺฌติ;

โอวชฺชมาโน กุปฺปติ, เสยฺยํ โส อติมญฺญติฯ

[46]

‘‘ทวปฺปลุทฺโธ ปุริโส, สพฺพมิตฺเตหิ ธํสติ;

โส มยฺหํ ปุริโส กนฺโต, ตสฺมิํ โหมิ อนามยา’’ติฯ

ตาปิ อิมินาว นเยน วิตฺถาเรตพฺพาฯ สงฺเขปตฺโถ ปเนตฺถ – โกธโนติ อปฺปมตฺตเกนาปิ กุชฺฌนโกฯ อุปนาหีติ ปรสฺส อปราธํ หทเย ฐเปตฺวา สุจิเรนปิ ตสฺส อนตฺถการโกฯ ปิสุโณติ ปิสุณวาโจฯ วิเภทโกติ อปฺปมตฺตเกนปิ มิตฺตภินฺทนโกฯ กณฺฑกวาโจติ สโทสวาโจฯ ผรุโสติ ถทฺธวาโจฯ กนฺตตโรติ โส ปุริโส มยฺหํ ปุริมาปิ กนฺตตโร ปิยตโรฯ

อชฺช สุเวติ ‘‘อิทํ กมฺมํ อชฺช กาตพฺพํ, อิทํ สฺเว , อิทํ ตติยทิวสาทีสู’’ติ เอวํ โส สทตฺถํ อตฺตโน กิจฺจํ นาวพุชฺฌติ น ชานาติฯ โอวชฺชมาโนติ โอวทิยมาโนฯ เสยฺยํ โส อติมญฺญตีติ ชาติโคตฺตกุลปฺปเทสสีลาจารคุเณหิ อุตฺตริตรํ อุตฺตมปุคฺคลํ ‘‘ตฺวํ มยฺหํ กิํ ปโหสี’’ติ อติกฺกมิตฺวา มญฺญติฯ ทวปฺปลุทฺโธติ รูปาทีสุ กามคุเณสุ นิรนฺตรทเวน ปลุทฺโธ อภิภูโต วสํ คโตฯ ธํสตีติ ‘‘ตยา มยฺหํ กิํ กต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา สพฺเพเหว มิตฺเตหิ ธํสติ ปริหายติฯ อนามยาติ อยํ เอเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคเต ปุคฺคเล นิทฺทุกฺขา นิสฺโสกา โหมิ, ตํ ลภิตฺวา อญฺญตฺถ อนาลยา หุตฺวา วสามี’’ติฯ

อถ นํ ครหนฺโต มหาสตฺโต อฏฺฐมํ คาถมาห –

[47]

‘‘อเปหิ เอตฺโต ตฺวํ กาฬิ, เนตํ อมฺเหสุ วิชฺชติ;

อญฺญํ ชนปทํ คจฺฉ, นิคเม ราชธานิโย’’ติฯ

ตตฺถ อเปหีติ อปคจฺฉฯ เนตํ อมฺเหสูติ เอตํ มกฺขาทิกํ ตว ปิยภาวกรณํ อมฺเหสุปิ น วิชฺชติ นตฺถิฯ นิคเม ราชธานิโยติ อญฺเญ นิคเมปิ อญฺญา ราชธานิโยปิ คจฺฉ, ยตฺถ มยํ ตํ น ปสฺสาม, ตตฺถ คจฺฉาติ ทีเปติฯ

ตํ สุตฺวา กาฬกณฺณี อทฺทิตา หุตฺวา อนนฺตรคาถมาห –

[48]

‘‘อหมฺปิ โข ตํ ชานามิ, เนตํ ตุมฺเหสุ วิชฺชติ;

สนฺติ โลเก อลกฺขิกา, สงฺฆรนฺติ พหุํ ธนํ;

อหํ เทโว จ เม ภาตา, อุโภ นํ วิธมามเส’’ติฯ

ตตฺถ เนตํ ตุมฺเหสูติ ยํ มม ปิยภาวกรณํ มกฺขาทิกํ เยน อหํ อตฺตนาปิ สมนฺนาคตา, ตํ ตุมฺเหสุ นตฺถีติ อหมฺปิ เอตํ ชานามิฯ สนฺติ โลเก อลกฺขิกาติ อญฺเญ ปน โลเก นิสฺสีลา นิปฺปญฺญา สนฺติฯ สงฺฆรนฺตีติ เต นิสฺสีลา นิปฺปญฺญาปิ สมานา เอเตหิ มกฺขาทีหิ พหุํ ธนํ สงฺฆรนฺติ ปิณฺฑํ กโรนฺติฯ

อุโภ นนฺติ ตํ ปน เอเตหิ สงฺฆริตฺวา ฐปิตํ ธนํ อหญฺจ มยฺหเมว ภาตา เทโว จ นาม เทวปุตฺโตติ อุโภ เอกโต หุตฺวา วิธมามเส นาเสม, อมฺหากํ ปน เทวโลเก พหู ทิพฺพปริโภคา อตฺถิ ทิพฺพานิ สยนานิ, ตฺวํ ทเทยฺยาสิ วา โน วา, โก เม ตยา อตฺโถติ วตฺวา ปกฺกามิฯ

ตสฺสา ปกฺกนฺตกาเล สิรี เทวธีตา สุวณฺณวณฺเณหิ วตฺถวิเลปเนหิ สุวณฺณาลงฺกาเรน อาคนฺตฺวา อุปฏฺฐานทฺวาเร ปีตรสฺมิํ วิสฺสชฺเชตฺวา สเมหิ ปาเทหิ สมํ ปถวิยํ ปติฏฺฐาย สคารวา อฏฺฐาสิฯ ตํ ทิสฺวา มหาสตฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[49]

‘‘กา นุ ทิพฺเพน วณฺเณน, ปถพฺยา สุปติฏฺฐิตา;

กา วา ตฺวํ กสฺส วา ธีตา, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติฯ

ตตฺถ ทิพฺเพนาติ วิสิฏฺเฐน อุตฺตเมนฯ

ตํ สุตฺวา สิรี ทุติยํ คาถมาห –

[50]

‘‘มหาราชสฺสหํ ธีตา, ธตรฏฺฐสฺส สิรีมโต;

อหํ สิรี จ ลกฺขี จ, ภูริปญฺญาติ มํ วิทู;

โอกาสํ ยาจิโต เทหิ, วเสมุ ตว สนฺติเก’’ติฯ

ตตฺถ สิรี จ ลกฺขี จาติ สิรีติ จ ลกฺขีติ จ อหเมวํนามา, น อญฺญาฯ ภูริปญฺญาติ มํ วิทูติ มํ จาตุมหาราชิกเทวโลเก ปถวีสมาย วิปุลาย ปญฺญาย สมนฺนาคตาติ ชานนฺติฯ วเสมุ ตว สนฺติเกติ ตว อนุจฺฉิฏฺฐาสเน เจว อนุจฺฉิฏฺฐสยเน จ เอกรตฺติํ วเสยฺยาม, โอกาสํ เม เทหีติฯ

ตโต ปรํ โพธิสตฺโต อาห –

[51]

‘‘กิํสีเล กิํสมาจาเร, ปุริเส นิวิสเส ตุวํ;

ปุฏฺฐา เม ลกฺขิ อกฺขาหิ, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํฯ

[52]

‘‘โย จาปิ สีเต อถ วาปิ อุณฺเห, วาตาตเป ฑํสสรีสเป จ;

ขุธํ ปิปาสํ อภิภุยฺย สพฺพํ, รตฺตินฺทิวํ โย สตตํ นิยุตฺโตฯ

[53]

‘‘กาลาคตญฺจ น หาเปติ อตฺถํ, โส เม มนาโป นิวิเส จ ตมฺหิ;

อกฺโกธโน มิตฺตวา จาควา จ, สีลูปปนฺโน อสโฐชุภูโตฯ

[54]

‘‘สงฺคาหโก สขิโล สณฺหวาโจ, มหตฺตปตฺโตปิ นิวาตวุตฺติ;

ตสฺมิํหํ โปเส วิปุลา ภวามิ, อูมิ สมุทฺทสฺส ยถาปิ วณฺณํฯ

[55]

‘‘โย จาปิ มิตฺเต อถ วา อมิตฺเต, เสฏฺเฐ สริกฺเข อถ วาปิ หีเน;

อตฺถํ จรนฺตํ อถ วา อนตฺถํ, อาวี รโห สงฺคหเมว วตฺเตฯ

[56]

‘‘วาจํ น วชฺชา ผรุสํ กทาจิ, มตสฺส ชีวสฺส จ ตสฺส โหมิ;

เอเตสํ โย อญฺญตรํ ลภิตฺวา, กนฺตา สิรี มชฺชติ อปฺปปญฺโญ;

ตํ ทิตฺตรูปํ วิสมํ จรนฺตํ, กรีสฐานํว วิวชฺชยามิฯ

[57]

‘‘อตฺตนา กุรุเต ลกฺขิํ, อลกฺขิํ กุรุตตฺตนา;

น หิ ลกฺขิํ อลกฺขิํ วา, อญฺโญ อญฺญสฺส การโก’’ติฯ

เสฏฺฐิสฺส ปุจฺฉา โหติ, สิริยา วิสฺสชฺชนาฯ

ตตฺถ ฑํสสรีสเป จาติ ฑํสา วุจฺจนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกา, สพฺพาปิ วา มกฺขิกาชาติกา อิธ ‘‘ฑํสา’’ติ อธิปฺเปตาฯ สรีสปาติ ทีฆชาติกาฯ ฑํสา จ สรีสปา จ ฑํสสรีสปา, ตสฺมิํ ฑํสสรีสเป สติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย มหาเสฏฺฐิ สีเต วา อุณฺเห วา วาตาตเป วา ฑํสสรีสเป วา สติ เอเตหิ สีตาทีหิ ปีฬิยมาโนปิ เอตานิ เจว สีตาทีนิ ขุธญฺจ ปิปาสญฺจาติ สพฺพมฺเปตํ ปริสฺสยํ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา ติณํ วิย อคเณตฺวา รตฺตินฺทิวํ กสิวณิชฺชาทีสุ เจว ทานสีลาทีสุ จ สตตํ อตฺตโน กมฺเมสุ นิยุตฺโต อตฺตานํ โยเชตฺวา วตฺตติฯ

กาลาคตญฺจาติ กสิกาลาทีสุ กสิอาทีนิ ธนปริจฺจาคสีลรกฺขณธมฺมสฺสวนาทิกาเลสุ จ ธนปริจฺจชนาทิปฺปเภทํ ทิฏฺฐธมฺมสมฺปราเย สุขาวหํ อตฺถํ น หาเปติ, ยุตฺตปฺปยุตฺตกาเล กโรติเยว, โส มยฺหํ มนาโป ตสฺมิญฺจ ปุริเส อหํ นิวิสามีติฯ อกฺโกธโนติ อธิวาสนขนฺติยา สมนฺนาคโตฯ มิตฺตวาติ กลฺยาณมิตฺเตน สมนฺนาคโตฯ จาควาติ ธนปริจฺจาคยุตฺโตฯ

สงฺคาหโกติ มิตฺตสงฺคหอามิสสงฺคหธมฺมสงฺคหานํ การโกฯ สขิโลติ มุทุวาโจฯ สณฺหวาโจติ มธุรวจโนฯ มหตฺตปตฺโตปิ นิวาตวุตฺตีติ มหนฺตํ ฐานํ วิปุลํ อิสฺสริยํ ปตฺโตปิ ยเสน อนุทฺธโต นีจวุตฺติ ปณฺฑิตานํ โอวาทกโร โหติฯ ตสฺมิํหํ โปเสติ ตสฺมิํ อหํ ปุริเสฯ วิปุลา ภวามีติ อขุทฺทกา โหมิฯ โส หิ มหติยา สิริยา ปทฏฺฐานํฯ อูมิ สมุทฺทสฺส ยถาปิ วณฺณนฺติ ยถา นาม สมุทฺทสฺส วณฺณํ โอโลเกนฺตานํ อุปรูปริ อาคจฺฉมานา อูมิ วิปุลา วิย ขายติ, เอวมหํ ตสฺมิํ ปุคฺคเล วิปุลา โหมีติ ทีเปติฯ

อาวี รโหติ สมฺมุขา จ ปรมฺมุขา จฯ สงฺคหเมว วตฺเตติ เอตสฺมิํ มิตฺตาทิเภเท ปุคฺคเล จตุพฺพิธํ สงฺคหเมว วตฺเตติ ปวตฺเตติฯ

น วชฺชาติ โย กทาจิ กิสฺมิญฺจิ กาเล ผรุสวจนํ น วเทยฺย, มธุรวจโนว โหติฯ มตสฺส ชีวสฺส จาติ ตสฺสาหํ ปุคฺคลสฺส มตสฺสปิ ชีวนฺตสฺสปิ ภตฺติกา โหมิ, อิธโลเกปิ ปรโลเกปิ ตาทิสเมว ภชามีติ ทสฺเสติฯ เอเตสํ โยติ เอเตสํ สีตาภิภวนาทีนํ เหฏฺฐา วุตฺตคุณานํ โย ปุคฺคโล เอกมฺปิ คุณํ ลภิตฺวา ปมชฺชติ ปมุสฺสติ, ปุน นานุยุญฺชตีติ อตฺโถฯ กนฺตา สิรี, กนฺตสิริํ, กนฺตํ สิรินฺติ ตโยปิ ปาฐา, เตสํ วเสน อยํ อตฺถโยชนา – โย ปุคฺคโล สิริํ ลภิตฺวา ‘‘กนฺตา เม สิริ ยถาฐาเน ฐิตา’’ติ เอเตสํ อญฺญตรํ คุณํ ปมชฺชติ, โย วา ปุคฺคโล กนฺตสิริํ ปิยสิริํ อิจฺฉนฺโต เอเตสํ คุณานํ อญฺญตรํ ลภิตฺวา ปมชฺชติ, โย วา ปุคฺคโล สิริํ ลภิตฺวา กนฺตํ มนาปํ สิริํ เอเตสํ คุณานํ อญฺญตรํ ปมชฺชติฯ อปฺปปญฺโญติ นิปฺปญฺโญฯ

ตํ ทิตฺตรูปํ วิสมํ จรนฺตนฺติ ตํ อหํ ทิตฺตสภาวํ คพฺพิตสภาวํ กายทุจฺจริตาทิเภทํ วิสมํ จรนฺตํ สุจิชาติโก มนุสฺโส คูถกูปํ วิย ทูรโต วิวชฺชยามีติฯ

อญฺโญ อญฺญสฺส การโกติ เอวํ สนฺเต ลกฺขิํ วา อลกฺขิํ วา อญฺโญ ปุริโส อญฺญสฺส การโก นาม นตฺถิ, โย โกจิ อตฺตนา อตฺตโน ลกฺขิํ วา อลกฺขิํ วา กโรตีติฯ

เอวํ มหาสตฺโต เทวิยา วจนํ อภินนฺทิตฺวา ‘‘อิทํ อนุจฺฉิฏฺฐํ อาสนญฺจ สยนญฺจ ตุยฺหํเยว อนุจฺฉวิกํ, ปลฺลงฺเก จ สยเน จ นิสีท เจว นิปชฺช จา’’ติ อาหฯ สา ตตฺถ วสิตฺวา ปจฺจูสกาเล นิกฺขมิตฺวา จาตุมหาราชิกเทวโลกํ คนฺตฺวา อโนตตฺตทเห ปฐมํ นหายิฯ ตมฺปิ สยนํ สิริเทวตาย ปริภุตฺตภาวา สิริสยนํ นาม ชาตํฯ สิริสยนสฺส อยํ วํโส, อิมินา การเณน ยาวชฺชตนา ‘‘สิริสยน’’นฺติ วุจฺจติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิริเทวี อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, สุจิปริวารเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สิริกาฬกณฺณิชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[383] 8. กุกฺกุฏชาตกวณฺณนา

สุจิตฺตปตฺตฉทนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘กสฺมา อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอกํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ อิตฺถิํ ทิสฺวา กิเลสวเสน, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ อิตฺถิโย นาม วญฺเจตฺวา อุปลาเปตฺวา อตฺตโน วสํ คตกาเล วินาสํ ปาเปนฺติ, โลลพิฬารี วิย โหนฺตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺเญ กุกฺกุฏโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อเนกสตกุกฺกุฏปริวาโร อรญฺเญ วสติฯ ตสฺส อวิทูเร เอกา พิฬาริกาปิ วสติฯ สา ฐเปตฺวา โพธิสตฺตํ อวเสเส กุกฺกุเฏ อุปาเยน วญฺเจตฺวา ขาทิฯ โพธิสตฺโต ตสฺสา คหณํ น คจฺฉติฯ สา จินฺเตสิ ‘‘อยํ กุกฺกุโฏ อติวิย สโฐ อมฺหากญฺจ สฐภาวํ อุปายกุสลภาวญฺจ น ชานาติ, อิมํ มยา ‘อหํ ภริยา เต ภวิสฺสามี’ติ อุปลาเปตฺวา อตฺตโน วสํ อาคตกาเล ขาทิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ สา เตน นิสินฺนรุกฺขสฺส มูลํ คนฺตฺวา วณฺณสมฺภาสนปุพฺพงฺคมาย วาจาย ตํ ยาจมานา ปฐมํ คาถมาห –

[58]

‘‘สุจิตฺตปตฺตฉทน, ตมฺพจูฬ วิหงฺคม;

โอโรห ทุมสาขาย, มุธา ภริยา ภวามิ เต’’ติฯ

ตตฺถ สุจิตฺตปตฺตฉทนาติ สุจิตฺเตหิ ปตฺเตหิ กตจฺฉทนฯ มุธาติ วินา มูเลน น กิญฺจิ คเหตฺวา อหํ ภริยา เต ภวามิฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘อิมาย มม สพฺเพ ญาตกา ขาทิตา, อิทานิ มํ อุปลาเปตฺวา ขาทิตุกามา อโหสิ, อุยฺโยเชสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[59]

‘‘จตุปฺปที ตฺวํ กลฺยาณิ, ทฺวิปทาหํ มโนรเม;

มิคี ปกฺขี อสญฺญุตฺตา, อญฺญํ ปริเยส สามิก’’นฺติฯ

ตตฺถ มิคีติ พิฬาริํ สนฺธายาหฯ อสญฺญุตฺตาติ ชยมฺปติกา ภวิตุํ อยุตฺตา อสมฺพนฺธา, นตฺถิ เตสํ อีทิโส สมฺพนฺโธติ ทีเปติฯ

ตํ สุตฺวา ตโต สา ‘‘อยํ อติวิย สโฐ, เยน เกนจิ อุปาเยน วญฺเจตฺวา นํ ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[60]

‘‘โกมาริกา เต เหสฺสามิ, มญฺชุกา ปิยภาณินี;

วินฺท มํ อริเยน เวเทน, สาวย มํ ยทิจฺฉสี’’ติฯ

ตตฺถ โกมาริกาติ อหํ เอตฺตกํ กาลํ อญฺญํ ปุริสํ น ชานามิ, ตว โกมาริกา ภริยา ภวิสฺสามีติ วทติฯ มญฺชุกา ปิยภาณินีติ ตว มธุรกถา ปิยภาณินีเยว ภวิสฺสามิฯ วินฺท มนฺติ ปฏิลภ มํฯ อริเยน เวเทนาติ สุนฺทเรน ปฏิลาเภนฯ

อหมฺปิ หิ อิโต ปุพฺเพ ปุริสสมฺผสฺสํ น ชานามิ, ตฺวมฺปิ อิตฺถิสมฺผสฺสํ น ชานาสิ, อิติ ปกติยา พฺรหฺมจารี พฺรหฺมจารินิํ มํ นิทฺโทเสน ลาเภน ลภฯ ยทิ มํ อิจฺฉสิ, อถ เม วจนํ น สทฺทหสิ, ทฺวาทสโยชนาย พาราณสิยา เภริํ จราเปตฺวา ‘‘อยํ เม ทาสี’’ติ สาวย, มํ อตฺตโน ทาสํ กตฺวา คณฺหาหีติ วทติฯ

ตโต โพธิสตฺโต ‘‘อิมํ ตชฺเชตฺวา ปลาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –

[61]

‘‘กุณปาทินิ โลหิตเป, โจริ กุกฺกุฏโปถินิ;

น ตฺวํ อริเยน เวเทน, มมํ ภตฺตารมิจฺฉสี’’ติฯ

ตตฺถ น ตฺวํ อริเยนาติ ตฺวํ อริเยน พฺรหฺมจริยวาสลาเภน มํ ภตฺตารํ น อิจฺฉสิ, วญฺเจตฺวา ปน มํ ขาทิตุกามาสิ, นสฺส ปาเปติ ตํ ปลาเปสิฯ สา ปน ปลายิตฺวาว คตา, น ปุน โอโลเกตุมฺปิ วิสหิฯ

[62]

‘‘เอวมฺปิ จตุรา นารี, ทิสฺวาน สธนํ นรํ;

เนนฺติ สณฺหาหิ วาจาหิ, พิฬารี วิย กุกฺกุฏํฯ

[63]

‘‘โย จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, น ขิปฺปมนุพุชฺฌติ;

อมิตฺตวสมนฺเวติ, ปจฺฉา จ อนุตปฺปติฯ

[64]

‘‘โย จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, ขิปฺปเมว นิโพธติ;

มุจฺจเต สตฺตุสมฺพาธา, กุกฺกุโฏว พิฬาริยา’’ติฯ – อิมา อภิสมฺพุทฺธคาถา;

ตตฺถ จตุราติ จาตุริเยน สมนฺนาคตาฯ นารีติ อิตฺถิโยฯ เนนฺตีติ อตฺตโน วสํ อุปเนนฺติฯ พิฬารี วิยาติ ยถา สา พิฬารี ตํ กุกฺกุฏํ เนตุํ วายมติ, เอวํ อญฺญาปิ นาริโย เนนฺติเยวฯ อุปฺปติตํ อตฺถนฺติ อุปฺปนฺนํ กิญฺจิเทว อตฺถํฯ น อนุพุชฺฌตีติ ยถาสภาเวน น ชานาติ, ปจฺฉา จ อนุตปฺปติฯ กุกฺกุโฏวาติ ยถา โส ญาณสมฺปนฺโน กุกฺกุโฏ พิฬาริโต มุตฺโต, เอวํ สตฺตุสมฺพาธโต มุจฺจตีติ อตฺโถฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา กุกฺกุฏราชา อหเมว อโหสินฺติฯ

กุกฺกุฏชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[384] 9. ธมฺมธชชาตกวณฺณนา

ธมฺมํ จรถ ญาตโยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อยํ อิทาเนว กุหโก, ปุพฺเพปิ กุหโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สกุณสงฺฆปริวุโต สมุทฺทมชฺเฌ ทีปเก วสิฯ อเถกจฺเจ กาสิรฏฺฐวาสิโน วาณิชา ทิสากากํ คเหตฺวา นาวาย สมุทฺทํ ปกฺขนฺทิํสุ, สมุทฺทมชฺเฌ นาวา ภิชฺชิฯ โส ทิสากาโก ตํ ทีปกํ คนฺตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ มหาสกุณสงฺโฆ, มยา กุหกกมฺมํ กตฺวา เอเตสํ อณฺฑกานิ เจว ฉาปเก จ วรํ วรํ ขาทิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส โอตริตฺวา สกุณสงฺฆสฺส มชฺเฌ มุขํ วิวริตฺวา เอเกน ปาเทน ปถวิยํ อฏฺฐาสิฯ ‘‘โก นาม ตฺวํ, สามี’’ติ สกุเณหิ ปุฏฺโฐ ‘‘อหํ ธมฺมิโก นามา’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺมา ปน เอเกน ปาเทน ฐิโตสี’’ติ? ‘‘มยา ทุติเย ปาเท นิกฺขิตฺเต ปถวี ธาเรตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ ‘‘อถ กสฺมา มุขํ วิวริตฺวา ติฏฺฐสี’’ติ? ‘‘อหํ อญฺญํ อาหารํ น ขาทามิ, วาตเมว ขาทามี’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา เต สกุเณ อามนฺเตตฺวา ‘‘โอวาทํ โว ทสฺสามิ, ตํ สุณาถา’’ติ เตสํ โอวาทวเสน ปฐมํ คาถมาห –

[65]

‘‘ธมฺมํ จรถ ญาตโย, ธมฺมํ จรถ ภทฺทํ โว;

ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมิํ โลเก ปรมฺหิ จา’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺมํ จรถาติ กายสุจริตาทิเภทํ ธมฺมํ กโรถฯ ญาตโยติ เต อาลปติฯ ธมฺมํ จรถ ภทฺทํ โวติ เอกวารํ จริตฺวา มา โอสกฺกถ, ปุนปฺปุนํ จรถ, เอวํ ภทฺทํ โว ภวิสฺสติฯ สุขํ เสตีติ เทสนาสีสเมตํ, ธมฺมจารี ปน สุขํ ติฏฺฐติ คจฺฉติ นิสีทติ เสติ, สพฺพิริยาปเถสุ สุขิโต โหตีติ ทีเปติฯ

สกุณา ‘‘อยํ กาโก โกหญฺเญน อณฺฑกานิ ขาทิตุํ เอวํ วทตี’’ติ อชานิตฺวา ตํ ทุสฺสีลํ วณฺเณนฺตา ทุติยํ คาถมาหํสุ –

[66]

‘‘ภทฺทโก วตยํ ปกฺขี, ทิโช ปรมธมฺมิโก;

เอกปาเทน ติฏฺฐนฺโต, ธมฺมเมวานุสาสตี’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺมเมวาติ สภาวเมวฯ อนุสาสตีติ กเถสิฯ

สกุณา ตสฺส ทุสฺสีลสฺส สทฺทหิตฺวา ‘‘ตฺวํ กิร สามิ อญฺญํ โคจรํ น คณฺหสิ, วาตเมว ภกฺขสิ, เตน หิ อมฺหากํ อณฺฑกานิ จ ฉาปเก จ โอโลเกยฺยาสี’’ติ วตฺวา โคจราย คจฺฉนฺติฯ โส ปาโป เตสํ คตกาเล อณฺฑกานิ จ ฉาปเก จ กุจฺฉิปูรํ ขาทิตฺวา เตสํ อาคมนกาเล อุปสนฺตูปสนฺโต หุตฺวา มุขํ วิวริตฺวา เอเกน ปาเทน ติฏฺฐติฯ สกุณา อาคนฺตฺวา ปุตฺตเก อปสฺสนฺตา ‘‘โก นุ โข ขาทตี’’ติ มหาสทฺเทน วิรวนฺติ, ‘‘อยํ กาโก ธมฺมิโก’’ติ ตสฺมิํ อาสงฺกามตฺตมฺปิ น กโรนฺติฯ อเถกทิวสํ มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิธ ปุพฺเพ โกจิ ปริปนฺโถ นตฺถิ, อิมสฺส อาคตกาลโต ปฏฺฐาย ชาโต, อิมํ ปริคฺคณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส สกุเณหิ สทฺธิํ โคจราย คจฺฉนฺโต วิย หุตฺวา นิวตฺติตฺวา ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน อฏฺฐาสิฯ กาโกปิ ‘‘คตา สกุณา’’ติ นิราสงฺโก หุตฺวา อุฏฺฐาย คนฺตฺวา อณฺฑกานิ จ ฉาปเก จ ขาทิตฺวา ปุนาคนฺตฺวา มุขํ วิวริตฺวา เอเกน ปาเทน อฏฺฐาสิฯ

สกุณราชา สกุเณสุ อาคเตสุ สพฺเพ สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อหํ โว อชฺช ปุตฺตกานํ ปริปนฺถํ ปริคฺคณฺหนฺโต อิมํ ปาปกากํ ขาทนฺตํ อทฺทสํ, เอถ นํ คณฺหามา’’ติ สกุณสงฺฆํ อามนฺเตตฺวา ปริวาเรตฺวา ‘‘สเจ ปลายติ, คณฺเหยฺยาถ น’’นฺติ วตฺวา เสสคาถา อภาสิ –

[67]

‘‘นาสฺส สีลํ วิชานาถ, อนญฺญาย ปสํสถ;

ภุตฺวา อณฺฑญฺจ โปตญฺจ, ธมฺโม ธมฺโมติ ภาสติฯ

[68]

‘‘อญฺญํ ภณติ วาจาย, อญฺญํ กาเยน กุพฺพติ;

วาจาย โน จ กาเยน, น ตํ ธมฺมํ อธิฏฺฐิโตฯ

[69]

‘‘วาจาย สขิโล มโนวิทุคฺโค, ฉนฺโน กูปสโยว กณฺหสปฺโป;

ธมฺมธโช คามนิคมาสุ สาธุ, ทุชฺชาโน ปุริเสน พาลิเสนฯ

[70]

‘‘อิมํ ตุณฺเฑหิ ปกฺเขหิ, ปาทา จิมํ วิเหฐถ;

ฉวญฺหิมํ วินาเสถ, นายํ สํวาสนารโห’’ติฯ

ตตฺถ นาสฺส สีลนฺติ น อสฺส สีลํฯ อนญฺญายาติ อชานิตฺวาฯ ภุตฺวาติ ขาทิตฺวาฯ วาจาย โน จ กาเยนาติ อยญฺหิ วจเนเนว ธมฺมํ จรติ, กาเยน ปน น กโรติฯ น ตํ ธมฺมํ อธิฏฺฐิโตติ ตสฺมา ชานิตพฺโพ ยถายํ ธมฺมํ ภณติ, น ตํ อธิฏฺฐิโต, ตสฺมิํ ธมฺเม น อธิฏฺฐิโตฯ วาจาย สขิโลติ วจเนน มุทุฯ มโนวิทุคฺโคติ มนสา วิทุคฺโค ทุปฺปเวโส วิสโมฯ ฉนฺโนติ ยสฺมิํ พิเล สยติ, เตน ฉนฺโนฯ กูปสโยติ พิลาสโยฯ ธมฺมธโชติ สุจริตธมฺมํ ธชํ กตฺวา วิจรเณน ธมฺมทฺธโชฯ คามนิคมาสุ สาธูติ คาเมสุ จ นิคเมสุ จ สาธุ ภทฺทโก สมฺภาวิโตฯ ทุชฺชาโนติ อยํ เอวรูโป ทุสฺสีโล ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโต พาลิเสน อญฺญาเณน ปุริเสน น สกฺกา ชานิตุํฯ ปาทา จิมนฺติ อตฺตโน อตฺตโน ปาเทน จ อิมํฯ วิเหฐถาติ ปหรถ หนถฯ ฉวนฺติ ลามกํฯ นายนฺติ อยํ อมฺเหหิ สทฺธิํ เอกสฺมิํ ฐาเน สํวาสํ น อรหตีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา สกุณเชฏฺฐโก สยเมว ลงฺฆิตฺวา ตสฺส สีสํ ตุณฺเฑน ปหริ, อวเสสา สกุณา ตุณฺฑนขปาทปกฺเขหิ ปหริํสุฯ โส ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กุหกกาโก อิทานิ กุหกภิกฺขุ อโหสิ, สกุณราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ธมฺมธชชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[385] 10. นนฺทิยมิคราชชาตกวณฺณนา

สเจ พฺราหฺมณ คจฺเฉสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มาตุโปสกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ คิหี โปเสสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ เต โหนฺตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มาตาปิตโร เม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ สาธุ ภิกฺขุ โปราณกปณฺฑิตานํ วํสํ ปาเลสิ, โปราณกปณฺฑิตา หิ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวาปิ มาตาปิตูนํ ชีวิตํ อทํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต โกสลรฏฺเฐ สาเกเต โกสลราเช รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต นนฺทิยมิโค นาม หุตฺวา สีลาจารสมฺปนฺโน มาตาปิตโร โปเสสิฯ ตทา โกสลราชา มิควิตฺตโกว อโหสิฯ โส ปน มนุสฺสานํ กสิกมฺมาทีนิ กาตุํ อทตฺวา มหาปริวาโร เทวสิกํ มิควํ คจฺฉติฯ มนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา ‘‘อยฺยา, อยํ ราชา อมฺหากํ กมฺมจฺเฉทํ กโรติ, ฆราวาโสปิ นสฺสติ, ยํนูน มยํ อชฺชุนวนํ อุยฺยานํ ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา โปรกฺขณิํ ขณิตฺวา ติณานิ อาโรเปตฺวา ทณฺฑมุคฺคราทิหตฺถา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา คุมฺเพ ปหรนฺตา มิเค นีหริตฺวา ปริวาเรตฺวา โครูปานิ วิย วชํ อุยฺยานํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ ปิทหิตฺวา รญฺโญ อาโรเจตฺวา อตฺตโน กมฺมํ กเรยฺยามา’’ติ มนฺตยิํสุฯ ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ สพฺเพ เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา อุยฺยานํ สชฺเชตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา โยชนมตฺตฏฺฐานํ ปริกฺขิปิํสุฯ

ตสฺมิํ ขเณ นนฺทิโย เอกสฺมิํ ขุทฺทกคุมฺเพ มาตาปิตโร คเหตฺวา ภูมิยํ นิปนฺโน โหติฯ มนุสฺสา นานาผลกาวุธหตฺถา พาหุนา พาหุํ ปีเฬตฺวา ตํ คุมฺพํ ปริกฺขิปิํสุฯ อเถกจฺเจ มิเค โอโลเกนฺตา ตํ คุมฺพํ ปวิสิํสุฯ

นนฺทิโย เต ทิสฺวา ‘‘อชฺช มยา ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา มาตาปิตูนํ ชีวิตํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา อุฏฺฐาย มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ‘‘อมฺมตาต, อิเม มนุสฺสา อิมํ คุมฺพํ ปวิสิตฺวา อมฺเห ตโยปิ ปสฺสิสฺสนฺติ, ตุมฺเห เอเกน อุปาเยน ชีเวยฺยาถ, ชีวิตํ โว เสยฺโย, อหํ ตุมฺหากํ ชีวิตทานํ ทตฺวา มนุสฺเสหิ คุมฺพปริยนฺเต ฐตฺวา คุมฺเพ ปหฏมตฺเตเยว นิกฺขมิสฺสามิ, อถ เต ‘อิมสฺมิํ ขุทฺทกคุมฺเพ เอโกเยว มิโค ภวิสฺสตี’ติ มญฺญมานา คุมฺพํ น ปวิสิสฺสนฺติ, ตุมฺเห อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ มาตาปิตโร ขมาเปตฺวา คมนสชฺโช อฏฺฐาสิฯ โส มนุสฺเสหิ คุมฺพปริยนฺเต ฐตฺวา อุนฺนาเทตฺวา คุมฺเพ ปหฏมตฺเตเยว ตโต นิกฺขมิฯ เต ‘‘เอโกเวตฺถ มิโค ภวิสฺสตี’’ติ คุมฺพํ น ปวิสิํสุฯ อถ นนฺทิโย คนฺตฺวา มิคานํ อนฺตรํ ปาวิสิฯ มนุสฺสา ปริวาเรตฺวา สพฺเพ มิเค อุยฺยานํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ ถเกตฺวา รญฺโญ อาโรเจตฺวา สกสกฏฺฐานานิ อคมํสุฯ

ตโต ปฏฺฐาย ราชา สยเมว คนฺตฺวา เอกํ มิคํ วิชฺฌิตฺวา ตํ คเหตฺวา เอหีติ เอกํ เปเสตฺวา อาหราเปสิฯ มิคา วารํ ฐปยิํสุ, ปตฺตวาโร มิโค เอกมนฺเต ติฏฺฐติ, ตํ วิชฺฌิตฺวา คณฺหนฺติฯ นนฺทิโย โปกฺขรณิยํ ปานียํ ปิวติ, ติณานิ ขาทติ, วาโร ปนสฺส น ตาว ปาปุณาติฯ อถ พหูนํ ทิวสานํ อจฺจเยน ตสฺส มาตาปิตโร ตํ ทฏฺฐุกามา หุตฺวา ‘‘อมฺหากํ ปุตฺโต นนฺทิยมิคราชา นาคพโล ถามสมฺปนฺโน, สเจ ชีวติ, อวสฺสํ วติํ ลงฺฆิตฺวา อมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคมิสฺสติ, สาสนมสฺส เปเสสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา มคฺคสมีเป ฐตฺวา เอกํ พฺราหฺมณํ ทิสฺวา ‘‘อยฺย, กหํ คจฺฉสี’’ติ มานุสิกาย วาจาย ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สาเกต’’นฺติ วุตฺเต ปุตฺตสฺส สาสนํ ปหิณนฺตา ปฐมํ คาถมาหํสุ –

[71]

‘‘สเจ พฺราหฺมณ คจฺเฉสิ, สาเกเต อชฺชุนํ วนํ;

วชฺชาสิ นนฺทิยํ นาม, ปุตฺตํ อสฺมากโมรสํ;

มาตา ปิตา จ เต วุทฺธา, เต ตํ อิจฺฉนฺติ ปสฺสิตุ’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – สเจ, ตฺวํ พฺราหฺมณ, สาเกตํ คจฺฉสิ, สาเกเต อชฺชุนวนํ นาม อุยฺยานํ อตฺถิ, ตตฺถ อมฺหากํ ปุตฺโต นนฺทิโย นาม มิโค อตฺถิ, ตํ วเทยฺยาสิ ‘‘มาตาปิตโร เต วุฑฺฒา ยาว น มรนฺติ, ตาว ตํ ปสฺสิตุํ อิจฺฉนฺตี’’ติฯ

โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สาเกตํ คนฺตฺวา ปุนทิวเส อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา ‘‘นนฺทิยมิโค นาม กตโร’’ติ ปุจฺฉิฯ มิโค อาคนฺตฺวา ตสฺส สมีเป ฐตฺวา ‘‘อห’’นฺติ อาหฯ พฺราหฺมโณ ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ

นนฺทิโย ตํ สุตฺวา ‘‘คจฺเฉยฺยามหํ, พฺราหฺมณ, วติํ ลงฺฆิตฺวา โน น คจฺเฉยฺยํ, มยา ปน รญฺโญ สนฺตกํ นิวาปปานโภชนํ ภุตฺตํ, ตํ เม อิณฏฺฐาเน ฐิตํ, อิเมสญฺจ มิคานํ มชฺเฌ จิรวุตฺโถสฺมิ, ตสฺส เม รญฺโญ เจว เอเตสญฺจ โสตฺถิภาวํ อกตฺวา อตฺตโน พลํ อทสฺเสตฺวา คมนํ นาม น ยุตฺตํ, อตฺตโน วาเร ปน สมฺปตฺเต อหํ เอเตสํ โสตฺถิภาวํ กตฺวา สุขิโต อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[72]

‘‘ภุตฺตา มยา นิวาปานิ, ราชิโน ปานโภชนํ;

ตํ ราชปิณฺฑํ อวโภตฺตุํ, นาหํ พฺราหฺมณ มุสฺสเหฯ

[73]

‘‘โอทหิสฺสามหํ ปสฺสํ, ขุรปฺปานิสฺส ราชิโน;

ตทาหํ สุขิโต มุตฺโต, อปิ ปสฺเสยฺย มาตร’’นฺติฯ

ตตฺถ นิวาปานีติ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ นิวุตานิ นิวาปานิฯ ปานโภชนนฺติ ปานียญฺจ อวเสสติณญฺจฯ ตํ ราชปิณฺฑนฺติ ตํ รญฺโญ สนฺตกํ สงฺกฑฺฒิตฺวา สโมธานกฏฺเฐน ปิณฺฑํฯ อวโภตฺตุนฺติ ทุพฺภุตฺตํ ภุญฺชิตุํ ฯ รญฺโญ หิ กิจฺจํ อนิปฺผาเทนฺโต ตํ อวภุตฺตํ ภุญฺชติ นาม, สฺวาหํ เอวํ อวโภตฺตุํ น อุสฺสหามีติ วทติฯ พฺราหฺมณ มุสฺสเหติ เจตฺถ พฺราหฺมณาติ อาลปนํ, ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโตฯ

โอทหิสฺสามหํ ปสฺสํ, ขุรปฺปานิสฺส ราชิโนติ อหํ, พฺราหฺมณ, อตฺตโน วาเร สมฺปตฺเต ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิตฺวา อาคตสฺส รญฺโญ มิคยูถโต นิกฺขมิตฺวา เอกมนฺเต ฐตฺวา ‘‘มํ วิชฺฌ, มหาราชา’’ติ วตฺวา อตฺตโน มหาผาสุกปสฺสํ โอทหิสฺสามิ โอฑฺเฑสฺสามิฯ สุขิโต มุตฺโตติ ตทา อหํ มรณภยา มุตฺโต สุขิโต นิทฺทุกฺโข รญฺญา อนุญฺญาโต อปิ นาม มาตรํ ปสฺเสยฺยนฺติฯ

ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ปกฺกามิฯ อปรภาเค ตสฺส วารทิวเส ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ อาคจฺฉิฯ มหาสตฺโต เอกมนฺเต อฏฺฐาสิฯ ราชา ‘‘มิคํ วิชฺฌิสฺสามี’’ติ ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิฯ มหาสตฺโต ยถา อญฺเญ มรณภยตชฺชิตา ปลายนฺติ, เอวํ อปลายิตฺวา นิพฺภโย หุตฺวา เมตฺตํ ปุเรจาริกํ กตฺวา มหาผาสุกปสฺสํ โอทหิตฺวา นิจฺจโลว อฏฺฐาสิฯ ราชา ตสฺส เมตฺตานุภาเวน สรํ วิสฺสชฺเชตุํ นาสกฺขิฯ มหาสตฺโต ‘‘กิํ, มหาราช, สรํ น มุจฺเจสิ, มุญฺจาหี’’ติ อาหฯ ‘‘น สกฺโกมิ, มิคราชา’’ติฯ ‘‘เตน หิ คุณวนฺตานํ คุณํ ชาน, มหาราชา’’ติฯ

ตทา ราชา โพธิสตฺเต ปสีทิตฺวา ธนุํ ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘อิมํ อจิตฺตกํ กลิงฺครกณฺฑมฺปิ ตาว ตว คุณํ ชานาติ, อหํ สจิตฺตโก มนุสฺสภูโตปิ ตว คุณํ น ชานามิ, มิคราช, มยฺหํ ขม, อภยํ เต ทมฺมี’’ติ อาหฯ ‘‘มหาราช, มยฺหํ ตาว อภยํ เทสิ, อยํ ปน อุยฺยาเน มิคคโณ กิํ กริสฺสตี’’ติ? ‘‘เอตสฺสปิ อภยํ ทมฺมี’’ติฯ เอวํ มหาสตฺโต นิคฺโรธชาตเก (ชา. 1.1.12) วุตฺตนเยเนว สพฺเพสํ อรญฺเญ มิคานํ อากาสคตสกุณานํ ชลจรมจฺฉานญฺจ อภยํ ทาเปตฺวา ราชานํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘‘มหาราช, รญฺญา นาม อคติคมนํ ปหาย ทส ราชธมฺเม อโกเปนฺเตน ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

‘‘ทานํ สีลํ ปริจฺจาคํ, อชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ;

อกฺโกธํ อวิหิํสญฺจ, ขนฺติญฺจ อวิโรธนํฯ

‘‘อิจฺเจเต กุสเล ธมฺเม, ฐิเต ปสฺสามิ อตฺตนิ;

ตโต เม ชายเต ปีติ, โสมนสฺสญฺจนปฺปก’’นฺติฯ (ชา. 2.21.176-177) –

เอวํ วุตฺเต ราชธมฺเม คาถาพนฺเธเนว เทเสตฺวา กติปาหํ รญฺโญ สนฺติเก วสิตฺวา นคเร สพฺพสตฺตานํ อภยทานปกาสนตฺถํ สุวณฺณเภริํ จราเปตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา มาตาปิตูนํ ทสฺสนตฺถาย คโตฯ

[74]

‘‘มิคราชา ปุเร อาสิํ, โกสลสฺส นิเกตเน;

นนฺทิโย นาม นาเมน, อภิรูโป จตุปฺปโทฯ

[75]

‘‘ตํ มํ วธิตุมาคจฺฉิ, ทายสฺมิํ อชฺชุเน วเน;

ธนุํ อารชฺชํ กตฺวาน, อุสุํ สนฺนยฺห โกสโลฯ

[76]

‘‘ตสฺสาหํ โอทหิํ ปสฺสํ, ขุรปฺปานิสฺส ราชิโน;

ตทาหํ สุขิโต มุตฺโต, มาตรํ ทฏฺฐุมาคโต’’ติฯ –

อิมา ติสฺโส อภิสมฺพุทฺธคาถา โหนฺติฯ

ตตฺถ โกสลสฺส นิเกตเนติ โกสลสฺส รญฺโญ นิเกตเน วสนฏฺฐาเน, ตสฺส สนฺติเก อรญฺญสฺมินฺติ อตฺโถฯ ทายสฺมินฺติ มิคานํ วสนตฺถาย ทินฺนอุยฺยาเนฯ

อารชฺชํ กตฺวานาติ ชิยาย สทฺธิํ เอกโต กตฺวา , อาโรเปตฺวาติ อตฺโถฯ สนฺนยฺหาติ สนฺนยฺหิตฺวา โยเชตฺวาฯ โอทหินฺติ โอฑฺเฑสิํฯ มาตรํ ทฏฺฐุมาคโตติ เทสนาสีสเมตํ, รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยตฺถาย สุวณฺณเภริํ จราเปตฺวา มาตาปิตโร ทฏฺฐุํ อาคโตสฺมีติ อตฺโถฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน มาตุโปสกภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, พฺราหฺมโณ สาริปุตฺโต, ราชา อานนฺโท, นนฺทิยมิคราชา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

นนฺทิยมิคราชชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อวาริยวคฺโค ปฐโมฯ

2. ขรปุตฺตวคฺโค

[386] 1. ขรปุตฺตชาตกวณฺณนา

สจฺจํ กิเรวมาหํสูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน อุกฺกณฺฐาปิโตสี’’ติ วตฺวา ‘‘ปุราณทุติยิกายา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ อยํ เต อิตฺถี อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ อิมํ นิสฺสาย อคฺคิํ ปวิสิตฺวา มรนฺโต ปณฺฑิเต นิสฺสาย ชีวิตํ ลภี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ เสนเก นาม รญฺเญ รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺกตฺตํ กาเรสิฯ ตทา เสนกสฺส รญฺโญ เอเกน นาคราเชน สทฺธิํ มิตฺตภาโว โหติฯ โส กิร นาคราชา นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา ถเล โคจรํ คณฺหนฺโต จรติฯ อถ นํ คามทารกา ทิสฺวา ‘‘สปฺโป อย’’นฺติ เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปหริํสุฯ อถ ราชา อุยฺยานํ กีฬิตุํ คจฺฉนฺโต ทิสฺวา ‘‘กิํ เอเต ทารกา กโรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอกํ สปฺปํ ปหรนฺตี’’ติ สุตฺวา ‘‘ปหริตุํ มา เทถ, ปลาเปถ เน’’ติ ปลาเปสิฯ