สา มํ อนฺเนนาติ สา มํ เอเตน อนฺนาทินา สนฺตปฺเปสีติ อตฺโถฯ อตฺตนาปิ จาติ น เกวลํ อนฺนาทีเหว, อตฺตนาปิ มํ อภิรเมนฺตี สนฺตปฺเปสีติ ทีเปติฯ มนฺทกฺขีติ มนฺททสฺสนี, มุทุนา อากาเรน โอโลกนสีลาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘มตฺตกฺขี’’ติปิ ปาโฐ, มทมตฺเตหิ วิย อกฺขีหิ สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ เอวํ ตมฺพาติ เอวํ ตมฺพราช ชานาหีติฯ

สุปณฺโณ คนฺธพฺพสฺส กเถนฺตสฺเสว วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ‘‘อหํ สุปณฺณภวเน วสนฺโตปิ รกฺขิตุํ นาสกฺขิํ, กิํ เม ตาย ทุสฺสีลายา’’ติ ตํ อาเนตฺวา รญฺโญ ปฏิทตฺวา ปกฺกามิ, ตโต ปฏฺฐาย ปุน นาคจฺฉีติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, สุปณฺณราชา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

สุโยนนฺทีชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

มณิกุณฺฑลวคฺโค ปฐโมฯ

2. วณฺณาโรหวคฺโค

[361] 1. วณฺณาโรหชาตกวณฺณนา

วณฺณาโรเหนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว อคฺคสาวเก อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย อุโภปิ มหาเถรา ‘‘อิมํ อนฺโตวสฺสํ สุญฺญาคารํ อนุพฺรูเหสฺสามา’’ติ สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา คณํ ปหาย สยเมว ปตฺตจีวรํ อาทาย เชตวนา นิกฺขมิตฺวา เอกํ ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย อรญฺเญ วิหริํสุฯ อญฺญตโรปิ วิฆาสาทปุริโส เถรานํ อุปฏฺฐานํ กโรนฺโต ตตฺเถว เอกมนฺเต วสิฯ โส เถรานํ สมคฺควาสํ ทิสฺวา ‘‘อิเม อติวิย สมคฺคา วสนฺติ, สกฺกา นุ โข เอเต อญฺญมญฺญํ ภินฺทิตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สาริปุตฺตตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, ภนฺเต, อยฺเยน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน สทฺธิํ ตุมฺหากํ กิญฺจิ เวรํ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘กิํ ปนาวุโส’’ติฯ

เอส, ภนฺเต, มม อาคตกาเล ‘‘สาริปุตฺโต นาม ชาติโคตฺตกุลปเทเสหิ วา สุตคนฺถปฏิเวธอิทฺธีหิ วา มยา สทฺธิํ กิํ ปโหตี’’ติ ตุมฺหากํ อคุณเมว กเถสีติฯ เถโร สิตํ กตฺวา ‘‘คจฺฉ ตฺวํ อาวุโส’’ติ อาหฯ

โส อปรสฺมิมฺปิ ทิวเส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว กเถสิฯ โสปิ นํ สิตํ กตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตฺวํ, อาวุโส’’ติ วตฺวา สาริปุตฺตตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อาวุโส, เอโส วิฆาสาโท ตุมฺหากํ สนฺติเก กิญฺจิ กเถสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อามาวุโส, มยฺหมฺปิ สนฺติเก กเถสิ, อิมํ นีหริตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘สาธุ, อาวุโส, นีหรา’’ติ วุตฺเต เถโร ‘‘มา อิธ วสี’’ติ อจฺฉรํ ปหริตฺวา ตํ นีหริฯ เต อุโภปิ สมคฺควาสํ วสิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ สตฺถา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘สุเขน วสฺสํ วสิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ภนฺเต, เอโก วิฆาสาโท อมฺเห ภินฺทิตุกาโม หุตฺวา ภินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโต ปลายี’’ติ วุตฺเต ‘‘น โข โส, สาริปุตฺต, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส ตุมฺเห ‘ภินฺทิสฺสามี’ติ ภินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโต ปลายี’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺเญ รุกฺขเทวตา อโหสิฯ ตทา สีโห จ พฺยคฺโฆ จ อรญฺเญ ปพฺพตคุหายํ วสนฺติฯ เอโก สิงฺคาโล เต อุปฏฺฐหนฺโต เตสํ วิฆาสํ ขาทิตฺวา มหากาโย หุตฺวา เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘มยา สีหพฺยคฺฆานํ มํสํ น ขาทิตปุพฺพํ, มยา อิเม ทฺเว ชเน ภินฺทิตุํ วฏฺฏติ, ตโต เนสํ กลหํ กตฺวา มตานํ มํสํ ขาทิสฺสามี’’ติฯ โส สีหํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิํ, สามิ, ตุมฺหากํ พฺยคฺเฆน สทฺธิํ กิญฺจิ เวรํ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘กิํ ปน, สมฺมา’’ติ? เอส, ภนฺเต, มมาคตกาเล ‘‘สีโห นาม สรีรวณฺเณน วา อาโรหปริณาเหน วา ชาติพลวีริเยหิ วา มม กลภาคมฺปิ น ปาปุณาตี’’ติ ตุมฺหากํ อคุณเมว กเถสีติฯ อถ นํ สีโห ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, น โส เอวํ กเถสฺสตี’’ติ อาหฯ พฺยคฺฆมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา เอเตเนว อุปาเยน กเถสิฯ ตํ สุตฺวา พฺยคฺโฆปิ สีหํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ กิร อิทญฺจิทญฺจ วเทสี’’ติ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[60]

‘‘วณฺณาโรเหน ชาติยา, พลนิกฺกมเนน จ;

สุพาหุ น มยา เสยฺโย, สุทาฐ อิติ ภาสสี’’ติฯ

ตตฺถ พลนิกฺกมเนน จาติ กายพเลน เจว วีริยพเลน จฯ สุพาหุ น มยา เสยฺโยติ อยํ สุพาหุ นาม พฺยคฺโฆ เอเตหิ การเณหิ มยา เนว สทิโส น อุตฺตริตโรติ สจฺจํ กิร ตฺวํ โสภนาหิ ทาฐาหิ สมนฺนาคต สุทาฐ มิคราช, เอวํ วเทสีติฯ

ตํ สุตฺวา สุทาโฐ เสสา จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[61]

‘‘วณฺณาโรเหน ชาติยา, พลนิกฺกมเนน จ;

สุทาโฐ น มยา เสยฺโย, สุพาหุ อิติ ภาสสิฯ

[62]

‘‘เอวํ เจ มํ วิหรนฺตํ, สุพาหุ สมฺม ทุพฺภสิ;

น ทานาหํ ตยา สทฺธิํ, สํวาสมภิโรจเยฯ

[63]

‘‘โย ปเรสํ วจนานิ, สทฺทเหยฺย ยถาตถํ;

ขิปฺปํ ภิชฺเชถ มิตฺตสฺมิํ, เวรญฺจ ปสเว พหุํฯ

[64]

‘‘น โส มิตฺโต โย สทา อปฺปมตฺโต, เภทาสงฺกี รนฺธเมวานุปสฺสี;

ยสฺมิญฺจ เสตี อุรสีว ปุตฺโต, ส เว มิตฺโต โย อเภชฺโช ปเรหี’’ติฯ

ตตฺถ สมฺมาติ วยสฺสฯ ทุพฺภสีติ ยทิ เอวํ ตยา สทฺธิํ สมคฺควาสํ วสนฺตํ มํ สิงฺคาลสฺส กถํ คเหตฺวา ตฺวํ ทุพฺภสิ หนิตุํ อิจฺฉสิ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย อหํ ตยา สทฺธิํ สํวาสํ น อภิโรจเยฯ ยถาตถนฺติ ตถโต ยถาตถํ ยถาตจฺฉํ อวิสํวาทเกน อริเยน วุตฺตวจนํ สทฺธาตพฺพํฯ เอวํ โย เยสํ เกสญฺจิ ปเรสํ วจนานิ สทฺทเหถาติ อตฺโถฯ โย สทา อปฺปมตฺโตติ โย นิจฺจํ อปฺปมตฺโต หุตฺวา มิตฺตสฺส วิสฺสาสํ น เทติ, โส มิตฺโต นาม น โหตีติ อตฺโถฯ เภทาสงฺกีติ ‘‘อชฺช ภิชฺชิสฺสติ, สฺเว ภิชฺชิสฺสตี’’ติ เอวํ มิตฺตสฺส เภทเมว อาสงฺกติฯ รนฺธเมวานุปสฺสีติ ฉิทฺทํ วิวรเมว ปสฺสนฺโตฯ อุรสีว ปุตฺโตติ ยสฺมิํ มิตฺเต มาตุ หทเย ปุตฺโต วิย นิราสงฺโก นิพฺภโย เสติฯ

อิติ อิมาหิ จตูหิ คาถาหิ สีเหน มิตฺตคุเณ กถิเต พฺยคฺโฆ ‘‘มยฺหํ โทโส’’ติ สีหํ ขมาเปสิฯ เต ตตฺเถว สมคฺควาสํ วสิํสุฯ สิงฺคาโล ปน ปลายิตฺวา อญฺญตฺถ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล วิฆาสาโท อโหสิ, สีโห สาริปุตฺโต, พฺยคฺโฆ โมคฺคลฺลาโน, ตํ การณํ ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐา ตสฺมิํ วเน นิวุตฺถรุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วณฺณาโรหชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[362] 2. สีลวีมํสชาตกวณฺณนา

สีลํ เสยฺโยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สีลวีมํสกพฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ กิร ราชา ‘‘เอส สีลสมฺปนฺโน’’ติ อญฺเญหิ พฺราหฺมเณหิ อติเรกํ กตฺวา ปสฺสติฯ โส จินฺเตสิ ‘‘กิํ นุ โข มํ ราชา ‘สีลสมฺปนฺโน’ติ อญฺเญหิ อติเรกํ กตฺวา ปสฺสติ, อุทาหุ ‘สุตธรยุตฺโต’ติ, วีมํสิสฺสามิ ตาว สีลสฺส วา สุตสฺส วา มหนฺตภาว’’นฺติฯ โส เอกทิวสํ เหรญฺญิกผลกโต กหาปณํ คณฺหิฯ เหรญฺญิโก ครุภาเวน น กิญฺจิ อาห, ทุติยวาเรปิ น กิญฺจิ อาหฯ ตติยวาเร ปน ตํ ‘‘วิโลปขาทโก’’ติ คาหาเปตฺวา รญฺโญ ทสฺเสตฺวา ‘‘กิํ อิมินา กต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กุฏุมฺพํ วิลุมฺปตี’’ติ อาหฯ ‘‘สจฺจํ กิร , พฺราหฺมณา’’ติ? ‘‘น, มหาราช, กุฏุมฺพํ วิลุมฺปามิ, มยฺหํ ปน ‘สีลํ นุ โข มหนฺตํ, สุตํ นุ โข’ติ กุกฺกุจฺจํ อโหสิ, สฺวาหํ ‘เอเตสุ กตรํ นุ โข มหนฺต’นฺติ วีมํสนฺโต ตโย วาเร กหาปณํ คณฺหิํ, ตํ มํ เอส พนฺธาเปตฺวา ตุมฺหากํ ทสฺเสติฯ อิทานิ เม สุตโต สีลสฺส มหนฺตภาโว ญาโต, น เม ฆราวาเสนตฺโถ, ปพฺพชิสฺสามห’’นฺติ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา ฆรทฺวารํ อโนโลเกตฺวาว เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ ตสฺส สตฺถา ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ทาเปสิฯ โส อจิรูปสมฺปนฺโน วิปสฺสนํ วิปสฺสิตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺฐหิฯ

ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุกพฺราหฺมโณ อตฺตโน สีลํ วีมํสิตฺวา ปพฺพชิโต วิปสฺสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทานิ อยเมว, ปุพฺเพ ปณฺฑิตาปิ สีลํ วีมํสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน ปติฏฺฐํ กริํสุเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสิํ อาคนฺตฺวา ราชานํ ปสฺสิฯ ราชา ตสฺส ปุโรหิตฏฺฐานํ อทาสิฯ โส ปญฺจ สีลานิ รกฺขติฯ ราชาปิ นํ ‘‘สีลวา’’ติ ครุํ กตฺวา ปสฺสิฯ โส จินฺเตสิ ‘‘กิํ นุ โข ราชา ‘สีลวา’ติ มํ ครุํ กตฺวา ปสฺสติ, อุทาหุ ‘สุตธรยุตฺโต’’’ติฯ สพฺพํ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุสทิสเมวฯ อิธ ปน โส พฺราหฺมโณ ‘‘อิทานิ เม สุตโต สีลสฺส มหนฺตภาโว ญาโต’’ติ วตฺวา อิมา ปญฺจ คาถา อภาสิ –

[65]

‘‘สีลํ เสยฺโย สุตํ เสยฺโย, อิติ เม สํสโย อหุ;

สีลเมว สุตา เสยฺโย, อิติ เม นตฺถิ สํสโยฯ

[66]

‘‘โมฆา ชาติ จ วณฺโณ จ, สีลเมว กิรุตฺตมํ;

สีเลน อนุเปตสฺส, สุเตนตฺโถ น วิชฺชติฯ

[67]

‘‘ขตฺติโย จ อธมฺมฏฺโฐ, เวสฺโส จาธมฺมนิสฺสิโต;

เต ปริจฺจชฺชุโภ โลเก, อุปปชฺชนฺติ ทุคฺคติํฯ

[68]

‘‘ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา, สุทฺทา จณฺฑาลปุกฺกุสา;

อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ภวนฺติ ติทิเว สมาฯ

[69]

‘‘น เวทา สมฺปรายาย, น ชาติ นาปิ พนฺธวา;

สกญฺจ สีลํ สํสุทฺธํ, สมฺปรายาย สุขาย จา’’ติฯ

ตตฺถ สีลเมว สุตา เสยฺโยติ สุตปริยตฺติโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน สีลเมว อุตฺตริตรนฺติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา สีลํ นาเมตํ เอกวิธํ สํวรวเสน, ทุวิธํ จาริตฺตวาริตฺตวเสน, ติวิธํ กายิกวาจสิกมานสิกวเสน, จตุพฺพิธํ ปาติโมกฺขสํวรอินฺทฺริยสํวรอาชีวปาริสุทฺธิปจฺจยสนฺนิสฺสิตวเสนาติ มาติกํ ฐเปตฺวา วิตฺถาเรนฺโต สีลสฺส วณฺณํ อภาสิฯ

โมฆาติ อผลา ตุจฺฉาฯ ชาตีติ ขตฺติยกุลาทีสุ นิพฺพตฺติฯ วณฺโณติ สรีรวณฺโณ อภิรูปภาโวฯ ยา หิ ยสฺมา สีลรหิตสฺส ชาติสมฺปทา วา วณฺณสมฺปทา วา สคฺคสุขํ ทาตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา อุภยมฺปิ ตํ ‘‘โมฆ’’นฺติ อาหฯ สีลเมว กิราติ อนุสฺสววเสน วทติ, น ปน สยํ ชานาติฯ อนุเปตสฺสาติ อนุปคตสฺสฯ สุเตนตฺโถ น วิชฺชตีติ สีลรหิตสฺส สุตปริยตฺติมตฺเตน อิธโลเก วา ปรโลเก วา กาจิ วฑฺฒิ นาม นตฺถิฯ

ตโต ปรา ทฺเว คาถา ชาติยา โมฆภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตาฯ ตตฺถ เต ปริจฺจชฺชุโภ โลเกติ เต ทุสฺสีลา เทวโลกญฺจ มนุสฺสโลกญฺจาติ อุโภปิ โลเก ปริจฺจชิตฺวา ทุคฺคติํ อุปปชฺชนฺติฯ จณฺฑาลปุกฺกุสาติ ฉวฉฑฺฑกจณฺฑาลา จ ปุปฺผฉฑฺฑกปุกฺกุสา จฯ ภวนฺติ ติทิเว สมาติ เอเต สพฺเพปิ สีลานุภาเวน เทวโลเก นิพฺพตฺตา สมา โหนฺติ นิพฺพิเสสา, เทวาตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ

ปญฺจมคาถา สพฺเพสมฺปิ สุตาทีนํ โมฆภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตาฯ ตสฺสตฺโถ – มหาราช, เอเต เวทาทโย ฐเปตฺวา อิธโลเก ยสมตฺตทานํ สมฺปราเย ทุติเย วา ตติเย วา ภเว ยสํ วา สุขํ วา ทาตุํ นาม น สกฺโกนฺติ, ปริสุทฺธํ ปน อตฺตโน สีลเมว ตํ ทาตุํ สกฺโกตีติฯ

เอวํ มหาสตฺโต สีลคุเณ โถเมตฺวา ราชานํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา ตํ ทิวสเมว หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สีลํ วีมํสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิโต อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สีลวีมํสชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[363] 3. หิริชาตกวณฺณนา

หิริํ ตรนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกสฺส สหายํ ปจฺจนฺตวาสิเสฏฺฐิํ อารพฺภ กเถสิฯ ทฺเวปิ วตฺถูนิ เอกกนิปาเต นวมวคฺคสฺส ปริโยสานชาตเก วิตฺถาริตาเนวฯ อิธ ปน ‘‘ปจฺจนฺตวาสิเสฏฺฐิโน มนุสฺสา อจฺฉินฺนสพฺพสาปเตยฺยา อตฺตโน สนฺตกสฺส อสฺสามิโน หุตฺวา ปลาตา’’ติ พาราณสิเสฏฺฐิสฺส อาโรจิเต พาราณสิเสฏฺฐิ ‘‘อตฺตโน สนฺติกํ อาคตานํ กตฺตพฺพํ อกโรนฺตา นาม ปฏิการเก น ลภนฺติเยวา’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

[70]

‘‘หิริํ ตรนฺตํ วิชิคุจฺฉมานํ, ตวาหมสฺมี อิติ ภาสมานํ;

เสยฺยานิ กมฺมานิ อนาทิยนฺตํ, เนโส มมนฺติ อิติ นํ วิชญฺญาฯ

[71]

‘‘ยญฺหิ กยิรา ตญฺหิ วเท, ยํ น กยิรา น ตํ วเท;

อกโรนฺตํ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตาฯ

[72]

‘‘น โส มิตฺโต โย สทา อปฺปมตฺโต, เภทาสงฺกี รนฺธเมวานุปสฺสี;

ยสฺมิญฺจ เสตี อุรสีว ปุตฺโต, ส เว มิตฺโต โย อเภชฺโช ปเรหิฯ

[73]

‘‘ปาโมชฺชกรณํ ฐานํ, ปสํสาวหนํ สุขํ;

ผลานิสํโส ภาเวติ, วหนฺโต โปริสํ ธุรํฯ

[74]

‘‘ปวิเวกรสํ ปิตฺวา, รสํ อุปสมสฺส จ;

นิทฺทโร โหติ นิปฺปาโป, ธมฺมปฺปีติรสํ ปิว’’นฺติฯ

ตตฺถ หิริํ ตรนฺตนฺติ ลชฺชํ อติกฺกนฺตํฯ วิชิคุจฺฉมานนฺติ มิตฺตภาเวน ชิคุจฺฉยมานํฯ ตวาหมสฺมีติ ‘‘ตว อหํ มิตฺโต’’ติ เกวลํ วจนมตฺเตเนว ภาสมานํฯ เสยฺยานิ กมฺมานิติ ‘‘ทสฺสามิ กริสฺสามี’’ติ วจนสฺส อนุรูปานิ อุตฺตมกมฺมานิฯ อนาทิยนฺตนฺติ อกโรนฺตํฯ เนโส มมนฺติ เอวรูปํ ปุคฺคลํ ‘‘น เอโส มม มิตฺโต’’ติ วิชญฺญาฯ

ปาโมชฺชกรณํ ฐานนฺติ ทานมฺปิ สีลมฺปิ ภาวนาปิ ปณฺฑิเตหิ กลฺยาณมิตฺเตหิ สทฺธิํ มิตฺตภาโวปิฯ อิธ ปน วุตฺตปฺปการํ มิตฺตภาวเมว สนฺธาเยวมาหฯ ปณฺฑิเตน หิ กลฺยาณมิตฺเตน สทฺธิํ มิตฺตภาโว ปาโมชฺชมฺปิ กโรติ, ปสํสมฺปิ วหติฯ อิธโลกปรโลเกสุ กายิกเจตสิกสุขเหตุโต ‘‘สุข’’นฺติปิ วุจฺจติ, ตสฺมา เอตํ ผลญฺจ อานิสํสญฺจ สมฺปสฺสมาโน ผลานิสํโส กุลปุตฺโต ปุริเสหิ วหิตพฺพํ ทานสีลภาวนามิตฺตภาวสงฺขาตํ จตุพฺพิธมฺปิ โปริสํ ธุรํ วหนฺโต เอตํ มิตฺตภาวสงฺขาตํ ปาโมชฺชกรณํ ฐานํ ปสํสาวหนํ สุขํ ภาเวติ วฑฺเฒติ, น ปณฺฑิเตหิ มิตฺตภาวํ ภินฺทตีติ ทีเปติฯ

ปวิเวกรสนฺติ กายจิตฺตอุปธิวิเวกานํ รสํ เต วิเวเก นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ โสมนสฺสรสํฯ อุปสมสฺส จาติ กิเลสูปสเมน ลทฺธโสมนสฺสสฺสฯ นิทฺทโร โหติ นิปฺปาโปติ สพฺพกิเลสทรถาภาเวน นิทฺทโร, กิเลสาภาเวน นิปฺปาโป โหติฯ ธมฺมปฺปีติรสนฺติ ธมฺมปีติสงฺขาตํ รสํ, วิมุตฺติปีติํ ปิวนฺโตติ อตฺโถฯ

อิติ มหาสตฺโต ปาปมิตฺตสํสคฺคโต อุพฺพิคฺโค ปวิเวกรเสน อมตมหานิพฺพานํ ปาเปตฺวา เทสนาย กูฏํ คณฺหิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺจนฺตวาสี อิทานิ ปจฺจนฺตวาสีเยว, ตทา พาราณสิเสฏฺฐิ อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

หิริชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[364] 4. ขชฺโชปนกชาตกวณฺณนา

[75-79]

โก นุ สนฺตมฺหิ ปชฺโชเตติ อยํ ขชฺโชปนกปญฺโห มหาอุมงฺเค วิตฺถารโต อาวิ ภวิสฺสติฯ

ขชฺโชปนกชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[365] 5. อหิตุณฺฑิกชาตกวณฺณนา

ธุตฺโตมฺหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ มหลฺลกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา สาลูกชาตเก (ชา. 1.3.106 อาทโย) วิตฺถาริตํฯ อิธาปิ โส มหลฺลโก เอกํ คามทารกํ ปพฺพาเชตฺวา อกฺโกสติ ปหรติฯ ทารโก ปลายิตฺวา วิพฺภมิฯ ทุติยมฺปิ นํ ปพฺพาเชตฺวา ตเถวากาสิฯ ทุติยมฺปิ วิพฺภมิตฺวา ปุน ยาจิยมาโน โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉิฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม มหลฺลโก อตฺตโน สามเณเรน สหาปิ วินาปิ วตฺติตุํ น สกฺโกติ, อิตโร ตสฺส โทสํ ทิสฺวา ปุน โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉิ, สุหทโย กุมารโก’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส สามเณโร สุหทโยว, สกิํ โทสํ ทิสฺวา ปุน โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ธญฺญวาณิชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ธญฺญวิกฺกเยน ชีวิกํ กปฺเปสิฯ อเถโก อหิตุณฺฑิโก มกฺกฏํ คเหตฺวา สิกฺขาเปตฺวา อหิํ กีฬาเปนฺโต พาราณสิยํ อุสฺสเว ฆุฏฺเฐ ตํ มกฺกฏํ ธญฺญวาณิชกสฺส สนฺติเก ฐเปตฺวา อหิํ กีฬาเปนฺโต สตฺต ทิวสานิ วิจริฯ โสปิ วาณิโช มกฺกฏสฺส ขาทนียํ โภชนียํ อทาสิฯ อหิตุณฺฑิโก สตฺตเม ทิวเส อุสฺสวกีฬนโต อาคนฺตฺวา ตํ มกฺกฏํ เวฬุเปสิกาย ติกฺขตฺตุํ ปหริตฺวา ตํ อาทาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา พนฺธิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ มกฺกโฏ พนฺธนํ โมเจตฺวา อมฺพรุกฺขํ อารุยฺห อมฺพานิ ขาทนฺโต นิสีทิฯ โส ปพุทฺโธ รุกฺเข มกฺกฏํ ทิสฺวา ‘‘เอตํ มยา อุปลาเปตฺวา คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[80]

‘‘ธุตฺโตมฺหิ สมฺม สุมุข, ชูเต อกฺขปราชิโต;

หเรหิ อมฺพปกฺกานิ, วีริยํ เต ภกฺขยามเส’’ติฯ

ตตฺถ อกฺขปราชิโตติ อกฺเขหิ ปราชิโตฯ หเรหีติ ปาเตหิฯ อยเมว วา ปาโฐฯ

ตํ สุตฺวา มกฺกโฏ เสสคาถา อภาสิ –

[81]

‘‘อลิกํ วต มํ สมฺม, อภูเตน ปสํสสิ;

โก เต สุโต วา ทิฏฺโฐ วา, สุมุโข นาม มกฺกโฏฯ

[82]

‘‘อชฺชาปิ เม ตํ มนสิ, ยํ มํ ตฺวํ อหิตุณฺฑิก;

ธญฺญาปณํ ปวิสิตฺวา, มตฺโต ฉาตํ หนาสิ มํฯ

[83]

‘‘ตาหํ สรํ ทุกฺขเสยฺยํ, อปิ รชฺชมฺปิ การเย;

เนวาหํ ยาจิโต ทชฺชํ, ตถา หิ ภยตชฺชิโตฯ

[84]

‘‘ยญฺจ ชญฺญา กุเล ชาตํ, คพฺเภ ติตฺตํ อมจฺฉริํ;

เตน สขิญฺจ มิตฺตญฺจ, ธีโร สนฺธาตุมรหตี’’ติฯ

ตตฺถ อลิกํ วตาติ มุสา วตฯ อภูเตนาติ อวิชฺชมาเนนฯ โก เตติ กฺว ตยาฯ สุมุโขติ สุนฺทรมุโขฯ อหิตุณฺฑิกาติ ตํ อาลปติฯ ‘‘อหิโกณฺฑิกา’’ติปิ ปาโฐฯ ฉาตนฺติ ชิฆจฺฉาภิภูตํ ทุพฺพลํ กปณํฯ หนาสีติ เวฬุเปสิกาย ติกฺขตฺตุํ ปหรสิฯ ตาหนฺติ ตํ อหํฯ สรนฺติ สรนฺโตฯ ทุกฺขเสยฺยนฺติ ตสฺมิํ อาปเณ ทุกฺขสยนํฯ อปิ รชฺชมฺปิ การเยติ สเจปิ พาราณสิรชฺชํ คเหตฺวา มยฺหํ ทตฺวา มํ รชฺชํ กาเรยฺยาสิ, เอวมฺปิ ตํ เนวาหํ ยาจิโต ทชฺชํ, ตํ เอกมฺปิ อมฺพปกฺกํ อหํ ตยา ยาจิโต น ทเทยฺยํฯ กิํการณา? ตถา หิ ภยตชฺชิโตติ, ตถา หิ อหํ ตยา ภเยน ตชฺชิโตติ อตฺโถฯ

คพฺเภ ติตฺตนฺติ สุโภชนรเสน มาตุกุจฺฉิยํเยว อลงฺกตปฏิยตฺเต สยนคพฺเภเยว วา ติตฺตํ โภคาสาย อกปณํฯ สขิญฺจ มิตฺตญฺจาติ สขิภาวญฺจ มิตฺตภาวญฺจ ตถารูเปน กุลชาเตน ติตฺเตน อกปเณน อมจฺฉรินา สทฺธิํ ปณฺฑิโต สนฺธาตุํ ปุน ฆเฏตุํ อรหติ, ตยา ปน กปเณน อหิตุณฺฑิเกน สทฺธิํ โก มิตฺตภาวํ ปุน ฆเฏตุนฺติ อตฺโถฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา วานโร วนํ สหสา ปาวิสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อหิตุณฺฑิโก มหลฺลโก อโหสิ, มกฺกโฏ สามเณโร, ธญฺญวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อหิตุณฺฑิกชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[366] 6. คุมฺพิยชาตกวณฺณนา

มธุวณฺณํ มธุรสนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ ทิสฺวา’’ติ วตฺวา ‘‘อลงฺกตมาตุคาม’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ อิเม ปญฺจ กามคุณา นาม เอเกน คุมฺพิเยน ยกฺเขน หลาหลวิสํ ปกฺขิปิตฺวา มคฺเค ฐปิตมธุสทิสา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สตฺถวาหกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต พาราณสิโต ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย โวหารตฺถาย คจฺฉนฺโต มหาวตฺตนิอฏวิทฺวารํ ปตฺวา สตฺถเก สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อมฺโภ, อิมสฺมิํ มคฺเค วิสปณฺณปุปฺผผลาทีนิ อตฺถิ, ตุมฺเห กิญฺจิ อขาทิตปุพฺพํ ขาทนฺตา มํ อปุจฺฉิตฺวา มา ขาทิตฺถ, อมนุสฺสาปิ วิสํ ปกฺขิปิตฺวา ภตฺตปุฏมธุกผลานิ มคฺเค ฐเปนฺติ, ตานิปิ มํ อนาปุจฺฉิตฺวา มา ขาทิตฺถา’’ติ โอวาทํ ทตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ อเถโก คุมฺพิโย นาม ยกฺโข อฏวิยา มชฺฌฏฺฐาเน มคฺเค ปณฺณานิ อตฺถริตฺวา หลาหลวิสสํยุตฺตานิ มธุปิณฺฑานิ ฐเปตฺวา สยํ มคฺคสามนฺเต มธุํ คณฺหนฺโต วิย รุกฺเข โกฏฺเฏนฺโต วิจรติฯ อชานนฺตา ‘‘ปุญฺญตฺถาย ฐปิตานิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ ขาทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณนฺติฯ อมนุสฺสา อาคนฺตฺวา เต ขาทนฺติฯ โพธิสตฺตสฺส สตฺถกมนุสฺสาปิ ตานิ ทิสฺวา เอกจฺเจ โลลชาติกา อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺตา ขาทิํสุ, ปณฺฑิตชาติกา ‘‘ปุจฺฉิตฺวา ขาทิสฺสามา’’ติ คเหตฺวา อฏฺฐํสุฯ โพธิสตฺโต เต ทิสฺวา หตฺถคตานิ ฉฑฺฑาเปสิ, เยหิ ปฐมตรํ ขาทิตานิ, เต มริํสุฯ

เยหิ อฑฺฒขาทิตานิ, เตสํ วมนวิเรจนํ ทตฺวา วนฺตกาเล จตุมธุรํ อทาสิฯ อิติ เต ตสฺส อานุภาเวน ชีวิตํ ปฏิลภิํสุฯ โพธิสตฺโต โสตฺถินา อิจฺฉิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ วิสฺสชฺเชตฺวา อตฺตโน เคหเมว อคมาสิฯ ตมตฺถํ กเถนฺโต สตฺถา อิมา อภิสมฺพุทฺธคาถา อภาสิ –

[85]

‘‘มธุวณฺณํ มธุรสํ, มธุคนฺธํ วิสํ อหุ;

คุมฺพิโย ฆาสเมสาโน, อรญฺเญ โอทหี วิสํฯ

[86]

‘‘มธุ อิติ มญฺญมานา, เย ตํ วิสมขาทิสุํ;

เตสํ ตํ กฏุกํ อาสิ, มรณํ เตนุปาคมุํฯ

[87]

‘‘เย จ โข ปฏิสงฺขาย, วิสํ ตํ ปริวชฺชยุํ;

เต อาตุเรสุ สุขิตา, ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุตาฯ

[88]

‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, วิสํ กามา สโมหิตา;

อามิสํ พนฺธนญฺเจตํ, มจฺจุเวโส คุหาสโยฯ

[89]

‘‘เอวเมว อิเม กาเม, อาตุรา ปริจาริเก;

เย สทา ปริวชฺเชนฺติ, สงฺคํ โลเก อุปจฺจคุ’’นฺติฯ

ตตฺถ คุมฺพิโยติ ตสฺมิํ วนคุมฺเพ วิจรเณน เอวํลทฺธนาโม ยกฺโขฯ ฆาสเมสาโนติ ‘‘ตํ วิสํ ขาทิตฺวา มเต ขาทิสฺสามี’’ติ เอวํ อตฺตโน ฆาสํ ปริเยสนฺโตฯ โอทหีติ ตํ มธุนา สมานวณฺณคนฺธรสํ วิสํ นิกฺขิปิฯ กฏุกํ อาสีติ ติขิณํ อโหสิฯ มรณํ เตนุปาคมุนฺติ เตน วิเสน เต สตฺตา มรณํ อุปคตาฯ

อาตุเรสูติ วิสเวเคน อาสนฺนมรเณสุฯ ฑยฺหมาเนสูติ วิสเตเชเนว ฑยฺหมาเนสุฯ วิสํ กามา สโมหิตาติ ยถา ตสฺมิํ วตฺตนิมหามคฺเค วิสํ สโมหิตํ นิกฺขิตฺตํ, เอวํ มนุสฺเสสุปิ เย เอเต รูปาทโย ปญฺจ วตฺถุกามา ตตฺถ ตตฺถ สโมหิตา นิกฺขิตฺตา, เต ‘‘วิส’’นฺติ เวทิตพฺพาฯ

อามิสํ พนฺธนญฺเจตนฺติ เอเต ปญฺจ กามคุณา นาม เอวํ อิมสฺส มจฺฉภูตสฺส โลกสฺส มารพาลิสิเกน ปกฺขิตฺตํ อามิสญฺเจว , ภวาภวโต นิกฺขมิตุํ อปฺปทาเนน อนฺทุอาทิปฺปเภทํ นานปฺปการํ พนฺธนญฺจฯ มจฺจุเวโส คุหาสโยติ สรีรคุหาย วสนโก มรณมจฺจุเวโสฯ

เอวเมว อิเม กาเมติ ยถา วตฺตนิมหามคฺเค วิสํ นิกฺขิตฺตํ, เอวํ ตตฺถ ตตฺถ นิกฺขิตฺเต อิเม กาเมฯ อาตุราติ เอกนฺตมรณธมฺมตาย อาตุรา อาสนฺนมรณา ปณฺฑิตมนุสฺสาฯ ปริจาริเกติ กิเลสปริจาริเก กิเลสพนฺธเกฯ เย สทา ปริวชฺเชนฺตีติ เย วุตฺตปฺปการา ปณฺฑิตปุริสา นิจฺจํ เอวรูเป กาเม วชฺเชนฺติฯ สงฺคํ โลเกติ โลเก สงฺคนฏฺเฐน ‘‘สงฺค’’นฺติ ลทฺธนามํ ราคาทิเภทํ กิเลสชาตํฯ อุปจฺจคุนฺติ อตีตา นามาติ เวทิตพฺพา, อติกฺกมนฺตีติ วา อตฺโถฯ

สตฺถา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา สตฺถวาโห อหเมว อโหสินฺติฯ

คุมฺพิยชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[367] 7. สาฬิยชาตกวณฺณนา

ยฺวายํ สาฬิยฉาโปตีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต ตาสการโกปิ ภวิตุํ นาสกฺขี’’ติ วจนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มม ตาสการโกปิ ภวิตุํ นาสกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คามเก กุฏุมฺพิกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ตรุณกาเล ปํสุกีฬเกหิ ทารเกหิ สทฺธิํ คามทฺวาเร นิคฺโรธรุกฺขมูเล กีฬติฯ ตทา เอโก ทุพฺพลเวชฺโช คาเม กิญฺจิ อลภิตฺวา นิกฺขมนฺโต ตํ ฐานํ ปตฺวา เอกํ สปฺปํ วิฏปพฺภนฺตเรน สีสํ นีหริตฺวา นิทฺทายนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มยา คาเม กิญฺจิ น ลทฺธํ, อิเม ทารเก วญฺเจตฺวา สปฺเปน ฑํสาเปตฺวา ติกิจฺฉิตฺวา กิญฺจิเทว คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา โพธิสตฺตํ อาห ‘‘สเจ สาฬิยฉาปํ ปสฺเสยฺยาสิ, คณฺเหยฺยาสี’’ติฯ ‘‘อาม, คณฺเหยฺย’’นฺติ ฯ ‘‘ปสฺเสโส วิฏปพฺภนฺตเร สยิโต’’ติฯ

โส ตสฺส สปฺปภาวํ อชานนฺโต รุกฺขํ อารุยฺห ตํ คีวายํ คเหตฺวา ‘‘สปฺโป’’ติ ญตฺวา นิวตฺติตุํ อเทนฺโต สุคฺคหิตํ คเหตฺวา เวเคน ขิปิฯ โส คนฺตฺวา เวชฺชสฺส คีวายํ ปติโต คีวํ ปลิเวเฐตฺวา ‘‘กร กรา’’ติ ฑํสิตฺวา ตตฺเถว นํ ปาเตตฺวา ปลายิฯ มนุสฺสา ปริวารยิํสุฯ

มหาสตฺโต สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[90]

‘‘ยฺวายํ สาฬิยฉาโปติ, กณฺหสปฺปํ อคาหยิ;

เตน สปฺเปนยํ ทฏฺโฐ, หโต ปาปานุสาสโกฯ

[91]

‘‘อหนฺตารมหนฺตารํ, โย นโร หนฺตุมิจฺฉติ;

เอวํ โส นิหโต เสติ, ยถายํ ปุริโส หโตฯ

[92]

‘‘อหนฺตารมฆาเตนฺตํ , โย นโร หนฺตุมิจฺฉติ;

เอวํ โส นิหโต เสติ, ยถายํ ปุริโส หโตฯ

[93]

‘‘ยถา ปํสุมุฏฺฐิํ ปุริโส, ปฏิวาตํ ปฏิกฺขิเป;

ตเมว โส รโช หนฺติ, ตถายํ ปุริโส หโตฯ

[94]

‘‘โย อปฺปทุฏฺฐสฺส นรสฺส ทุสฺสติ, สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส;

ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ, สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต’’ติฯ

ตตฺถ ยฺวายนฺติ โย อยํ, อยเมว วา ปาโฐฯ สปฺเปนยนฺติ โส อยํ เตน สปฺเปน ทฏฺโฐฯ ปาปานุสาสโกติ ปาปกํ อนุสาสโกฯ

อหนฺตารนฺติ อปหรนฺตํฯ อหนฺตารนฺติ อมาเรนฺตํฯ เสตีติ มตสยนํ สยติฯ อฆาเตนฺตนฺติ อมาเรนฺตํฯ สุทฺธสฺสาติ นิรปราธสฺสฯ โปสสฺสาติ สตฺตสฺสฯ อนงฺคณสฺสาติ อิทมฺปิ นิรปราธภาวญฺเญว สนฺธาย วุตฺตํฯ ปจฺเจตีติ กมฺมสริกฺขกํ หุตฺวา ปติเอติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุพฺพลเวชฺโช เทวทตฺโต อโหสิ, ปณฺฑิตทารโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สาฬิยชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[368] 8. ตจสารชาตกวณฺณนา

อมิตฺตหตฺถตฺถคตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺญาปารมิํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต ปญฺญวา อุปายกุสโลเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คามเก กุฏุมฺพิกกุเล นิพฺพตฺติตฺวาติ สพฺพํ ปุริมชาตกนิยาเมเนว กเถตพฺพํฯ อิธ ปน เวชฺเช มเต คามวาสิโน มนุสฺสา ‘‘มนุสฺสมารกา’’ติ เต ทารเก กุทณฺฑเกหิ พนฺธิตฺวา ‘‘รญฺโญ ทสฺเสสฺสามา’’ติ พาราณสิํ นยิํสุฯ โพธิสตฺโต อนฺตรามคฺเคเยว เสสทารกานํ โอวาทํ อทาสิ ‘‘ตุมฺเห มา ภายถ, ราชานํ ทิสฺวาปิ อภีตา ตุฏฺฐินฺทฺริยา ภเวยฺยาถ, ราชา อมฺเหหิ สทฺธิํ ปฐมตรํ กเถสฺสติ, ตโต ปฏฺฐาย อหํ ชานิสฺสามี’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา กริํสุฯ ราชา เต อภีเต ตุฏฺฐินฺทฺริเย ทิสฺวา ‘‘อิเม ‘มนุสฺสมารกา’ติ กุทณฺฑกพทฺธา อานีตา, เอวรูปํ ทุกฺขํ ปตฺตาปิ น ภายนฺติ, ตุฏฺฐินฺทฺริยาเยว, กิํ นุ โข เอเตสํ อโสจนการณํ, ปุจฺฉิสฺสามิ เน’’ติ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[95]

‘‘อมิตฺตหตฺถตฺถคตา, ตจสารสมปฺปิตา;

ปสนฺนมุขวณฺณาตฺถ, กสฺมา ตุมฺเห น โสจถา’’ติฯ

ตตฺถ อมิตฺตหตฺถตฺถคตาติ กุทณฺฑเกหิ คีวายํ พนฺธิตฺวา อาเนนฺตานํ อมิตฺตานํ หตฺถคตาฯ ตจสารสมปฺปิตาติ เวฬุทณฺฑเกหิ พทฺธตฺตา เอวมาหฯ กสฺมาติ ‘‘เอวรูปํ พฺยสนํ ปตฺตาปิ ตุมฺเห กิํการณา น โสจถา’’ติ ปุจฺฉติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต เสสคาถา อภาสิ –

[96]

‘‘น โสจนาย ปริเทวนาย, อตฺโถว ลพฺโภ อปิ อปฺปโกปิ;

โสจนฺตเมนํ ทุขิตํ วิทิตฺวา, ปจฺจตฺถิกา อตฺตมนา ภวนฺติฯ

[97]

‘‘ยโต จ โข ปณฺฑิโต อาปทาสุ, น เวธตี อตฺถวินิจฺฉยญฺญู;

ปจฺจตฺถิกาสฺส ทุขิตา ภวนฺติ, ทิสฺวา มุขํ อวิการํ ปุราณํฯ

[98]

‘‘ชปฺเปน มนฺเตน สุภาสิเตน, อนุปฺปทาเนน ปเวณิยา วา;

ยถา ยถา ยตฺถ ลเภถ อตฺถํ, ตถา ตถา ตตฺถ ปรกฺกเมยฺยฯ

[99]

‘‘ยโต จ ชาเนยฺย อลพฺภเนยฺโย, มยาว อญฺเญน วา เอส อตฺโถ;

อโสจมาโน อธิวาสเยยฺย, กมฺมํ ทฬฺหํ กินฺติ กโรมิ ทานี’’ติฯ

ตตฺถ อตฺโถติ วุฑฺฒิฯ ปจฺจตฺถิกา อตฺตมนาติ เอตํ ปุริสํ โสจนฺตํ ทุกฺขิตํ วิทิตฺวา ปจฺจามิตฺตา ตุฏฺฐจิตฺตา โหนฺติฯ เตสํ ตุสฺสนการณํ นาม ปณฺฑิเตน กาตุํ น วฏฺฏตีติ ทีเปติ ฯ ยโตติ ยทาฯ น เวธตีติ จิตฺตุตฺราสภเยน น กมฺปติฯ อตฺถวินิจฺฉยญฺญูติ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วินิจฺฉยกุสโลฯ

ชปฺเปนาติ มนฺตปริชปฺปเนนฯ มนฺเตนาติ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ มนฺตคฺคหเณนฯ สุภาสิเตนาติ ปิยวจเนนฯ อนุปฺปทาเนนาติ ลญฺชทาเนนฯ ปเวณิยาติ กุลวํเสนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, ปณฺฑิเตน นาม อาปทาสุ อุปฺปนฺนาสุ น โสจิตพฺพํ น กิลมิตพฺพํ, อิเมสุ ปน ปญฺจสุ การเณสุ อญฺญตรวเสน ปจฺจามิตฺตา ชินิตพฺพาฯ

สเจ หิ สกฺโกติ, มนฺตํ ปริชปฺปิตฺวา มุขพนฺธนํ กตฺวาปิ เต ชินิตพฺพา, ตถา อสกฺโกนฺเตน ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา เอกํ อุปายํ สลฺลกฺเขตฺวา ชินิตพฺพา, ปิยวจนํ วตฺตุํ สกฺโกนฺเตน ปิยํ วตฺวาปิ เต ชินิตพฺพา, ตถา อสกฺโกนฺเตน วินิจฺฉยามจฺจานํ ลญฺชํ ทตฺวาปิ ชินิตพฺพา, ตถา อสกฺโกนฺเตน กุลวํสํ กเถตฺวา ‘‘มยํ อสุกปเวณิยา อาคตา, ตุมฺหากญฺจ อมฺหากญฺจ เอโกว ปุพฺพปุริโส’’ติ เอวํ วิชฺชมานญาติโกฏิํ ฆเฏตฺวาปิ ชินิตพฺพา เอวาติฯ ยถา ยถาติ เอเตสุ ปญฺจสุ การเณสุ เยน เยน การเณน ยตฺถ ยตฺถ อตฺตโน วุฑฺฒิํ ลเภยฺยฯ ตถา ตถาติ เตน เตน การเณน ตตฺถ ตตฺถ ปรกฺกเมยฺย, ปรกฺกมํ กตฺวา ปจฺจตฺถิเก ชิเนยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ

ยโต จ ชาเนยฺยาติ ยทา ปน ชาเนยฺย, มยา วา อญฺเญน วา เอส อตฺโถ อลพฺภเนยฺโย นานปฺปกาเรน วายมิตฺวาปิ น สกฺกา ลทฺธุํ, ตทา ปณฺฑิโต ปุริโส อโสจมาโน อกิลมมาโน ‘‘มยา ปุพฺเพ กตกมฺมํ ทฬฺหํ ถิรํ น สกฺกา ปฏิพาหิตุํ, อิทานิ กิํ สกฺกา กาตุ’’นฺติ อธิวาสเยยฺยาติฯ

ราชา โพธิสตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา กมฺมํ โสเธตฺวา นิทฺโทสภาวํ ญตฺวา กุทณฺฑเก หราเปตฺวา มหาสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา อตฺตโน อตฺถธมฺมอนุสาสกํ อมจฺจรตนํ อกาสิ, เสสทารกานมฺปิ ยสํ ทตฺวา ฐานนฺตรานิ อทาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา พาราณสิราชา อานนฺโท อโหสิ, ทารกา เถรานุเถรา, ปณฺฑิตทารโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ตจสารชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[369] 9. มิตฺตวินฺทกชาตกวณฺณนา

กฺยาหํ เทวานมกรนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ มหามิตฺตวินฺทกชาตเก (ชา. 1.5.100 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

อยํ ปน มิตฺตวินฺทโก สมุทฺเท ขิตฺโต อตฺริจฺโฉ หุตฺวา ปุรโต คนฺตฺวา เนรยิกสตฺตานํ ปจฺจนฏฺฐานํ อุสฺสทนิรยํ ทิสฺวา ‘‘เอกํ นคร’’นฺติ สญฺญาย ปวิสิตฺวา ขุรจกฺกํ อสฺสาเทสิฯ ตทา โพธิสตฺโต เทวปุตฺโต หุตฺวา อุสฺสทนิรยจาริกํ จรติฯ โส ตํ ทิสฺวา ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[100]

‘‘กฺยาหํ เทวานมกรํ, กิํ ปาปํ ปกตํ มยา;

ยํ เม สิรสฺมิํ โอหจฺจ, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติฯ

ตตฺถ กฺยาหํ เทวานมกรนฺติ สามิ เทวปุตฺต, กิํ นาม อหํ เทวานํ อกริํ, กิํ มํ เทวา โปเถนฺตีติฯ กิํ ปาปํ ปกตํ มยาติ ทุกฺขมหนฺตตาย เวทนาปฺปตฺโต อตฺตนา กตํ ปาปํ อสลฺลกฺเขนฺโต เอวมาหฯ ยํ เมติ เยน ปาเปน มม สิรสฺมิํ โอหจฺจ โอหนิตฺวา อิทํ ขุรจกฺกํ มม มตฺถเก ภมติ, ตํ กิํ นามาติ?

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[101]

‘‘อติกฺกมฺม รมณกํ, สทามตฺตญฺจ ทูภกํ;

พฺรหฺมตฺตรญฺจ ปาสาทํ, เกนตฺเถน อิธาคโต’’ติฯ

ตตฺถ รมณกนฺติ ผลิกปาสาทํฯ สทามตฺตนฺติ รชตปาสาทํฯ ทูภกนฺติ มณิปาสาทํฯ พฺรหฺมตฺตรญฺจ ปาสาทนฺติ สุวณฺณปาสาทญฺจฯ เกนตฺเถนาติ ตฺวํ เอเตสุ รมณกาทีสุ จตสฺโส อฏฺฐ โสฬส ทฺวตฺติํสาติ เอตา เทวธีตโร ปหาย เต ปาสาเท อติกฺกมิตฺวา เกน การเณน อิธ อาคโตติฯ

ตโต มิตฺตวินฺทโก ตติยํ คาถมาห –

[102]

‘‘อิโต พหุตรา โภคา, อตฺร มญฺเญ ภวิสฺสเร;

อิติ เอตาย สญฺญาย, ปสฺส มํ พฺยสนํ คต’’นฺติฯ

ตตฺถ อิโต พหุตราติ อิเมสุ จตูสุ ปาสาเทสุ โภเคหิ อติเรกตรา ภวิสฺสนฺติฯ

ตโต โพธิสตฺโต เสสคาถา อภาสิ –

[103]

‘‘จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมา, อฏฺฐาหิปิ จ โสฬส;

โสฬสาหิ จ พาตฺติํส, อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท;

อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเกฯ

[104]

‘‘อุปริวิสาลา ทุปฺปูรา, อิจฺฉา วิสฏคามินี;

เย จ ตํ อนุคิชฺฌนฺติ, เต โหนฺติ จกฺกธาริโน’’ติฯ

ตตฺถ อุปริวิสาลาติ มิตฺตวินฺทก ตณฺหา นาเมสา อาเสวิยมานา อุปริวิสาลา โหติ ปตฺถฏา, มหาสมุทฺโท วิย ทุปฺปูรา, รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ตํ ตํ อารมฺมณํ อิจฺฉมานาย อิจฺฉาย ปตฺถฏาย วิสฏคามินี, ตสฺมา เย ปุริสา ตํ เอวรูปํ ตณฺหํ อนุคิชฺฌนฺติ, ปุนปฺปุนํ คิทฺธา หุตฺวา คณฺหนฺติฯ เต โหนฺติ จกฺกธาริโนติ เต เอตํ ขุรจกฺกํ ธาเรนฺตีติ วทติฯ

มิตฺตวินฺทกํ ปน กเถนฺตเมว นิปิสมานํ ตํ ขุรจกฺกํ ภสฺสิ, เตน โส ปุน กเถตุํ นาสกฺขิฯ เทวปุตฺโต อตฺตโน เทวฏฺฐานเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มิตฺตวินฺทโก ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, เทวปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มิตฺตวินฺทกชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[370] 10. ปลาสชาตกวณฺณนา

หํโส ปลาสมวจาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิเลสนิคฺคหํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปญฺญาสชาตเก อาวิ ภวิสฺสติฯ อิธ ปน สตฺถา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, กิเลโส นาม อาสงฺกิตพฺโพว, อปฺปมตฺตโก สมาโนปิ นิคฺโรธคจฺโฉ วิย วินาสํ ปาเปติ, โปราณกปณฺฑิตาปิ อาสงฺกิตพฺพํ อาสงฺกิํสุเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สุวณฺณหํสโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต จิตฺตกูฏปพฺพเต สุวณฺณคุหายํ วสนฺโต หิมวนฺตปเทเส ชาตสฺสเร สยํชาตสาลิํ ขาทิตฺวา อาคจฺฉติฯ ตสฺส คมนาคมนมคฺเค มหาปลาสรุกฺโข อโหสิฯ

โส คจฺฉนฺโตปิ ตตฺถ วิสฺสมิตฺวา คจฺฉติ, อาคจฺฉนฺโตปิ ตตฺถ วิสฺสมิตฺวา อาคจฺฉติ ฯ อถสฺส ตสฺมิํ รุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตาย สทฺธิํ วิสฺสาโส อโหสิฯ อปรภาเค เอกา สกุณิกา เอกสฺมิํ นิคฺโรธรุกฺเข นิคฺโรธปกฺกํ ขาทิตฺวา อาคนฺตฺวา ตสฺมิํ ปลาสรุกฺเข นิสีทิตฺวา วิฏปนฺตเร วจฺจํ ปาเตสิฯ ตตฺถ นิคฺโรธคจฺโฉ ชาโต, โส จตุรงฺคุลมตฺตกาเล รตฺตงฺกุรปลาสตาย โสภติฯ หํสราชา ตํ ทิสฺวา รุกฺขเทวตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘สมฺม ปลาส, นิคฺโรโธ นาม ยมฺหิ รุกฺเข ชายติ, วฑฺฒนฺโต ตํ นาเสติ, อิมสฺส วฑฺฒิตุํ มา เทติ, วิมานํ เต นาเสสฺสติ, ปฏิกจฺเจว นํ อุทฺธริตฺวา ฉฑฺเฑหิ, อาสงฺกิตพฺพยุตฺตกํ นาม อาสงฺกิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปลาสเทวตาย สทฺธิํ มนฺเตนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[105]

‘‘หํโส ปลาสมวจ, นิคฺโรโธ สมฺม ชายติ;

องฺกสฺมิํ เต นิสินฺโนว, โส เต มมฺมานิ เฉจฺฉตี’’ติฯ

ปฐมปาโท ปเนตฺถ อภิสมฺพุทฺเธน หุตฺวา สตฺถารา วุตฺโตฯ ปลาสนฺติ ปลาสเทวตํฯ สมฺมาติ วยสฺสฯ องฺกสฺมินฺติ วิฏภิยํฯ โส เต มมฺมานิ เฉจฺฉตีติ โส เต องฺเก สํวฑฺโฒ สปตฺโต วิย ชีวิตํ ฉินฺทิสฺสตีติ อตฺโถฯ ชีวิตสงฺขารา หิ อิธ ‘‘มมฺมานี’’ติ วุตฺตาฯ

ตํ สุตฺวา ตสฺส วจนํ อคณฺหนฺตี ปลาสเทวตา ทุติยํ คาถมาห –

[106]

‘‘วฑฺฒตาเมว นิคฺโรโธ, ปติฏฺฐสฺส ภวามหํ;

ยถา ปิตา จ มาตา จ, เอวํ เม โส ภวิสฺสตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – สมฺม, น ตฺวํ ชานาสิ วฑฺฒตเมว เอส, อหมสฺส ยถา พาลกาเล ปุตฺตานํ มาตาปิตโร ปติฏฺฐา โหนฺติ, ตถา ภวิสฺสามิ, ยถา ปน สํวฑฺฒา ปุตฺตา ปจฺฉา มหลฺลกกาเล มาตาปิตูนํ ปติฏฺฐา โหนฺติ, มยฺหมฺปิ ปจฺฉา มหลฺลกกาเล เอวเมว โส ปติฏฺโฐ ภวิสฺสตีติฯ

ตโต หํโส ตติยํ คาถมาห –

[107]

‘‘ยํ ตฺวํ องฺกสฺมิํ วฑฺเฒสิ, ขีรรุกฺขํ ภยานกํ;

อามนฺต โข ตํ คจฺฉาม, วุฑฺฒิ มสฺส น รุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ ยํ ตฺวนฺติ ยสฺมา ตฺวํ เอตญฺจ ภยทายกตฺเตน ภยานกํ ขีรรุกฺขํ สปตฺตํ วิย องฺเก วฑฺเฒสิฯ

อามนฺต โข ตนฺติ ตสฺมา มยํ ตํ อามนฺเตตฺวา ชานาเปตฺวา คจฺฉามฯ วุฑฺฒิ มสฺสาติ อสฺส วุฑฺฒิ มยฺหํ น รุจฺจตีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา หํสราชา ปกฺเข ปสาเรตฺวา จิตฺตกูฏปพฺพตเมว คโตฯ ตโต ปฏฺฐาย ปุน นาคจฺฉิฯ อปรภาเค นิคฺโรโธ วฑฺฒิํ, ตสฺมิํ เอกา รุกฺขเทวตาปิ นิพฺพตฺติฯ โส วฑฺฒนฺโต ปลาสํ ภญฺชิ, สาขาหิ สทฺธิํเยว เทวตาย วิมานํ ปติฯ สา ตสฺมิํ กาเล หํสรญฺโญ วจนํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อิทํ อนาคตภยํ ทิสฺวา หํสราชา กเถสิ , อหํ ปนสฺส วจนํ นากาสิ’’นฺติ ปริเทวมานา จตุตฺถํ คาถมาห –

[108]

‘‘อิทานิ โข มํ ภาเยติ, มหาเนรุนิทสฺสนํ;

หํสสฺส อนภิญฺญาย, มหา เม ภยมาคต’’นฺติฯ

ตตฺถ อิทานิ โข มํ ภาเยตีติ อยํ นิคฺโรโธ ตรุณกาเล โตเสตฺวา อิทานิ มํ ภายาเปติ สนฺตาเสติฯ มหาเนรุนิทสฺสนนฺติ สิเนรุปพฺพตสทิสํ มหนฺตํ หํสราชสฺส วจนํ สุตฺวา อชานิตฺวา ตรุณกาเลเยว เอตสฺส อนุทฺธฏตฺตาฯ มหา เม ภยมาคตนฺติ อิทานิ มยฺหํ มหนฺตํ ภยํ อาคตนฺติ ปริเทวิฯ

นิคฺโรโธปิ วฑฺฒนฺโต สพฺพํ ปลาสํ ภญฺชิตฺวา ขาณุกมตฺตเมว อกาสิฯ เทวตาย วิมานํ สพฺพํ อนฺตรธายิฯ

[109]

‘‘น ตสฺส วุฑฺฒิ กุสลปฺปสตฺถา, โย วฑฺฒมาโน ฆสเต ปติฏฺฐํ;

ตสฺสูปโรธํ ปริสงฺกมาโน, ปตารยี มูลวธาย ธีโร’’ติฯ –

ปญฺจมา อภิสมฺพุทฺธคาถาฯ

ตตฺถ กุสลปฺปสตฺถาติ กุสเลหิ ปสตฺถาฯ ฆสเตติ ขาทติ, วินาเสตีติ อตฺโถฯ ปตารยีติ ปตรติ วายมติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภิกฺขเว, โย วฑฺฒมาโน อตฺตโน ปติฏฺฐํ นาเสติ, ตสฺส วุฑฺฒิ ปณฺฑิเตหิ น ปสตฺถา, ตสฺส ปน อพฺภนฺตรสฺส วา พาหิรสฺส วา ปริสฺสยสฺส ‘‘อิโต เม อุปโรโธ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ อุปโรธํ วินาสํ ปริสงฺกมาโน วีโร ญาณสมฺปนฺโน มูลวธาย ปรกฺกมตีติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ ตทา สุวณฺณหํโส อหเมว อโหสินฺติฯ

ปลาสชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

วณฺณาโรหวคฺโค ทุติโยฯ

3. อฑฺฒวคฺโค

[371] 1. ทีฆีติโกสลชาตกวณฺณนา

เอวํภูตสฺส เต ราชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสมฺพเก ภณฺฑนการเก อารพฺภ กเถสิฯ เตสญฺหิ เชตวนํ อาคนฺตฺวา ขมาปนกาเล สตฺถา เต อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ตุมฺเห มยฺหํ โอรสา มุขโต ชาตา ปุตฺตา นาม, ปุตฺเตหิ จ ปิตรา ทินฺนํ โอวาทํ ภินฺทิตุํ น วฏฺฏติ, ตุมฺเห ปน มม โอวาทํ น กริตฺถ, โปราณกปณฺฑิตา อตฺตโน มาตาปิตโร ฆาเตตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา ฐิตโจเรปิ อรญฺเญ หตฺถปถํ อาคเต มาตาปิตูหิ ทินฺนํ โอวาทํ น ภินฺทิสฺสามาติ น มารยิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อิมสฺมิํ ปน ชาตเก ทฺเวปิ วตฺถูนิฯ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก วิตฺถารโต อาวิ ภวิสฺสนฺติฯ โส ปน ทีฆาวุกุมาโร อรญฺเญ อตฺตโน องฺเก นิปนฺนํ พาราณสิราชานํ จูฬาย คเหตฺวา ‘‘อิทานิ มยฺหํ มาตาปิตุฆาตกํ โจรํ ขณฺฑาขณฺฑํ กตฺวา ฉินฺทิสฺสามี’’ติ อสิํ อุกฺขิปนฺโต ตสฺมิํ ขเณ มาตาปิตูหิ ทินฺนํ โอวาทํ สริตฺวา ‘‘ชีวิตํ จชนฺโตปิ เตสํ โอวาทํ น ภินฺทิสฺสามิ, เกวลํ อิมํ ตชฺเชสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[110]

‘‘เอวํภูตสฺส เต ราช, อาคตสฺส วเส มม;

อตฺถิ นุ โกจิ ปริยาโย, โย ตํ ทุกฺขา ปโมจเย’’ติฯ