โกกาลิโก รถลฏฺฐิ, ปกฺกโคธราโชวาทา;

ชมฺพุกพฺรหาฉตฺโต จ, ปีฐถุสา จ พาเวรุ;

วิสยฺหเสฏฺฐิ ทสธาฯ

กินฺนรีวานรกุนฺตินี, อมฺพหารี คชกุมฺโภ;

เกสวายกูฏารญฺญํ, สนฺธิเภโท เทวตาปญฺหาฯ

วคฺคุทฺทานํ –

กาลิงฺโค ปุจิมนฺโท จ, กุฏิทูสกโกกิลา;

จูฬกุณาลวคฺโคติ, ปญฺจวคฺคา จตุกฺกมฺหิ;

โหนฺติ ปญฺญาส ชาตกาฯ

จตุกฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปญฺจกนิปาโต

1. มณิกุณฺฑลวคฺโค

[351] 1. มณิกุณฺฑลชาตกวณฺณนา

ชีโน รถสฺสํ มณิกุณฺฑเล จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรญฺโญ อนฺเตปุเร สพฺพตฺถสาธกํ ปทุฏฺฐามจฺจํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา วิตฺถาริตเมวฯ อิธ ปน โพธิสตฺโต พาราณสิราชา อโหสิฯ ปทุฏฺฐามจฺโจ โกสลราชานํ อาเนตฺวา กาสิรชฺชํ คาหาเปตฺวา พาราณสิราชานํ พนฺธาเปตฺวา พนฺธนาคาเร ปกฺขิปาเปสิฯ ราชา ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิ, โจรรญฺโญ สรีเร ฑาโห อุปฺปชฺชิฯ โส พาราณสิราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[1]

‘‘ชีโน รถสฺสํ มณิกุณฺฑเล จ, ปุตฺเต จ ทาเร จ ตเถว ชีโน;

สพฺเพสุ โภเคสุ อเสสเกสุ, กสฺมา น สนฺตปฺปสิ โสกกาเล’’ติฯ

ตตฺถ ชีโน รถสฺสํ มณิกุณฺฑเล จาติ มหาราช, ตฺวํ รถญฺจ อสฺสญฺจ มณิกุณฺฑลานิ จ ชีโน, ‘‘ชีโน รถสฺเส จ มณิกุณฺฑเล จา’’ติปิ ปาโฐฯ อเสสเกสูติ นิสฺเสสเกสุฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต อิมา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[2]

‘‘ปุพฺเพว มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา, มจฺโจ วา เต ปุพฺพตรํ ชหาติ;

อสสฺสตา โภคิโน กามกามิ, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเลฯ

[3]

‘‘อุเทติ อาปูรติ เวติ จนฺโท, อตฺถํ ตเปตฺวาน ปเลติ สูริโย;

วิทิตา มยา สตฺตุก โลกธมฺมา, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล’’ติฯ

ตตฺถ ปุพฺเพว มจฺจนฺติ มจฺจํ วา โภคา ปุพฺเพว ปฐมตรญฺเญว วิชหนฺติ, มจฺโจ วา เต โภเค ปุพฺพตรํ ชหาติฯ กามกามีติ โจรราชานํ อาลปติฯ อมฺโภ, กาเม กามยมาน กามกามิ โภคิโน นาม โลเก อสสฺสตา, โภเคสุ วา นฏฺเฐสุ ชีวมานาว อโภคิโน โหนฺติ, โภเค วา ปหาย สยํ นสฺสนฺติ, ตสฺมา อหํ มหาชนสฺส โสกกาเลปิ น โสจามีติ อตฺโถฯ วิทิตา มยา สตฺตุก โลกธมฺมาติ โจรราชานํ อาลปติฯ อมฺโภ, สตฺตุก, มยา ลาโภ อลาโภ ยโส อยโสติอาทโย โลกธมฺมา วิทิตาฯ ยเถว หิ จนฺโท อุเทติ จ ปูรติ จ ปุน จ ขียติ, ยถา จ สูริโย อนฺธการํ วิธมนฺโต มหนฺตํ อาโลกํ ตเปตฺวาน ปุน สายํ อตฺถํ ปเลติ อตฺถํ คจฺฉติ น ทิสฺสติ, เอวเมว โภคา อุปฺปชฺชนฺติ จ นสฺสนฺติ จ, ตตฺถ กิํ โสเกน, ตสฺมา น โสจามีติ อตฺโถฯ

เอวํ มหาสตฺโต โจรรญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา อิทานิ ตเมว โจรํ ครหนฺโต อาห –

[4]

‘‘อลโส คิหี กามโภคี น สาธุ, อสญฺญโต ปพฺพชิโต น สาธุ;

ราชา น สาธุ อนิสมฺมการี, โย ปณฺฑิโต โกธโน ตํ น สาธุฯ

[5]

‘‘นิสมฺม ขตฺติโย กยิรา, นานิสมฺม ทิสมฺปติ;

นิสมฺมการิโน ราช, ยโส กิตฺติ จ วฑฺฒตี’’ติฯ

อิมา ปน ทฺเว คาถา เหฏฺฐา วิตฺถาริตาเยวฯ โจรราชา โพธิสตฺตํ ขมาเปตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา อตฺตโน ชนปทเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โกสลราชา อานนฺโท อโหสิ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มณิกุณฺฑลชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[352] 2. สุชาตชาตกวณฺณนา

กิํ นุ สนฺตรมาโนวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มตปิติกํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร ปิตริ มเต ปริเทวมาโน วิจรติ, โสกํ วิโนเทตุํ น สกฺโกติฯ อถ สตฺถา ตสฺส โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ ทิสฺวา สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาสมณํ อาทาย ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสินฺโน ตํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ ‘‘กิํ, อุปาสก, โสจสี’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘อาวุโส, โปราณกปณฺฑิตา ปณฺฑิตานํ วจนํ สุตฺวา ปิตริ กาลกเต น โสจิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กุฏุมฺพิกเคเห นิพฺพตฺติ, ‘‘สุชาตกุมาโร’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส ปิตามโห กาลมกาสิฯ อถสฺส ปิตา ปิตุ กาลกิริยโต ปฏฺฐาย โสกสมปฺปิโต อาฬาหนํ คนฺตฺวา อาฬาหนโต อฏฺฐีนิ อาหริตฺวา อตฺตโน อาราเม มตฺติกาถูปํ กตฺวา ตานิ ตตฺถ นิทหิตฺวา คตคตเวลาย ถูปํ ปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา เจติยํ อาวิชฺฌนฺโต ปริเทวติ, เนว นฺหายติ น ลิมฺปติ น ภุญฺชติ น กมฺมนฺเต วิจาเรติฯ ตํ ทิสฺวา โพธิสตฺโต ‘‘ปิตา เม อยฺยกสฺส มตกาลโต ปฏฺฐาย โสกาภิภูโต จรติ, ฐเปตฺวา ปน มํ อญฺโญ เอตํ สญฺญาเปตุํ น สกฺโกติ, เอเกน นํ อุปาเยน นิสฺโสกํ กริสฺสามี’’ติ พหิคาเม เอกํ มตโคณํ ทิสฺวา ติณญฺจ ปานียญฺจ อาหริตฺวา ตสฺส ปุรโต ฐเปตฺวา ‘‘ขาท, ขาท, ปิว, ปิวา’’ติ อาหฯ อาคตาคตา นํ ทิสฺวา ‘‘สมฺม สุชาต, กิํ อุมฺมตฺตโกสิ, มตโคณสฺส ติโณทกํ เทสี’’ติ วทนฺติฯ โส น กิญฺจิ ปฏิวทติฯ อถสฺส ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ปุตฺโต เต อุมฺมตฺตโก ชาโต, มตโคณสฺสฺส ติโณทกํ เทตี’’ติ อาหํสุฯ

ตํ สุตฺวา กุฏุมฺพิกสฺส ปิตุโสโก อปคโต, ปุตฺตโสโก ปติฏฺฐิโตฯ โส เวเคนาคนฺตฺวา ‘‘นนุ ตฺวํ, ตาต สุชาต, ปณฺฑิโตสิ, กิํการณา มตโคณสฺส ติโณทกํ เทสี’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[6]

‘‘กิํ นุ สนฺตรมาโนว, ลายิตฺวา หริตํ ติณํ;

ขาท ขาทาติ ลปสิ, คตสตฺตํ ชรคฺควํฯ

[7]

‘‘น หิ อนฺเนน ปาเนน, มโต โคโณ สมุฏฺฐเห;

ตฺวญฺจ ตุจฺฉํ วิลปสิ, ยถา ตํ ทุมฺมตี ตถา’’ติฯ

ตตฺถ สนฺตรมาโนวาติ ตุริโต วิย หุตฺวาฯ ลายิตฺวาติ ลุนิตฺวาฯ ลปสีติ วิลปสิฯ คตสตฺตํ ชรคฺควนฺติ วิคตชีวิตํ ชิณฺณโคณํฯ ยถา ตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ, ยถา ทุมฺมติ อปฺปปญฺโญ วิลเปยฺย, ตถา ตฺวํ ตุจฺฉํ วิลปสีติฯ

ตโต โพธิสตฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[8]

‘‘ตเถว ติฏฺฐติ สีสํ, หตฺถปาทา จ วาลธิ;

โสตา ตเถว ติฏฺฐนฺติ, มญฺเญ โคโณ สมุฏฺฐเหฯ

[9]

‘‘เนวยฺยกสฺส สีสญฺจ, หตฺถปาทา จ ทิสฺสเร;

รุทํ มตฺติกถูปสฺมิํ, นนุ ตฺวญฺเญว ทุมฺมตี’’ติฯ

ตตฺถ ตเถวาติ ยถา ปุพฺเพ ฐิตํ, ตเถว ติฏฺฐติฯ มญฺเญติ เอเตสํ สีสาทีนํ ตเถว ฐิตตฺตา อยํ โคโณ สมุฏฺฐเหยฺยาติ มญฺญามิฯ เนวยฺยกสฺส สีสญฺจาติ อยฺยกสฺส ปน สีสญฺจ หตฺถปาทา จ น ทิสฺสนฺติฯ ‘‘ปิฏฺฐิปาทา น ทิสฺสเร’’ติปิ ปาโฐฯ นนุ ตฺวญฺเญว ทุมฺมตีติ อหํ ตาว สีสาทีนิ ปสฺสนฺโต เอวํ กโรมิ, ตฺวํ ปน น กิญฺจิ ปสฺสสิ, ฌาปิตฏฺฐานโต อฏฺฐีนิ อาหริตฺวา มตฺติกาถูปํ กตฺวา ปริเทวสิฯ อิติ มํ ปฏิจฺจ สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน นนุ ตฺวญฺเญว ทุมฺมติฯ ภิชฺชนธมฺมา นาม สงฺขารา ภิชฺชนฺติ, ตตฺถ กา ปริเทวนาติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปิตา ‘‘มม ปุตฺโต ปณฺฑิโต อิธโลกปรโลกกิจฺจํ ชานาติ, มม สญฺญาปนตฺถาย เอตํ กมฺมํ อกาสี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ตาต สุชาตปณฺฑิต, ‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’ติ เม ญาตา, อิโต ปฏฺฐาย น โสจิสฺสามิ, ปิตุโสกหรณกปุตฺเตน นาม ตาทิเสน ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ปุตฺตสฺส ถุติํ กโรนฺโต อาห –

[10]

‘‘อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆตสิตฺตํว ปาวกํ;

วารินา วิย โอสิญฺจํ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทรํฯ

[11]

‘‘อพฺพหี วต เม สลฺลํ, ยมาสิ หทยสฺสิตํ;

โย เม โสกปเรตสฺส, ปิตุโสกํ อปานุทิฯ

[12]

‘‘โสหํ อพฺพูฬฺหสลฺโลสฺมิ, วีตโสโก อนาวิโล;

น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวาน มาณวฯ

[13]

‘‘เอวํ กโรนฺติ สปฺปญฺญา, เย โหนฺติ อนุกมฺปกา;

วินิวตฺเตนฺติ โสกมฺหา, สุชาโต ปิตรํ ยถา’’ติฯ

ตตฺถ นิพฺพาปเยติ นิพฺพาปยิฯ ทรนฺติ โสกทรถํฯ สุชาโต ปิตรํ ยถาติ ยถา มม ปุตฺโต สุชาโต มํ ปิตรํ สมานํ อตฺตโน สปฺปญฺญตาย โสกมฺหา วินิวตฺตยิ, เอวํ อญฺเญปิ สปฺปญฺญา โสกมฺหา วินิวตฺตยนฺตีติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน กุฏุมฺพิโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา สุชาโต อหเมว อโหสินฺติฯ

สุชาตชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[353] 3. เวนสาขชาตกวณฺณนา

นยิทํ นิจฺจํ ภวิตพฺพนฺติ อิทํ สตฺถา ภคฺเคสุ สํสุมารคิรํ นิสฺสาย เภสกฬาวเน วิหรนฺโต โพธิราชกุมารํ อารพฺภ กเถสิฯ โพธิราชกุมาโร นาม อุเทนสฺส รญฺโญ ปุตฺโต ตสฺมิํ กาเล สํสุมารคิเร วสนฺโต เอกํ ปริโยทาตสิปฺปํ วฑฺฒกิํ ปกฺโกสาเปตฺวา อญฺเญหิ ราชูหิ อสทิสํ กตฺวา โกกนทํ นาม ปาสาทํ การาเปสิฯ

การาเปตฺวา จ ปน ‘‘อยํ วฑฺฒกี อญฺญสฺสปิ รญฺโญ เอวรูปํ ปาสาทํ กเรยฺยา’’ติ มจฺฉรายนฺโต ตสฺส อกฺขีนิ อุปฺปาฏาเปสิฯ เตนสฺส อกฺขีนํ อุปฺปาฏิตภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโตฯ ตสฺมา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, โพธิราชกุมาโร กิร ตถารูปสฺส วฑฺฒกิโน อกฺขีนิ อุปฺปาฏาเปสิ, อโห กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโก’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโกวฯ น เกวลญฺจ อิทาเนว, ปุพฺเพเปส ขตฺติยสหสฺสานํ อกฺขีนิ อุปฺปาฏาเปตฺวา มาเรตฺวา เตสํ มํเสน พลิกมฺมํ กาเรสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อโหสิฯ ชมฺพุทีปตเล ขตฺติยมาณวา พฺราหฺมณมาณวา จ ตสฺเสว สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหิํสุฯ พาราณสิรญฺโญ ปุตฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมาโร นาม ตสฺส สนฺติเก ตโย เวเท อุคฺคณฺหิฯ โส ปน ปกติยาปิ กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโก อโหสิฯ โพธิสตฺโต องฺควิชฺชาวเสน ตสฺส กกฺขฬผรุสสาหสิกภาวํ ญตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโก, ผรุเสน นาม ลทฺธํ อิสฺสริยํ อจิรฏฺฐิติกํ โหติ, โส อิสฺสริเย วินฏฺเฐ ภินฺนนาโว วิย สมุทฺเท ปติฏฺฐํ น ลภติ, ตสฺมา มา เอวรูโป อโหสี’’ติ ตํ โอวทนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[14]

‘‘นยิทํ นิจฺจํ ภวิตพฺพํ พฺรหฺมทตฺต, เขมํ สุภิกฺขํ สุขตา จ กาเย;

อตฺถจฺจเย มา อหุ สมฺปมูฬฺโห, ภินฺนปฺลโว สาครสฺเสว มชฺเฌฯ

[15]

‘‘ยานิ กโรติ ปุริโส, ตานิ อตฺตนิ ปสฺสติ;

กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปกํ;

ยาทิสํ วปเต พีชํ, ตาทิสํ หรเต ผล’’นฺติฯ

ตตฺถ สุขตา จ กาเยติ ตาต พฺรหฺมทตฺต, ยเทตํ เขมํ วา สุภิกฺขํ วา ยา วา เอสา สุขตา กาเย, อิทํ สพฺพํ อิเมสํ สตฺตานํ นิจฺจํ สพฺพกาลเมว น ภวติ, อิทํ ปน อนิจฺจํ หุตฺวา อภาวธมฺมํฯ

อตฺถจฺจเยติ โส ตฺวํ อนิจฺจตาวเสน อิสฺสริเย วิคเต อตฺตโน อตฺถสฺส อจฺจเย ยถา นาม ภินฺนปฺลโว ภินฺนนาโว มนุสฺโส สาครมชฺเฌ ปติฏฺฐํ อลภนฺโต สมฺปมูฬฺโห โหติ, เอวํ มา อหุ สมฺปมูฬฺโหฯ ตานิ อตฺตนิ ปสฺสตีติ เตสํ กมฺมานํ วิปากํ วินฺทนฺโต ตานิ อตฺตนิ ปสฺสติ นามฯ

โส อาจริยํ วนฺทิตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ปิตุ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา โอปรชฺเช ปติฏฺฐาย ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปาปุณิฯ ตสฺส ปิงฺคิโย นาม ปุโรหิโต อโหสิ กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโกฯ โส ยสโลเภน จินฺเตสิ ‘‘ยํนูนาหํ อิมินา รญฺญา สกลชมฺพุทีเป สพฺเพ ราชาโน คาหาเปยฺยํ, เอวเมส เอกราชา ภวิสฺสติ, อหมฺปิ เอกปุโรหิโต ภวิสฺสามี’’ติฯ โส ตํ ราชานํ อตฺตโน กถํ คาหาเปสิฯ ราชา มหติยา เสนาย นครา นิกฺขมิตฺวา เอกสฺส รญฺโญ นครํ รุนฺธิตฺวา ตํ ราชานํ คณฺหิฯ เอเตนุปาเยน สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ คเหตฺวา ราชสหสฺสปริวุโต ‘‘ตกฺกสิลายํ รชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ อคมาสิฯ โพธิสตฺโต นครํ ปฏิสงฺขริตฺวา ปเรหิ อปฺปธํสิยํ อกาสิฯ

พาราณสิราชา คงฺคานทีตีเร มหโต นิคฺโรธรุกฺขสฺสฺส มูเล สาณิํ ปริกฺขิปาเปตฺวา อุปริ วิตานํ การาเปตฺวา สยนํ ปญฺญเปตฺวา นิวาสํ คณฺหิฯ โส ชมฺพุทีปตเล สหสฺสราชาโน คเหตฺวา ยุชฺฌมาโนปิ ตกฺกสิลํ คเหตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตโน ปุโรหิตํ ปุจฺฉิ ‘‘อาจริย, มยํ เอตฺตเกหิ ราชูหิ สทฺธิํ อาคนฺตฺวาปิ ตกฺกสิลํ คเหตุํ น สกฺโกม, กิํ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติฯ ‘‘มหาราช, สหสฺสราชูนํ อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา มาเรตฺวา กุจฺฉิํ ผาเลตฺวา ปญฺจมธุรมํสํ อาทาย อิมสฺมิํ นิคฺโรเธ อธิวตฺถาย เทวตาย พลิกมฺมํ กตฺวา อนฺตวฏฺฏีหิ รุกฺขํ ปริกฺขิปิตฺวา โลหิตปญฺจงฺคุลิกานิ กโรม, เอวํ โน ขิปฺปเมว ชโย ภวิสฺสตี’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา อนฺโตสาณิยํ มหาพเล มลฺเล ฐเปตฺวา เอกเมกํ ราชานํ ปกฺโกสาเปตฺวา นิปฺปีฬเนน วิสญฺญํ กาเรตฺวา อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา มาเรตฺวา มํสํ อาทาย กเฬวรานิ คงฺคายํ ปวาเหตฺวา วุตฺตปฺปการํ พลิกมฺมํ กาเรตฺวา พลิเภริํ อาโกฏาเปตฺวา ยุทฺธาย คโตฯ

อถสฺส อฏฺฏาลกโต เอโก ยกฺโข อาคนฺตฺวา ทกฺขิณกฺขิํ อุปฺปาเฏตฺวา อคมาสิ, อถสฺส มหตี เวทนา อุปฺปชฺชิฯ โส เวทนาปฺปตฺโต อาคนฺตฺวา นิคฺโรธรุกฺขมูเล ปญฺญตฺตาสเน อุตฺตานโก นิปชฺชิฯ ตสฺมิํ ขเณ เอโก คิชฺโฌ เอกํ ติขิณโกฏิกํ อฏฺฐิํ คเหตฺวา รุกฺขคฺเค นิสินฺโน มํสํ ขาทิตฺวา อฏฺฐิํ วิสฺสชฺเชสิ, อฏฺฐิโกฏิ อาคนฺตฺวา รญฺโญ วามกฺขิมฺหิ อยสูลํ วิย ปติตฺวา อกฺขิํ ภินฺทิฯ ตสฺมิํ ขเณ โพธิสตฺตสฺส วจนํ สลฺลกฺเขสิฯ โส ‘‘อมฺหากํ อาจริโย ‘อิเม สตฺตา พีชานุรูปํ ผลํ วิย กมฺมานุรูปํ วิปากํ อนุโภนฺตี’ติ กเถนฺโต อิทํ ทิสฺวา กเถสิ มญฺเญ’’ติ วตฺวา วิลปนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –

[16]

‘‘อิทํ ตทาจริยวโจ, ปาราสริโย ยทพฺรวิ;

‘มา สุ ตฺวํ อกริ ปาปํ, ยํ ตฺวํ ปจฺฉา กตํ ตเป’ฯ

[17]

‘‘อยเมว โส ปิงฺคิย เวนสาโข, ยมฺหิ ฆาตยิํ ขตฺติยานํ สหสฺสฺสํ;

อลงฺกเต จนฺทนสารานุลิตฺเต, ตเมว ทุกฺขํ ปจฺจาคตํ มม’’นฺติฯ

ตตฺถ อิทํ ตทาจริยวโจติ อิทํ ตํ อาจริยสฺส วจนํฯ ปาราสริโยติ ตํ โคตฺเตน กิตฺเตติฯ ปจฺฉา กตนฺติ ยํ ปาปํ ตยา กตํ, ปจฺฉา ตํ ตเปยฺย กิลเมยฺย, ตํ มา กรีติ โอวาทํ อทาสิ, อหํ ปนสฺส วจนํ น กรินฺติฯ อยเมวาติ นิคฺโรธรุกฺขํ ทสฺเสนฺโต วิลปติฯ เวนสาโขติ ปตฺถฏสาโขฯ ยมฺหิ ฆาตยินฺติ ยมฺหิ รุกฺเข ขตฺติยสหสฺสํ มาเรสิํฯ อลงฺกเต จนฺทนสารานุลิตฺเตติ ราชาลงฺกาเรหิ อลงฺกเต โลหิตจนฺทนสารานุลิตฺเต เต ขตฺติเย ยตฺถาหํ ฆาเตสิํ , อยเมว โส รุกฺโข อิทานิ มยฺหํ กิญฺจิ ปริตฺตาณํ กาตุํ น สกฺโกตีติ ทีเปติฯ ตเมว ทุกฺขนฺติ ยํ มยา ปเรสํ อกฺขิอุปฺปาฏนทุกฺขํ กตํ, อิทํ เม ตเถว ปฏิอาคตํ, อิทานิ โน อาจริยสฺส วจนํ มตฺถกํ ปตฺตนฺติ ปริเทวติฯ

โส เอวํ ปริเทวมาโน อคฺคมเหสิํ อนุสฺสริตฺวา –

[18]

‘‘สามา จ โข จนฺทนลิตฺตคตฺตา, ลฏฺฐีว โสภญฺชนกสฺส อุคฺคตา;

อทิสฺวา กาลํ กริสฺสามิ อุพฺพริํ, ตํ เม อิโต ทุกฺขตรํ ภวิสฺสตี’’ติฯ –

คาถมาห –

ตสฺสตฺโถ – มม ภริยา สุวณฺณสามา อุพฺพรี ยถา นาม สิคฺคุรุกฺขสฺส อุชุ อุคฺคตา สาขา มนฺทมาลุเตริตา กมฺปมานา โสภติ, เอวํ อิตฺถิวิลาสํ กุรุมานา โสภติ, ตมหํ อิทานิ อกฺขีนํ ภินฺนตฺตา อุพฺพริํ อทิสฺวาว กาลํ กริสฺสามิ, ตํ เม ตสฺสา อทสฺสนํ อิโต มรณทุกฺขโตปิ ทุกฺขตรํ ภวิสฺสตีติฯ

โส เอวํ วิลปนฺโตว มริตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติฯ น นํ อิสฺสริยลุทฺโธ ปุโรหิโต ปริตฺตาณํ กาตุํ สกฺขิ, น อตฺตโน อิสฺสริยํฯ ตสฺมิํ มตมตฺเตเยว พลกาโย ภิชฺชิตฺวา ปลายิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิราชา โพธิราชกุมาโร อโหสิ, ปิงฺคิโย เทวทตฺโต, ทิสาปาโมกฺขาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

เวนสาขชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[354] 4. อุรคชาตกวณฺณนา

อุรโคว ตจํ ชิณฺณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มตปุตฺตกํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปน มตภริยมตปิติกวตฺถุสทิสเมวฯ

อิธาปิ ตเถว สตฺถา ตสฺส นิเวสนํ คนฺตฺวา ตํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ ‘‘กิํ, อาวุโส, โสจสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต , ปุตฺตสฺส เม มตกาลโต ปฏฺฐาย โสจามี’’ติ วุตฺเต ‘‘อาวุโส, ภิชฺชนธมฺมํ นาม ภิชฺชติ, นสฺสนธมฺมํ นาม นสฺสติ, ตญฺจ โข น เอกสฺมิํเยว กุเล, นาปิ เอกสฺมิญฺเญว คาเม, อถ โข อปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ ตีสุ ภเวสุ อมรณธมฺโม นาม นตฺถิ, ตพฺภาเวเนว ฐาตุํ สมตฺโถ เอกสงฺขาโรปิ สสฺสโต นาม นตฺถิ, สพฺเพ สตฺตา มรณธมฺมา, สพฺเพ สงฺขารา ภิชฺชนธมฺมา, โปราณกปณฺฑิตาปิ ปุตฺเต มเต ‘มรณธมฺมํ มตํ, นสฺสนธมฺมํ นฏฺฐ’นฺติ น โสจิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ ทฺวารคามเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา กสิกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปสิฯ ตสฺส ปุตฺโต จ ธีตา จาติ ทฺเว ทารกา อเหสุํฯ โส ปุตฺตสฺส วยปฺปตฺตสฺส สมานกุลโต กุมาริกํ อาหริตฺวา อทาสิ, อิติ เต ทาสิยา สทฺธิํ ฉ ชนา อเหสุํ – โพธิสตฺโต, ภริยา, ปุตฺโต, ธีตา, สุณิสา, ทาสีติฯ เต สมคฺคา สมฺโมทมานา ปิยสํวาสา อเหสุํฯ โพธิสตฺโต เสสานํ ปญฺจนฺนํ เอวํ โอวาทํ เทติ ‘‘ตุมฺเห ยถาลทฺธนิยาเมเนว ทานํ เทถ, สีลํ รกฺขถ, อุโปสถกมฺมํ กโรถ, มรณสฺสติํ ภาเวถ, ตุมฺหากํ มรณภาวํ สลฺลกฺเขถ, อิเมสญฺหิ สตฺตานํ มรณํ ธุวํ, ชีวิตํ อทฺธุวํ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ขยวยธมฺมิโนว, รตฺติญฺจ ทิวา จ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ โอวาทํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อปฺปมตฺตา มรณสฺสติํ ภาเวนฺติฯ

อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต ปุตฺเตน สทฺธิํ เขตฺตํ คนฺตฺวา กสติฯ ปุตฺโต กจวรํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ฌาเปติฯ ตสฺสาวิทูเร เอกสฺมิํ วมฺมิเก อาสีวิโส อตฺถิฯ ธูโม ตสฺส อกฺขีนิ ปหริฯ โส กุทฺโธ นิกฺขมิตฺวา ‘‘อิมํ นิสฺสาย มยฺหํ ภย’’นฺติ จตสฺโส ทาฐา นิมุชฺชาเปนฺโต ตํ ฑํสิ, โส ปริวตฺติตฺวา ปติโตฯ โพธิสตฺโต ปริวตฺติตฺวา ตํ ปติตํ ทิสฺวา โคเณ ฐเปตฺวา คนฺตฺวา ตสฺส มตภาวํ ญตฺวา ตํ อุกฺขิปิตฺวา เอกสฺมิํ รุกฺขมูเล นิปชฺชาเปตฺวา ปารุปิตฺวา เนว โรทิ น ปริเทวิ – ‘‘ภิชฺชนธมฺมํ ปน ภินฺนํ, มรณธมฺมํ มตํ, สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา มรณนิปฺผตฺติกา’’ติ อนิจฺจภาวเมว สลฺลกฺเขตฺวา กสิฯ โส เขตฺตสมีเปน คจฺฉนฺตํ เอกํ ปฏิวิสฺสกํ ปุริสํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, เคหํ คจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อามา’’ติ วุตฺเต เตน หิ อมฺหากมฺปิ ฆรํ คนฺตฺวา พฺราหฺมณิํ วเทยฺยาสิ ‘‘อชฺช กิร ปุพฺเพ วิย ทฺวินฺนํ ภตฺตํ อนาหริตฺวา เอกสฺเสวาหารํ อาหเรยฺยาถ, ปุพฺเพ จ เอกิกาว ทาสี อาหารํ อาหรติ, อชฺช ปน จตฺตาโรปิ ชนา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา คนฺธปุปฺผหตฺถา อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ คนฺตฺวา พฺราหฺมณิยา ตเถว กเถสิฯ เกน เต, ตาต, อิมํ สาสนํ ทินฺนนฺติฯ

พฺราหฺมเณน , อยฺเยติฯ สา ‘‘ปุตฺโต เม มโต’’ติ อญฺญาสิ, กมฺปนมตฺตมฺปิสฺสา นาโหสิฯ เอวํ สุภาวิตจิตฺตา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา คนฺธปุปฺผหตฺถา ทาสิํ ปน อาหารํ อาหราเปตฺวา เสเสหิ สทฺธิํ เขตฺตํ อคมาสิฯ เอกสฺสปิ โรทิตํ วา ปริเทวิตํ วา นาโหสิฯ

โพธิสตฺโต ปุตฺตสฺส นิปนฺนฉายายเมว นิสีทิตฺวา ภุญฺชิฯ ภุตฺตาวสาเน สพฺเพปิ ทารูนิ อุทฺธริตฺวา ตํ จิตกํ อาโรเปตฺวา คนฺธปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ฌาเปสุํฯ เอกสฺส จ เอกพินฺทุปิ อสฺสุ นาโหสิ, สพฺเพปิ สุภาวิตมรณสฺสติโน โหนฺติฯ เตสํ สีลเตเชน สกฺกสฺส อาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ โส ‘‘โก นุ โข มํ ฐานา จาเวตุกาโม’’ติ อุปธาเรนฺโต เตสํ คุณเตเชน อุณฺหภาวํ ญตฺวา ปสนฺนมานโส หุตฺวา ‘‘มยา เอเตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา สีหนาทํ นทาเปตฺวา สีหนาทปริโยสาเน เอเตสํ นิเวสนํ สตฺตรตนปริปุณฺณํ กตฺวา อาคนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ เวเคน ตตฺถ คนฺตฺวา อาฬาหนปสฺเส ฐิโต ‘‘ตาต, กิํ กโรถา’’ติ อาหฯ ‘‘เอกํ มนุสฺสํ ฌาเปม, สามี’’ติฯ ‘‘น ตุมฺเห มนุสฺสํ ฌาเปสฺสถ, เอกํ ปน มิคํ มาเรตฺวา ปจถ มญฺเญ’’ติฯ ‘‘นตฺเถตํ สามิ, มนุสฺสเมว ฌาเปมา’’ติฯ ‘‘เตน หิ เวริมนุสฺโส โว ภวิสฺสตี’’ติฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘โอรสปุตฺโต โน สามิ, น เวริโก’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ โว อปฺปิยปุตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘อติวิย ปิยปุตฺโต, สามี’’ติฯ ‘‘อถ กสฺมา น โรทสี’’ติ? โส อโรทนการณํ กเถนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[19]

‘‘อุรโคว ตจํ ชิณฺณํ, หิตฺวา คจฺฉติ สํ ตนุํ;

เอวํ สรีเร นิพฺโภเค, เปเต กาลกเต สติฯ

[20]

‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, ญาตีนํ ปริเทวิตํ;

ตสฺมา เอตํ น โสจามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติฯ

ตตฺถ สํ ตนุนฺติ อตฺตโน สรีรํฯ นิพฺโภเคติ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อภาเวน โภครหิเตฯ เปเตติ ปรโลกํ ปฏิคเตฯ กาลกเตติ กตกาเล, มเตติ อตฺโถฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – สามิ, มม ปุตฺโต ยถา นาม อุรโค ชิณฺณตจํ นิจฺฉินฺทิตฺวา อโนโลเกตฺวา อนเปกฺโข ฉฑฺเฑตฺวา คจฺเฉยฺย, เอวํ อตฺตโน สรีรํ ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉติ, ตสฺส ชีวิตินฺทฺริยรหิเต สรีเร เอวํ นิพฺโภเค ตสฺมิญฺจ เม ปุตฺเต เปเต ปุน ปฏิคเต มรณกาลํ กตฺวา ฐิเต สติ โก การุญฺเญน วา ปริเทเวน วา อตฺโถฯ อยญฺหิ ยถา สูเลหิ วิชฺฌิตฺวา ฑยฺหมาโน สุขทุกฺขํ น ชานาติ, เอวํ ญาตีนํ ปริเทวิตมฺปิ น ชานาติ, เตน การเณนาหํ เอตํ น โสจามิฯ ยา ตสฺส อตฺตโน คติ, ตํ โส คโตติฯ

สกฺโก โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา พฺราหฺมณิํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺม, ตุยฺหํ โส กิํ โหตี’’ติ? ‘‘ทส มาเส กุจฺฉินา ปริหริตฺวา ถญฺญํ ปาเยตฺวา หตฺถปาเท สณฺฐเปตฺวา วฑฺฒิตปุตฺโต เม, สามี’’ติฯ ‘‘อมฺม, ปิตา ตาว ปุริสภาเวน มา โรทตุ, มาตุ หทยํ ปน มุทุกํ โหติ, ตฺวํ กสฺมา น โรทสี’’ติ? สา อโรทนการณํ กเถนฺตี –

[21]

‘‘อนวฺหิโต ตโต อาคา, อนนุญฺญาโต อิโต คโต;

ยถาคโต ตถา คโต, ตตฺถ กา ปริเทวนาฯ

[22]

‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, ญาตีนํ ปริเทวิตํ;

ตสฺมา เอตํ น โสจามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติฯ – คาถาทฺวยมาห –

ตตฺถ อนวฺหิโตติ อยํ ตาต มยา ปรโลกโต อนวฺหิโต อยาจิโตฯ อาคาติ อมฺหากํ เคหํ อาคโตฯ อิโตติ อิโต มนุสฺสโลกโต คจฺฉนฺโตปิ มยา อนนุญฺญาโตว คโตฯ ยถาคโตติ อาคจฺฉนฺโตปิ ยถา อตฺตโนว รุจิยา อาคโต, คจฺฉนฺโตปิ ตเถว คโตฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺส อิโต คมเน กา ปริเทวนาฯ ฑยฺหมาโนติ คาถา วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ

สกฺโก พฺราหฺมณิยา กถํ สุตฺวา ตสฺส ภคินิํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺม, ตุยฺหํ โส กิํ โหตี’’ติ? ‘‘ภาตา เม, สามี’’ติฯ ‘‘อมฺม, ภคินิโย นาม ภาตูสุ สิเนหา โหนฺติ, ตฺวํ กสฺมา น โรทสี’’ติ? สา อโรทนการณํ กเถนฺตี –

[23]

‘‘สเจ โรเท กิสา อสฺสํ, ตสฺสา เม กิํ ผลํ สิยา;

ญาติมิตฺตสุหชฺชานํ, ภิยฺโย โน อรตี สิยาฯ

[24]

ฑยฺหมาโน น ชานาติ, ญาตีนํ ปริเทวิตํ;

ตสฺมา เอตํ น โสจามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติฯ – คาถาทฺวยมาห –

ตตฺถ สเจติ ยทิ อหํ ภาตริ มเต โรเทยฺยํ, กิสสรีรา อสฺสํฯ ภาตุ ปน เม ตปฺปจฺจยา วุฑฺฒิ นาม นตฺถีติ ทสฺเสติฯ ตสฺสา เมติ ตสฺสา มยฺหํ โรทนฺติยา กิํ ผลํ โก อานิสํโส ภเวยฺยฯ มยฺหํ อวุทฺธิ ปน ปญฺญายตีติ ทีเปติฯ ญาติมิตฺตสุหชฺชานนฺติ ญาติมิตฺตสุหทานํ ฯ อยเมว วา ปาโฐฯ ภิยฺโย โนติ เย อมฺหากํ ญาตี จ มิตฺตา จ สุหทยา จ, เตสํ อธิกตรา อรติ สิยาฯ

สกฺโก ภคินิยา กถํ สุตฺวา ภริยํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺม, ตุยฺหํ โส กิํ โหตี’’ติ? ‘‘ปติ เม, สามี’’ติฯ ‘‘อิตฺถิโย นาม ปติมฺหิ มเต วิธวา โหนฺติ อนาถา, ตฺวํ กสฺมา น โรทสี’’ติฯ สาปิสฺส อโรทนการณํ กเถนฺตี –

[25]

‘‘ยถาปิ ทารโก จนฺทํ, คจฺฉนฺตมนุโรทติ;

เอวํสมฺปทเมเวตํ, โย เปตมนุโสจติฯ

[26]

‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, ญาตีนํ ปริเทวิตํ;

ตสฺมา เอตํ น โสจามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติฯ – คาถาทฺวยมาห –

ตสฺสตฺโถ – ยถา นาม ยตฺถ กตฺถจิ ยุตฺตายุตฺตํ ลพฺภนียาลพฺภนียํ อชานนฺโต พาลทารโก มาตุ อุจฺฉงฺเค นิสินฺโน ปุณฺณมาสิยํ ปุณฺณํ จนฺทํ อากาเส คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อมฺม, จนฺทํ เม เทหิ, อมฺม, จนฺทํ เม เทหี’’ติ ปุนปฺปุนํ โรทติ, เอวํสมฺปทเมเวตํ, เอวํนิปฺผตฺติกเมว เอตํ ตสฺส รุณฺณํ โหติ, โย เปตํ กาลกตํ อนุโสจติฯ อิโตปิ จ พาลตรํฯ กิํการณา? โส หิ วิชฺชมานจนฺทํ อนุโรทติ, มยฺหํ ปน ปติ มโต เอตรหิ อวิชฺชมาโน สูเลหิ วิชฺฌิตฺวา ฑยฺหมาโนปิ น กิญฺจิ ชานาตีติฯ

สกฺโก ภริยาย วจนํ สุตฺวา ทาสิํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺม, ตุยฺหํ โส กิํ โหตี’’ติ? ‘‘อยฺโย เม, สามี’’ติฯ

‘‘นนุ ตฺวํ อิมินา ปีเฬตฺวา โปเถตฺวา ปริภุตฺตา ภวิสฺสสิ, ตสฺมา ‘‘สุมุตฺตา อห’’นฺติ น โรทสี’’ติฯ ‘สามิ, มา เอวํ อวจ, น เอตํ เอตสฺส อนุจฺฉวิกํ, ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน เม อยฺยปุตฺโต, อุเร สํวฑฺฒิตปุตฺโต วิย อโหสี’ติฯ ‘‘อถ กสฺมา น โรทสี’’ติ? สาปิสฺส อโรทนการณํ กเถนฺตี –

[27]

‘‘ยถาปิ อุทกกุมฺโภ, ภินฺโน อปฺปฏิสนฺธิโย;

เอวํสมฺปทเมเวตํ, โย เปตมนุโสจติฯ

[28]

‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, ญาตีนํ ปริเทวิตํ;

ตสฺมา เอตํ น โสจามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติฯ – คาถาทฺวยมาห –

ตสฺสตฺโถ – ยถา นาม อุทกกุมฺโภ อุกฺขิปิยมาโน ปติตฺวา สตฺตธา ภินฺโน ปุน ตานิ กปาลานิ ปฏิปาฏิยา ฐเปตฺวา สํวิทหิตฺวา ปฏิปากติกํ กาตุํ น สกฺโกติ, โย เปตมนุโสจติ, ตสฺสปิ เอตมนุโสจนํ เอวํนิปฺผตฺติกเมว โหติ, มตสฺส ปุน ชีวาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อิทฺธิมโต วา อิทฺธานุภาเวน ภินฺนํ กุมฺภํ สํวิทหิตฺวา อุทกสฺส ปูเรตุํ สกฺกา ภเวยฺย, กาลกโต ปน อิทฺธิพเลนาปิ น สกฺกา ปฏิปากติตํ กาตุนฺติฯ อิตรา คาถา วุตฺตตฺถาเยวฯ

สกฺโก สพฺเพสํ ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสีทิตฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ อปฺปมตฺเตหิ มรณสฺสติ ภาวิตา, ตุมฺเห อิโต ปฏฺฐาย สหตฺเถน กมฺมํ มา กริตฺถ, อหํ, สกฺโก เทวราชา, อหํ โว เคเห สตฺต รตนานิ อปริมาณานิ กริสฺสามิ, ตุมฺเห ทานํ เทถ , สีลํ รกฺขถ, อุโปสถกมฺมํ กโรถ, อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ เตสํ โอวาทํ ทตฺวา เคหํ อปริมิตธนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน กุฏุมฺพิโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา ทาสี ขุชฺชุตฺตรา อโหสิ, ธีตา อุปฺปลวณฺณา, ปุตฺโต ราหุโล, มาตา เขมา, พฺราหฺมโณ ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

อุรคชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[355] 5. ฆฏชาตกวณฺณนา

อญฺเญ โสจนฺติ โรทนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรญฺโญ เอกํ อมจฺจํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา กถิตสทิสเมวฯ อิธ ปน ราชา อตฺตโน อุปการสฺสฺส อมจฺจสฺส มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา ปริเภทกานํ กถํ คเหตฺวา ตํ พนฺธาเปตฺวา พนฺธนาคาเร ปเวเสสิฯ โส ตตฺถ นิสินฺโนว โสตาปตฺติมคฺคํ นิพฺพตฺเตสิฯ ราชา ตสฺส คุณํ สลฺลกฺเขตฺวา โมจาเปสิฯ โส คนฺธมาลํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘อนตฺโถ กิร เต อุปฺปนฺโน’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต, อนตฺเถน ปน เม อตฺโถ อาคโต, โสตาปตฺติมคฺโค นิพฺพตฺโต’’ติ วุตฺเต ‘‘น โข, อุปาสก, ตฺวญฺเญว อนตฺเถน อตฺถํ อาหริ, โปราณกปณฺฑิตาปิ อาหริํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, ‘‘ฆฏกุมาโร’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ โส อปเรน สมเยน ตกฺกสิลายํ อุคฺคหิตสิปฺโป ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส อนฺเตปุเร เอโก อมจฺโจ ทุพฺภิฯ โส ตํ ปจฺจกฺขโต ญตฺวา รฏฺฐา ปพฺพาเชสิฯ ตทา สาวตฺถิยํ ธงฺกราชา นาม รชฺชํ กาเรสิฯ โส ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ อุปฏฺฐหิตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อตฺตโน วจนํ คาหาเปตฺวา พาราณสิรชฺชํ คณฺหาเปสิฯ โสปิ รชฺชํ คเหตฺวา โพธิสตฺตํ สงฺขลิกาหิ พนฺธาเปตฺวา พนฺธนาคารํ ปเวเสสิฯ โพธิสตฺโต ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิ, ธงฺกสฺส สรีเร ฑาโห อุปฺปชฺชิฯ โส คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส สุวณฺณาทาสผุลฺลปทุมสสฺสิริกํ มุขํ ทิสฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[29]

‘‘อญฺเญ โสจนฺติ โรทนฺติ, อญฺเญ อสฺสุมุขา ชนา;

ปสนฺนมุขวณฺโณสิ, กสฺมา ฆฏ น โสจสี’’ติฯ

ตตฺถ อญฺเญติ ตํ ฐเปตฺวา เสสมนุสฺสาฯ

อถสฺส โพธิสตฺโต อโสจนการณํ กเถนฺโต จตสฺโส คาถา อภาสิ –

[30]

‘‘นาพฺภตีตหโร โสโก, นานาคตสุขาวโห;

ตสฺมา ธงฺก น โสจามิ, นตฺถิ โสเก ทุตียตาฯ

[31]

‘‘โสจํ ปณฺฑุ กิโส โหติ, ภตฺตญฺจสฺส น รุจฺจติ;

อมิตฺตา สุมนา โหนฺติ, สลฺลวิทฺธสฺส รุปฺปโตฯ

[32]

‘‘คาเม วา ยทิ วารญฺเญ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;

ฐิตํ มํ นาคมิสฺสติ, เอวํ ทิฏฺฐปโท อหํฯ

[33]

‘‘ยสฺสตฺตา นาลเมโกว, สพฺพกามรสาหโร;

สพฺพาปิ ปถวี ตสฺส, น สุขํ อาวหิสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ นาพฺภตีตหโรติ นาพฺภตีตาหาโร, อยเมว วา ปาโฐฯ โสโก นาม อพฺภตีตํ อติกฺกนฺตํ นิรุทฺธํ อตฺถงฺคตํ ปุน นาหรติฯ ทุตียตาติ สหายตาฯ อตีตาหรเณน วา อนาคตาหรเณน วา โสโก นาม กสฺสจิ สหาโย น โหติ, เตนาปิ การเณนาหํ น โสจามีติ วทติฯ โสจนฺติ โสจนฺโตฯ สลฺลวิทฺธสฺส รุปฺปโตติ โสกสลฺเลน วิทฺธสฺส เตเนว ฆฏฺฏิยมานสฺสฺส ‘‘ทิฏฺฐา วต โน ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺฐี’’ติ อมิตฺตา สุมนา โหนฺตีติ อตฺโถฯ

ฐิตํ มํ นาคมิสฺสตีติ สมฺม ธงฺกราช, เอเตสุ คามาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ฐิตํ มํ ปณฺฑุกิสภาวาทิกํ โสกมูลกํ พฺยสนํ น อาคมิสฺสติฯ เอวํ ทิฏฺฐปโทติ ยถา ตํ พฺยสนํ นาคจฺฉติ, เอวํ มยา ฌานปทํ ทิฏฺฐํฯ ‘‘อฏฺฐโลกธมฺมปท’’นฺติปิ วทนฺติเยว ฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘น มตฺตํ นาคมิสฺสตี’’ติ ลิขิตํ, ตํ อฏฺฐกถายํ นตฺถิฯ ปริโยสานคาถาย อิจฺฉิตปตฺถิตตฺเถน ฌานสุขสงฺขาตํ สพฺพกามรสํ อาหรตีติ สพฺพกามรสาหโรฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺส รญฺโญ ปหาย อญฺญสหาเย อตฺตาว เอโก สพฺพกามรสาหโร นาลํ, สพฺพํ ฌานสุขสงฺขาตํ กามรสํ อาหริตุํ อสมตฺโถ, ตสฺส รญฺโญ สพฺพาปิ ปถวี น สุขํ อาวหิสฺสติฯ กามาตุรสฺส หิ สุขํ นาม นตฺถิ, โย ปน กิเลสทรถรหิตํ ฌานสุขํ อาหริตุํ สมตฺโถ, โส ราชา สุขี โหตีติฯ โย ปเนตาย คาถาย ‘‘ยสฺสตฺถา นาลเมโก’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺสตฺโถ น ทิสฺสติฯ

อิติ ธงฺโก อิมา จตสฺโส คาถา สุตฺวา โพธิสตฺตํ ขมาเปตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ปกฺกามิฯ โพธิสตฺโตปิ รชฺชํ อมจฺจานํ ปฏินิยฺยาเทตฺวา หิมวนฺตปเทสํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ธงฺกราชา อานนฺโท อโหสิ, ฆฏราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ฆฏชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[356] 6. โกรณฺฑิยชาตกวณฺณนา

เอโก อรญฺเญติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ธมฺมเสนาปติํ อารพฺภ กเถสิฯ เถโร กิร อาคตาคตานํ ทุสฺสีลานํ มิคลุทฺทกมจฺฉพนฺธาทีนํ ทิฏฺฐทิฏฺฐานญฺเญว ‘‘สีลํ คณฺหถ, สีลํ คณฺหถา’’ติ สีลํ เทติฯ เต เถเร ครุภาเวน ตสฺส กถํ ภินฺทิตุํ อสกฺโกนฺตา สีลํ คณฺหนฺติ, คเหตฺวา จ ปน น รกฺขนฺติ, อตฺตโน อตฺตโน กมฺมเมว กโรนฺติฯ เถโร สทฺธิวิหาริเก อามนฺเตตฺวา ‘‘อาวุโส, อิเม มนุสฺสา มม สนฺติเก สีลํ คณฺหิํสุ, คณฺหิตฺวา จ ปน น รกฺขนฺตี’’ติ อาหฯ ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห เอเตสํ อรุจิยา สีลํ เทถ, เอเต ตุมฺหากํ กถํ ภินฺทิตุํ อสกฺโกนฺตา คณฺหนฺติ, ตุมฺเห อิโต ปฏฺฐาย เอวรูปานํ สีลํ มา อทตฺถา’’ติฯ เถโร อนตฺตมโน อโหสิฯ ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, สาริปุตฺตตฺเถโร กิร ทิฏฺฐทิฏฺฐานญฺเญว สีลํ เทตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส ทิฏฺฐทิฏฺฐานํ อยาจนฺตานญฺเญว สีลํ เทตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส เชฏฺฐนฺเตวาสิโก โกรณฺฑิโย นาม อโหสิฯ ตทา โส อาจริโย ทิฏฺฐทิฏฺฐานํ เกวฏฺฏาทีนํ อยาจนฺตานญฺเญว ‘‘สีลํ คณฺหถ, สีลํ คณฺหถา’’ติ สีลํ เทติฯ

เต คเหตฺวาปิ น รกฺขนฺติ อาจริโย ตมตฺถํ อนฺเตวาสิกานํ อาโรเจสิฯ อนฺเตวาสิกา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห เอเตสํ อรุจิยา สีลํ เทถ, ตสฺมา ภินฺทนฺติ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย ยาจนฺตานญฺเญว ทเทยฺยาถ, มา อยาจนฺตาน’’นฺติ วทิํสุฯ โส วิปฺปฏิสารี อโหสิ, เอวํ สนฺเตปิ ทิฏฺฐทิฏฺฐานํ สีลํ เทติเยวฯ

อเถกทิวสํ เอกสฺมา คามา มนุสฺสา อาคนฺตฺวา พฺราหฺมณวาจนกตฺถาย อาจริยํ นิมนฺตยิํสุฯ โส โกรณฺฑิยมาณวํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘ตาต, อหํ น คจฺฉามิ, ตฺวํ อิเม ปญฺจสเต มาณเว คเหตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วาจนกานิ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อมฺหากํ ทินฺนโกฏฺฐาสํ อาหรา’’ติ เปเสสิฯ โส คนฺตฺวา ปฏินิวตฺตนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกํ กนฺทรํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อมฺหากํ อาจริโย ทิฏฺฐทิฏฺฐานํ อยาจนฺตานญฺเญว สีลํ เทติ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย ยถา ยาจนฺตานญฺเญว เทติ, ตถา นํ กริสฺสามี’’ติฯ โส เตสุ มาณเวสุ สุขนิสินฺเนสุ อุฏฺฐาย มหนฺตํ มหนฺตํ เสลํ อุกฺขิปิตฺวา กนฺทรายํ ขิปิ, ปุนปฺปุนํ ขิปิเยวฯ อถ นํ เต มาณวา อุฏฺฐาย ‘‘อาจริย, กิํ กโรสี’’ติ อาหํสุฯ โส น กิญฺจิ กเถสิ, เต เวเคน คนฺตฺวา อาจริยสฺส อาโรเจสุํฯ อาจริโย อาคนฺตฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[34]

‘‘เอโก อรญฺเญ คิริกนฺทรายํ, ปคฺคยฺห ปคฺคยฺห สิลํ ปเวจฺฉสิ;

ปุนปฺปุนํ สนฺตรมานรูโป, โกรณฺฑิย โก นุ ตว ยิธตฺโถ’’ติฯ

ตตฺถ โก นุ ตว ยิธตฺโถติ โก นุ ตว อิธ กนฺทรายํ สิลาขิปเนน อตฺโถฯ

โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา อาจริยํ ปโพเธตุกาโม ทุติยํ คาถมาห –

[35]

‘‘อหญฺหิมํ สาครเสวิตนฺตํ, สมํ กริสฺสามิ ยถาปิ ปาณิ;

วิกิริย สานูนิ จ ปพฺพตานิ จ, ตสฺมา สิลํ ทริยา ปกฺขิปามี’’ติฯ

ตตฺถ อหญฺหิมนฺติ อหญฺหิ อิมํ มหาปถวิํฯ สาครเสวิตนฺตนฺติ สาคเรหิ เสวิตํ จาตุรนฺตํฯ ยถาปิ ปาณีติ หตฺถตลํ วิย สมํ กริสฺสามิฯ วิกิริยาติ วิกิริตฺวาฯ สานูนิ จ ปพฺพตานิ จาติ ปํสุปพฺพเต จ สิลาปพฺพเต จฯ

ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ตติยํ คาถมาห –

[36]

‘‘นยิมํ มหิํ อรหติ ปาณิกปฺปํ, สมํ มนุสฺโส กรณาย เมโก;

มญฺญามิมญฺเญว ทริํ ชิคีสํ, โกรณฺฑิย หาหสิ ชีวโลก’’นฺติฯ

ตตฺถ กรณาย เมโกติ กรณาย เอโก กาตุํ น สกฺโกตีติ ทีเปติฯ มญฺญามิมญฺเญว ทริํ ชิคีสนฺติ อหํ มญฺญามิ ติฏฺฐตุ ปถวี, อิมญฺเญว เอกํ ทริํ ชิคีสํ ปูรณตฺถาย วายมนฺโต สิลา ปริเยสนฺโต อุปายํ วิจินนฺโตว ตฺวํ อิมํ ชีวโลกํ หาหสิ ชหิสฺสสิ, มริสฺสสีติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา มาณโว จตุตฺถํ คาถมาห –

[37]

‘‘สเจ อยํ ภูตธรํ น สกฺกา, สมํ มนุสฺโส กรณาย เมโก;

เอวเมว ตฺวํ พฺรหฺเม อิเม มนุสฺเส, นานาทิฏฺฐิเก นานยิสฺสสิ เต’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – สเจ อยํ เอโก มนุสฺโส อิมํ ภูตธรํ ปถวิํ สมํ กาตุํ น สกฺกา น สมตฺโถ, เอวเมว ตฺวํ อิเม ทุสฺสีลมนุสฺเส นานาทิฏฺฐิเก นานยิสฺสสิ, เต เอวํ ‘‘สีลํ คณฺหถ, สีลํ คณฺหถา’’ติ วทนฺโต อตฺตโน วสํ น อานยิสฺสสิ, ปณฺฑิตปุริสาเยว หิ ปาณาติปาตํ ‘‘อกุสล’’นฺติ ครหนฺติฯ สํสารโมจกาทโย ปเนตฺถ กุสลสญฺญิโน, เต ตฺวํ กถํ อานยิสฺสสิ, ตสฺมา ทิฏฺฐทิฏฺฐานํ สีลํ อทตฺวา ยาจนฺตานญฺเญว เทหีติฯ

ตํ สุตฺวา อาจริโย ‘‘ยุตฺตํ วทติ โกรณฺฑิโย, อิทานิ น เอวรูปํ กริสฺสามี’’ติ อตฺตโน วิรทฺธภาวํ ญตฺวา ปญฺจมํ คาถมาห –

[38]

‘‘สํขิตฺตรูเปน ภวํ มมตฺถํ, อกฺขาสิ โกรณฺฑิย เอวเมตํ;

ยถา น สกฺกา ปถวี สมายํ, กตฺตุํ มนุสฺเสน ตถา มนุสฺสา’’ติฯ

ตตฺถ สมายนฺติ สมํ อยํฯ เอวํ อาจริโย มาณวสฺส ถุติํ อกาสิ, โสปิ นํ โพเธตฺวา สยํ ฆรํ เนสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ สาริปุตฺโต อโหสิ, โกรณฺฑิยมาณโว ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โกรณฺฑิยชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[357] 7. ลฏุกิกชาตกวณฺณนา

วนฺทามิ ตํ กุญฺชร สฏฺฐิหายนนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโก, สตฺเตสุ กรุณามตฺตมฺปิสฺส นตฺถี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส นิกฺกรุโณเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หตฺถิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปาสาทิโก มหากาโย อสีติสหสฺสวารณปริวาโร ยูถปติ หุตฺวา หิมวนฺตปเทเส วิหาสิฯ ตทา เอกา ลฏุกิกา สกุณิกา หตฺถีนํ วิจรณฏฺฐาเน อณฺฑานิ นิกฺขิปิ, ตานิ ปริณตานิ ภินฺทิตฺวา สกุณโปตกา นิกฺขมิํสุฯ เตสุ อวิรุฬฺหปกฺเขสุ อุปฺปติตุํ อสกฺโกนฺเตสุเยว มหาสตฺโต อสีติสหสฺสวารณปริวุโต โคจราย จรนฺโต ตํ ปเทสํ ปตฺโตฯ ตํ ทิสฺวา ลฏุกิกา จินฺเตสิ ‘‘อยํ หตฺถิราชา มม โปตเก มทฺทิตฺวา มาเรสฺสติ, หนฺท นํ ปุตฺตกานํ ปริตฺตาณตฺถาย ธมฺมิการกฺขํ ยาจามี’’ติฯ

สา อุโภ ปกฺเข เอกโต กตฺวา ตสฺส ปุรโต ฐตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[39]

‘‘วนฺทามิ ตํ กุญฺชร สฏฺฐิหายนํ, อารญฺญกํ ยูถปติํ ยสสฺสิํ;

ปกฺเขหิ ตํ ปญฺชลิกํ กโรมิ, มา เม วธี ปุตฺตเก ทุพฺพลายา’’ติฯ

ตตฺถ สฏฺฐิหายนนฺติ สฏฺฐิวสฺสกาเล หายนพลํฯ ยสสฺสินฺติ ปริวารสมฺปนฺนํฯ ปกฺเขหิ ตํ ปญฺจลิกํ กโรมีติ อหํ ปกฺเขหิ ตํ อญฺชลิกํ กโรมีติ อตฺโถฯ

มหาสตฺโต ‘‘มา จินฺตยิ ลฏุกิเก, อหํ เต ปุตฺตเก รกฺขิสฺสามี’’ติ สกุณโปตกานํ อุปริ ฐตฺวา อสีติยา หตฺถิสหสฺเสสุ คเตสุ ลฏุกิกํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ลฏุกิเก อมฺหากํ ปจฺฉโต เอโก เอกจาริโก หตฺถี อาคจฺฉติ, โส อมฺหากํ วจนํ น กริสฺสติ, ตสฺมิํ อาคเต ตมฺปิ ยาจิตฺวา ปุตฺตกานํ โสตฺถิภาวํ กเรยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ สาปิ ตสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อุโภหิ ปกฺเขหิ อญฺชลิํ กตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[40]

‘‘วนฺทามิ ตํ กุญฺชร เอกจาริํ, อารญฺญกํ ปพฺพตสานุโคจรํ;

ปกฺเขหิ ตํ ปญฺชลิกํ กโรมิ, มา เม วธี ปุตฺตเก ทุพฺพลายา’’ติฯ

ตตฺถ ปพฺพตสานุโคจรนฺติ ฆนเสลปพฺพเตสุ จ ปํสุปพฺพเตสุ จ โคจรํ คณฺหนฺตํฯ

โส ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[41]

‘‘วธิสฺสามิ เต ลฏุกิเก ปุตฺตกานิ, กิํ เม ตุวํ กาหสิ ทุพฺพลาสิ;

สตํ สหสฺสานิปิ ตาทิสีนํ, วาเมน ปาเทน ปโปถเยยฺย’’นฺติฯ

ตตฺถ วธิสฺสามิ เตติ ตฺวํ กสฺมา มม วิจรณมคฺเค ปุตฺตกานิ ฐเปสิ, ยสฺมา ฐเปสิ, ตสฺมา วธิสฺสามิ เต ปุตฺตกานีติ วทติฯ กิํ เม ตุวํ กาหสีติ มยฺหํ มหาถามสฺส ตฺวํ ทุพฺพลา กิํ กริสฺสสิฯ ปโปถเยยฺยนฺติ อหํ ตาทิสานํ ลฏุกิกานํ สตสหสฺสมฺปิ วาเมน ปาเทน สญฺจุณฺเณยฺยํ, ทกฺขิณปาเทน ปน กถาว นตฺถีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา โส ตสฺสา ปุตฺตเก ปาเทน สญฺจุณฺเณตฺวา มุตฺเตน ปวาเหตฺวา นทนฺโตว ปกฺกามิฯ ลฏุกิกา รุกฺขสาขาย นิลียิตฺวา ‘‘อิทานิ ตาว วารณ นทนฺโต คจฺฉสิ, กติปาเหเนว เม กิริยํ ปสฺสิสฺสสิ, กายพลโต ญาณพลสฺส มหนฺตภาวํ น ชานาสิ, โหตุ, ชานาเปสฺสามิ น’’นฺติ ตํ สนฺตชฺชยมานาว จตุตฺถํ คาถมาห –

[42]

‘‘น เหว สพฺพตฺถ พเลน กิจฺจํ, พลญฺหิ พาลสฺส วธาย โหติ;

กริสฺสามิ เต นาคราชา อนตฺถํ, โย เม วธี ปุตฺตเก ทุพฺพลายา’’ติฯ

ตตฺถ พเลนาติ กายพเลนฯ อนตฺถนฺติ อวุฑฺฒิํฯ โย เมติ โย ตฺวํ มม ทุพฺพลาย ปุตฺตเก วธี ฆาเตสิฯ

สา เอวํ วตฺวา กติปาหํ เอกํ กากํ อุปฏฺฐหิตฺวา เตน ตุฏฺเฐน ‘‘กิํ เต กโรมี’’ติ วุตฺตา ‘‘สามิ, อญฺญํ เม กาตพฺพํ นตฺถิ, เอกสฺส ปน เอกจาริกวารณสฺส ตุณฺเฑน ปหริตฺวา ตุมฺเหหิ อกฺขีนิ ภินฺนานิ ปจฺจาสีสามี’’ติ อาหฯ สา เตน ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตา เอกํ นีลมกฺขิกํ อุปฏฺฐหิฯ ตายปิ ‘‘กิํ เต, กโรมี’’ติ วุตฺตา ‘‘อิมินา กาเกน เอกจาริกวารณสฺส อกฺขีสุ ภินฺเนสุ ตุมฺเหหิ ตตฺถ อาสาฏิกํ ปาเตตุํ อิจฺฉามี’’ติ วตฺวา ตายปิ ‘‘สาธู’’ติ วุตฺเต เอกํ มณฺฑูกํ อุปฏฺฐหิตฺวา เตน ‘‘กิํ เต, กโรมี’’ติ วุตฺตา ‘‘ยทา เอกจาริกวารโณ อนฺโธ หุตฺวา ปานียํ ปริเยสติ, ตทา ปพฺพตมตฺถเก ฐิโต สทฺทํ กตฺวา ตสฺมิํ ปพฺพตมตฺถกํ อภิรุหนฺเต โอตริตฺวา ปปาเต สทฺทํ กเรยฺยาถ, อหํ ตุมฺหากํ สนฺติกา เอตฺตกํ ปจฺจาสีสามี’’ติ อาหฯ โสปิ ตสฺสา วจนํ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ

อเถกทิวสํ กาโก วารณสฺส ทฺเวปิ อกฺขีนิ ตุณฺเฑน ภินฺทิ, นีลมกฺขิกา อาสาฏิกํ ปาเตสิฯ โส ปุฬเวหิ ขชฺชนฺโต เวทนาปฺปตฺโต ปิปาสาภิภูโต ปานียํ ปริเยสมาโน วิจริฯ ตสฺมิํ กาเล มณฺฑูโก ปพฺพตมตฺถเก ฐตฺวา สทฺทมกาสิฯ วารโณ ‘‘เอตฺถ ปานียํ ภวิสฺสตี’’ติ ปพฺพตมตฺถกํ อภิรุหิฯ อถ มณฺฑูโก โอตริตฺวา ปปาเต ฐตฺวา สทฺทมกาสิฯ วารโณ ‘‘เอตฺถ ปานียํ ภวิสฺสตี’’ติ ปปาตาภิมุโข คจฺฉนฺโต ปริคฬิตฺวา ปพฺพตปาเท ปติตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ ลฏุกิกา ตสฺส มตภาวํ ญตฺวา ‘‘ทิฏฺฐา เม ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺฐี’’ติ หฏฺฐตุฏฺฐา ตสฺส ขนฺเธ จงฺกมิตฺวา ยถากมฺมํ คตาฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เกนจิ สทฺธิํ เวรํ นาม กาตพฺพํ, เอวํ พลสมฺปนฺนมฺปิ วารณํ อิเม จตฺตาโร ชนา เอกโต หุตฺวา วารณสฺส ชีวิตกฺขยํ ปาเปสุ’’นฺติ –

[43]

‘‘กากญฺจ ปสฺส ลฏุกิกํ, มณฺฑูกํ นีลมกฺขิกํ;

เอเต นาคํ อฆาเตสุํ, ปสฺส เวรสฺส เวรินํ;

ตสฺมา หิ เวรํ น กยิราถ, อปฺปิเยนปิ เกนจี’’ติฯ –

อิมํ อภิสมฺพุทฺธคาถํ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ

ตตฺถ ปสฺสาติ อนิยามิตาลปนเมตํ, ภิกฺขู ปน สนฺธาย วุตฺตตฺตา ปสฺสถ ภิกฺขเวติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตติ เอเต จตฺตาโร เอกโต หุตฺวาฯ อฆาเตสุนฺติ ตํ วธิํสุฯ ปสฺส เวรสฺส เวรินนฺติ ปสฺสถ เวริกานํ เวรสฺส คตินฺติ อตฺโถฯ

ตทา เอกจาริกหตฺถี เทวทตฺโต อโหสิ, ยูถปติ ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

ลฏุกิกชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[358] 8. จูฬธมฺมปาลชาตกวณฺณนา

อหเมว ทูสิยา ภูนหตาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ อญฺเญสุ ชาตเกสุ เทวทตฺโต โพธิสตฺตสฺส ตาสมตฺตมฺปิ กาตุํ นาสกฺขิ, อิมสฺมิํ ปน จูฬธมฺมปาลชาตเก โพธิสตฺตสฺส สตฺตมาสิกกาเล หตฺถปาเท จ สีสญฺจ เฉทาเปตฺวา อสิมาลกํ นาม กาเรสิฯ ททฺทรชาตเก (ชา. 1.2.43-44) คีวํ คเหตฺวา มาเรตฺวา อุทฺธเน มํสํ ปจิตฺวา ขาทิฯ ขนฺตีวาทีชาตเก (ชา. 1.4.49 อาทโย) ทฺวีหิปิ กสาหิ ปหารสหสฺเสหิ ตาฬาเปตฺวา หตฺถปาเท จ กณฺณนาสญฺจ เฉทาเปตฺวา ชฏาสุ คเหตฺวา กฑฺฒาเปตฺวา อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา อุเร ปาเทน ปหริตฺวา คโตฯ โพธิสตฺโต ตํ ทิวสํเยว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ จูฬนนฺทิยชาตเกปิ (ชา. 1.2.143-144) มหากปิชาตเกปิ (ชา. 1.7.83 อาทโย) มาเรสิเยวฯ เอวเมว โส ทีฆรตฺตํ วธาย ปริสกฺกนฺโต พุทฺธกาเลปิ ปริสกฺกิเยวฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต พุทฺธานํ มารณตฺถเมว อุปายํ กโรติ, ‘สมฺมาสมฺพุทฺธํ มาราเปสฺสามี’ติ ธนุคฺคเห ปโยเชสิ, สิลํ ปวิชฺฌิ, นาฬาคิริํ วิสฺสชฺชาเปสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มยฺหํ วธาย ปริสกฺกิเยว, อิทานิ ปน ตาสมตฺตมฺปิ กาตุํ น สกฺโกติ , ปุพฺเพ มํ จูฬธมฺมปาลกุมารกาเล อตฺตโน ปุตฺตํ สมานํ ชีวตกฺขยํ ปาเปตฺวา อสิมาลกํ กาเรสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ มหาปตาเป นาม รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา จนฺทาเทวิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, ‘‘ธมฺมปาโล’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ ตเมนํ สตฺตมาสิกกาเล มาตา คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา กีฬาปยมานา นิสีทิฯ ราชา ตสฺสา วสนฏฺฐานํ อคมาสิฯ สา ปุตฺตํ กีฬาปยมานา ปุตฺตสิเนเหน สมปฺปิตา หุตฺวา ราชานํ ปสฺสิตฺวาปิ น อุฏฺฐหิฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อยํ อิทาเนว ตาว ปุตฺตํ นิสฺสาย มานํ กโรติ, มํ กิสฺมิญฺจิ น มญฺญติ, ปุตฺเต ปน วฑฺฒนฺเต มยิ ‘มนุสฺโส’ติปิ สญฺญํ น กริสฺสติ, อิทาเนว นํ ฆาเตสฺสามี’’ติฯ

โส นิวตฺติตฺวา ราชาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘อตฺตโน วิธาเนน อาคจฺฉตู’’ติ โจรฆาตกํ ปกฺโกสาเปสิฯ โส กาสายวตฺถนิวตฺโถ รตฺตมาลาธโร ผรสุํ อํเส ฐเปตฺวา อุปธานฆฏิกํ หตฺถปาทฐปนทณฺฑกญฺจ อาทาย อาคนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘กิํ กโรมิ, เทวา’’ติ อฏฺฐาสิฯ เทวิยา สิริคพฺภํ คนฺตฺวา ธมฺมปาลํ อาเนหีติฯ เทวีปิ รญฺโญ กุชฺฌิตฺวา นิวตฺตนภาวํ ญตฺวา โพธิสตฺตํ อุเร นิปชฺชาเปตฺวา โรทมานา นิสีทิฯ โจรฆาตโก คนฺตฺวา ตํ ปิฏฺฐิยํ หตฺเถน ปหริตฺวา หตฺถโต กุมารํ อจฺฉินฺทิตฺวา อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ กโรมิ, เทวา’’ติ อาหฯ ราชา เอกํ ผลกํ อาหราเปตฺวา ปุรโต นิกฺขิปาเปตฺวา ‘‘อิธ นํ นิปชฺชาเปหี’’ติ อาหฯ โส ตถา อกาสิฯ

จนฺทาเทวี ปุตฺตสฺส ปจฺฉโตว ปริเทวมานา อาคจฺฉิฯ ปุน โจรฆาตโก ‘‘กิํ กโรมี, เทวา’’ติ อาหฯ ธมฺมปาลสฺส หตฺเถ ฉินฺทาติฯ จนฺทาเทวี ‘‘มหาราช, มม ปุตฺโต สตฺตมาสิโก พาลโก น กิญฺจิ ชานาติ, นตฺเถตสฺส โทโส, โทโส ปน โหนฺโต มยิ ภเวยฺย, ตสฺมา มยฺหํ หตฺเถ เฉทาเปหี’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺตี ปฐมํ คาถมาห –

[44]

‘‘อหเมว ทูสิยา ภูนหตา, รญฺโญ มหาปตาปสฺส;

เอตํ มุญฺจตุ ธมฺมปาลํ, หตฺเถ เม เทว เฉเทหี’’ติฯ

ตตฺถ ทูสิยาติ ทูสิกา, ตุมฺเห ทิสฺวา อนุฏฺฐหมานา โทสการิกาติ อตฺโถฯ ‘‘ทูสิกา’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ ภูนหตาติ หตภูนา, หตวุฑฺฒีติ อตฺโถฯ รญฺโญติ อิทํ ‘‘ทูสิยา’’ติ ปเทน โยเชตพฺพํฯ อหํ รญฺโญ มหาปตาปสฺส อปราธการิกา, นายํ กุมาโร, ตสฺมา นิรปราธํ เอตํ พาลกํ มุญฺจตุ ธมฺมปาลํ, สเจปิ หตฺเถ เฉทาเปตุกาโม, โทสการิกาย หตฺเถ เม, เทว, เฉเทหีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

ราชา โจรฆาตกํ โอโลเกสิฯ ‘‘กิํ กโรมิ, เทวา’’ติ? ‘‘ปปญฺจํ อกตฺวา หตฺเถ เฉทา’’ติฯ ตสฺมิํ ขเณ โจรฆาตโก ติขิณผรสุํ คเหตฺวา กุมารสฺส ตรุณวํสกฬีเร วิย ทฺเว หตฺเถ ฉินฺทิฯ โส ทฺวีสุ หตฺเถสุ ฉิชฺชมาเนสุ เนว โรทิ น ปริเทวิ, ขนฺติญฺจ เมตฺตญฺจ ปุเรจาริกํ กตฺวา อธิวาเสสิฯ

จนฺทา ปน เทวี ฉินฺนหตฺถโกฏิํ คเหตฺวา อุจฺฉงฺเค กตฺวา โลหิตลิตฺตา ปริเทวมานา วิจริฯ ปุน โจรฆาตโก ‘‘กิํ กโรมิ, เทวา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ทฺเวปิ ปาเท ฉินฺทา’’ติฯ ตํ สุตฺวา จนฺทาเทวี ทุติยํ คาถมาห –

[45]

‘‘อหเมว ทูสิยา ภูนหตา, รญฺโญ มหาปตาปสฺส;

เอตํ มุญฺจตุ ธมฺมปาลํ, ปาเท เม เทว เฉเทหี’’ติฯ

ตตฺถ อธิปฺปาโย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

ราชาปิ ปุน โจรฆาตกํ อาณาเปสิฯ โส อุโภปิ ปาเท ฉินฺทิฯ จนฺทาเทวี ปาทโกฏิมฺปิ คเหตฺวา อุจฺฉงฺเค กตฺวา โลหิตลิตฺตา ปริเทวมานา ‘‘สามิ มหาปตาป, ฉินฺนหตฺถปาทา นาม ทารกา มาตรา โปเสตพฺพา โหนฺติ, อหํ ภติํ กตฺวา มม ปุตฺตกํ โปเสสฺสามิ, เทหิ เม เอต’’นฺติ อาหฯ โจรฆาตโก ‘‘กิํ เทว กตา ราชาณา, นิฏฺฐิตํ มม กิจฺจ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น ตาว นิฏฺฐิต’’นฺติฯ ‘‘อถ กิํ กโรมิ, เทวา’’ติ? ‘‘สีสมสฺส ฉินฺทา’’ติฯ ตํ สุตฺวา จนฺทาเทวี ตติยํ คาถมาห –

[46]

‘‘อหเมว ทูสิยา ภูนหตา, รญฺโญ มหาปตาปสฺส;

เอตํ มุญฺจตุ ธมฺมปาลํ, สีสํ เม เทว เฉเทหี’’ติฯ

วตฺวา จ ปน อตฺตโน สีสํ อุปเนสิฯ

ปุน โจรฆาตโก ‘‘กิํ กโรมิ, เทวา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สีสมสฺส ฉินฺทา’’ติฯ โส สีสํ ฉินฺทิตฺวา ‘‘กตา, เทว, ราชาณา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น ตาว กตา’’ติฯ ‘‘อถ กิํ กโรมิ, เทวา’’ติ? ‘‘อสิตุณฺเฑน นํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อสิมาลกํ นาม กโรหี’’ติฯ โส ตสฺส กเฬวรํ อากาเส ขิปิตฺวา อสิตุณฺเฑน สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อสิมาลกํ นาม กตฺวา มหาตเล วิปฺปกิริฯ จนฺทาเทวี โพธิสตฺตสฺส มํเส อุจฺฉงฺเค กตฺวา มหาตเล โรทมานา ปริเทวมานา อิมา คาถา อภาสิ –

[47]

‘‘น หิ นูนิมสฺส รญฺโญ, มิตฺตามจฺจา จ วิชฺชเร สุหทา;

เย น วทนฺติ ราชานํ, มา ฆาตยิ โอรสํ ปุตฺตํฯ

[48]

‘‘น หิ นูนิมสฺส รญฺโญ, ญาตี มิตฺตา จ วิชฺชเร สุหทา;

เย น วทนฺติ ราชานํ, มา ฆาตยิ อตฺรชํ ปุตฺต’’นฺติฯ

ตตฺถ มิตฺตามจฺจา จ วิชฺชเร สุหทาติ นูน อิมสฺส รญฺโญ ทฬฺหมิตฺตา วา สพฺพกิจฺเจสุ สหภาวิโน อมจฺจา วา มุทุหทยตาย สุหทา วา เกจิ น วิชฺชนฺติฯ เย น วทนฺตีติ เย อธุนา อาคนฺตฺวา ‘‘อตฺตโน ปิยปุตฺตํ มา ฆาตยี’’ติ น วทนฺติ, อิมํ ราชานํ ปฏิเสเธนฺติ, เต นตฺถิเยวาติ มญฺเญฯ ทุติยคาถายํ ญาตีติ ญาตกาฯ

อิมา ปน ทฺเว คาถา วตฺวา จนฺทาเทวี อุโภหิ หตฺเถหิ หทยมํสํ ธารยมานา ตติยํ คาถมาห –

[49]

‘‘จนฺทนสารานุลิตฺตา, พาหา ฉิชฺชนฺติ ธมฺมปาลสฺส;

ทายาทสฺส ปถพฺยา, ปาณา เม เทว รุชฺฌนฺตี’’ติฯ

ตตฺถ ทายาทสฺส ปถพฺยาติ ปิตุสนฺตกาย จาตุรนฺตาย ปถวิยา ทายาทสฺส โลหิตจนฺทนสารานุลิตฺตา หตฺถา ฉิชฺชนฺติ, ปาทา ฉิชฺชนฺติ, สีสญฺจ ฉิชฺชติ, อสิมาลโกปิ กโต, ตว วํสํ ปจฺฉินฺทิตฺวา คโตสิ ทานีติ เอวมาทีนิ วิลปนฺติ เอวมาหฯ ปาณา เม เทว รุชฺฌนฺตีติ เทว, มยฺหมฺปิ อิมํ โสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺติยา ชีวิตํ รุชฺฌตีติฯ

ตสฺสา เอวํ ปริเทวมานาย เอว ฑยฺหมาเน เวฬุวเน เวฬุ วิย หทยํ ผลิ, สา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺตาฯ ราชาปิ ปลฺลงฺเก ฐาตุํ อสกฺโกนฺโต มหาตเล ปติ, ปทรตลํ ทฺวิธา ภิชฺชิ, โส ตโตปิ ภูมิยํ ปติฯ ตโต จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลาปิ ฆนปถวี ตสฺส อคุณํ ธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี ภิชฺชิตฺวา วิวรมทาสิ, อวีจิโต ชาลา อุฏฺฐาย กุลทตฺติเกน กมฺพเลน ปริกฺขิปนฺตี วิย ตํ คเหตฺวา อวีจิมฺหิ ขิปิฯ จนฺทาย จ โพธิสตฺตสฺส จ อมจฺจา สรีรกิจฺจํ กริํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา เทวทตฺโต อโหสิ, จนฺทาเทวี มหาปชาปติโคตมี, ธมฺมปาลกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

จูฬธมฺมปาลชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[359] 9. สุวณฺณมิคชาตกวณฺณนา

วิกฺกม เร หริปาทาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาวตฺถิยํ เอกํ กุลธีตรํ อารพฺภ กเถสิฯ สา กิร สาวตฺถิยํ ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ อุปฏฺฐากกุลสฺส ธีตา สทฺธา ปสนฺนา พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สงฺฆมามกา อาจารสมฺปนฺนา ปณฺฑิตา ทานาทิปุญฺญาภิรตาฯ ตํ อญฺญํ สาวตฺถิยเมว สมานชาติกํ มิจฺฉาทิฏฺฐิกกุลํ วาเรสิฯ อถสฺสา มาตาปิตโร ‘‘อมฺหากํ ธีตา สทฺธา ปสนฺนา ตีณิ รตนานิ มมายติ ทานาทิปุญฺญาภิรตา, ตุมฺเห มิจฺฉาทิฏฺฐิกา อิมิสฺสาปิ ยถารุจิยา ทานํ วา ทาตุํ ธมฺมํ วา โสตุํ วิหารํ วา คนฺตุํ สีลํ วา รกฺขิตุํ อุโปสถกมฺมํ วา กาตุํ น ทสฺสถ, น มยํ ตุมฺหากํ เทม, อตฺตนา สทิสํ มิจฺฉาทิฏฺฐิกกุลาว กุมาริกํ คณฺหถา’’ติ อาหํสุฯ เต เตหิ ปฏิกฺขิตฺตา ‘‘ตุมฺหากํ ธีตา อมฺหากํ ฆรํ คนฺตฺวา ยถาธิปฺปาเยน สพฺพเมตํ กโรตุ, มยํ น วาเรสฺสาม, เทถ โน เอต’’นฺติ วตฺวา ‘‘เตน หิ คณฺหถา’’ติ วุตฺตา ภทฺทเกน นกฺขตฺเตน มงฺคลํ กตฺวา ตํ อตฺตโน ฆรํ นยิํสุฯ สา วตฺตาจารสมฺปนฺนา ปติเทวตา อโหสิ, สสฺสุสสุรสามิกวตฺตานิ กตาเนว โหนฺติฯ

สา เอกทิวสํ สามิกํ อาห – ‘‘อิจฺฉามหํ, อยฺยปุตฺต, อมฺหากํ กุลูปกตฺเถรานํ ทานํ ทาตุ’’นฺติฯ สาธุ, ภทฺเท, ยถาชฺฌาสเยน ทานํ เทหีติฯ สา เถเร นิมนฺตาเปตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา ปณีตโภชนํ โภเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมํ กุลํ มิจฺฉาทิฏฺฐิกํ อสฺสทฺธํ ติณฺณํ รตนานํ คุณํ น ชานาติ, สาธุ, อยฺยา, ยาว อิมํ กุลํ ติณฺณํ รตนานํ คุณํ ชานาติ, ตาว อิเธว ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ อาหฯ เถรา อธิวาเสตฺวา ตตฺถ นิพทฺธํ ภุญฺชนฺติฯ ปุน สามิกํ อาห ‘‘อยฺยปุตฺต, เถรา อิธ นิพทฺธํ อาคจฺฉนฺติ, กิํการณา ตุมฺเห น ปสฺสถา’’ติฯ ‘‘สาธุ, ปสฺสิสฺสามี’’ติฯ สา ปุนทิวเส เถรานํ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ตสฺส อาโรเจสิ ฯ โส อุปสงฺกมิตฺวา เถเรหิ สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อถสฺส ธมฺมเสนาปติ ธมฺมกถํ กเถสิฯ โส เถรสฺส ธมฺมกถาย จ อิริยาปเถสุ จ ปสีทิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย เถรานํ อาสนํ ปญฺญเปติ, ปานียํ ปริสฺสาเวติ, อนฺตราภตฺเต ธมฺมกถํ สุณาติ, ตสฺส อปรภาเค มิจฺฉาทิฏฺฐิ ภิชฺชิฯ

อเถกทิวสํ เถโร ทฺวินฺนมฺปิ ธมฺมกถํ กเถนฺโต สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุโภปิ ชยมฺปติกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย ตสฺส มาตาปิตโร อาทิํ กตฺวา อนฺตมโส ทาสกมฺมกราปิ สพฺเพ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ภินฺทิตฺวา พุทฺธธมฺมสงฺฆมามกาเยว ชาตาฯ อเถกทิวสํ ทาริกา สามิกํ อาห – ‘‘อยฺยปุตฺต, กิํ เม ฆราวาเสน, อิจฺฉามหํ ปพฺพชิตุ’’นฺติฯ โส ‘‘สาธุ ภทฺเท, อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ มหนฺเตน ปริวาเรน ตํ ภิกฺขุนุปสฺสยํ เนตฺวา ปพฺพาเชตฺวา สยมฺปิ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ ตํ สตฺถา ปพฺพาเชสิฯ อุโภปิ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุกา นาม ทหรภิกฺขุนี อตฺตโน เจว ปจฺจยา ชาตา สามิกสฺส จ, อตฺตนาปิ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ตมฺปิ ปาเปสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว ตาว เอสา สามิกํ ราคปาสา โมเจสิ, ปุพฺเพเปสา โปราณกปณฺฑิเต ปน มรณปาสา โมเจสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มิคโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อภิรูโป อโหสิ ปาสาทิโก ทสฺสนีโย สุวณฺณวณฺโณ ลาขารสปริกมฺมกเตหิ วิย หตฺถปาเทหิ รชตทามสทิเสหิ วิสาเณหิ มณิคุฬิกปฏิภาเคหิ อกฺขีหิ รตฺตกมฺพลเคณฺฑุสทิเสน มุเขน สมนฺนาคโตฯ ภริยาปิสฺส ตรุณมิคี อภิรูปา อโหสิ ทสฺสนียาฯ เต สมคฺควาสํ วสิํสุ, อสีติสหสฺสจิตฺรมิคา โพธิสตฺตํ อุปฏฺฐหิํสุฯ ตทา ลุทฺทกา มิควีถีสุ ปาเส โอฑฺเฑสุํฯ อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต มิคานํ ปุรโต คจฺฉนฺโต ปาเท ปาเสน พชฺฌิตฺวา ‘‘ฉินฺทิสฺสามิ น’’นฺติ อากฑฺฒิ, จมฺมํ ฉิชฺชิ, ปุน อากฑฺฒนฺตสฺส มํสํ ฉิชฺชิ, ปุน นฺหารุ ฉิชฺชิ, ปาโส อฏฺฐิมาหจฺจ อฏฺฐาสิฯ โส ปาสํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโต มรณภยตชฺชิโต พทฺธรวํ รวิฯ ตํ สุตฺวา ภีโต มิคคโณ ปลายิฯ

ภริยา ปนสฺส ปลายิตฺวา มิคานํ อนฺตเร โอโลเกนฺตี ตํ อทิสฺวา ‘‘อิทํ ภยํ มยฺหํ ปิยสามิกสฺส อุปฺปนฺนํ ภวิสฺสตี’’ติ เวเคน ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อสฺสุมุขี โรทมานา ‘‘สามิ , ตฺวํ มหพฺพโล, กิํ เอตํ ปาสํ สนฺธาเรตุํ น สกฺขิสฺสสิ, เวคํ ชเนตฺวา ฉินฺทาหิ น’’นฺติ ตสฺส อุสฺสาหํ ชเนนฺตี ปฐมํ คาถมาห –

[50]

‘‘วิกฺกม เร หริปาท, วิกฺกม เร มหามิค;

ฉินฺท วารตฺติกํ ปาสํ, นาหํ เอกา วเน รเม’’ติฯ

ตตฺถ วิกฺกมาติ ปรกฺกม, อากฑฺฒาติ อตฺโถฯ เรติ อามนฺตเน นิปาโตฯ หริปาทาติ สุวณฺณปาทฯ สกลสรีรมฺปิ ตสฺส สุวณฺณวณฺณํ, อยํ ปน คารเวเนวมาหฯ นาหํ เอกาติ อหํ ตยา วินา เอกิกา วเน น รมิสฺสามิ, ติโณทกํ ปน อคฺคเหตฺวา สุสฺสิตฺวา มริสฺสามีติ ทสฺเสติฯ

ตํ สุตฺวา มิโค ทุติยํ คาถมาห –

[51]

‘‘วิกฺกมามิ น ปาเรมิ, ภูมิํ สุมฺภามิ เวคสา;

ทฬฺโห วารตฺติโก ปาโส, ปาทํ เม ปริกนฺตตี’’ติฯ

ตตฺถ วิกฺกมามีติ ภทฺเท, อหํ วีริยํ กโรมิฯ น ปาเรมีติ ปาสํ ฉินฺทิตุํ ปน น สกฺโกมีติ อตฺโถฯ ภูมิํ สุมฺภามีติ อปิ นาม ฉิชฺเชยฺยาติ ปาเทนาปิ ภูมิํ ปหรามิฯ เวคสาติ เวเคนฯ ปริกนฺตตีติ จมฺมาทีนิ ฉินฺทนฺโต สมนฺตา กนฺตตีติฯ

อถ นํ มิคี ‘‘มา ภายิ, สามิ, อหํ อตฺตโน พเลน ลุทฺทกํ ยาจิตฺวา ตว ชีวิตํ อาหริสฺสามิฯ สเจ ยาจนาย น สกฺขิสฺสามิ, มม ชีวิตมฺปิ ทตฺวา ตว ชีวิตํ อาหริสฺสามี’’ติ มหาสตฺตํ อสฺสาเสตฺวา โลหิตลิตฺตํ โพธิสตฺตํ ปริคฺคเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ ลุทฺทโกปิ อสิญฺจ สตฺติญฺจ คเหตฺวา กปฺปุฏฺฐานคฺคิ วิย อาคจฺฉติฯ สา ตํ ทิสฺวา ‘‘สามิ, ลุทฺทโก อาคจฺฉติ, อหํ อตฺตโน พลํ กริสฺสามิ, ตฺวํ มา ภายี’’ติ มิคํ อสฺสาเสตฺวา ลุทฺทกสฺส ปฏิปถํ คนฺตฺวา ปฏิกฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตา ตํ วนฺทิตฺวา ‘‘สามิ, มม สามิโก สุวณฺณวณฺโณ สีลาจารสมฺปนฺโน, อสีติสหสฺสานํ มิคานํ ราชา’’ติ โพธิสตฺตสฺส คุณํ กเถตฺวา มิคราเช ฐิเตเยว อตฺตโน วธํ ยาจนฺตี ตติยํ คาถมาห –

[52]

‘‘อตฺถรสฺสุ ปลาสานิ, อสิํ นิพฺพาห ลุทฺทก;

ปฐมํ มํ วธิตฺวาน, หน ปจฺฉา มหามิค’’นฺติฯ

ตตฺถ ปลาสานีติ มํสฏฺฐปนตฺถํ ปลาสปณฺณานิ อตฺถรสฺสุฯ อสิํ นิพฺพาหาติ อสิํ โกสโต นีหรฯ

ตํ สุตฺวา ลุทฺทโก ‘‘มนุสฺสภูตา ตาว สามิกสฺส อตฺถาย อตฺตโน ชีวิตํ น ปริจฺจชนฺติ, อยํ ติรจฺฉานคตา ชีวิตํ ปริจฺจชติ, มนุสฺสภาสาย จ มธุเรน สเรน กเถติ, อชฺช อิมิสฺสา จ ปติโน จสฺสา ชีวิตํ ทสฺสามี’’ติ ปสนฺนจิตฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –

[53]

‘‘น เม สุตํ วา ทิฏฺฐํ วา, ภาสนฺติํ มานุสิํ มิคิํ;

ตฺวญฺจ ภทฺเท สุขี โหหิ, เอโส จาปิ มหามิโค’’ติฯ

ตตฺถ สุตํ วา ทิฏฺฐํ วาติ มยา อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ ทิฏฺฐํ วา สุตํ วา นตฺถิฯ ภาสนฺติํ มานุสิํ มิคินฺติ อหญฺหิ อิโต ปุพฺเพ มานุสิํ วาจํ ภาสนฺติํ มิคิํ เนว อทฺทสํ น อสฺโสสิํฯ เยสํ ปน ‘‘น เม สุตา วา ทิฏฺฐา วา, ภาสนฺตี มานุสี มิคี’’ติ ปาฬิ, เตสํ ยถาปาฬิเมว อตฺโถ ทิสฺสติฯ ภทฺเทติ ภทฺทเก ปณฺฑิเก อุปายกุสเลฯ อิติ ตํ อาลปิตฺวา ปุน ‘‘ตฺวญฺจ เอโส จาปิ มหามิโคติ ทฺเวปิ ชนา สุขี นิทฺทุกฺขา โหถา’’ติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา ลุทฺทโก โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วาสิยา จมฺมปาสํ ฉินฺทิตฺวา ปาเท ลคฺคปาสกํ สณิกํ นีหริตฺวา นฺหารุนา นฺหารุํ, มํเสน มํสํ, จมฺเมน จมฺมํ ปฏิปาเฏตฺวา ปาทํ หตฺเถน ปริมชฺชิฯ ตงฺขณญฺเญว มหาสตฺตสฺส ปูริตปารมิตานุภาเวน ลุทฺทกสฺส จ เมตฺตจิตฺตานุภาเวน มิคิยา จ เมตฺตธมฺมานุภาเวน นฺหารุมํสจมฺมานิ นฺหารุมํสจมฺเมหิ ฆฏยิํสุฯ โพธิสตฺโต ปน สุขี นิทฺทุกฺโข อฏฺฐาสิฯ

มิคี โพธิสตฺตํ สุขิตํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา ลุทฺทกสฺส อนุโมทนํ กโรนฺตี ปญฺจมํ คาถมาห –

[54]

‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ ญาติภิ;

ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา มหามิค’’นฺติฯ

ตตฺถ ลุทฺทกาติ ทารุณกมฺมกิริยาย ลทฺธนามวเสน อาลปติฯ

โพธิสตฺโต ‘‘อยํ ลุทฺโท มยฺหํ อวสฺสโย ชาโต, มยาปิสฺส อวสฺสเยเนว ภวิตุํ วฏตี’’ติ โคจรภูมิยํ ทิฏฺฐํ เอกํ มณิกฺขนฺธํ ตสฺส ทตฺวา ‘‘สมฺม, อิโต ปฏฺฐาย ปาณาติปาตาทีนิ มา กริ, อิมินา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา ทารเก โปเสนฺโต ทานสีลาทีนิ ปุญฺญานิ กโรหี’’ติ ตสฺโสวาทํ ทตฺวา อรญฺญํ ปาวิสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ลุทฺทโก ฉนฺโน อโหสิ, มิคี ทหรภิกฺขุนี, มิคราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สุวณฺณมิคชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[360] 10. สุโยนนฺทีชาตกวณฺณนา

วาติ คนฺโธ ติมิรานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กิํ ทิสฺวา’’ติ วตฺวา ‘‘อลงฺกตมาตุคาม’’นฺติ วุตฺเต ‘‘มาตุคาโม นาเมส ภิกฺขุ น สกฺกา รกฺขิตุํ, โปราณกปณฺฑิตา สุปณฺณภวเน กตฺวา รกฺขนฺตาปิ รกฺขิตุํ นาสกฺขิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ ตมฺพราชา นาม รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส สุโยนนฺที นาม อคฺคมเหสี อโหสิ อุตฺตมรูปธราฯ ตทา โพธิสตฺโต สุปณฺณโยนิยํ นิพฺพตฺติ, ตสฺมิํ กาเล นาคทีโป เสทุมทีโป นาม อโหสิฯ โพธิสตฺโต ตสฺมิํ ทีเป สุปณฺณภวเน วสติฯ โส พาราณสิํ คนฺตฺวา ตมฺพราเชน สทฺธิํ มาณวกเวเสน ชูตํ กีฬติฯ ตสฺส รูปสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ปริจาริกา ‘‘อมฺหากํ รญฺญา สทฺธิํ เอวรูโป นาม มาณวโก ชูตํ กีฬตี’’ติ สุโยนนฺทิยา อาโรเจสุํฯ สา สุตฺวา ตํ ทฏฺฐุกามา หุตฺวา เอกทิวสํ อลงฺกริตฺวา ชูตมณฺฑลํ อาคนฺตฺวา ปริจาริกานํ อนฺตเร ฐิตา นํ โอโลเกสิฯ โสปิ เทวิํ โอโลเกสิฯ ทฺเวปิ อญฺญมญฺญํ ปฏิพทฺธจิตฺตา อเหสุํฯ สุปณฺณราชา อตฺตโน อานุภาเวน นคเร วาตํ สมุฏฺฐาเปสิ, เคหปตนภเยน ราชนิเวสนา มนุสฺสา นิกฺขมิํสุฯ

โส อตฺตโน อานุภาเวน อนฺธการํ กตฺวา เทวิํ คเหตฺวา อากาเสน อาคนฺตฺวา นาคทีเป อตฺตโน ภวนํ ปาวิสิ สุโยนนฺทิยา คตฏฺฐานํ ชานนฺตา นาม นาเหสุํฯ โส ตาย สทฺธิํ อภิรมมาโน คนฺตฺวา รญฺญา สทฺธิํ ชูตํ กีฬติฯ

รญฺโญ ปน สคฺโค นาม คนฺธพฺโพ อตฺถิ, โส เทวิยา คตฏฺฐานํ อชานนฺโต ตํ คนฺธพฺพํ อามนฺเตตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตาต, คนฺธพฺพ สพฺพํ ถลชลปถํ อนุวิจริตฺวา เทวิยา คตฏฺฐานํ ปสฺสา’’ติ อุยฺโยเชสิฯ โส ปริพฺพยํ คเหตฺวา ทฺวารคามโต ปฏฺฐาย วิจินนฺโต กุรุกจฺฉํ ปาปุณิฯ ตทา กุรุกจฺฉวาณิชา นาวาย สุวณฺณภูมิํ คจฺฉนฺติฯ โส เต อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อหํ คนฺธพฺโพ นาวาย เวตนํ ขณฺเฑตฺวา ตุมฺหากํ คนฺธพฺพํ กริสฺสามิ, มมฺปิ เนถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธู’’ติ ตมฺปิ อาโรเปตฺวา นาวํ วิสฺสชฺเชสุํฯ เต สุขปยาตาย นาวาย ตํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘คนฺธพฺพํ โน กโรหี’’ติ อาหํสุฯ ‘‘อหํ เจ คนฺธพฺพํ กเรยฺยํ, มยิ ปน คนฺธพฺพํ กโรนฺเต มจฺฉา จลิสฺสนฺติ, อถ โว นาโว ภิชฺชิสฺสตี’’ติฯ ‘‘มนุสฺสมตฺเต คนฺธพฺพํ กโรนฺเต มจฺฉานํ จลนํ นาม นตฺถิ, กโรหี’’ติฯ ‘‘เตน หิ มา มยฺหํ กุชฺฌิตฺถา’’ติ วีณํ มุจฺฉิตฺวา ตนฺติสฺสเรน คีตสฺสรํ, คีตสฺสเรน ตนฺติสฺสรํ อนติกฺกมิตฺวา คนฺธพฺพํ อกาสิฯ เตน สทฺเทน สมฺมตฺตา หุตฺวา มจฺฉา จลิํสุฯ

อเถโก มกโร อุปฺปติตฺวา นาวาย ปตนฺโต นาวํ ภินฺทิฯ สคฺโค ผลเก นิปชฺชิตฺวา ยถาวาตํ คจฺฉนฺโต นาคทีเป สุปณฺณภวนสฺส นิคฺโรธรุกฺขสฺส สนฺติกํ ปาปุณิฯ สุโยนนฺทีปิ เทวี สุปณฺณราชสฺส ชูตํ กีฬิตุํ คตกาเล วิมานา โอตริตฺวา เวลนฺเต วิจรนฺตี สคฺคํ คนฺธพฺพํ ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา ‘‘กถํ อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส สพฺพํ กเถสิฯ ‘‘เตน หิ มา ภายี’’ติ ตํ อสฺสาเสตฺวา พาหาหิ ปริคฺคเหตฺวา วิมานํ อาโรเปตฺวา สยนปิฏฺเฐ นิปชฺชาเปตฺวา สมสฺสตฺถกาเล ทิพฺพโภชนํ ทตฺวา ทิพฺพคนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา ทิพฺพวตฺเถหิ อจฺฉาเทตฺวา ทิพฺพคนฺธปุปฺเผหิ อลงฺกริตฺวา ปุน ทิพฺพสยเน นิปชฺชาเปสิฯ เอวํ ทิวสํ ปริคฺคหมานา สุปณฺณรญฺโญ อาคมนเวลาย ปฏิจฺฉาเทตฺวา คตกาเล เตน สทฺธิํ กิเลสวเสน อภิรมิฯ ตโต มาสทฺธมาสจฺจเยน พาราณสิวาสิโน วาณิชา ทารุทกคหณตฺถาย ตสฺมิํ ทีเป นิคฺโรธรุกฺขมูลํ สมฺปตฺตาฯ

โส เตหิ สทฺธิํ นาวํ อภิรุยฺห พาราณสิํ คนฺตฺวา ราชานํ ทิสฺวาว ตสฺส ชูตกีฬนเวลาย วีณํ คเหตฺวา รญฺโญ คนฺธพฺพํ กโรนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[55]

‘‘วาติ คนฺโธ ติมิรานํ, กุสมุทฺโท จ โฆสวา;

ทูเร อิโต สุโยนนฺที, ตมฺพ กามา ตุทนฺติ ม’’นฺติฯ

ตตฺถ ติมิรานนฺติ ติมิรรุกฺขปุปฺผานํฯ ตํ กิร นิคฺโรธํ ปริวาเรตฺวา ติมิรรุกฺขา อตฺถิ, เต สนฺธาเยวํ วทติฯ กุสมุทฺโทติ ขุทฺทกสมุทฺโทฯ โฆสวาติ มหารโวฯ ตสฺเสว นิคฺโรธสฺส สนฺติเก สมุทฺทํ สนฺธาเยวมาหฯ อิโตติ อิมมฺหา นคราฯ ตมฺพาติ ราชานํ อาลปติฯ อถ วา ตมฺพกามาติ ตมฺเพน กามิตกามา ตมฺพกามา นามฯ เต มํ หทเย วิชฺฌนฺตีติ ทีเปติฯ

ตํ สุตฺวา สุปณฺโณ ทุติยํ คาถมาห –

[56]

‘‘กถํ สมุทฺทมตริ, กถํ อทฺทกฺขิ เสทุมํ;

กถํ ตสฺสา จ ตุยฺหญฺจ, อหุ สคฺค สมาคโม’’ติฯ

ตตฺถ เสทุมนฺติ เสทุมทีปํฯ

ตโต สคฺโค ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[57]

‘‘กุรุกจฺฉา ปยาตานํ, วาณิชานํ ธเนสินํ;

มกเรหิ อภิทา นาวา, ผลเกนาหมปฺลวิํฯ

[58]

‘‘สา มํ สณฺเหน มุทุนา, นิจฺจํ จนฺทนคนฺธินี;

องฺเคน อุทฺธรี ภทฺทา, มาตา ปุตฺตํว โอรสํฯ

[59]

‘‘สา มํ อนฺเนน ปาเนน, วตฺเถน สยเนน จ;

อตฺตนาปิ จ มนฺทกฺขี, เอวํ ตมฺพ วิชานหี’’ติฯ

ตตฺถ สา มํ สณฺเหน มุทุนาติ เอวํ ผลเกน ตีรํ อุตฺติณฺณํ มํ สมุทฺทตีเร วิจรนฺตี สา ทิสฺวา ‘‘มา ภายี’’ติ สณฺเหน มุทุนา วจเนน สมสฺสาเสตฺวาติ อตฺโถฯ องฺเคนาติ พาหุยุคฬํ อิธ ‘‘องฺเคนา’’ติ วุตฺตํฯ ภทฺทาติ ทสฺสนียา ปาสาทิกาฯ

สา มํ อนฺเนนาติ สา มํ เอเตน อนฺนาทินา สนฺตปฺเปสีติ อตฺโถฯ อตฺตนาปิ จาติ น เกวลํ อนฺนาทีเหว, อตฺตนาปิ มํ อภิรเมนฺตี สนฺตปฺเปสีติ ทีเปติฯ มนฺทกฺขีติ มนฺททสฺสนี, มุทุนา อากาเรน โอโลกนสีลาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘มตฺตกฺขี’’ติปิ ปาโฐ, มทมตฺเตหิ วิย อกฺขีหิ สมนฺนาคตาติ อตฺโถฯ เอวํ ตมฺพาติ เอวํ ตมฺพราช ชานาหีติฯ

สุปณฺโณ คนฺธพฺพสฺส กเถนฺตสฺเสว วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ‘‘อหํ สุปณฺณภวเน วสนฺโตปิ รกฺขิตุํ นาสกฺขิํ, กิํ เม ตาย ทุสฺสีลายา’’ติ ตํ อาเนตฺวา รญฺโญ ปฏิทตฺวา ปกฺกามิ, ตโต ปฏฺฐาย ปุน นาคจฺฉีติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, สุปณฺณราชา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

สุโยนนฺทีชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

มณิกุณฺฑลวคฺโค ปฐโมฯ

2. วณฺณาโรหวคฺโค

[361] 1. วณฺณาโรหชาตกวณฺณนา

วณฺณาโรเหนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว อคฺคสาวเก อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย อุโภปิ มหาเถรา ‘‘อิมํ อนฺโตวสฺสํ สุญฺญาคารํ อนุพฺรูเหสฺสามา’’ติ สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา คณํ ปหาย สยเมว ปตฺตจีวรํ อาทาย เชตวนา นิกฺขมิตฺวา เอกํ ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย อรญฺเญ วิหริํสุฯ อญฺญตโรปิ วิฆาสาทปุริโส เถรานํ อุปฏฺฐานํ กโรนฺโต ตตฺเถว เอกมนฺเต วสิฯ โส เถรานํ สมคฺควาสํ ทิสฺวา ‘‘อิเม อติวิย สมคฺคา วสนฺติ, สกฺกา นุ โข เอเต อญฺญมญฺญํ ภินฺทิตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สาริปุตฺตตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, ภนฺเต, อยฺเยน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน สทฺธิํ ตุมฺหากํ กิญฺจิ เวรํ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘กิํ ปนาวุโส’’ติฯ