กลฺยาณธมฺมํ ททฺทรํ, มกฺกฏิ ทุพฺภิมกฺกฏํ;

อาทิจฺจุปฏฺฐานญฺเจว, กฬายมุฏฺฐิ ตินฺทุกํ;

กจฺฉปํ สตธมฺมญฺจ, ทุทฺททนฺติ จ เต ทสฯ

4. อสทิสวคฺโค

[181] 1. อสทิสชาตกวณฺณนา

ธนุคฺคโห อสทิโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาภินิกฺขมนํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสญฺหิ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ภควโต มหานิกฺขมปารมิํ วณฺเณนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, ปุพฺเพปิ เสตจฺฉตฺตํ ปหาย นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, ตสฺส โสตฺถินา ชาตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘อสทิสกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ อถสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล อญฺโญ ปุญฺญวา สตฺโต เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, ตสฺส โสตฺถินา ชาตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘พฺรหฺมทตฺตกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ เตสุ โพธิสตฺโต โสฬสวสฺสกาเล ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก ตโย เวเท อฏฺฐารส จ สิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา เตสุ อิสฺสาสสิปฺเป อสทิโส หุตฺวา พาราณสิํ ปจฺจาคมิฯ ราชา กาลํ กโรนฺโต ‘‘อสทิสกุมารสฺส รชฺชํ ทตฺวา พฺรหฺมทตฺตสฺส โอปรชฺชํ เทถา’’ติ วตฺวา กาลมกาสิฯ ตสฺมิํ กาลกเต โพธิสตฺโต อตฺตโน รชฺเช ทียมาเน ‘‘น มยฺหํ รชฺเชนตฺโถ’’ติ ปฏิกฺขิปิ, พฺรหฺมทตฺตํ รชฺเช อภิสิญฺจิํสุฯ โพธิสตฺโต ‘‘มยฺหํ รชฺเชน อตฺโถ นตฺถี’’ติ กิญฺจิปิ น อิจฺฉิ, กนิฏฺเฐ รชฺชํ กาเรนฺเต ปกติยา วสนากาเรเนว วสิฯ

ราชปาทมูลิกา ‘‘อสทิสกุมาโร รชฺชํ ปตฺเถตี’’ติ วตฺวา รญฺโญ สนฺติเก โพธิสตฺตํ ปริภินฺทิํสุฯ โสปิ เตสํ วจนํ คเหตฺวา ปริภินฺนจิตฺโต ‘‘ภาตรํ เม คณฺหถา’’ติ มนุสฺเส ปโยเชสิฯ

อเถโก โพธิสตฺตสฺส อตฺถจรโก ตํ การณํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิฯ โพธิสตฺโต กนิฏฺฐภาติกสฺส กุชฺฌิตฺวา นครา นิกฺขมิตฺวา อญฺญํ รฏฺฐํ คนฺตฺวา ‘‘เอโก ธนุคฺคโห อาคนฺตฺวา ราชทฺวาเร ฐิโต’’ติ รญฺโญ อาโรจาเปสิฯ ราชา ‘‘กิตฺตกํ โภคํ อิจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิ ฯ ‘‘เอกสํวจฺฉเรน สตสหสฺส’’นฺติฯ ‘‘สาธุ อาคจฺฉตู’’ติฯ อถ นํ อาคนฺตฺวา สมีเป ฐิตํ ปุจฺฉิ – ‘‘ตฺวํ ธนคฺคโหสี’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘สาธุ มํ อุปฏฺฐหสฺสู’’ติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ราชานํ อุปฏฺฐหิฯ ตสฺส ปริพฺพยํ ทียมานํ ทิสฺวา ‘‘อติพหุํ ลภตี’’ติ โปราณกธนุคฺคหา อุชฺฌายิํสุฯ อเถกทิวสํ ราชา อุยฺยานํ คนฺตฺวา มงฺคลสิลาปฏฺฏสมีเป สาณิปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา อมฺพรุกฺขมูเล มหาสยเน นิปนฺโน อุทฺธํ โอโลเกนฺโต รุกฺขคฺเค เอกํ อมฺพปิณฺฑิํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ น สกฺกา อภิรุหิตฺวา คณฺหิตุ’’นฺติ ธนุคฺคเห ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อิมํ อมฺพปิณฺฑิํ สเรน ฉินฺทิตฺวา ปาเตตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติ อาหฯ น ตํ, เทว, อมฺหากํ ครุ, เทเวน ปน โน พหุวาเร กมฺมํ ทิฏฺฐปุพฺพํ, อธุนาคโต ธนุคฺคโห อมฺเหหิ พหุตรํ ลภติ, ตํ ปาตาเปถาติฯ

ราชา โพธิสตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ, ตาต, เอตํ ปาเตตุ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, มหาราช, เอกํ โอกาสํ ลภมาโน สกฺขิสฺสามี’’ติฯ ‘‘กตโรกาส’’นฺติ? ‘‘ตุมฺหากํ สยนสฺส อนฺโตกาส’’นฺติฯ ราชา สยนํ หราเปตฺวา โอกาสํ กาเรสิฯ โพธิสตฺตสฺส หตฺเถ ธนุ นตฺถิ, นิวาสนนฺตเร ธนุํ สนฺนยฺหิตฺวา วิจรติ, ตสฺมา ‘‘สาณิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สาณิํ อาหราเปตฺวา ปริกฺขิปาเปสิฯ

โพธิสตฺโต อนฺโตสาณิํ ปวิสิตฺวา อุปรินิวตฺถํ เสตวตฺถํ หริตฺวา เอกํ รตฺตปฏํ นิวาเสตฺวา กจฺฉํ พนฺธิตฺวา เอกํ รตฺตปฏํ อุทเร พนฺธิตฺวา ปสิพฺพกโต สนฺธิยุตฺตํ ขคฺคํ นีหริตฺวา วามปสฺเส สนฺนยฺหิตฺวา สุวณฺณกญฺจุกํ ปฏิมุญฺจิตฺวา จาปนาฬิํ ปิฏฺฐิยํ สนฺนยฺหิตฺวา สนฺธิยุตฺตเมณฺฑกมหาธนุํ อาทาย ปวาฬวณฺณํ ชิยํ อาโรเปตฺวา อุณฺหีสํ สีเส ปฏิมุญฺจิตฺวา ติขิณขุรปฺปํ นเขหิ ปริวตฺตยมาโน สาณิํ ทฺวิธา กตฺวา ปถวิํ ผาเลตฺวา อลงฺกตนาคกุมาโร วิย นิกฺขมิตฺวา สรขิปนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิตฺวา ราชานํ อาห – ‘‘กิํ, มหาราช, เอตํ อมฺพปิณฺฑิํ อุทฺธํ อาโรหนกณฺเฑน ปาเตมิ, อุทาหุ อโธ โอโรหนกณฺเฑนา’’ติ ฯ ‘‘ตาต, พหู มยา อาโรหนกณฺเฑน ปาเตนฺตา ทิฏฺฐปุพฺพา, โอโรหนกณฺเฑน ปน ปาเตนฺตา มยา น ทิฏฺฐปุพฺพา, โอโรหนกณฺเฑน ปาเตหี’’ติฯ ‘‘มหาราช, อิทํ กณฺฑํ ทูรํ อาโรหิสฺสติ, ยาว จาตุมหาราชิกภวนํ, ตาว คนฺตฺวา สยํ โอโรหิสฺสติ, ยาวสฺส โอโรหนํ, ตาว ตุมฺเหหิ อธิวาเสตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ

อถ นํ ปุน อาห – ‘‘มหาราช, อิทํ กณฺฑํ ปน อาโรหมานํ อมฺพปิณฺฑิวณฺฏํ ยาวมชฺฌํ กนฺตมานํ อาโรหิสฺสติ, โอโรหมานํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อิโต วา เอตฺโต วา อคนฺตฺวา อุชุญฺเญว ปติตฺวา อมฺพปิณฺฑิํ คเหตฺวา โอตริสฺสติ, ปสฺส, มหาราชา’’ติ เวคํ ชเนตฺวา กณฺฑํ ขิปิฯ ตํ กณฺฑํ อมฺพปิณฺฑิวณฺฏํ ยาวมชฺฌํ กนฺตมานํ อภิรุหิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อิทานิ ตํ กณฺฑํ ยาว จาตุมหาราชิกภวนํ คตํ ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ปฐมํ ขิตฺตกณฺฑโต อธิกตรํ เวคํ ชเนตฺวา อญฺญํ กณฺฑํ ขิปิ, ตํ คนฺตฺวา ปุริมกณฺฑปุงฺเข ปหริตฺวา นิวตฺติตฺวา สยํ ตาวติํสภวนํ อภิรุหิฯ ตตฺถ นํ เทวตา อคฺคเหสุํ, นิวตฺตนกณฺฑสฺส วาตฉินฺนสทฺโท อสนิสทฺโท วิย อโหสิฯ มหาชเนน ‘‘กิํ เอโส สทฺโท’’ติ วุตฺเต โพธิสตฺโต ‘‘นิวตฺตนกณฺฑสฺส สทฺโท’’ติ วตฺวา อตฺตโน อตฺตโน สรีเร กณฺฑสฺส ปตนภาวํ ญตฺวา ภีตตสิตํ มหาชนํ ‘‘มา ภายิตฺถา’’ติ สมสฺสาเสตฺวา ‘‘กณฺฑสฺส ภูมิยํ ปติตุํ น ทสฺสามี’’ติ อาหฯ กณฺฑํ โอตรมานํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อิโต วา เอตฺโต วา อคนฺตฺวา อุชุญฺเญว ปติตฺวา อมฺพปิณฺฑิํ ฉินฺทิฯ โพธิสตฺโต อมฺพปิณฺฑิยา จ กณฺฑสฺส จ ภูมิยํ ปติตุํ อทตฺวา อากาเสเยว สมฺปฏิจฺฉนฺโต เอเกน หตฺเถน อมฺพปิณฺฑิํ, เอเกน หตฺเถน กณฺฑํ อคฺคเหสิฯ มหาชโน ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา ‘‘น โน เอวรูปํ ทิฏฺฐปุพฺพ’’นฺติ มหาปุริสํ ปสํสติ อุนฺนทติ อปฺโผเฏติ องฺคุลิโย วิธูนติ, เจลุกฺเขปสหสฺสานิ ปวตฺเตติฯ ราชปริสาย ตุฏฺฐปหฏฺฐาย โพธิสตฺตสฺส ทินฺนธนํ โกฏิมตฺตํ อโหสิฯ ราชาปิสฺส ธนวสฺสํ วสฺเสนฺโต วิย พหุํ ธนํ มหนฺตญฺจ ยสํ อทาสิฯ

เอวํ โพธิสตฺเต เตน รญฺญา สกฺกเต ครุกเต ตตฺถ วสนฺเต ‘‘อสทิสกุมาโร กิร พาราณสิยํ นตฺถี’’ติ สตฺต ราชาโน อาคนฺตฺวา พาราณสินครํ ปริวาเรตฺวา ‘‘รชฺชํ วา เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติ รญฺโญ ปณฺณํ เปเสสุํฯ ราชา มรณภยภีโต ‘‘กุหิํ เม ภาตา วสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เอกํ สามนฺตราชานํ อุปฏฺฐหตี’’ติ สุตฺวา ‘‘มม ภาติเก อนาคจฺฉนฺเต มยฺหํ ชีวิตํ นตฺถิ, คจฺฉถ ตสฺส มม วจเนน ปาเท วนฺทิตฺวา ขมาเปตฺวา คณฺหิตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ ทูเต ปาเหสิฯ เต คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ โพธิสตฺโต ตํ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา พาราณสิํ ปจฺจาคนฺตฺวา ราชานํ ‘‘มา ภายี’’ติ สมสฺสาเสตฺวา กณฺเฑ อกฺขรานิ ฉินฺทิตฺวา ‘‘อหํ อสทิสกุมาโร อาคโต, อญฺญํ เอกกณฺฑํ ขิปนฺโต สพฺเพสํ โว ชีวิตํ หริสฺสามิ, ชีวิเตน อตฺถิกา ปลายนฺตู’’ติ อฏฺฏาลเก ฐตฺวา สตฺตนฺนํ ราชูนํ ภุญฺชนฺตานํ กญฺจนปาติมกุเลเยว กณฺฑํ ปาเตสิฯ เต อกฺขรานิ ทิสฺวา มรณภยภีตา สพฺเพว ปลายิํสุฯ เอวํ มหาสตฺโต ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ อนุปฺปาเทตฺวา สตฺต ราชาโน ปลาเปตฺวา กนิฏฺฐภาตรํ อปโลเกตฺวา กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ชีวิตปริโยสาเน พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

สตฺถา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, อสทิสกุมาโร สตฺต ราชาโน ปลาเปตฺวา วิชิตสงฺคาโม อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิโต’’ติ อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[61]

‘‘ธนุคฺคโห อสทิโส, ราชปุตฺโต มหพฺพโล;

ทูเรปาตี อกฺขณเวธี, มหากายปฺปทาลโนฯ

[62]

‘‘สพฺพามิตฺเต รณํ กตฺวา, น จ กญฺจิ วิเหฐยิ;

ภาตรํ โสตฺถิํ กตฺวาน, สํยมํ อชฺฌุปาคมี’’ติฯ

ตตฺถ อสทิโสติ น เกวลํ นาเมเนว, พลวีริยปญฺญาหิปิ อสทิโสวฯ มหพฺพโลติ กายพเลนปิ ปญฺญาพเลนปิ มหพฺพโลฯ ทูเรปาตีติ ยาว จาตุมหาราชิกภวนา ตาวติํสภวนา จ กณฺฑํ เปเสตุํ สมตฺถตาย ทูเรปาตีฯ อกฺขณเวธีติ อวิราธิตเวธีฯ

อถ วา อกฺขณา วุจฺจติ วิชฺชุ, ยาว เอกา วิชฺชุ นิจฺฉรติ, ตาว เตโนภาเสน สตฺตฏฺฐ วาเร กณฺฑานิ คเหตฺวา วิชฺฌตีติ อกฺขณเวธีฯ มหากายปฺปทาลโนติ มหนฺเต กาเย ปทาเลติฯ จมฺมกาโย, ทารุกาโย, โลหกาโย, อโยกาโย, วาลิกกาโย, อุทกกาโย, ผลกกาโยติ อิเม สตฺต มหากายา นามฯ ตตฺถ อญฺโญ จมฺมกายปทาลโน มหิํสจมฺมํ วินิวิชฺฌติ, โส ปน สตมฺปิ มหิํสจมฺมานํ วินิวิชฺฌติเยวฯ อญฺโญ อฏฺฐงฺคุลพหลํ อุทุมฺพรปทรํ, จตุรงฺคุลพหลํ อสนปทรํ วินิวิชฺฌติ, โส ปน ผลกสตมฺปิ เอกโต พทฺธํ วินิวิชฺฌติ, ตถา ทฺวงฺคุลพหลํ ตมฺพโลหปฏฺฏํ, องฺคุลพหลํ อยปฏฺฏํฯ วาลิกสกฏสฺส พทรสกฏสฺส ปลาลสกฏสฺส วา ปจฺฉาภาเคน กณฺฑํ ปเวเสตฺวา ปุเรภาเคน อติปาเตติ, ปกติยา อุทเก จตุอุสภฏฺฐานํ กณฺฑํ เปเสติ, ถเล อฏฺฐอุสภนฺติ เอวํ อิเมสํ สตฺตนฺนํ มหากายานํ ปทาลนโต มหากายปฺปทาลโนฯ สพฺพามิตฺเตติ สพฺเพ อมิตฺเตฯ รณํ กตฺวาติ ยุทฺธํ กตฺวา ปลาเปสีติ อตฺโถฯ น จ กญฺจิ วิเหฐยีติ เอกมฺปิ น วิเหเฐสิฯ อวิเหฐยนฺโตเยว ปน เตหิ สทฺธิํ กณฺฑเปสเนเนว รณํ กตฺวาฯ สํยมํ อชฺฌุปาคมีติ สีลสํยมํ ปพฺพชฺชํ อุปคโตฯ

เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กนิฏฺฐภาตา อานนฺโท อโหสิ, อสทิสกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อสทิสชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[182] 2. สงฺคามาวจรชาตกวณฺณนา

สงฺคามาวจโร สูโรติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต นนฺทตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ

สตฺถริ หิ ปฐมคมเนน กปิลปุรํ คนฺตฺวา กนิฏฺฐภาติกํ นนฺทราชกุมารํ ปพฺพาเชตฺวา กปิลปุรา นิกฺขมฺม อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ คนฺตฺวา วิหรนฺเต อายสฺมา นนฺโท ภควโต ปตฺตํ อาทาย ตถาคเตน สทฺธิํ เคหา นิกฺขมนกาเล ‘‘นนฺทกุมาโร กิร สตฺถารา สทฺธิํ คจฺฉตี’’ติ สุตฺวา อฑฺฒุลฺลิขิเตหิ เกเสหิ วาตปานนฺตเรน โอโลเกตฺวา ‘‘ตุวฏํ โข, อยฺยปุตฺต, อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ อิทํ ชนปทกลฺยาณิยา วุตฺตวจนํ อนุสฺสรนฺโต อุกฺกณฺฐิโต อนภิรโต อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโต ธมนิสนฺถตคตฺโต อโหสิฯ สตฺถา ตสฺส ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ‘‘ยํนูนาหํ นนฺทํ อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตสฺส วสนปริเวณํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสินฺโน ‘‘กจฺจิ, นนฺท, อิมสฺมิํ สาสเน อภิรมสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภนฺเต, ชนปทกลฺยาณิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา นาภิรมามี’’ติฯ ‘‘หิมวนฺตจาริกํ คตปุพฺโพสิ นนฺทา’’ติ? ‘‘น คตปุพฺโพ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เตน หิ คจฺฉามา’’ติฯ ‘‘นตฺถิ เม, ภนฺเต, อิทฺธิ, กตาหํ คมิสฺสามี’’ติฯ สตฺถา ‘‘อหํ ตํ, นนฺท, มม อิทฺธิพเลน เนสฺสามี’’ติ เถรํ หตฺเถ คเหตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกสฺมิํ ฌามเขตฺเต ฌามขาณุเก นิสินฺนํ ฉินฺนกณฺณนาสนงฺคุฏฺฐํ ฌามโลมํ ฉินฺนฉวิํ จมฺมมตฺตํ โลหิตปลิคุณฺฐิตํ เอกํ ปลุฏฺฐมกฺกฏิํ ทสฺเสสิ – ‘‘ปสฺสสิ, นนฺท, เอตํ มกฺกฏิ’’นฺติฯ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘สุฏฺฐุ ปจฺจกฺขํ กโรหี’’ติฯ

อถ นํ คเหตฺวา สฏฺฐิโยชนิกํ มโนสิลาตลํ, อโนตตฺตทหาทโย สตฺต มหาสเร, ปญฺจ มหานทิโย, สุวณฺณปพฺพตรชตปพฺพตมณิปพฺพตปฏิมณฺฑิตํ อเนกสตรามเณยฺยกํ หิมวนฺตปพฺพตญฺจ ทสฺเสตฺวา ‘‘ตาวติํสภวนํ เต, นนฺท, ทิฏฺฐปุพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘น , ทิฏฺฐปุพฺพํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เอหิ, นนฺท, ตาวติํสภวนํ เต ทสฺสยิสฺสามี’’ติ ตตฺถ เนตฺวา ปณฺฑุกมฺพลสิลาสเน นิสีทิฯ สกฺโก เทวราชา ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวสงฺเฆน สทฺธิํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อฑฺฒติยโกฏิสงฺขา ตสฺส ปริจาริกา ปญฺจสตา กกุฏปาทา เทวจฺฉราโยปิ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ สตฺถา อายสฺมนฺตํ นนฺทํ ตา ปญฺจสตา อจฺฉรา กิเลสวเสน ปุนปฺปุนํ โอโลกาเปสิฯ ‘‘ปสฺสสิ, นนฺท, อิมา กกุฏปาทินิโย อจฺฉราโย’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ นุ โข เอตา โสภนฺติ, อุทาหุ ชนปทกลฺยาณี’’ติฯ ‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, ชนปทกลฺยาณิํ อุปนิธาย สา ปลุฏฺฐมกฺกฏี, เอวเมว อิมา อุปนิธาย ชนปทกลฺยาณี’’ติฯ ‘‘อิทานิ กิํ กริสฺสสิ นนฺทา’’ติ? ‘‘กิํ กมฺมํ กตฺวา, ภนฺเต, อิมา อจฺฉรา ลภนฺตี’’ติ? ‘‘สมณธมฺมํ กตฺวา’’ติฯ ‘‘สเจ เม, ภนฺเต, อิมาสํ ปฏิลาภตฺถาย ภควา ปาฏิโภโค โหติ, อหํ สมณธมฺมํ กริสฺสามี’’ติฯ ‘‘กโรหิ, นนฺท, อหํ เต ปาฏิโภโค’’ติฯ เอวํ เถโร เทวสงฺฆสฺส มชฺเฌ ตถาคตํ ปาฏิโภคํ คเหตฺวา ‘‘มา, ภนฺเต, อติปปญฺจํ กโรถ, เอถ คจฺฉาม, อหํ สมณธมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อาหฯ

สตฺถา ตํ อาทาย เชตวนเมว ปจฺจาคมิฯ เถโร สมณธมฺมํ กาตุํ อารภิฯ

สตฺถา ธมฺมเสนาปติํ อามนฺเตตฺวา ‘‘สาริปุตฺต, มยฺหํ กนิฏฺฐภาตา นนฺโท ตาวติํสเทวโลเก เทวสงฺฆสฺส มชฺเฌ เทวจฺฉรานํ การณา มํ ปาฏิโภคํ อคฺคเหสี’’ติ ตสฺส อาจิกฺขิฯ เอเตนุปาเยน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส มหากสฺสปตฺเถรสฺส อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ธมฺมภณฺฑาคาริกอานนฺทตฺเถรสฺสาติ อสีติยา มหาสาวกานํ เยภุยฺเยน จ เสสภิกฺขูนํ อาจิกฺขิฯ ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร นนฺทตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, อาวุโส นนฺท, ตาวติํสเทวโลเก เทวสงฺฆสฺส มชฺเฌ ‘เทวจฺฉรา ลภนฺโต สมณธมฺมํ กริสฺสามี’ติ ทสพลํ ปาฏิโภคํ คณฺหี’’ติ วตฺวา ‘‘นนุ เอวํ สนฺเต ตว พฺรหฺมจริยวาโส มาตุคามสนฺนิสฺสิโต กิเลสสนฺนิสฺสิโต, ตสฺส เต อิตฺถีนํ อตฺถาย สมณธมฺมํ กโรนฺตสฺส ภติยา กมฺมํ กโรนฺเตน กมฺมการเกน สทฺธิํ กิํ นานากรณ’’นฺติ เถรํ ลชฺชาเปสิ นิตฺเตชํ อกาสิฯ เอเตนุปาเยน สพฺเพปิ อสีติมหาสาวกา อวเสสภิกฺขู จ ตํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ ลชฺชาปยิํสุฯ

โส ‘‘อยุตฺตํ วต เม กต’’นฺติ หิริยา จ โอตฺตปฺเปน จ วีริยํ ทฬฺหํ ปคฺคณฺหิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ภควโต ปฏิสฺสวํ มุญฺจามี’’ติ อาหฯ สตฺถาปิ ‘‘ยทา ตฺวํ, นนฺท, อรหตฺตํ ปตฺโต, ตทาเยวาหํ ปฏิสฺสวา มุตฺโต’’ติ อาหฯ เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘ยาว โอวาทกฺขโม จายํ, อาวุโส, นนฺทตฺเถโร เอโกวาเทเนว หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา สมณธมฺมํ กตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ นนฺโท โอวาทกฺขโมเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หตฺถาจริยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต หตฺถาจริยสิปฺเป นิปฺผตฺติํ ปตฺโต เอกํ พาราณสิรญฺโญ สปตฺตราชานํ อุปฏฺฐาสิฯ โส ตสฺส มงฺคลหตฺถิํ สุสิกฺขิตํ กตฺวา สิกฺขาเปสิฯ

โส ราชา ‘‘พาราณสิรชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตํ คเหตฺวา มงฺคลหตฺถิํ อารุยฺห มหติยา เสนาย พาราณสิํ คนฺตฺวา ปริวาเรตฺวา ‘‘รชฺชํ วา เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติ รญฺโญ ปณฺณํ เปเสสิฯ พฺรหฺมทตฺโต ‘‘ยุทฺธํ ทสฺสามี’’ติ ปาการทฺวารฏฺฏาลกโคปุเรสุ พลกายํ อาโรเปตฺวา ยุทฺธํ อทาสิฯ สปตฺตราชา มงฺคลหตฺถิํ วมฺเมน ฉาเทตฺวา สยมฺปิ วมฺมํ ปฏิมุญฺจิตฺวา หตฺติกฺขนฺธวรคโต ติขิณํ องฺกุสํ อาทาย ‘‘นครํ ภินฺทิตฺวา ปจฺจามิตฺตํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา รชฺชํ หตฺถคตํ กริสฺสามี’’ติ หตฺถิํ นคราภิมุขํ เปเสสิฯ โส อุณฺหกลลานิ เจว ยนฺตปาสาเณ จ นานปฺปการานิ จ ปหรณานิ วิสฺสชฺเชนฺเต ทิสฺวา มรณภยภีโต อุปสงฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต ปฏิกฺกมิฯ อถ นํ หตฺถาจริโย อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ สูโร สงฺคามาวจโร, เอวรูเป ฐาเน ปฏิกฺกมนํ นาม ตุยฺหํ นานุจฺฉวิก’’นฺติ วตฺวา หตฺถิํ โอวทนฺโต อิมา คาถา อโวจ –

[63]

‘‘สงฺคามาวจโร สูโร, พลวา อิติ วิสฺสุโต;

กิํ นุ โตรณมาสชฺช, ปฏิกฺกมสิ กุญฺชรฯ

[64]

‘‘โอมทฺท ขิปฺปํ ปลิฆํ, เอสิกานิ จ อพฺพห;

โตรณานิ จ มทฺทิตฺวา, ขิปฺปํ ปวิส กุญฺชรา’’ติฯ

ตตฺถ อิติ วิสฺสุโตติ, ตาต, ตฺวํ ปวตฺตสมฺปหารํ สงฺคามํ มทฺทิตฺวา อวจรณโต สงฺคามาวจโร, ถิรหทยตาย สูโร, ถามสมฺปตฺติยา พลวาติ เอวํ วิสฺสุโต ปญฺญาโต ปากโฏฯ โตรณมาสชฺชาติ นครทฺวารสงฺขาตํ โตรณํ ปตฺวาฯ ปฏิกฺกมสีติ กิํ นุ โข โอสกฺกสิ, เกน การเณน นิวตฺตสีติ วทติฯ โอมทฺทาติ อวมทฺท อโธ ปาตยฯ เอสิกานิ จ อพฺพหาติ นครทฺวาเร โสฬสรตนํ อฏฺฐรตนํ ภูมิยํ ปเวเสตฺวา นิจฺจลํ กตฺวา นิขาตา เอสิกตฺถมฺภา โหนฺติ, เต ขิปฺปํ อุทฺธร ลุญฺจาหีติ อาณาเปติฯ โตรณานิ จ มทฺทิตฺวาติ นครทฺวารสฺส ปิฏฺฐสงฺฆาเฏ มทฺทิตฺวาฯ ขิปฺปํ ปวิสาติ สีฆํ นครํ ปวิสฯ กุญฺชราติ นาคํ อาลปติฯ

ตํ สุตฺวา นาโค โพธิสตฺตสฺส เอโกวาเทเนว นิวตฺติตฺวา เอสิกตฺถมฺเภ โสณฺฑาย ปลิเวเฐตฺวา อหิจฺฉตฺตกานิ วิย ลุญฺจิตฺวา โตรณํ มทฺทิตฺวา ปลิฆํ โอตาเรตฺวา นครทฺวารํ ภินฺทิตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา อทาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา หตฺถี นนฺโท อโหสิ, ราชา อานนฺโท, หตฺถาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สงฺคามาวจรชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[183] 3. วาโลทกชาตกวณฺณนา

วาโลทกํ อปฺปรสํ นิหีนนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺจสเต วิฆาสาเท อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร ปญฺจสตา อุปาสกา ฆราวาสปลิโพธํ ปุตฺตทารสฺส นิยฺยาเทตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺตา เอกโตว วิจรนฺติฯ เตสุ เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เอโกปิ ปุถุชฺชโน นาม นตฺถิ, สตฺถารํ นิมนฺเตนฺตาปิ เต อุปาสเก อนฺโตกริตฺวาว นิมนฺเตนฺติฯ เตสํ ปน ทนฺตกฏฺฐมุโขทกวตฺถคนฺธมาลทายกา ปญฺจสตา จูฬุปฏฺฐากา วิฆาสาทา หุตฺวา วสนฺติฯ เต ภุตฺตปาตราสา นิทฺทายิตฺวา อุฏฺฐาย อจิรวติํ คนฺตฺวา นทีตีเร อุนฺนทนฺตา มลฺลยุทฺธํ ยุชฺฌนฺติฯ เต ปน ปญฺจสตา อุปาสกา อปฺปสทฺทา อปฺปนิคฺโฆสา ปฏิสลฺลานมนุยุญฺชนฺติฯ สตฺถา เตสํ วิฆาสาทานํ อุจฺจาสทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิํ เอโส, อานนฺท, สทฺโท’’ติ เถรํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วิฆาสาทสทฺโท, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น โข, อานนฺท, อิเม วิฆาสาทา อิทาเนว วิฆาสํ ขาทิตฺวา อุนฺนทนฺติ, ปุพฺเพปิ อุนฺนทนฺติเยว, อิเมปิ อุปาสกา น อิทาเนว สนฺนิสินฺนา, ปุพฺเพปิ สนฺนิสินฺนาเยวา’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต รญฺโญ อตฺถธมฺมานุสาสโก อโหสิฯ อเถกสฺมิํ กาเล โส ราชา ‘‘ปจฺจนฺโต กุปิโต’’ติ สุตฺวา ปญฺจสเต สินฺธเว กปฺปาเปตฺวา จตุรงฺคินิยา เสนาย คนฺตฺวา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา พาราณสิเมว ปจฺจาคนฺตฺวา ‘‘สินฺธวา กิลนฺตา อลฺลรสเมว เนสํ มุทฺทิกปานํ เทถา’’ติ อาณาเปสิฯ สินฺธวา คนฺธปานํ ปิวิตฺวา อสฺสสาลํ คนฺตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ฐาเนสุ อฏฺฐํสุฯ

เตสํ ปน ทินฺนาวสิฏฺฐกํ อปฺปรสํ พหุกสฏํ อโหสิฯ มนุสฺสา ‘‘อิทํ กิํ กโรมา’’ติ ราชานํ ปุจฺฉิํสุฯ ราชา อุทเกน มทฺทิตฺวา มกจิปิโลติกาหิ ปริสฺสาเวตฺวา ‘‘เย คทฺรภา สินฺธวานํ นิวาปํ ปหิํสุ, เตสํ ทาเปถา’’ติ ทาเปสิฯ คทฺรภา กสฏอุทกํ ปิวิตฺวา มตฺตา หุตฺวา วิรวนฺตา ราชงฺคเณ วิจริํสุฯ ราชา มหาวาตปานํ วิวริตฺวา ราชงฺคณํ โอโลกยมาโน สมีเป ฐิตํ โพธิสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ปสฺส, อิเม คทฺรภา กสโฏทกํ ปิวิตฺวา มตฺตา หุตฺวา วิรวนฺตา อุปฺปตนฺตา วิจรนฺติ, สินฺธวกุเล ชาตสินฺธวา ปน คนฺธปานํ ปิวิตฺวา นิสฺสทฺทา สนฺนิสินฺนา น อุปฺปิลวนฺติ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[65]

‘‘วาโลทกํ อปฺปรสํ นิหีนํ, ปิตฺวา มโท ชายติ คทฺรภานํ;

อิมญฺจ ปิตฺวาน รสํ ปณีตํ, มโท น สญฺชายติ สินฺธวาน’’นฺติฯ

ตตฺถ วาโลทกนฺติ มกจิวาเลหิ ปริสฺสาวิตอุทกํฯ ‘‘วาลุทก’’นฺติปิ ปาโฐฯ นิหีนนฺติ นิหีนรสภาเวน นิหีนํฯ น สญฺชายตีติ สินฺธวานํ มโท น ชายติ, กิํ นุ โข การณนฺติ ปุจฺฉิฯ

อถสฺส การณํ อาจิกฺขนฺโต โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[66]

‘‘อปฺปํ ปิวิตฺวาน นิหีนชจฺโจ, โส มชฺชตี เตน ชนินฺท ปุฏฺโฐ;

โธรยฺหสีลี จ กุลมฺหิ ชาโต, น มชฺชตี อคฺครสํ ปิวิตฺวา’’ติฯ

ตตฺถ เตน ชนินฺท ปุฏฺโฐติ ชนินฺท อุตฺตมราช โย นิหีนชจฺโจ, เตน นิหีนชจฺจภาเวน ปุฏฺโฐ มชฺชติ ปมชฺชติฯ โธรยฺหสีลีติ โธรยฺหสีโล ธุรวหนกอาจาเรน สมฺปนฺโน ชาติสินฺธโวฯ อคฺครสนฺติ สพฺพปฐมํ คหิตํ มุทฺทิกรสํ ปิวิตฺวาปิ น มชฺชติฯ

ราชา โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา คทฺรเภ ราชงฺคณา นีหราเปตฺวา ตสฺเสว โอวาเท ฐิโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปญฺจสตา คทฺรภา อิเม วิฆาสาทา อเหสุํ, ปญฺจสตา สินฺธวา อิเม อุปาสกา, ราชา อานนฺโท, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วาโลทกชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[184] 4. คิริทตฺตชาตกวณฺณนา

ทูสิโต คิริทตฺเตนาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เอกํ วิปกฺขเสวิํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา มหิฬามุขชาตเก (ชา. 1.1.26) กถิตเมวฯ สตฺถา ปน ‘‘น, ภิกฺขเว, อยํ ภิกฺขุ อิทาเนว วิปกฺขํ เสวติ, ปุพฺเพเปส วิปกฺขเสวโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ สามราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อโหสิฯ รญฺโญ ปน ปณฺฑโว นาม มงฺคลสฺโส, ตสฺส คิริทตฺโต นาม อสฺสพนฺโธ, โส ขญฺโช อโหสิฯ อสฺโส มุขรชฺชุเก คเหตฺวา ตํ ปุรโต ปุรโต คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มํ เอส สิกฺขาเปตี’’ติ สญฺญาย ตสฺส อนุสิกฺขนฺโต ขญฺโช อโหสิฯ ตสฺส อสฺสสฺส ขญฺชภาวํ รญฺโญ อาโรเจสุํ, ราชา เวชฺเช เปเสสิฯ เต คนฺตฺวา อสฺสสฺส สรีเร โรคํ อปสฺสนฺตา ‘‘โรคมสฺส น ปสฺสามา’’ติ รญฺโญ กถยิํสุฯ ราชา โพธิสตฺตํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ วยสฺส, เอตฺถ การณํ ชานาหี’’ติฯ โส คนฺตฺวา ขญฺชอสฺสพนฺธสํสคฺเคน ตสฺส ขญฺชภูตภาวํ ญตฺวา รญฺโญ ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘สํสคฺคโทเสน นาม เอวํ โหตี’’ติ ทสฺเสนฺโต ปฐมํ คาถมาห –-

[67]

‘‘ทูสิโต คิริทตฺเตน, หโย สามสฺส ปณฺฑโว;

โปราณํ ปกติํ หิตฺวา, ตสฺเสวานุวิธิยฺยตี’’ติฯ

ตตฺถ หโย สามสฺสาติ สามสฺส รญฺโญ มงฺคลสฺโสฯ โปราณํ ปกติํ หิตฺวาติ อตฺตโน โปราณปกติํ สิงฺคารภาวํ ปหายฯ อนุวิธิยฺยตีติ อนุสิกฺขติฯ

อถ นํ ราชา ‘‘อิทานิ วยสฺส กิํ กตฺตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต ‘‘สุนฺทรํ อสฺสพนฺธํ ลภิตฺวา ยถา โปราโณ ภวิสฺสตี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[68]

‘‘สเจ จ ตนุโช โปโส, สิขราการกปฺปิโต;

อานเน นํ คเหตฺวาน, มณฺฑเล ปริวตฺตเย;

ขิปฺปเมว ปหนฺตฺวาน, ตสฺเสวานุวิธิยฺยตี’’ติฯ

ตตฺถ ตนุโชติ ตสฺส อนุโชฯ อนุรูปํ ชาโต หิ อนุโช, ตสฺส อนุโช ตนุโชฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ หิ, มหาราช, ตสฺส สิงฺคารสฺส อาจารสมฺปนฺนสฺส อสฺสสฺส อนุรูปํ ชาโต สิงฺคาโร อาจารสมฺปนฺโน โปโสฯ สิขราการกปฺปิโตติ สิขเรน สุนฺทเรน อากาเรน กปฺปิตเกสมสฺสุ ตํ อสฺสํ อานเน คเหตฺวา อสฺสมณฺฑเล ปริวตฺเตยฺย, ขิปฺปเมเวส ตํ ขญฺชภาวํ ปหาย ‘‘อยํ สิงฺคาโร อาจารสมฺปนฺโน อสฺสโคปโก มํ สิกฺขาเปตี’’ติ สญฺญาย ขิปฺปเมว ตสฺส อนุวิธิยฺยติ อนุสิกฺขิสฺสติ, ปกติภาเวเยว ฐสฺสตีติ อตฺโถฯ ราชา ตถา กาเรสิ, อสฺโส ปกติภาเว ปติฏฺฐาสิฯ ราชา ‘‘ติรจฺฉานานมฺปิ นาม อาสยํ ชานิสฺสตี’’ติ ตุฏฺฐจิตฺโต โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา คิริทตฺโต เทวทตฺโต อโหสิ, อสฺโส วิปกฺขเสวโก ภิกฺขุ, ราชา อานนฺโท, อมจฺจปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

คิริทตฺตชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[185] 5. อนภิรติชาตกวณฺณนา

ยโถทเก อาวิเล อปฺปสนฺเนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ พฺราหฺมณกุมารํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร เอโก พฺราหฺมณกุมาโร ติณฺณํ เวทานํ ปารคู พหู ขตฺติยกุมาเร จ พฺราหฺมณกุมาเร จ มนฺเต วาเจสิฯ

โส อปรภาเค ฆราวาสํ สณฺฐเปตฺวา วตฺถาลงฺการทาสทาสิเขตฺตวตฺถุโคมหิํสปุตฺตทาราทีนํ อตฺถาย จินฺตยมาโน ราคโทสโมหวสิโก หุตฺวา อาวิลจิตฺโต อโหสิ, มนฺเต ปฏิปาฏิยา ปริวตฺเตตุํ นาสกฺขิ, อิโต จิโต จ มนฺตา น ปฏิภํสุฯ โส เอกทิวสํ พหุํ คนฺธมาลาทิํ คเหตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ สตฺถา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กิํ, มาณว, มนฺเต วาเจสิ, ปคุณา เต มนฺตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปุพฺเพ เม, ภนฺเต, มนฺตา ปคุณา อเหสุํ, ฆราวาสสฺส ปน คหิตกาลโต ปฏฺฐาย จิตฺตํ เม อาวิลํ ชาตํ, เตน เม มนฺตา น ปคุณา’’ติฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘น โข, มาณว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เต จิตฺตสฺส อนาวิลกาเล ตว มนฺตา ปคุณา อเหสุํ, ราคาทีหิ ปน อาวิลกาเล ตว มนฺตา น ปฏิภํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ มนฺเต อุคฺคณฺหิตฺวา ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา พาราณสิยํ พหู ขตฺติยกุมาเร จ พฺราหฺมณกุมาเร จ มนฺเต วาเจสิฯ ตสฺส สนฺติเก เอโก พฺราหฺมณมาณโว ตโย เวเท ปคุเณ อกาสิ, เอกปเทปิ นิกฺกงฺโข ปิฏฺฐิอาจริโย หุตฺวา มนฺเต วาเจสิฯ โส อปเรน สมเยน ฆราวาสํ คเหตฺวา ฆราวาสจินฺตาย อาวิลจิตฺโต มนฺเต ปริวตฺเตตุํ นาสกฺขิฯ อถ นํ อาจริโย อตฺตโน สนฺติกํ อาคตํ ‘‘กิํ, มาณว, ปคุณา เต มนฺตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ฆราวาสคหิตกาลโต ปฏฺฐาย เม จิตฺตํ อาวิลํ ชาตํ, มนฺเต ปริวตฺเตตุํ น สกฺโกมี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตาต, อาวิเล จิตฺตมฺหิ ปคุณาปิ มนฺตา น ปฏิภนฺติ, อนาวิเล ปน จิตฺเต อปฺปฏิภาณํ นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อาห –

[69]

‘‘ยโถทเก อาวิเล อปฺปสนฺเน, น ปสฺสติ สิปฺปิกสมฺพุกญฺจ;

สกฺขรํ วาลุกํ มจฺฉคุมฺพํ, เอวํ อาวิลมฺหิ จิตฺเต;

น โส ปสฺสติ อตฺตทตฺถํ ปรตฺถํฯ

[70]

‘‘ยโถทเก อจฺเฉ วิปฺปสนฺเน, โส ปสฺสติ สิปฺปิกสมฺพุกญฺจ;

สกฺขรํ วาลุกํ มจฺฉคุมฺพํ, เอวํ อนาวิลมฺหิ จิตฺเต;

โส ปสฺสติ อตฺถทตฺถํ ปรตฺถ’’นฺติฯ

ตตฺถ อาวิเลติ กทฺทมาลุฬิเตฯ อปฺปสนฺเนติ ตาเยว อาวิลตาย อวิปฺปสนฺเนฯ สิปฺปิกสมฺพุกญฺจาติ สิปฺปิกญฺจ สมฺพุกญฺจฯ มจฺฉคุมฺพนฺติ มจฺฉฆฏํฯ เอวํ อาวิลมฺหีติ เอวเมว ราคาทีหิ อาวิเล จิตฺเตฯ อตฺตทตฺถํ ปรตฺถนฺติ เนว อตฺตทตฺถํ น ปรตฺถํ ปสฺสตีติ อตฺโถฯ โส ปสฺสตีติ เอวเมว อนาวิเล จิตฺเต โส ปุริโส อตฺตทตฺถํ ปรตฺถญฺจ ปสฺสตีติฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พฺราหฺมณกุมาโร โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา มาณโว อยเมว มาณโว อโหสิ, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อนภิรติชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[186] 6. ทธิวาหนชาตกวณฺณนา

วณฺณคนฺธรสูเปโตติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต วิปกฺขเสวิํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา กถิตเมวฯ สตฺถา ปน ‘‘ภิกฺขเว, อสาธุสนฺนิวาโส นาม ปาโป อนตฺถกโร, ตตฺถ มนุสฺสภูตานํ ตาว ปาปสนฺนิวาสสฺส อนตฺถกรตาย กิํ วตฺตพฺพํ, ปุพฺเพ ปน อสาเตน อมธุเรน นิมฺพรุกฺเขน สทฺธิํ สนฺนิวาสมาคมฺม มธุรรโส ทิพฺพรสปฏิภาโค อเจตโน อมฺพรุกฺโขปิ อมธุโร ติตฺตโก ชาโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต กาสิรฏฺเฐ จตฺตาโร ภาตโร พฺราหฺมณา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปเทเส ปฏิปาฏิยา ปณฺณสาลา กตฺวา วาสํ กปฺเปสุํฯ เตสํ เชฏฺฐกภาตา กาลํ กตฺวา สกฺกตฺตํ ปาปุณิฯ

โส ตํ การณํ ญตฺวา อนฺตรนฺตรา สตฺตฏฺฐทิวสจฺจเยน เตสํ อุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต เอกทิวสํ เชฏฺฐกตาปสํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา – ‘‘ภนฺเต, เกน เต อตฺโถ’’ติ ปุจฺฉิฯ ปณฺฑุโรโค ตาปโส ‘‘อคฺคินา เม อตฺโถ’’ติ อาหฯ โส ตํ สุตฺวา ตสฺส วาสิผรสุกํ อทาสิฯ วาสิผรสุโก นาม ทณฺเฑ ปเวสนวเสน วาสิปิ โหติ ผรสุปิฯ ตาปโส ‘‘โก เม อิมํ อาทาย ทารูนิ อาหริสฺสตี’’ติ อาหฯ อถ นํ สกฺโก เอวมาห – ‘‘ยทา เต, ภนฺเต, ทารูหิ อตฺโถ, อิมํ ผรสุํ หตฺเถน ปหริตฺวา ‘ทารูนิ เม อาหริตฺวา อคฺคิํ กโรหี’ติ วเทยฺยาสิ, ทารูนิ อาหริตฺวา อคฺคิํ กตฺวา ทสฺสตี’’ติฯ ตสฺส วาสิผรสุกํ ทตฺวา ทุติยมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, เกน เต อตฺโถ’’ติ ปุจฺฉิฯ ตสฺส ปณฺณสาลาย หตฺถิมคฺโค โหติ, โส หตฺถีหิ อุปทฺทุโต ‘‘หตฺถีนํ เม วเสน ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, เต ปลาเปหี’’ติ อาหฯ สกฺโก ตสฺส เอกํ เภริํ อุปนาเมตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิํ ตเล ปหเฏ ตุมฺหากํ ปจฺจามิตฺตา ปลายิสฺสนฺติ, อิมสฺมิํ ตเล ปหเฏ เมตฺตจิตฺตา หุตฺวา จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวาเรสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา ตํ เภริํ ทตฺวา กนิฏฺฐสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, เกน เต อตฺโถ’’ติ ปุจฺฉิฯ โสปิ ปณฺฑุโรคธาตุโกว, ตสฺมา ‘‘ทธินา เม อตฺโถ’’ติ อาหฯ สกฺโก ตสฺส เอกํ ทธิฆฏํ ทตฺวา ‘‘สเจ ตุมฺเห อิจฺฉมานา อิมํ อาสิญฺเจยฺยาถ, มหานที หุตฺวา มโหฆํ ปวตฺเตตฺวา ตุมฺหากํ รชฺชํ คเหตฺวา ทาตุํ สมตฺโถปิ ภวิสฺสตี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ ตโต ปฏฺฐาย วาสิผรสุโก เชฏฺฐภาติกสฺส อคฺคิํ กโรติ, อิตเรน เภริตเล ปหเฏ หตฺถี ปลายนฺติ, กนิฏฺโฐ ทธิํ ปริภุญฺชติฯ

ตสฺมิํ กาเล เอโก สูกโร เอกสฺมิํ ปุราณคามฏฺฐาเน จรนฺโต อานุภาวสมฺปนฺนํ เอกํ มณิกฺขนฺธํ อทฺทสฯ โส ตํ มณิกฺขนฺธํ มุเขน ฑํสิตฺวา ตสฺสานุภาเวน อากาเส อุปฺปติตฺวา สมุทฺทสฺส มชฺเฌ เอกํ ทีปกํ คนฺตฺวา ‘‘เอตฺถ ทานิ มยา วสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ โอตริตฺวา ผาสุกฏฺฐาเน เอกสฺส อุทุมฺพรรุกฺขสฺส เหฏฺฐา วาสํ กปฺเปสิฯ โส เอกทิวสํ ตสฺมิํ รุกฺขมูเล มณิกฺขนฺธํ ปุรโต ฐเปตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ

อเถโก กาสิรฏฺฐวาสี มนุสฺโส ‘‘นิรุปกาโร เอส อมฺหาก’’นฺติ มาตาปิตูหิ เคหา นิกฺกฑฺฒิโต เอกํ ปฏฺฏนคามํ คนฺตฺวา นาวิกานํ กมฺมกาโร หุตฺวา นาวํ อารุยฺห สมุทฺทมชฺเฌ ภินฺนาย นาวาย ผลเก นิปนฺโน ตํ ทีปกํ ปตฺวา ผลาผลานิ ปริเยสนฺโต ตํ สูกรํ นิทฺทายนฺตํ ทิสฺวา สณิกํ คนฺตฺวา มณิกฺขนฺธํ คณฺหิตฺวา ตสฺส อานุภาเวน อากาเส อุปฺปติตฺวา อุทุมฺพรรุกฺเข นิสีทิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ สูกโร อิมสฺส มณิกฺขนฺธสฺส อานุภาเวน อากาสจาริโก หุตฺวา อิธ วสติ มญฺเญ, มยา ปฐมเมว อิมํ สูกรํ มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา ปจฺฉา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส เอกํ ทณฺฑกํ ภญฺชิตฺวา ตสฺส สีเส ปาเตติฯ สูกโร ปพุชฺฌิตฺวา มณิํ อปสฺสนฺโต อิโต จิโต จ กมฺปมาโน วิธาวติ, รุกฺเข นิสินฺนปุริโส หสิฯ สูกโร โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา ตํ รุกฺขํ สีเสน ปหริตฺวา ตตฺเถว มโตฯ

โส ปุริโส โอตริตฺวา อคฺคิํ กตฺวา ตสฺส มํสํ ปจิตฺวา ขาทิตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา หิมวนฺตมตฺถเกน คจฺฉนฺโต อสฺสมปทํ ทิสฺวา เชฏฺฐภาติกสฺส ตาปสสฺส อสฺสเม โอตริตฺวา ทฺวีหตีหํ วสิตฺวา ตาปสสฺส วตฺตปฏิวตฺตํ อกาสิ, วาสิผรสุกสฺส อานุภาวญฺจ ปสฺสิฯ โส ‘‘อิมํ มยา คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ มณิกฺขนฺธสฺส อานุภาวํ ตาปสสฺส ทสฺเสตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมํ มณิํ คเหตฺวา วาสิผรสุกํ เทถา’’ติ อาหฯ ตาปโส อากาเสน จริตุกาโม ตํ คเหตฺวา วาสิผรสุกํ อทาสิฯ โส ตํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา วาสิผรสุกํ ปหริตฺวา ‘‘วาสิผรสุก ตาปสสฺส สีสํ ฉินฺทิตฺวา มณิกฺขนฺธํ เม อาหรา’’ติ อาหฯ โส คนฺตฺวา ตาปสสฺส สีสํ ฉินฺทิตฺวา มณิกฺขนฺธํ อาหริฯ โส วาสิผรสุกํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน ฐเปตฺวา มชฺฌิมตาปสสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา กติปาหํ วสิตฺวา เภริยา อานุภาวํ ทิสฺวา มณิกฺขนฺธํ ทตฺวา เภริํ คณฺหิตฺวา ปุริมนเยเนว ตสฺสปิ สีสํ ฉินฺทาเปตฺวา กนิฏฺฐํ อุปสงฺกมิตฺวา ทธิฆฏสฺส อานุภาวํ ทิสฺวา มณิกฺขนฺธํ ทตฺวา ทธิฆฏํ คเหตฺวา ปุริมนเยเนว ตสฺส สีสํ ฉินฺทาเปตฺวา มณิกฺขนฺธญฺจ วาสิผรสุกญฺจ เภริญฺจ ทธิฆฏญฺจ คเหตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา พาราณสิยา อวิทูเร ฐตฺวา พาราณสิรญฺโญ ‘‘ยุทฺธํ วา เม เทตุ รชฺชํ วา’’ติ เอกสฺส ปุริสสฺส หตฺเถ ปณฺณํ ปาเหสิฯ

ราชา สาสนํ สุตฺวาว ‘‘โจรํ คณฺหิสฺสามี’’ติ นิกฺขมิฯ โส เอกํ เภริตลํ ปหริ, จตุรงฺคินี เสนา ปริวาเรสิฯ รญฺโญ อวตฺถรณภาวํ ญตฺวา ทธิฆฏํ วิสฺสชฺเชสิ, มหานที ปวตฺติฯ มหาชโน ทธิมฺหิ โอสีทิตฺวา นิกฺขมิตุํ นาสกฺขิฯ

วาสิผรสุกํ ปหริตฺวา ‘‘รญฺโญ สีสํ อาหรา’’ติ อาห, วาสิผรสุโก คนฺตฺวา รญฺโญ สีสํ อาหริตฺวา ปาทมูเล นิกฺขิปิฯ เอโกปิ อาวุธํ อุกฺขิปิตุํ นาสกฺขิฯ โส มหนฺเตน พเลน ปริวุโต นครํ ปวิสิตฺวา อภิเสกํ กาเรตฺวา ทธิวาหโน นาม ราชา หุตฺวา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรสิฯ

ตสฺเสกทิวสํ มหานทิยํ ชาลกรณฺฑเก กีฬนฺตสฺส กณฺณมุณฺฑทหโต เทวปริโภคํ เอกํ อมฺพปกฺกํ อาคนฺตฺวา ชาเล ลคฺคิ, ชาลํ อุกฺขิปนฺตา ตํ ทิสฺวา รญฺโญ อทํสุฯ ตํ มหนฺตํ ฆฏปฺปมาณํ ปริมณฺฑลํ สุวณฺณวณฺณํ อโหสิฯ ราชา ‘‘กิสฺส ผลํ นาเมต’’นฺติ วนจรเก ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อมฺพผล’’นฺติ สุตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา ตสฺส อฏฺฐิํ อตฺตโน อุยฺยาเน โรปาเปตฺวา ขีโรทเกน สิญฺจาเปสิฯ รุกฺโข นิพฺพตฺติตฺวา ตติเย สํวจฺฉเร ผลํ อทาสิฯ อมฺพสฺส สกฺกาโร มหา อโหสิ, ขีโรทเกน สิญฺจนฺติ, คนฺธปญฺจงฺคุลิกํ เทนฺติ, มาลาทามานิ ปริกฺขิปนฺติ, คนฺธเตเลน ทีปํ ชาเลนฺติ, ปริกฺเขโป ปนสฺส ปฏสาณิยา อโหสิฯ ผลานิ มธุรานิ สุวณฺณวณฺณานิ อเหสุํฯ ทธิวาหนราชา อญฺเญสํ ราชูนํ อมฺพผลํ เปเสนฺโต อฏฺฐิโต รุกฺขนิพฺพตฺตนภเยน องฺกุรนิพฺพตฺตนฏฺฐานํ มณฺฑูกกณฺฏเกน วิชฺฌิตฺวา เปเสสิฯ เตสํ อมฺพํ ขาทิตฺวา อฏฺฐิ โรปิตํ น สมฺปชฺชติฯ เต ‘‘กิํ นุ โข เอตฺถ การณ’’นฺติ ปุจฺฉนฺตา ตํ การณํ ชานิํสุฯ

อเถโก ราชา อุยฺยานปาลํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘ทธิวาหนสฺส อมฺพผลานํ รสํ นาเสตฺวา ติตฺตกภาวํ กาตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ คจฺฉาหี’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา เปเสสิฯ โส พาราณสิํ คนฺตฺวา ‘‘เอโก อุยฺยานปาโล อาคโต’’ติ รญฺโญ อาโรจาเปตฺวา เตน ปกฺโกสาปิโต ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘ตฺวํ อุยฺยานปาโล’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘อาม, เทวา’’ติ วตฺวา อตฺตโน อานุภาวํ วณฺเณสิฯ ราชา ‘‘คจฺฉ อมฺหากํ อุยฺยานปาลสฺส สนฺติเก โหหี’’ติ อาหฯ เต ตโต ปฏฺฐาย ทฺเว ชนา อุยฺยานํ ปฏิชคฺคนฺติฯ อธุนาคโต อุยฺยานปาโล อกาลปุปฺผานิ สุฏฺฐุ ปุปฺผาเปนฺโต อกาลผลานิ คณฺหาเปนฺโต อุยฺยานํ รมณียํ อกาสิฯ ราชา ตสฺส ปสีทิตฺวา โปราณกอุยฺยานปาลํ นีหริตฺวา ตสฺเสว อุยฺยานํ อทาสิฯ โส อุยฺยานสฺส อตฺตโน หตฺถคตภาวํ ญตฺวา อมฺพรุกฺขํ ปริวาเรตฺวา นิมฺเพ จ ผคฺคววลฺลิโย จ โรเปสิ, อนุปุพฺเพน นิมฺพา วฑฺฒิํสุ, มูเลหิ มูลานิ, สาขาหิ จ สาขา สํสฏฺฐา โอนทฺธวินทฺธา อเหสุํฯ

เตน อสาตอมธุรสํสคฺเคน ตาวมธุรผโล อมฺโพ ติตฺตโก ชาโต นิมฺพปณฺณสทิสรโส, อมฺพผลานํ ติตฺตกภาวํ ญตฺวา อุยฺยานปาโล ปลายิฯ

ทธิวาหโน อุยฺยานํ คนฺตฺวา อมฺพผลํ ขาทนฺโต มุเข ปวิฏฺฐํ อมฺพรสํ นิมฺพกสฏํ วิย อชฺโฌหริตุํ อสกฺโกนฺโต กกฺกาเรตฺวา นิฏฺฐุภิฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อมจฺโจ อโหสิฯ ราชา โพธิสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ปณฺฑิต, อิมสฺส รุกฺขสฺส โปราณกปริหารโต ปริหีนํ นตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิสฺส ผลํ ติตฺตกํ ชาตํ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[71]

‘‘วณฺณคนฺธรสูเปโต , อมฺโพยํ อหุวา ปุเร;

ตเมว ปูชํ ลภมาโน, เกนมฺโพ กฏุกปฺผโล’’ติฯ

อถสฺส การณํ อาจิกฺขนฺโต โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[72]

‘‘ปุจิมนฺทปริวาโร, อมฺโพ เต ทธิวาหน;

มูลํ มูเลน สํสฏฺฐํ, สาขา สาขา นิเสวเร;

อสาตสนฺนิวาเสน, เตนมฺโพ กฏุกปฺผโล’’ติฯ

ตตฺถ ปุจิมนฺทปริวาโรติ นิมฺพรุกฺขปริวาโรฯ สาขา สาขา นิเสวเรติ ปุจิมนฺทสฺส สาขาโย อมฺพรุกฺขสฺส สาขาโย นิเสวนฺติฯ อสาตสนฺนิวาเสนาติ อมธุเรหิ ปุจิมนฺเทหิ สทฺธิํ สนฺนิวาเสนฯ เตนาติ เตน การเณน อยํ อมฺโพ กฏุกปฺผโล อสาตผโล ติตฺตกผโล ชาโตติฯ

ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา สพฺเพปิ ปุจิมนฺเท จ ผคฺคววลฺลิโย จ ฉินฺทาเปตฺวา มูลานิ อุทฺธราเปตฺวา สมนฺตา อมธุรปํสุํ หราเปตฺวา มธุรปํสุํ ปกฺขิปาเปตฺวา ขีโรทกสกฺขโรทกคนฺโธทเกหิ อมฺพํ ปฏิชคฺคาเปสิฯ โส มธุรสํสคฺเคน ปุน มธุโรว อโหสิฯ ราชา ปกติอุยฺยานปาลสฺเสว อุยฺยานํ นิยฺยาเทตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อหเมว ปณฺฑิตามจฺโจ อโหสิ’’นฺติฯ

ทธิวาหนชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[187] 7. จตุมฏฺฐชาตกวณฺณนา

อุจฺเจ วิฏภิมารุยฺหาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ มหลฺลกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสํ กิร ทฺวีสุ อคฺคสาวเกสุ อญฺญมญฺญํ ปญฺหปุจฺฉนวิสฺสชฺชนกถาย นิสินฺเนสุ เอโก มหลฺลโก ภิกฺขุ เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตติโย หุตฺวา นิสีทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยมฺปิ ตุมฺเห ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสาม, ตุมฺเหปิ อตฺตโน กงฺขํ อมฺเห ปุจฺฉถา’’ติ อาหฯ เถรา ตํ ชิคุจฺฉิตฺวา อุฏฺฐาย ปกฺกมิํสุฯ เถรานํ ธมฺมํ โสตุํ นิสินฺนปริสา สมาคมสฺส ภินฺนกาเล สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ อกาเล อาคตตฺถา’’ติ วุตฺเต ตํ การณํ อาโรจยิํสุฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา เอตํ ชิคุจฺฉิตฺวา อกเถตฺวา ปกฺกมนฺติ, ปุพฺเพปิ ปกฺกมิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺญายตเน รุกฺขเทวตา อโหสิฯ อถ ทฺเว หํสโปตกา จิตฺตกูฏปพฺพตา นิกฺขมิตฺวา ตสฺมิํ รุกฺเข นิสีทิตฺวา โคจราย คนฺตฺวา นิวตฺตนฺตาปิ ตสฺมิํเยว วิสฺสมิตฺวา จิตฺตกูฏํ คจฺฉนฺติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล เตสํ โพธิสตฺเตน สทฺธิํ วิสฺสาโส อโหสิฯ คจฺฉนฺตา จ อาคจฺฉนฺตา จ อญฺญมญฺญํ สมฺโมทิตฺวา ธมฺมกถํ กเถตฺวา ปกฺกมิํสุฯ อเถกทิวสํ เตสุ รุกฺขคฺเค นิสีทิตฺวา โพธิสตฺเตน สทฺธิํ กเถนฺเตสุ เอโก สิงฺคาโล ตสฺส รุกฺขสฺส เหฏฺฐา ฐตฺวา เตหิ หํสโปตเกหิ สทฺธิํ มนฺเตนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[73]

‘‘อุจฺเจ วิฏภิมารุยฺห, มนฺตยวฺโห รโหคตา;

นีเจ โอรุยฺห มนฺตวฺโห, มิคราชาปิ โสสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ อุจฺเจ วิฏภิมารุยฺหาติ ปกติยา จ อุจฺเจ อิมสฺมิํ รุกฺเข อุจฺจตรํ เอกํ วิฏปํ อภิรุหิตฺวาฯ มนฺตยวฺโหติ มนฺเตถ กเถถฯ นีเจ โอรุยฺหาติ โอตริตฺวา นีเจ ฐาเน ฐตฺวา มนฺเตถฯ มิคราชาปิ โสสฺสตีติ อตฺตานํ มิคราชานํ กตฺวา อาหฯ หํสโปตกา ชิคุจฺฉิตฺวา อุฏฺฐาย จิตฺตกูฏเมว คตาฯ

เตสํ คตกาเล โพธิสตฺโต สิงฺคาลสฺส ทุติยํ คาถมาห –

[74]

‘‘ยํ สุวณฺโณ สุวณฺเณน, เทโว เทเวน มนฺตเย;

กิํ เตตฺถ จตุมฏฺฐสฺส, พิลํ ปวิส ชมฺพุกา’’ติฯ

ตตฺถ สุวณฺโณติ สุนฺทรวณฺโณฯ สุวณฺเณนาติ ทุติเยน หํสโปตเกนฯ เทโว เทเวนาติ เตเยว ทฺเว เทเว กตฺวา กเถติฯ จตุมฏฺฐสฺสาติ สรีเรน ชาติยา สเรน คุเณนาติ อิเมหิ จตูหิ มฏฺฐสฺส สุทฺธสฺสาติ อกฺขรตฺโถฯ อสุทฺธํเยว ปน ตํ ปสํสาวจเนน นินฺทนฺโต เอวมาห, จตูหิ ลามกสฺส กิํ เต เอตฺถ สิงฺคาลสฺสาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ ‘‘พิลํ ปวิสา’’ติ อิทํ โพธิสตฺโต เภรวารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา ตํ ปลาเปนฺโต อาหฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล มหลฺลโก อโหสิ, ทฺเว หํสโปตกา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

จตุมฏฺฐชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[188] 8. สีหโกตฺถุชาตกวณฺณนา

สีหงฺคุลี สีหนโขติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสํ กิร โกกาลิโก อญฺเญสุ พหุสฺสุเตสุ ธมฺมํ กเถนฺเตสุ สยมฺปิ กเถตุกาโม อโหสีติ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ ตํ ปน ปวตฺติํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, โกกาลิโก อิทาเนว อตฺตโน สทฺเทน ปากโฏ ชาโต, ปุพฺเพปิ ปากโฏ อโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส สีโห หุตฺวา เอกาย สิงฺคาลิยา สทฺธิํ สํวาสมนฺวาย ปุตฺตํ ปฏิลภิฯ โส องฺคุลีหิ นเขหิ เกสเรน วณฺเณน สณฺฐาเนนาติ อิเมหิ อากาเรหิ ปิตุสทิโส อโหสิ, สทฺเทน มาตุสทิโสฯ อเถกทิวสํ เทเว วสฺสิตฺวา วิคเต สีเหสุ นทิตฺวา สีหกีฬํ กีฬนฺเตสุ โสปิ เตสํ อนฺตเร นทิตุกาโม หุตฺวา สิงฺคาลิกํ นาทํ นทิฯ อถสฺส สทฺทํ สุตฺวา สีหา ตุณฺหี อเหสุํฯ

ตสฺส สทฺทํ สุตฺวา อปโร โพธิสตฺตสฺส สชาติปุตฺโต ‘‘ตาต, อยํ สีโห วณฺณาทีหิ อมฺเหหิ สมาโน, สทฺโท ปนสฺส อญฺญาทิโส, โก นาเมโส’’ติ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[75]

‘‘สีหงฺคุลี สีหนโข, สีหปาทปติฏฺฐิโต;

โส สีโห สีหสงฺฆมฺหิ, เอโก นทติ อญฺญถา’’ติฯ

ตตฺถ สีหปาทปติฏฺฐิโตติ สีหปาเทเหว ปติฏฺฐิโตฯ เอโก นทติ อญฺญถาติ เอโกว อวเสสสีเหหิ อสทิเสน สิงฺคาลสทฺเทน นทนฺโต อญฺญถา นทติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘ตาต, เอส ตว ภาตา สิงฺคาลิยา ปุตฺโต, รูเปน มยา สทิโส, สทฺเทน มาตรา สทิโส’’ติ วตฺวา สิงฺคาลิปุตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย อิธ วสนฺโต อปฺปสทฺโท วส, สเจ ปุน นทิสฺสสิ, สิงฺคาลภาวํ เต ชานิสฺสนฺตี’’ติ โอวทนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[76]

‘‘มา ตฺวํ นทิ ราชปุตฺต, อปฺปสทฺโท วเน วส;

สเรน โข ตํ ชาเนยฺยุํ, น หิ เต เปตฺติโก สโร’’ติฯ

ตตฺถ ราชปุตฺตาติ สีหสฺส มิครญฺโญ ปุตฺตฯ อิมญฺจ ปน โอวาทํ สุตฺวา ปุน โส นทิตุํ นาม น อุสฺสหิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล โกกาลิโก อโหสิ, สชาติปุตฺโต ราหุโล, มิคราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สีหโกตฺถุชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[189] 9. สีหจมฺมชาตกวณฺณนา

เนตํ สีหสฺส นทิตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกญฺเญว อารพฺภ กเถสิฯ โส อิมสฺมิํ กาเล สรภญฺญํ ภณิตุกาโม อโหสิฯ สตฺถา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กสฺสกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กสิกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปสิฯ ตสฺมิํ กาเล เอโก วาณิโช คทฺรภภารเกน โวหารํ กโรนฺโต วิจรติฯ โส คตคตฏฺฐาเน คทฺรภสฺส ปิฏฺฐิโต ภณฺฑิกํ โอตาเรตฺวา คทฺรภํ สีหจมฺเมน ปารุปิตฺวา สาลิยวเขตฺเตสุ วิสฺสชฺเชติฯ เขตฺตรกฺขกา ตํ ทิสฺวา ‘‘สีโห’’ติ สญฺญาย อุปสงฺกมิตุํ น สกฺโกนฺติฯ อเถกทิวสํ โส วาณิโช เอกสฺมิํ คามทฺวาเร นิวาสํ คเหตฺวา ปาตราสํ ปจาเปนฺโต ตโต คทฺรภํ สีหจมฺมํ ปารุปิตฺวา ยวเขตฺเต วิสฺสชฺเชสิฯ เขตฺตรกฺขกา ‘‘สีโห’’ติ สญฺญาย ตํ อุปสงฺกมิตุํ อสกฺโกนฺตา เคหํ คนฺตฺวา อาโรเจสุํฯ สกลคามวาสิโน อาวุธานิ คเหตฺวา สงฺเข ธเมนฺตา เภริโย วาเทนฺตา เขตฺตสมีปํ คนฺตฺวา อุนฺนทิํสุ, คทฺรโภ มรณภยภีโต คทฺรภรวํ รวิฯ อถสฺส คทฺรภภาวํ ญตฺวา โพธิสตฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[77]

‘‘เนตํ สีหสฺส นทิตํ, น พฺยคฺฆสฺส น ทีปิโน;

ปารุโต สีหจมฺเมน, ชมฺโม นทติ คทฺรโภ’’ติฯ

ตตฺถ ชมฺโมติ ลามโกฯ คามวาสิโนปิ ตสฺส คทฺรภภาวํ ญตฺวา ตํ อฏฺฐีนิ ภญฺชนฺตา โปเถตฺวา สีหจมฺมํ อาทาย อคมํสุฯ

อถ โส วาณิโช อาคนฺตฺวา ตํ พฺยสนภาวปฺปตฺตํ คทฺรภํ ทิสฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[78]

‘‘จิรมฺปิ โข ตํ ขาเทยฺย, คทฺรโภ หริตํ ยวํ;

ปารุโต สีหจมฺเมน, รวมาโนว ทูสยี’’ติฯ

ตตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ, อยํ คทฺรโภ อตฺตโน คทฺรภภาวํ อชานาเปตฺวา สีหจมฺเมน ปารุโต จิรมฺปิ กาลํ หริตํ ยวํ ขาเทยฺยาติ อตฺโถฯ รวมาโนว ทูสยีติ อตฺตโน ปน คทฺรภรวํ รวมาโนเวส อตฺตานํ ทูสยิ, นตฺเถตฺถ สีหจมฺมสฺส โทโสติฯ ตสฺมิํ เอวํ กเถนฺเตเยว คทฺรโภ ตตฺเถว นิปนฺโน มริ, วาณิโชปิ ตํ ปหาย ปกฺกามิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา วาณิโช เทวทตฺโต อโหสิ, คทฺรโภ โกกาลิโก, ปณฺฑิตกสฺสโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สีหจมฺมชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[190] 10. สีลานิสํสชาตกวณฺณนา

ปสฺส สทฺธาย สีลสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สทฺธํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สทฺโธ ปสนฺโน อริยสาวโก เอกทิวสํ เชตวนํ คจฺฉนฺโต สายํ อจิรวตินทีตีรํ คนฺตฺวา นาวิเก นาวํ ตีเร ฐเปตฺวา ธมฺมสฺสวนตฺถาย คเต ติตฺเถ นาวํ อทิสฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ คเหตฺวา นทิํ โอตริ, ปาทา อุทกมฺหิ น โอสีทิํสุฯ โส ปถวีตเล คจฺฉนฺโต วิย เวมชฺฌํ คตกาเล วีจิํ ปสฺสิฯ อถสฺส พุทฺธารมฺมณา ปีติ มนฺทา ชาตา, ปาทา โอสีทิตุํ อารภิํสุ, โส ปุน พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ ทฬฺหํ กตฺวา อุทกปิฏฺเฐเนว คนฺตฺวา เชตวนํ ปวิสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘อุปาสก, กจฺจิ มคฺคํ อาคจฺฉนฺโต อปฺปกิลมเถน อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ภนฺเต, พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ คเหตฺวา อุทกปิฏฺเฐ ปติฏฺฐํ ลภิตฺวา ปถวิํ มทฺทนฺโต วิย อาคโตมฺหี’’ติ วุตฺเต ‘‘น โข ปน, อุปาสก, ตฺวญฺเญว พุทฺธคุเณ อนุสฺสริตฺวา ปติฏฺฐํ ลทฺโธ, ปุพฺเพปิ อุปาสกา สมุทฺทมชฺเฌ นาวาย ภินฺนาย พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺตา ปติฏฺฐํ ลภิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล โสตาปนฺโน อริยสาวโก เอเกน นฺหาปิตกุฏุมฺพิเกน สทฺธิํ นาวํ อภิรุหิ, ตสฺส นฺหาปิตสฺส ภริยา ‘‘อยฺย, อิมสฺส สุขทุกฺขํ ตว ภาโร’’ติ นฺหาปิตํ ตสฺส อุปาสกสฺส หตฺเถ นิกฺขิปิฯ อถ สา นาวา สตฺตเม ทิวเส สมุทฺทมชฺเฌ ภินฺนา, เตปิ ทฺเว ชนา เอกสฺมิํ ผลเก นิปนฺนา เอกํ ทีปกํ ปาปุณิํสุฯ ตตฺถ โส นฺหาปิโต สกุเณ มาเรตฺวา ปจิตฺวา ขาทนฺโต อุปาสกสฺสปิ เทติฯ อุปาสโก ‘‘อลํ มยฺห’’นฺติ น ขาทติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน อมฺหากํ ฐเปตฺวา ตีณิ สรณานิ อญฺญา ปติฏฺฐา นตฺถี’’ติฯ โส ติณฺณํ รตนานํ คุเณ อนุสฺสริฯ อถสฺสานุสรนฺตสฺส ตสฺมิํ ทีปเก นิพฺพตฺโต นาคราชา อตฺตโน สรีรํ มหานาวํ กตฺวา มาเปสิ, สมุทฺทเทวตา นิยามโก อโหสิ, นาวา สตฺตหิ รตเนหิ ปูรยิตฺถ, ตโย กูปกา อินฺทนีลมณิมยา อเหสุํ, สุวณฺณมโย ลงฺกาโร, รชตมยานิ โยตฺตานิ, สุวณฺณมยานิ ยฏฺฐิผิยานิฯ

สมุทฺทเทวตา นาวาย ฐตฺวา ‘‘อตฺถิ ชมฺพุทีปคมิกา’’ติ โฆเสสิฯ อุปาสโก ‘‘มยํ คมิสฺสามา’’ติ อาหฯ เตน หิ เอหิ, นาวํ อภิรุหาติฯ โส นาวํ อภิรุหิตฺวา นฺหาปิตํ ปกฺโกสิ, สมุทฺทเทวตา – ‘‘ตุยฺหญฺเญว ลพฺภติ, น เอตสฺสา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? ‘‘เอตสฺส สีลคุณาจาโร นตฺถิ, ตํ การณํฯ อหญฺหิ ตุยฺหํ นาวํ อาหริํ, น เอตสฺสา’’ติฯ ‘‘โหตุ, อหํ อตฺตนา ทินฺนทาเนน รกฺขิตสีเลน ภาวิตภาวนาย เอตสฺส ปตฺติํ ทมฺมี’’ติฯ นฺหาปิโต ‘‘อนุโมทามิ, สามี’’ติ อาหฯ เทวตา ‘‘อิทานิ คณฺหิสฺสามี’’ติ ตมฺปิ อาโรเปตฺวา อุโภปิ ชเน สมุทฺทา นิกฺขาเมตฺวา นทิยา พาราณสิํ คนฺตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน ทฺวินฺนมฺปิ เตสํ เคเห ธนํ ปติฏฺฐเปตฺวา ‘‘ปณฺฑิเตเหว สทฺธิํ สํสคฺโค นาม กาตพฺโพฯ สเจ หิ อิมสฺส นฺหาปิตสฺส อิมินา อุปาสเกน สทฺธิํ สํสคฺโค นาภวิสฺส, สมุทฺทมชฺเฌเยว นสฺสิสฺสา’’ติ ปณฺฑิตสํสคฺคคุณํ กถยมานา อิมา คาถา อโวจ –

[79]

‘‘ปสฺส สทฺธาย สีลสฺส, จาคสฺส จ อยํ ผลํ;

นาโค นาวาย วณฺเณน, สทฺธํ วหตุปาสกํฯ

[80]

‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;

สตญฺหิ สนฺนิวาเสน, โสตฺถิํ คจฺฉติ นฺหาปิโต’’ติฯ

ตตฺถ ปสฺสาติ กญฺจิ อนิยเมตฺวา ปสฺสถาติ อาลปติฯ สทฺธายาติ โลกิยโลกุตฺตราย สทฺธายฯ สีเลปิ เอเสว นโยฯ จาคสฺสาติ เทยฺยธมฺมปริจฺจาคสฺส เจว กิเลสปริจฺจาคสฺส จฯ อยํ ผลนฺติ อิทํ ผลํ, คุณํ อานิสํสนฺติ อตฺโถฯ อถ วา จาคสฺส จ ผลํ ปสฺส, อยํ นาโค นาวาย วณฺเณนาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ นาวาย วณฺเณนาติ นาวาย สณฺฐาเนนฯ สทฺธนฺติ ตีสุ รตเนสุ ปติฏฺฐิตสทฺธํฯ สพฺภิเรวาติ ปณฺฑิเตหิเยว ฯ สมาเสถาติ เอกโต อาวเสยฺย, อุปวเสยฺยาติ อตฺโถฯ กุพฺเพถาติ กเรยฺยฯ สนฺถวนฺติ มิตฺตสนฺถวํฯ ตณฺหาสนฺถโว ปน เกนจิปิ สทฺธิํ น กาตพฺโพฯ นฺหาปิโตติ นฺหาปิตกุฏุมฺพิโกฯ ‘‘นหาปิโต’’ติปิ ปาโฐฯ

เอวํ สมุทฺทเทวตา อากาเส ฐตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา โอวทิตฺวา นาคราชานํ คณฺหิตฺวา อตฺตโน วิมานเมว อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก สกทาคามิผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา โสตาปนฺนอุปาสโก ปรินิพฺพายิ, นาคราชา สาริปุตฺโต อโหสิ, สมุทฺทเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สีลานิสํสชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อสทิสวคฺโค จตุตฺโถฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

อสทิสญฺจ สงฺคามํ, วาโลทกํ คิริทตฺตํ;

นภิรติ ทธิวาหํ, จตุมฏฺฐํ สีหโกฏฺฐํ;

สีหจมฺมํ สีลานิสํสํฯ

5. รุหกวคฺโค

[191] 1. รุหกชาตกวณฺณนา

อปิ รุหก ฉินฺนาปีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ อฏฺฐกนิปาเต อินฺทฺริยชาตเก (ชา. 1.8.60 อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ ‘‘อยํ เต ภิกฺขุ อิตฺถี อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ เต เอสา สราชิกาย ปริสาย มชฺเฌ ลชฺชาเปตฺวา เคหา นิกฺขมนาการํ กาเรสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส รุหโก นาม ปุโรหิโต อโหสิ, ตสฺส ปุราณี นาม พฺราหฺมณี ภริยาฯ ราชา พฺราหฺมณสฺส อสฺสภณฺฑเกน อลงฺกริตฺวา อสฺสํ อทาสิฯ โส ตํ อสฺสํ อารุยฺห รญฺโญ อุปฏฺฐานํ คจฺฉติฯ