สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อิสิคโณ พุทฺธปริสา อโหสิ, อรโก ปน สตฺถา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อรกชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[170] 10. กกณฺฏกชาตกวณฺณนา

นายํ ปุเร อุณฺณมตีติ อิทํ กกณฺฏกชาตกํ มหาอุมงฺคชาตเก (ชา. 2.22.590 อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ

กกณฺฏกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

สนฺถววคฺโค ทุติโยฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

อินฺทสมานโคตฺตญฺจ, สนฺถวํ สุสีมํ คิชฺฌํ;

นกุลํ อุปสาฬกํ, สมิทฺธิ จ สกุณคฺฆิ;

อรกญฺจ กกณฺฏกํฯ

3. กลฺยาณวคฺโค

[171] 1. กลฺยาณธมฺมชาตกวณฺณนา

กลฺยาณธมฺโมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ พธิรสสฺสุํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยญฺหิ เอโก กุฏุมฺพิโก สทฺโธ ปสนฺโน ติสรณคโต ปญฺจสีเลน สมนฺนาคโตฯ โส เอกทิวสํ พหูนิ สปฺปิอาทีนิ เภสชฺชานิ เจว ปุปฺผคนฺธวตฺถาทีนิ จ คเหตฺวา ‘‘เชตวเน สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ โสสฺสามี’’ติ อคมาสิฯ ตสฺส ตตฺถ คตกาเล สสฺสุ ขาทนียโภชนียํ คเหตฺวา ธีตรํ ทฏฺฐุกามา ตํ เคหํ อคมาสิ, สา จ โถกํ พธิรธาตุกา โหติฯ

สา ธีตรา สทฺธิํ ภุตฺตโภชนา ภตฺตสมฺมทํ วิโนทยมานา ธีตรํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ, อมฺม, ภตฺตา เต สมฺโมทมาโน อวิวทมาโน ปิยสํวาสํ วสตี’’ติฯ ‘‘กิํ, อมฺม, กเถถ ยาทิโส ตุมฺหากํ ชามาตา สีเลน เจว อาจารสมฺปทาย จ, ตาทิโส ปพฺพชิโตปิ ทุลฺลโภ’’ติฯ อุปาสิกา ธีตุ วจนํ สาธุกํ อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘ปพฺพชิโต’’ติ ปทเมว คเหตฺวา ‘‘อมฺม, กสฺมา เต ภตฺตา ปพฺพชิโต’’ติ มหาสทฺทํ อกาสิฯ ตํ สุตฺวา สกลเคหวาสิโน ‘‘อมฺหากํ กิร กุฏุมฺพิโก ปพฺพชิโต’’ติ วิรวิํสุฯ เตสํ สทฺทํ สุตฺวา ทฺวาเรน สญฺจรนฺตา ‘‘กิํ นาม กิเรต’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘อิมสฺมิํ กิร เคเห กุฏุมฺพิโก ปพฺพชิโต’’ติฯ โสปิ โข กุฏุมฺพิโก ทสพลสฺส ธมฺมํ สุตฺวา วิหารา นิกฺขมฺม นครํ ปาวิสิฯ

อถ นํ อนฺตรามคฺเคเยว เอโก ปุริโส ทิสฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ กิร ปพฺพชิโตติ ตว เคเห ปุตฺตทารปริชโน ปริเทวตี’’ติ อาหฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ อปพฺพชิตเมว กิร มํ ‘ปพฺพชิโต’ติ วทติ, อุปฺปนฺโน โข ปน เม กลฺยาณสทฺโท น อนฺตรธาเปตพฺโพ, อชฺเชว มยา ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตโตว นิวตฺติตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, อุปาสก, อิทาเนว พุทฺธุปฏฺฐานํ กตฺวา คนฺตฺวา อิทาเนว ปจฺจาคโตสี’’ติ วุตฺเต ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘ภนฺเต, กลฺยาณสทฺโท นาม อุปฺปนฺโน น อนฺตรธาเปตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา อาคโตมฺหี’’ติ อาหฯ โส ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ลภิตฺวา สมฺมา ปฏิปนฺโน นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อิทํ กิร การณํ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏํ ชาตํฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม กุฏุมฺพิโก ‘อุปฺปนฺโน กลฺยาณสทฺโท น อนฺตรธาเปตพฺโพ’ติ ปพฺพชิตฺวา อิทานิ อรหตฺตํ ปตฺโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, โปราณกปณฺฑิตาปิ ‘อุปฺปนฺโน กลฺยาณสทฺโท วิราเธตุํ น วฏฺฏตี’ติ ปพฺพชิํสุเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺฐิฏฺฐานํ ปาปุณิฯ โส เอกทิวสํ นิเวสนา นิกฺขมิตฺวา ราชุปฏฺฐานํ อคมาสิฯ

อถสฺส สสฺสุ ‘‘ธีตรํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ตํ เคหํ อคมาสิ, สา โถกํ พธิรธาตุกาติ สพฺพํ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุสทิสเมวฯ ตํ ปน ราชุปฏฺฐานํ คนฺตฺวา อตฺตโน ฆรํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เอโก ปุริโส ‘‘ตุมฺเห กิร ปพฺพชิตาติ ตุมฺหากํ เคเห มหาปริเทโว ปวตฺตตี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘อุปฺปนฺโน กลฺยาณสทฺโท นาม น อนฺตรธาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตโตว นิวตฺติตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ, มหาเสฏฺฐิ, อิทาเนว คนฺตฺวา ปุน อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘เทว, เคหชโน กิร มํ อปพฺพชิตเมว ‘ปพฺพชิโต’ติ วตฺวา ปริเทวติ, อุปฺปนฺโน โข ปน กลฺยาณสทฺโท น อนฺตรธาเปตพฺโพ, ปพฺพชิสฺสามหํ, ปพฺพชฺชํ เม อนุชานาหี’’ติ เอตมตฺถํ ปกาเสตุํ อิมา คาถา อาห –

[41]

‘‘กลฺยาณธมฺโมติ ยทา ชนินฺท, โลเก สมญฺญํ อนุปาปุณาติ;

ตสฺมา น หิยฺเยถ นโร สปญฺโญ, หิริยาปิ สนฺโต ฆุรมาทิยนฺติฯ

[42]

‘‘สายํ สมญฺญา อิธ มชฺช ปตฺตา, กลฺยาณธมฺโมติ ชนินฺท โลเก;

ตาหํ สเมกฺขํ อิธ ปพฺพชิสฺสํ, น หิ มตฺถิ ฉนฺโท อิธ กามโภเค’’ติฯ

ตตฺถ กลฺยาณธมฺโมติ สุนฺทรธมฺโมฯ สมญฺญํ อนุปาปุณาตีติ ยทา สีลวา กลฺยาณธมฺโม ปพฺพชิโตติ อิทํ ปญฺญตฺติโวหารํ ปาปุณาติฯ ตสฺมา น หิยฺเยถาติ ตโต สามญฺญโต น ปริหาเยถฯ หิริยาปิ สนฺโต ธุรมาทิยนฺตีติ, มหาราช, สปฺปุริสา นาม อชฺฌตฺตสมุฏฺฐิตาย หิริยา พหิทฺธสมุฏฺฐิเตน โอตฺตปฺเปนปิ เอตํ ปพฺพชิตธุรํ คณฺหนฺติฯ อิธ มชฺช ปตฺตาติ อิธ มยา อชฺช ปตฺตาฯ ตาหํ สเมกฺขนฺติ ตํ อหํ คุณวเสน ลทฺธสมญฺญํ สเมกฺขนฺโต ปสฺสนฺโตฯ น หิ มตฺถิ ฉนฺโทติ น หิ เม อตฺถิ ฉนฺโทฯ อิธ กามโภเคติ อิมสฺมิํ โลเก กิเลสกามวตฺถุกามปริโภเคหิฯ

โพธิสตฺโต เอวํ วตฺวา ราชานํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา หิมวนฺตปเทสํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กลฺยาณธมฺมชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[172] 2. ททฺทรชาตกวณฺณนา

โก นุ สทฺเทน มหตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล พหู พหุสฺสุตา ภิกฺขู มโนสิลาตเล นทมานา ตรุณสีหา วิย อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺตา วิย สงฺฆมชฺเฌ สรภาณํ ภณนฺติฯ โกกาลิโก เตสุ สรภาณํ ภณนฺเตสุ อตฺตโน ตุจฺฉภาวํ อชานิตฺวาว ‘‘อหมฺปิ สรภาณํ ภณิสฺสามี’’ติ ภิกฺขูนํ อนฺตรํ ปวิสิตฺวา ‘‘อมฺหากํ สรภาณํ น ปาเปนฺติฯ สเจ อมฺหากมฺปิ ปาเปยฺยุํ, มยมฺปิ ภเณยฺยามา’’ติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส นามํ อคฺคเหตฺวาว ตตฺถ ตตฺถ กเถนฺโต อาหิณฺฑติฯ ตสฺส สา กถา ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏา ชาตาฯ ภิกฺขู ‘‘วีมํสิสฺสาม ตาว น’’นฺติ สญฺญาย เอวมาหํสุ – ‘‘อาวุโส โกกาลิก, อชฺช สงฺฆสฺส สรภาณํ ภณาหี’’ติฯ โส อตฺตโน พลํ อชานิตฺวาว ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘อชฺช สรภาณํ ภณิสฺสามี’’ติ อตฺตโน สปฺปายํ ยาคุํ ปิวิ, ขชฺชกํ ขาทิ, สปฺปาเยเนว สูเปน ภุญฺชิฯ

สูริเย อตฺถงฺคเต ธมฺมสฺสวนกาเล โฆสิเต ภิกฺขุสงฺโฆ สนฺนิปติฯ โส กณฺฏกุรณฺฑกวณฺณํ กาสาวํ นิวาเสตฺวา กณิการปุปฺผวณฺณํ จีวรํ ปารุปิตฺวา สงฺฆมชฺฌํ ปวิสิตฺวา เถเร วนฺทิตฺวา อลงฺกตรตนมณฺฑเป ปญฺญตฺตวรธมฺมาสนํ อภิรุหิตฺวา จิตฺรพีชนิํ คเหตฺวา ‘‘สรภาณํ ภณิสฺสามี’’ติ นิสีทิ, ตาวเทวสฺส สรีรา เสทา มุจฺจิํสุ, สารชฺชํ โอกฺกมิ, ปุพฺพคาถาย ปฐมํ ปทํ อุทาหริตฺวา อนนฺตรํ น ปสฺสิฯ โส กมฺปมาโน อาสนา โอรุยฺห ลชฺชิโต สงฺฆมชฺฌโต อปกฺกมฺม อตฺตโน ปริเวณํ อคมาสิฯ อญฺโญ พหุสฺสุโต ภิกฺขุ สรภาณํ ภณิฯ ตโต ปฏฺฐาย ภิกฺขู ตสฺส ตุจฺฉภาวํ ชานิํสุฯ

อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, ปฐมํ โกกาลิกสฺส ตุจฺฉภาโว ทุชฺชาโน, อิทานิ ปเนส สยํ นทิตฺวา ปากโฏ ชาโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, โกกาลิโก อิทาเนว นทิตฺวา ปากโฏ ชาโต, ปุพฺเพปิ นทิตฺวา ปากโฏ อโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส สีหโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา พหูนํ สีหานํ ราชา อโหสิฯ โส อเนกสีหปริวาโร รชตคุหายํ วาสํ กปฺเปสิฯ ตสฺส อวิทูเร เอกิสฺสาย คุหาย เอโก สิงฺคาโลปิ วสติฯ อเถกทิวสํ เทเว วสฺสิตฺวา วิคเต สพฺเพ สีหา สีหราชสฺเสว คุหทฺวาเร สนฺนิปติตฺวา สีหนาทํ นทนฺตา สีหกีฬํ กีฬิํสุฯ เตสํ เอวํ นทิตฺวา กีฬนกาเล โสปิ สิงฺคาโล นทติฯ สีหา ตสฺส สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สิงฺคาโล อมฺเหหิ สทฺธิํ นทตี’’ติ ลชฺชิตา ตุณฺหี อเหสุํฯ เตสํ ตุณฺหีภูตกาเล โพธิสตฺตสฺส ปุตฺโต สีหโปตโก ‘‘ตาต, อิเม สีหา นทิตฺวา สีหกีฬํ กีฬนฺตา เอตสฺส สทฺทํ สุตฺวา ลชฺชาย ตุณฺหี ชาตา, โก นาเมส อตฺตโน สทฺเทน อตฺตานํ ชานาเปตี’’ติ ปิตรํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[43]

‘‘โก นุ สทฺเทน มหตา, อภินาเทติ ททฺทรํ;

ตํ สีหา นปฺปฏินทนฺติ, โก นาเมโส มิคาธิภู’’ติฯ

ตตฺถ อภินาเทติ ททฺทรนฺติ ททฺทรํ รชตปพฺพตํ เอกนาทํ กโรติฯ มิคาธิภูติ ปิตรํ อาลปติฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – มิคาธิภู มิคเชฏฺฐก สีหราช ปุจฺฉามิ ตํ ‘‘โก นาเมโส’’ติฯ

อถสฺส วจนํ สุตฺวา ปิตา ทุติยํ คาถมาห –

[44]

‘‘อธโม มิคชาตานํ, สิงฺคาโล ตาต วสฺสติ;

ชาติมสฺส ชิคุจฺฉนฺตา, ตุณฺหี สีหา สมจฺจเร’’ติฯ

ตตฺถ สมจฺจเรติ สนฺติ อุปสคฺคมตฺตํ, อจฺจนฺตีติ อตฺโถ, ตุณฺหี หุตฺวา นิสีทนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘สมจฺฉเร’’ติ ลิขนฺติฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, โกกาลิโก อิทาเนว อตฺตโน นาเทน อตฺตานํ ปากฏํ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล โกกาลิโก อโหสิ, สีหโปตโก ราหุโล, สีหราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ททฺทรชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[173] 3. มกฺกฏชาตกวณฺณนา

ตาตมาณวโก เอโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปกิณฺณกนิปาเต อุทฺทาลกชาตเก (ชา. 1.14.62 อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ ตทา ปน สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, นายํ ภิกฺขุ อิทาเนว กุหโก, ปุพฺเพปิ มกฺกโฏ หุตฺวา อคฺคิสฺส การณา โกหญฺญํ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ กาสิคามเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา ฆราวาสํ สณฺฐเปสิฯ อถสฺส พฺราหฺมณี เอกํ ปุตฺตํ วิชายิตฺวา ปุตฺตสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล กาลมกาสิฯ โพธิสตฺโต ตสฺสา เปตกิจฺจํ กตฺวา ‘‘กิํ เม ทานิ ฆราวาเสน, ปุตฺตํ คเหตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อสฺสุมุขํ ญาติมิตฺตวคฺคํ ปหาย ปุตฺตํ อาทาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ วนมูลผลาหาโร วาสํ กปฺเปสิฯ โส เอกทิวสํ วสฺสานกาเล เทเว วสฺสนฺเต สารทารูนิ อคฺคิํ ชาเลตฺวา วิสิพฺพนฺโต ผลกตฺถเร นิปชฺชิ, ปุตฺโตปิสฺส ตาปสกุมารโก ปิตุ ปาเท สมฺพาหนฺโตว นิสีทิฯ

อเถโก วนมกฺกโฏ สีเตน ปีฬิยมาโน ตสฺส ปณฺณสาลาย ตํ อคฺคิํ ทิสฺวา ‘‘สจาหํ เอตฺถ ปวิสิสฺสามิ, ‘มกฺกโฏ มกฺกโฏ’ติ มํ โปเถตฺวา นีหริสฺสนฺติ, อคฺคิํ วิสิพฺเพตุํ น ลภิสฺสามิ, อตฺถิ ทานิ เม อุปาโย, ตาปสเวสํ คเหตฺวา โกหญฺญํ กตฺวา ปวิสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกสฺส มตตาปสสฺส วกฺกลานิ นิวาเสตฺวา ปจฺฉิญฺจ องฺกุสยฏฺฐิญฺจ คเหตฺวา ปณฺณสาลทฺวาเร เอกํ ตาลรุกฺขํ นิสฺสาย สํกุฏิโต อฏฺฐาสิฯ ตาปสกุมารโก ตํ ทิสฺวา มกฺกฏภาวํ อชานนฺโต ‘‘เอโก มหลฺลกตาปโส สีเตน ปีฬิโต อคฺคิํ วิสิพฺเพตุํ อาคโต ภวิสฺสตี’’ติ ปิตุ ตาปสสฺส กเถตฺวา ‘‘เอตํ ปณฺณสาลํ ปเวเสตฺวา วิสิพฺพาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปิตรํ อาลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[45]

‘‘ตาต มาณวโก เอโส, ตาลมูลํ อปสฺสิโต;

อคารกญฺจิทํ อตฺถิ, หนฺท เทมสฺสคารก’’นฺติฯ

ตตฺถ มาณวโกติ สตฺตาธิวจนํฯ เตน ‘‘ตาต, เอโส เอโก มาณวโก สตฺโต เอโก ตาปโส’’ติ ทีเปติฯ ตาลมูลํ อปสฺสิโตติ ตาลกฺขนฺธํ นิสฺสาย ฐิโตฯ อคารกญฺจิทํ อตฺถีติ อิทญฺจ อมฺหากํ ปพฺพชิตาคารํ อตฺถิ, ปณฺณสาลํ สนฺธาย วทติฯ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ เทมสฺสคารกนฺติ เอตสฺส เอกมนฺเต วสนตฺถาย อคารกํ เทมฯ

โพธิสตฺโต ปุตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา อุฏฺฐาย ปณฺณสาลทฺวาเร ฐตฺวา โอโลเกนฺโต ตสฺส มกฺกฏภาวํ ญตฺวา ‘‘ตาต, มนุสฺสานํ นาม น เอวรูปํ มุขํ โหติ, มกฺกโฏ เอส, นยิธ ปกฺโกสิตพฺโพ’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[46]

‘‘มา โข ตฺวํ ตาต ปกฺโกสิ, ทูเสยฺย โน อคารกํ;

เนตาทิสํ มุขํ โหติ, พฺราหฺมณสฺส สุสีลิโน’’ติฯ

ตตฺถ ทูเสยฺย โน อคารกนฺติ อยญฺหิ อิธ ปวิฏฺโฐ สมาโน อิมํ กิจฺเฉน กตํ ปณฺณสาลํ อคฺคินา วา ฌาเปนฺโต อุจฺจาราทีนิ วา กโรนฺโต ทูเสยฺยฯ เนตาทิสนฺติ ‘‘เอตาทิสํ พฺราหฺมณสฺส สุสีลิโน มุขํ น โหติ, มกฺกโฏ เอโส’’ติ วตฺวา โพธิสตฺโต เอกํ อุมฺมุกํ คเหตฺวา ‘‘กิํ เอตฺถ ติฏฺฐสี’’ติ ขิปิตฺวา ตํ ปลาเปสิฯ มกฺกโฏ วกฺกลานิ ฉฑฺเฑตฺวา รุกฺขํ อภิรุหิตฺวา วนสณฺฑํ ปาวิสิฯ โพธิสตฺโต จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มกฺกโฏ อยํ กุหกภิกฺขุ อโหสิ, ตาปสกุมาโร ราหุโล, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มกฺกฏชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[174] 4. ทุพฺภิยมกฺกฏชาตกณฺณนา

อทมฺห เต วาริ ปหูตรูปนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสญฺหิ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู เทวทตฺตสฺส อกตญฺญุมิตฺตทุพฺภิภาวํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว อกตญฺญู มิตฺตทุพฺภี, ปุพฺเพปิ เอวรูโป อโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ กาสิคามเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ สณฺฐเปสิฯ ตสฺมิํ ปน สมเย กาสิรฏฺเฐ วตฺตนิมหามคฺเค เอโก คมฺภีโร อุทปาโน โหติ อโนตรณีโย ติรจฺฉานานํ, มคฺคปฺปฏิปนฺนา ปุญฺญตฺถิกา มนุสฺสา ทีฆรชฺชุเกน วารเกน อุทกํ อุสฺสิญฺจิตฺวา เอกิสฺสา โทณิยา ปูเรตฺวา ติรจฺฉานานํ ปานียํ เทนฺติฯ ตสฺส สามนฺตโต มหนฺตํ อรญฺญํ, ตตฺถ พหู มกฺกฏา วสนฺติฯ อถ ตสฺมิํ มคฺเค ทฺเว ตีณิ ทิวสานิ มนุสฺสสญฺจาโร ปจฺฉิชฺชิ, ติรจฺฉานา ปานียํ น ลภิํสุฯ เอโก มกฺกโฏ ปิปาสาตุโร หุตฺวา ปานียํ ปริเยสนฺโต อุทปานสฺส สนฺติเก วิจรติฯ โพธิสตฺโต เกนจิเทว กรณีเยน ตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ตตฺถ คจฺฉนฺโต ปานียํ อุตฺตาเรตฺวา ปิวิตฺวา หตฺถปาเท โธวิตฺวา ฐิโต ตํ มกฺกฏํ อทฺทสฯ อถสฺส ปิปาสิตภาวํ ญตฺวา ปานียํ อุสฺสิญฺจิตฺวา โทณิยํ อากิริตฺวา อทาสิ, ทตฺวา จ ปน ‘‘วิสฺสมิสฺสามี’’ติ เอกสฺมิํ รุกฺขมูเล นิปชฺชิฯ มกฺกโฏ ปานียํ ปิวิตฺวา อวิทูเร นิสีทิตฺวา มุขมกฺกฏิกํ กโรนฺโต โพธิสตฺตํ ภิํสาเปสิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส ตํ กิริยํ ทิสฺวา ‘‘อเร ทุฏฺฐมกฺกฏ, อหํ ตว ปิปาสิตสฺส กิลนฺตสฺส พหุํ ปานียํ อทาสิํ, อิทานิ ตฺวํ มยฺหํ มุขมกฺกฏิกํ กโรสิ, อโห ปาปชนสฺส นาม กโต อุปกาโร นิรตฺถโก’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[47]

‘‘อทมฺห เต วาริ ปหูตรูปํ, ฆมฺมาภิตตฺตสฺส ปิปาสิตสฺส;

โส ทานิ ปิตฺวาน กิริงฺกโรสิ, อสงฺคโม ปาปชเนน เสยฺโย’’ติฯ

ตตฺถ โส ทานิ ปิตฺวาน กิริงฺกโรสีติ โส อิทานิ ตฺวํ มยา ทินฺนปานียํ ปิวิตฺวา มุขมกฺกฏิกํ กโรนฺโต ‘‘กิริ กิรี’’ติ สทฺทํ กโรสิฯ อสงฺคโม ปาปชเนน เสยฺโยติ ปาปชเนน สทฺธิํ สงฺคโม น เสยฺโย, อสงฺคโมว เสยฺโยติฯ

ตํ สุตฺวา โส มิตฺตทุพฺภี มกฺกโฏ ‘‘ตฺวํ ‘เอตฺตเกนเวตํ นิฏฺฐิต’นฺติ สญฺญํ กโรสิ, อิทานิ เต สีเส วจฺจํ ปาเตตฺวา คมิสฺสามี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[48]

‘‘โก เต สุโต วา ทิฏฺโฐ วา, สีลวา นาม มกฺกโฏ;

อิทานิ โข ตํ โอหจฺฉํ, เอสา อสฺมาก ธมฺมตา’’ติฯ

ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – โภ พฺราหฺมณ, ‘‘มกฺกโฏ กตคุณชานนโก อาจารสมฺปนฺโน สีลวา นาม อตฺถี’’ติ กหํ ตยา สุโต วา ทิฏฺโฐ วา, อิทานิ โข อหํ ตํ โอหจฺฉํ วจฺจํ เต สีเส กตฺวา ปกฺกมิสฺสามิ, อสฺมากญฺหิ มกฺกฏานํ นาม เอสา ธมฺมตา อยํ ชาติสภาโว, ยทิทํ อุปการกสฺส สีเส วจฺจํ กาตพฺพนฺติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต อุฏฺฐาย คนฺตุํ อารภิฯ มกฺกโฏ ตงฺขณญฺเญว อุปฺปติตฺวา สาขายํ นิสีทิตฺวา โอลมฺพกํ โอตรนฺโต วิย ตสฺส สีเส วจฺจํ ปาเตตฺวา วิรวนฺโต วนสณฺฑํ ปาวิสิฯ โพธิสตฺโต นฺหตฺวา อคมาสิฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต, ปุพฺเพปิ มยา กตคุณํ น ชานาสิเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มกฺกโฏ เทวทตฺโต อโหสิ, พฺราหฺมโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทุพฺภิยมกฺกฏชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[175] 5. อาทิจฺจุปฏฺฐานชาตกวณฺณนา

สพฺเพสุ กิร ภูเตสูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา กถิตสทิสเมวฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา มหาปริวาโร คณสตฺถา หุตฺวา หิมวนฺเต วาสํ กปฺเปสิฯ โส ตตฺถ จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ปพฺพตา โอรุยฺห ปจฺจนฺเต เอกํ คามํ นิสฺสาย ปณฺณสาลายํ วาสํ อุปคญฺฉิฯ อเถโก โลลมกฺกโฏ อิสิคเณ ภิกฺขาจารํ คเต อสฺสมปทํ อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลา อุตฺติณฺณา กโรติ, ปานียฆเฏสุ อุทกํ ฉฑฺเฑติ, กุณฺฑิกํ ภินฺทติ, อคฺคิสาลายํ วจฺจํ กโรติฯ ตาปสา วสฺสํ วสิตฺวา ‘‘อิทานิ หิมวนฺโต ปุปฺผผลสมิทฺโธ รมณีโย, ตตฺเถว คมิสฺสามา’’ติ ปจฺจนฺตคามวาสิเก อาปุจฺฉิํสุฯ มนุสฺสา ‘‘สฺเว, ภนฺเต, มยํ ภิกฺขํ คเหตฺวา อสฺสมปทํ อาคมิสฺสาม, ตํ ปริภุญฺชิตฺวาว คมิสฺสถา’’ติ วตฺวา ทุติยทิวเส ปหูตํ ขาทนียโภชนียํ คเหตฺวา ตตฺถ อคมํสุฯ ตํ ทิสฺวา โส มกฺกโฏ จินฺเตสิ – ‘‘โกหญฺญํ กตฺวา มนุสฺเส อาราเธตฺวา มยฺหมฺปิ ขาทนียโภชนียํ อาหราเปสฺสามี’’ติฯ โส ตาปสจรณํ จรนฺโต วิย สีลวา วิย จ หุตฺวา ตาปสานํ อวิทูเร สูริยํ นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา ‘‘สีลวนฺตานํ สนฺติเก วสนฺตา สีลวนฺตา โหนฺตี’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[49]

‘‘สพฺเพสุ กิร ภูเตสุ, สนฺติ สีลสมาหิตา;

ปสฺส สาขมิคํ ชมฺมํ, อาทิจฺจมุปติฏฺฐตี’’ติฯ

ตตฺถ สนฺติ สีลสมาหิตาติ สีเลน สมนฺนาคตา สํวิชฺชนฺติ, สีลวนฺตา จ สมาหิตา จ เอกคฺคจิตฺตา สํวิชฺชนฺตีติปิ อตฺโถฯ ชมฺมนฺติ ลามกํฯ อาทิจฺจมุปติฏฺฐตีติ สูริยํ นมสฺสมาโน ติฏฺฐติฯ

เอวํ เต มนุสฺเส ตสฺส คุณํ กเถนฺเต ทิสฺวา โพธิสตฺโต ‘‘ตุมฺเห อิมสฺส โลลมกฺกฏสฺส สีลาจารํ อชานิตฺวา อวตฺถุสฺมิํเยว ปสนฺนา’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[50]

‘‘นาสฺส สีลํ วิชานาถ, อนญฺญาย ปสํสถ;

อคฺคิหุตฺตญฺจ อุหนฺนํ, ทฺเว จ ภินฺนา กมณฺฑลู’’ติฯ

ตตฺถ อนญฺญายาติ อชานิตฺวาฯ อุหนฺนนฺติ อิมินา ปาปมกฺกเฏน อูหทํฯ กมณฺฑลูติ กุณฺฑิกาฯ ‘‘ทฺเว จ กุณฺฑิกา เตน ภินฺนา’’ติ เอวมสฺส อคุณํ กเถสิฯ

มนุสฺสา มกฺกฏสฺส กุหกภาวํ ญตฺวา เลฑฺฑุญฺจ ยฏฺฐิญฺจ คเหตฺวา โปเถตฺวา ปลาเปตฺวา อิสิคณสฺส ภิกฺขํ อทํสุฯ อิสโยปิ หิมวนฺตเมว คนฺตฺวา อปริหีนชฺฌานา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มกฺกโฏ อยํ กุหโก ภิกฺขุ อโหสิ, อิสิคโณ พุทฺธปริสา, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อาทิจฺจุปฏฺฐานชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[176] 6. กฬายมุฏฺฐิชาตกวณฺณนา

พาโล วตายํ ทุมสาขโคจโรติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลราชานํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย วสฺสกาเล โกสลรญฺโญ ปจฺจนฺโต กุปิฯ ตตฺถ ฐิตา โยธา ทฺเว ตีณิ ยุทฺธานิ กตฺวา ปจฺจตฺถิเก อภิภวิตุํ อสกฺโกนฺตา รญฺโญ สาสนํ เปเสสุํฯ ราชา อกาเล วสฺสาเนเยว นิกฺขมิตฺวา เชตวนสมีเป ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อกาเล นิกฺขนฺโต, กนฺทรปทราทโย อุทกปูรา, ทุคฺคโม มคฺโค, สตฺถารํ อุปสงฺกมิสฺสามิ, โส มํ ‘กหํ คจฺฉสิ, มหาราชา’ติ ปุจฺฉิสฺสติ, อถาหํ เอตมตฺถํ อาโรเจสฺสามิ, น โข ปน มํ สตฺถา สมฺปรายิเกเนวตฺเถน อนุคฺคณฺหาติ, ทิฏฺฐธมฺมิเกนาปิ อนุคฺคณฺหาติเยว, ตสฺมิํ สเจ เม คมเนน อวุฑฺฒิ ภวิสฺสติ, ‘อกาโล, มหาราชา’ติ วกฺขติฯ สเจ ปน วุฑฺฑิ ภวิสฺสติ, ตุณฺหี ภวิสฺสตี’’ติฯ โส เชตวนํ ปวิสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา ‘‘หนฺท กุโต นุ ตฺวํ, มหาราช, อาคจฺฉสิ ทิวา ทิวสฺสา’’ติ ปุจฺฉิฯ

‘‘ภนฺเต, อหํ ปจฺจนฺตํ วูปสเมตุํ นิกฺขนฺโต ‘ตุมฺเห วนฺทิตฺวา คมิสฺสามี’ติ อาคโตมฺหี’’ติ ฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ, มหาราช, ราชาโน เสนาย อพฺภุคฺคจฺฉมานาย ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา อกาเล อพฺภุคฺคมนํ นาม น คมิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก สพฺพตฺถกอมจฺโจ อโหสิฯ อถ รญฺโญ ปจฺจนฺเต กุปิเต ปจฺจนฺตโยธา ปณฺณํ เปเสสุํฯ ราชา วสฺสกาเล นิกฺขมิตฺวา อุยฺยาเน ขนฺธาวารํ พนฺธิ, โพธิสตฺโต รญฺโญ สนฺติเก อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ อสฺสานํ กฬาเย เสเทตฺวา อาหริตฺวา โทณิยํ ปกฺขิปิํสุฯ อุยฺยาเน มกฺกเฏสุ เอโก มกฺกโฏ รุกฺขา โอตริตฺวา ตโต กฬาเย คเหตฺวา มุขํ ปูเรตฺวา หตฺเถหิปิ คเหตฺวา อุปฺปติตฺวา รุกฺเข นิสีทิตฺวา ขาทิตุํ อารภิ, อถสฺส ขาทมานสฺส หตฺถโก เอโก กฬาโย ภูมิยํ ปติฯ โส มุเขน จ หตฺเถหิ จ คหิเต สพฺเพ กฬาเย ฉฑฺเฑตฺวา รุกฺขา โอรุยฺห ตเมว กฬายํ โอโลเกนฺโต ตํ กฬายํ อทิสฺวาว ปุน รุกฺขํ อภิรุหิตฺวา อฑฺเฑ สหสฺสปราชิโต วิย โสจมาโน ทุมฺมุโข รุกฺขสาขายํ นิสีทิฯ ราชา มกฺกฏสฺส กิริยํ ทิสฺวา โพธิสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ปสฺสถ, กิํ นาเมตํ มกฺกเฏน กต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต ‘‘มหาราช, พหุํ อนวโลเกตฺวา อปฺปํ โอโลเกตฺวา ทุพฺพุทฺธิโน พาลา เอวรูปํ กโรนฺติเยวา’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[51]

‘‘พาโล วตายํ ทุมสาขโคจโร, ปญฺญา ชนินฺท นยิมสฺส วิชฺชติ;

กฬายมุฏฺฐิํ อวกิริย เกวลํ, เอกํ กฬายํ ปติตํ คเวสตี’’ติฯ

ตตฺถ ทุมสาขโคจโรติ มกฺกโฏฯ โส หิ ทุมสาขาสุ โคจรํ คณฺหาติ, สาว อสฺส โคจโร สญฺจรณภูมิภูตา, ตสฺมา ‘‘ทุมสาขโคจโร’’ติ วุจฺจติฯ ชนินฺทาติ ราชานํ อาลปติฯ ราชา หิ ปรมิสฺสรภาเวน ชนสฺส อินฺโทติ ชนินฺโทฯ กฬายมุฏฺฐินฺติ จณกมุฏฺฐิํฯ ‘‘กาฬราชมาสมุฏฺฐิ’’นฺติปิ วทนฺติเยวฯ อวกิริยาติ อวกิริตฺวาฯ เกวลนฺติ สพฺพํฯ คเวสตีติ ภูมิยํ ปติตํ เอกเมว ปริเยสติฯ

เอวํ วตฺวา ปุน โพธิสตฺโต ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ราชานํ อามนฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[52]

‘‘เอวเมว มยํ ราช, เย จญฺเญ อติโลภิโน;

อปฺเปน พหุํ ชิยฺยาม, กฬาเยเนว วานโร’’ติฯ

ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – มหาราช, เอวเมว มยญฺจ เย จญฺเญ โลภาภิภูตา ชนา สพฺเพปิ อปฺเปน พหุํ ชิยฺยามฯ มยญฺหิ เอตรหิ อกาเล วสฺสานสมเย มคฺคํ คจฺฉนฺตา อปฺปกสฺส อตฺถสฺส การณา พหุกา อตฺถา ปริหายามฯ กฬาเยเนว วานโรติ ยถา อยํ วานโร เอกํ กฬายํ ปริเยสมาโน เตเนเกน กฬาเยน สพฺพกฬาเยหิ ปริหีโน, เอวํ มยมฺปิ อกาเลน กนฺทรปทราทีสุ ปูเรสุ คจฺฉมานา อปฺปมตฺตกํ อตฺถํ ปริเยสมานา พหูหิ หตฺถิวาหนอสฺสวาหนาทีหิ เจว พลกาเยน จ ปริหายิสฺสามฯ ตสฺมา อกาเล คนฺตุํ น วฏฺฏตีติ รญฺโญ โอวาทํ อทาสิฯ

ราชา ตสฺส กถํ สุตฺวา ตโต นิวตฺติตฺวา พาราณสิเมว ปาวิสิฯ โจราปิ ‘‘ราชา กิร โจรมทฺทนํ กริสฺสามีติ นครา นิกฺขนฺโต’’ติ สุตฺวา ปจฺจนฺตโต ปลายิํสุฯ ปจฺจุปฺปนฺเนปิ โจรา ‘‘โกสลราชา กิร นิกฺขนฺโต’’ติ สุตฺวา ปลายิํสุฯ ราชา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อุฏฺฐายาสนา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา สาวตฺถิเมว ปาวิสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กฬายมุฏฺฐิชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[177] 7. ตินฺทุกชาตกวณฺณนา

ธนุหตฺถกลาเปหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺญาปารมิํ อารพฺภ กเถสิฯ สตฺถา หิ มหาโพธิชาตเก (ชา. 2.18.124 อาทโย) วิย อุมงฺคชาตเก (ชา. 2.22.590 อาทโย) วิย จ อตฺตโน ปญฺญาย วณฺณํ วณฺณิตํ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว ตถาคโต ปญฺญวา, ปุพฺเพปิ ปญฺญวา อุปายกุสโลเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต วานรโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อสีติสหสฺสวานรคณปริวาโร หิมวนฺตปเทเส วาสํ กปฺเปสิฯ ตสฺสาสนฺเน เอโก ปจฺจนฺตคามโก กทาจิ วสติ, กทาจิ อุพฺพสติฯ ตสฺส ปน คามสฺส มชฺเฌ สาขาวิฏปสมฺปนฺโน มธุรผโล เอโก ตินฺทุกรุกฺโข อตฺถิ, วานรคโณ อุพฺพสิตกาเล อาคนฺตฺวา ตสฺส ผลานิ ขาทติฯ อถาปรสฺมิํ ผลวาเร โส คาโม ปุน อาวาโส อโหสิ ทฬฺหปริกฺขิตฺโต ทฺวารยุตฺโต, โสปิ รุกฺโข ผลภารนมิตสาโข อฏฺฐาสิฯ วานรคโณ จินฺเตสิ – ‘‘มยํ ปุพฺเพ อสุกคาเม ตินฺทุกผลานิ ขาทาม, ผลิโต นุ โข โส เอตรหิ รุกฺโข, อุทาหุ โน, อาวสิโต โส คาโม, อุทาหุ โน’’ติฯ เอวญฺจ ปน จินฺเตตฺวา ‘‘คจฺฉ อิมํ ปวตฺติํ ชานาหี’’ติ เอกํ วานรํ เปเสสิฯ โส คนฺตฺวา รุกฺขสฺส จ ผลิตภาวํ คามสฺส จ คาฬฺหวาสภาวํ ญตฺวา อาคนฺตฺวา วานรานํ อาโรเจสิฯ

วานรา ตสฺส ผลิตภาวํ สุตฺวา ‘‘มธุรานิ ตินฺทุกผลานิ ขาทิสฺสามา’’ติ อุสฺสาหชาตา วานรินฺทสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ วานรินฺโท ‘‘คาโม อาวาโส อนาวาโส’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาวาโส, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ น คนฺตพฺพํฯ มนุสฺสา หิ พหุมายา โหนฺตี’’ติฯ ‘‘เทว, มนุสฺสานํ ปฏิสลฺลานเวลาย อฑฺฒรตฺตสมเย ขาทิสฺสามา’’ติ พหู คนฺตฺวา วานรินฺทํ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา หิมวนฺตา โอตริตฺวา ตสฺส คามสฺส อวิทูเร มนุสฺสานํ ปฏิสลฺลานกาลํ อาคมยมานา มหาปาสาณปิฏฺเฐ สยิตฺวา มชฺฌิมยาเม มนุสฺเสสุ นิทฺทํ โอกฺกมนฺเตสุ รุกฺขํ อารุยฺห ผลานิ ขาทิํสุฯ อเถโก ปุริโส สรีรกิจฺเจน เคหา นิกฺขมิตฺวา คามมชฺฌคโต วานเร ทิสฺวา มนุสฺสานํ อาจิกฺขิฯ พหู มนุสฺสา ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวา นานาวุธหตฺถา เลฑฺฑุทณฺฑาทีนิ อาทาย ‘‘ปภาตาย รตฺติยา วานเร คณฺหิสฺสามา’’ติ รุกฺขํ ปริวาเรตฺวา อฏฺฐํสุฯ อสีติสหสฺสวานรา มนุสฺเส ทิสฺวา มรณภยตชฺชิตา ‘‘นตฺถิ โน อญฺญํ ปฏิสฺสรณํ อญฺญตฺร วานรินฺเทนา’’ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฐมํ คาถมาหํสุ –

[53]

‘‘ธนุหตฺถกลาเปหิ, เนตฺติํสวรธาริภิ;

สมนฺตา ปริกิณฺณมฺห, กถํ โมกฺโข ภวิสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ ธนุหตฺถกลาเปหีติ ธนุกลาปหตฺเถหิ, ธนูนิ เจว สรกลาเป จ คเหตฺวา ฐิเตหีติ อตฺโถฯ เนตฺติํสวรธาริภีติ เนตฺติํสา วุจฺจนฺติ ขคฺคา, อุตฺตมขคฺคธารีหีติ อตฺโถฯ ปริกิณฺณมฺหาติ ปริวาริตมฺหฯ กถนฺติ เกน นุ โข อุปาเยน อมฺหากํ โมกฺโข ภวิสฺสตีติฯ

เตสํ กถํ สุตฺวา วานรินฺโท ‘‘มา ภายิตฺถ, มนุสฺสา นาม พหุกิจฺจา, อชฺชปิ มชฺฌิมยาโม วตฺตติ, อปิ นาม เตสํ ‘อมฺเห มาเรสฺสามา’ติ ปริวาริตานํ อิมสฺส กิจฺจสฺส อนฺตรายกรํ อญฺญํ กิจฺจํ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ วานเร สมสฺสาเสตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[54]

‘‘อปฺเปว พหุกิจฺจานํ, อตฺโถ ชาเยถ โกจิ นํ;

อตฺถิ รุกฺขสฺส อจฺฉินฺนํ, ขชฺชถญฺเญว ตินฺทุก’’นฺติฯ

ตตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํ, อปฺเปว พหุกิจฺจานํ มนุสฺสานํ อญฺโญ โกจิ อตฺโถ อุปฺปชฺเชยฺยาติ อยเมเวตฺถ อตฺโถฯ อตฺถิ รุกฺขสฺส อจฺฉินฺนนฺติ อิมสฺส รุกฺขสฺส ผลานํ อากฑฺฒนปริกฑฺฒนวเสน อจฺฉินฺนํ พหุ ฐานํ อตฺถิฯ ขชฺชถญฺเญว ตินฺทุกนฺติ ตินฺทุกผลํ ขชฺชถญฺเญวฯ ตุมฺเห หิ ยาวตเกน โว อตฺโถ อตฺถิ, ตตฺตกํ ขาทถ, อมฺหากํ ปหรณกาลํ ชานิสฺสามาติฯ

เอวํ มหาสตฺโต กปิคณํ สมสฺสาเสสิฯ เอตฺตกญฺหิ อสฺสาสํ อลภมานา สพฺเพปิ เต ผลิเตน หทเยน ชีวิตกฺขยํ ปาปุเณยฺยุํฯ มหาสตฺโต ปน เอวํ วานรคณํ อสฺสาเสตฺวา ‘‘สพฺเพ วานเร สมาเนถา’’ติ อาหฯ สมาเนนฺตา ตสฺส ภาคิเนยฺยํ เสนกํ นาม วานรํ อทิสฺวา ‘‘เสนโก นาคโต’’ติ อาโรเจสุํฯ ‘‘สเจ เสนโก นาคโต, ตุมฺเห มา ภายิตฺถ, อิทานิ โว โส โสตฺถิํ กริสฺสตี’’ติฯ เสนโกปิ โข วานรคณสฺส คมนกาเล นิทฺทายิตฺวา ปจฺฉา ปพุทฺโธ กญฺจิ อทิสฺวา ปทานุปทิโก หุตฺวา อาคจฺฉนฺโต มนุสฺเส ทิสฺวา ‘‘วานรคณสฺส ภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ญตฺวา เอกสฺมิํ ปริยนฺเต เคเห อคฺคิํ ชาเลตฺวา สุตฺตํ กนฺตนฺติยา มหลฺลกิตฺถิยา สนฺติกํ คนฺตฺวา เขตฺตํ คจฺฉนฺโต คามทารโก วิย เอกํ อุมฺมุกํ คเหตฺวา อุปริวาเต ฐตฺวา คามํ ปทีเปสิฯ มนุสฺสา มกฺกเฏ ฉฑฺเฑตฺวา อคฺคิํ นิพฺพาเปตุํ อคมํสุฯ วานรา ปลายนฺตา เสนกสฺสตฺถาย เอเกกํ ผลํ คเหตฺวา ปลายิํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ภาคิเนยฺโย เสนโก มหานาโม สกฺโก อโหสิ, วานรคโณ พุทฺธปริสา, วานรินฺโท ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ตินฺทุกชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[178] 8. กจฺฉปชาตกวณฺณนา

ชนิตฺตํ เม ภวิตฺตํ เมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อหิวาตกโรคมุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร เอกสฺมิํ กุเล อหิวาตกโรโค อุปฺปชฺชิฯ มาตาปิตโร ปุตฺตํ อาหํสุ – ‘‘ตาต, มา อิมสฺมิํ เคเห วส, ภิตฺติํ ภินฺทิตฺวา ปลายิตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ คนฺตฺวา ชีวิตํ รกฺข, ปจฺฉา อาคนฺตฺวา อิมสฺมิํ นาม ฐาเน มหานิธานํ อตฺถิ, ตํ อุทฺธริตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา สุเขน ชีเวยฺยาสี’’ติฯ ปุตฺโต เตสํ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ภิตฺติํ ภินฺทิตฺวา ปลายิตฺวา อตฺตโน โรเค วูปสนฺเต อาคนฺตฺวา มหานิธานํ อุทฺธริตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา ฆราวาสํ วสิฯ โส เอกทิวสํ สปฺปิเตลาทีนิ เจว วตฺถจฺฉาทนาทีนิ จ คาหาเปตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ สตฺถา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ เคเห อหิวาตกโรโค อุปฺปนฺโนติ อสฺสุมฺห, กินฺติ กตฺวา มุตฺโตสี’’ติ ปุจฺฉิ, โส ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ โข, อุปาสก, ภเย อุปฺปนฺเน อตฺตโน วสนฏฺฐาเน อาลยํ กตฺวา อญฺญตฺถ อคตา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิํสุ, อนาลยํ ปน กตฺวา อญฺญตฺถ คตา ชีวิตํ ลภิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิคามเก กุมฺภการกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กุมฺภการกมฺมํ กตฺวา ปุตฺตทารํ โปเสสิฯ ตทา ปน พาราณสิยํ มหานทิยา สทฺธิํ เอกาพทฺโธ มหาชาตสฺสโร อโหสิฯ โส พหุอุทกกาเล นทิยา สทฺธิํ เอโกทโก โหติ, อุทเก มนฺทีภูเต วิสุํ โหติฯ มจฺฉกจฺฉปา ปน ‘‘อิมสฺมิํ สํวจฺฉเร สุวุฏฺฐิกา ภวิสฺสติ, อิมสฺมิํ สํวจฺฉเร ทุพฺพุฏฺฐิกา’’ติ ชานนฺติฯ

อถ ตสฺมิํ สเร นิพฺพตฺตมจฺฉกจฺฉปา ‘‘อิมสฺมิํ สํวจฺฉเร ทุพฺพุฏฺฐิกา ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา อุทกสฺส เอกาพทฺธกาเลเยว ตมฺหา สรา นิกฺขมิตฺวา นทิํ อคมิํสุฯ เอโก ปน กจฺฉโป ‘‘อิทํ เม ชาตฏฺฐานํ วฑฺฒิตฏฺฐานํ, มาตาปิตูหิ วสิตฏฺฐานํ, น สกฺโกมิ อิมํ ชหิตุ’’นฺติ นทิํ น อคมาสิฯ อถ นิทาฆสมเย ตตฺถ อุทกํ ฉิชฺชิ, โส กจฺฉโป โพธิสตฺตสฺส มตฺติกคหณฏฺฐาเน ภูมิํ ขณิตฺวา ปาวิสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘มตฺติกํ คเหสฺสามี’’ติ ตตฺถ คนฺตฺวา มหากุทฺทาเลน ภูมิํ ขณนฺโต กจฺฉปสฺส ปิฏฺฐิํ ภินฺทิตฺวา มตฺติกปิณฺฑํ วิย กุทฺทาเลเนว นํ อุทฺธริตฺวา ถเล ปาเตสิฯ โส เวทนาปฺปตฺโต หุตฺวา ‘‘วสนฏฺฐาเน อาลยํ ชหิตุํ อสกฺโกนฺโต เอวํ วินาสํ ปาปุณิ’’นฺติ วตฺวา ปริเทวมาโน อิมา คาถา อโวจ –

[55]

‘‘ชนิตฺตํ เม ภวิตฺตํ เม, อิติ ปงฺเก อวสฺสยิํ;

ตํ มํ ปงฺโก อชฺฌภวิ, ยถา ทุพฺพลกํ ตถา;

ตํ ตํ วทามิ ภคฺคว, สุโณหิ วจนํ มมฯ

[56]

‘‘คาเม วา ยทิ วารญฺเญ, สุขํ ยตฺราธิคจฺฉติ;

ตํ ชนิตฺตํ ภวิตฺตญฺจ, ปุริสสฺส ปชานโต;

ยมฺหิ ชีเว ตมฺหิ คจฺเฉ, น นิเกตหโต สิยา’’ติฯ

ตตฺถ ชนิตฺตํ เม ภวิตฺตํ เมติ อิทํ มม ชาตฏฺฐานํ, อิทํ มม วฑฺฒิตฏฺฐานํฯ อิติ ปงฺเก อวสฺสยินฺติ อิมินา การเณนาหํ อิมสฺมิํ กทฺทเม อวสฺสยิํ นิปชฺชิํ, วาสํ กปฺเปสินฺติ อตฺโถฯ อชฺฌภวีติ อธิอภวิ วินาสํ ปาเปสิฯ ภคฺควาติ กุมฺภการํ อาลปติฯ กุมฺภการานญฺหิ นามโคตฺตปญฺญตฺติ เอสา, ยทิทํ ภคฺควาติฯ สุขนฺติ กายิกเจตสิกสฺสาทํฯ ตํ ชนิตฺตํ ภวิตฺตญฺจาติ ตํ ชาตฏฺฐานญฺจ วฑฺฒิตฏฺฐานญฺจฯ ‘‘ชานิตฺตํ ภาวิตฺต’’นฺติ ทีฆวเสนปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ ปชานโตติ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ ชานนฺตสฺสฯ น นิเกตหโต สิยาติ นิเกเต อาลยํ กตฺวา อญฺญตฺถ อคนฺตฺวา นิเกเตน หโต, เอวรูปํ มรณทุกฺขํ ปาปิโต น ภเวยฺยาติฯ

เอวํ โส โพธิสตฺเตน สทฺธิํ กเถนฺโต กาลมกาสิฯ

โพธิสตฺโต ตํ คเหตฺวา สกลคามวาสิโน สนฺนิปาตาเปตฺวา เต มนุสฺเส โอวทนฺโต เอวมาห – ‘‘ปสฺสถ อิมํ กจฺฉปํ, อยํ อญฺเญสํ มจฺฉกจฺฉปานํ มหานทิํ คมนกาเล อตฺตโน วสนฏฺฐาเน อาลยํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโต เตหิ สทฺธิํ อคนฺตฺวา มม มตฺติกคหณฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิฯ อถสฺสาหํ มตฺติกํ คณฺหนฺโต มหากุทฺทาเลน ปิฏฺฐิํ ภินฺทิตฺวา มตฺติกปิณฺฑํ วิย นํ ถเล ปาเตสิํ, อยํ อตฺตนา กตกมฺมํ สริตฺวา ทฺวีหิ คาถาหิ ปริเทวิตฺวา กาลมกาสิฯ เอวเมส อตฺตโน วสนฏฺฐาเน อาลยํ กตฺวา มรณํ ปตฺโต, ตุมฺเหปิ มา อิมินา กจฺฉเปน สทิสา อหุวตฺถ, อิโต ปฏฺฐาย ‘มยฺหํ รูปํ มยฺหํ สทฺโท มยฺหํ คนฺโธ มยฺหํ รโส มยฺหํ โผฏฺฐพฺโพ มยฺหํ ปุตฺโต มยฺหํ ธีตา มยฺหํ ทาสทาสิปริจฺเฉโท มยฺหํ หิรญฺญสุวณฺณ’นฺติ ตณฺหาวเสน อุปโภควเสน มา คณฺหิตฺถ, เอกโกเวส สตฺโต ตีสุ ภเวสุ ปริวตฺตตี’’ติฯ เอวํ พุทฺธลีลาย มหาชนสฺส โอวาทมทาสิ, โส โอวาโท สกลชมฺพุทีปํ ปตฺถริตฺวา สฏฺฐิมตฺตานิ วสฺสสหสฺสานิ อฏฺฐาสิฯ มหาชโน โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน สคฺคปุรํ ปูเรสิ, โพธิสตฺโตปิ ตเถว ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคปุรํ ปูเรสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส กุลปุตฺโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ ‘‘ตทา กจฺฉโป อานนฺโท อโหสิ, กุมฺภกาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กจฺฉปชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[179] 9. สตธมฺมชาตกวณฺณนา

ตญฺจ อปฺปนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกวีสติวิธํ อเนสนํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ กาเล พหู ภิกฺขู เวชฺชกมฺเมน ทูตกมฺเมน ปหิณกมฺเมน ชงฺฆเปสนิเกน ปิณฺฑปฏิปิณฺเฑนาติ เอวรูปาย เอกวีสติวิธาย อเนสนาย ชีวิกํ กปฺเปสุํฯ สา สาเกตชาตเก (ชา. 1.2.173-174) อาวิภวิสฺสติฯ

สตฺถา เตสํ ตถา ชีวิกกปฺปนภาวํ ญตฺวา ‘‘เอตรหิ โข พหู ภิกฺขู อเนสนาย ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, เต ปน เอวํ ชีวิกํ กปฺเปตฺวา ยกฺขตฺตภาวา เปตตฺตภาวา น มุจฺจิสฺสนฺติ, ธุรโคณา หุตฺวาว นิพฺพตฺติสฺสนฺติ, นิรเย ปฏิสนฺธิํ คณฺหิสฺสนฺติ, เอเตสํ หิตตฺถาย สุขตฺถาย อตฺตชฺฌาสยํ สกปฏิภานํ เอกํ ธมฺมเทสนํ กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติ ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, เอกวีสติวิธาย อเนสนาย ปจฺจยา อุปฺปาเทตพฺพาฯ อเนสนาย หิ อุปฺปนฺโน ปิณฺฑปาโต อาทิตฺตโลหคุฬสทิโส หลาหลวิสูปโมฯ อเนสนา หิ นาเมสา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวเกหิ ครหิตพฺพา ปฏิกุฏฺฐาฯ อเนสนาย อุปฺปนฺนํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชนฺตสฺส หิ หาโส วา โสมนสฺสํ วา นตฺถิฯ เอวํ อุปฺปนฺโน หิ ปิณฺฑปาโต มม สาสเน จณฺฑาลสฺส อุจฺฉิฏฺฐโภชนสทิโส, ตสฺส ปริโภโค สตธมฺมมาณวสฺส จณฺฑาลุจฺฉิฏฺฐภตฺตปริโภโค วิย โหตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต จณฺฑาลโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต เกนจิเทว กรณีเยน ปาเถยฺยตณฺฑุเล จ ภตฺตปุฏญฺจ คเหตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล พาราณสิยํ เอโก มาณโว อตฺถิ สตธมฺโม นาม อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺโตฯ โสปิ เกนจิเทว กรณีเยน ตณฺฑุเล จ ภตฺตปุฏญฺจ อคเหตฺวาว มคฺคํ ปฏิปชฺชิ, เต อุโภปิ มหามคฺเค สมาคจฺฉิํสุฯ มาณโว โพธิสตฺตํ ‘‘กิํชาติโกสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘อหํ จณฺฑาโล’’ติ วตฺวา ‘‘ตฺวํ กิํชาติโกสี’’ติ มาณวํ ปุจฺฉิ ฯ ‘‘อุทิจฺจพฺราหฺมโณ อห’’นฺติฯ ‘‘สาธุ คจฺฉามา’’ติ เต อุโภปิ มคฺคํ อคมํสุฯ โพธิสตฺโต ปาตราสเวลาย อุทกผาสุกฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา หตฺเถ โธวิตฺวา ภตฺตปุฏํ โมเจตฺวา ‘‘มาณว, ภตฺตํ ภุญฺชาหี’’ติ อาหฯ ‘‘นตฺถิ, อเร จณฺฑาล, มม ภตฺเตน อตฺโถ’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘สาธู’’ติ ปุฏกภตฺตํ อุจฺฉิฏฺฐํ อกตฺวาว อตฺตโน ยาปนมตฺตํ อญฺญสฺมิํ ปณฺเณ ปกฺขิปิตฺวา ปุฏกภตฺตํ พนฺธิตฺวา เอกมนฺเต ฐเปตฺวา ภุญฺชิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา โธตหตฺถปาโท ตณฺฑุเล จ เสสภตฺตญฺจ อาทาย ‘‘คจฺฉาม, มาณวา’’ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ

เต สกลทิวสํ คนฺตฺวา สายํ อุโภปิ เอกสฺมิํ อุทกผาสุกฏฺฐาเน นฺหตฺวา ปจฺจุตฺตริํสุฯ โพธิสตฺโต ผาสุกฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา ภตฺตปุฏํ โมเจตฺวา มาณวํ อนาปุจฺฉิตฺวา ภุญฺชิตุํ อารภิฯ มาณโว สกลทิวสํ มคฺคคมเนน กิลนฺโต ฉาตชฺฌตฺโต ‘‘สเจ เม ภตฺตํ ทสฺสติ, ภุญฺชิสฺสามี’’ติ โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิฯ อิตโร กิญฺจิ อวตฺวา ภุญฺชเตวฯ

มาณโว จินฺเตสิ – ‘‘อยํ จณฺฑาโล มยฺหํ อวตฺวาว สพฺพํ ภุญฺชติ นิปฺปีเฬตฺวาปิ ตํ คเหตฺวา อุปริ อุจฺฉิฏฺฐภตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวา เสสํ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส ตถา กตฺวา อุจฺฉิฏฺฐภตฺตํ ภุญฺชิฯ อถสฺส ภุตฺตมตฺตสฺเสว ‘‘มยา อตฺตโน ชาติโคตฺตกุลปเทสานํ อนนุจฺฉวิกํ กตํ, จณฺฑาลสฺส นาม เม อุจฺฉิฏฺฐภตฺตํ ภุตฺต’’นฺติ พลววิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺชิ, ตาวเทวสฺส สโลหิตํ ภตฺตํ มุขโต อุคฺคจฺฉิฯ โส ‘‘อปฺปมตฺตกสฺส วต เม การณา อนนุจฺฉวิกํ กมฺมํ กต’’นฺติ อุปฺปนฺนพลวโสกตาย ปริเทวมาโน ปฐมํ คาถมาห –

[57]

‘‘ตญฺจ อปฺปญฺจ อุจฺฉิฏฺฐํ, ตญฺจ กิจฺเฉน โน อทา;

โสหํ พฺราหฺมณชาติโก, ยํ ภุตฺตํ ตมฺปิ อุคฺคต’’นฺติฯ

ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ยํ มยา ภุตฺตํ, ตํ อปฺปญฺจ อุจฺฉิฏฺฐญฺจ, ตญฺจ โส จณฺฑาโล น อตฺตโน รุจิยา มํ อทาสิ, อถ โข นิปฺปีฬิยมาโน กิจฺเฉน กสิเรน อทาสิ, โสหํ ปริสุทฺธพฺราหฺมณชาติโก, เตเนว เม ยํ ภุตฺตํ, ตมฺปิ สทฺธิํ โลหิเตน อุคฺคตนฺติฯ

เอวํ มาณโว ปริเทวิตฺวา ‘‘กิํ ทานิ เม เอวรูปํ อนนุจฺฉวิกํ กมฺมํ กตฺวา ชีวิเตนา’’ติ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา กสฺสจิ อตฺตานํ อทสฺเสตฺวาว อนาถมรณํ ปตฺโตฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ ทสฺเสตฺวา ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สตธมฺมมาณวสฺส ตํ จณฺฑาลุจฺฉิฏฺฐกํ ภุญฺชิตฺวา อตฺตโน อยุตฺตโภชนสฺส ภุตฺตตฺตา เนว หาโส, น โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ, เอวเมว โย อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิโต อเนสนาย ชีวิกํ กปฺเปนฺโต ตถาลทฺธปจฺจยํ ปริภุญฺชติ, ตสฺส พุทฺธปฏิกุฏฺฐครหิตชีวิตภาวโต เนว หาโส, น โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[58]

‘‘เอวํ ธมฺมํ นิรํกตฺวา, โย อธมฺเมน ชีวติ;

สตธมฺโมว ลาเภน, ลทฺเธนปิ น นนฺทตี’’ติฯ

ตตฺถ ธมฺมนฺติ อาชีวปาริสุทฺธิสีลธมฺมํฯ นิรํกตฺวาติ นีหริตฺวา ฉฑฺเฑตฺวาฯ อธมฺเมนาติ เอกวีสติยา อเนสนสงฺขาเตน มิจฺฉาชีเวนฯ สตธมฺโมติ ตสฺส นามํ, ‘‘สนฺตธมฺโม’’ติปิ ปาโฐฯ

น นนฺทตีติ ยถา สตธมฺโม มาณโว ‘‘จณฺฑาลุจฺฉิฏฺฐกํ เม ลทฺธ’’นฺติ เตน ลาเภน น นนฺทติ, เอวํ อิมสฺมิมฺปิ สาสเน ปพฺพชิโต กุลปุตฺโต อเนสนาย ลทฺธลาภํ ปริภุญฺชนฺโต น นนฺทติ น ตุสฺสติ, ‘‘พุทฺธครหิตชีวิกาย ชีวามี’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺโต โหติฯ ตสฺมา อเนสนาย ชีวิกํ กปฺเปนฺตสฺส สตธมฺมมาณวสฺเสว อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อนาถมรณํ มริตุํ วรนฺติฯ

เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ เทเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พหู ภิกฺขู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุฯ ‘‘ตทา มาณโว อานนฺโท อโหสิ, อหเมว จณฺฑาลปุตฺโต อโหสิ’’นฺติฯ

สตธมฺมชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[180] 10. ทุทฺททชาตกวณฺณนา

ทุทฺททํ ททมานานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต คณทานํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร ทฺเว สหายกา กุฏุมฺพิยปุตฺตา ฉนฺทกํ สํหริตฺวา สพฺพปริกฺขารทานํ สชฺเชตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส สพฺพปริกฺขาเร อทํสุฯ เตสุ คณเชฏฺฐโก สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิํ ทาเน พหุทายกาปิ อตฺถิ อปฺปทายกาปิ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ‘อิทํ ทานํ มหปฺผลํ โหตู’’’ติ ทานํ นิยฺยาเทสิฯ สตฺถา ‘‘ตุมฺเหหิ โข อุปาสกา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา เอวํ นิยฺยาเทนฺเตหิ มหากมฺมํ กตํ, โปราณกปณฺฑิตาปิ ทานํ ทตฺวา เอวเมว นิยฺยาทิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ฆราวาสํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา คณสตฺถา หุตฺวา หิมวนฺตปเทเส จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ชนปทจาริกํ จรมาโน พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส ทฺวารคาเม สปริวาโร ภิกฺขาย จริฯ มนุสฺสา ภิกฺขํ อทํสุฯ

ปุนทิวเส พาราณสิยํ จริ, มนุสฺสา สมฺปิยายมานา ภิกฺขํ ทตฺวา คณพนฺธเนน ฉนฺทกํ สํหริตฺวา ทานํ สชฺเชตฺวา อิสิคณสฺส มหาทานํ ปวตฺตยิํสุฯ ทานปริโยสาเน คณเชฏฺฐโก เอวเมว วตฺวา อิมินาว นิยาเมน ทานํ นิยฺยาเทสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อาวุโส, จิตฺตปฺปสาเท สติ อปฺปกํ นาม ทานํ นตฺถี’’ติ วตฺวา อนุโมทนํ กโรนฺโต อิมา คาถา อโวจ –

[59]

‘‘ทุทฺททํ ททมานานํ, ทุกฺกรํ กมฺม กุพฺพตํ;

อสนฺโต นานุกุพฺพนฺติ, สตํ ธมฺโม ทุรนฺนโยฯ

[60]

‘‘ตสฺมา สตญฺจ อสตํ, นานา โหติ อิโต คติ;

อสนฺโต นิรยํ ยนฺติ, สนฺโต สคฺคปรายณา’’ติฯ

ตตฺถ ทุทฺททนฺติ ทานํ นาม โลภโทสวสิเกหิ อปณฺฑิเตหิ ทาตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ‘‘ทุทฺทท’’นฺติ วุจฺจติฯ ตํ ททมานานํฯ ทุกฺกรํ กมฺม กุพฺพตนฺติ ตเทว ทานกมฺมํ สพฺเพหิ กาตุํ น สกฺกาติ ทุกฺกรํฯ ตํ กุรุมานานํฯ อสนฺโตติ อปณฺฑิตา พาลาฯ นานุกุพฺพนฺตีติ ตํ กมฺมํ นานุกโรนฺติฯ สตํ ธมฺโมติ ปณฺฑิตานํ สภาโวฯ ทานํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ทุรนฺนโยติ ผลสมฺพนฺธวเสน ทุชฺชาโน, เอวรูปสฺส ทานสฺส เอวรูโป ผลวิปาโก โหตีติ ทุรนุโพโธฯ อปิจ ทุรนฺนโยติ ทุรธิคโม, อปณฺฑิเตหิ ทานํ ทตฺวา ทานผลํ นาม ลทฺธุํ น สกฺกาติปิ อตฺโถฯ นานา โหติ อิโต คตีติ อิโต จวิตฺวา ปรโลกํ คจฺฉนฺตานํ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ นานา โหติฯ อสนฺโต นิรยํ ยนฺตีติ อปณฺฑิตา ทุสฺสีลา ทานํ อทตฺวา สีลํ อรกฺขิตฺวา นิรยํ คจฺฉนฺติฯ สนฺโต สคฺคปรายณาติ ปณฺฑิตา ปน ทานํ ทตฺวา สีลํ รกฺขิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กริตฺวา ตีณิ สุจริตานิ ปูเรตฺวา สคฺคปรายณา โหนฺติ, มหนฺตํ สคฺคสุขสมฺปตฺติํ อนุภวนฺตีติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต อนุโมทนํ กตฺวา จตฺตาโร วสฺสิเก มาเส ตตฺเถว วสิตฺวา วสฺสาติกฺกเม หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อิสิคโณ พุทฺธปริสา อโหสิ, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทุทฺททชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

กลฺยาณวคฺโค ตติโยฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

กลฺยาณธมฺมํ ททฺทรํ, มกฺกฏิ ทุพฺภิมกฺกฏํ;

อาทิจฺจุปฏฺฐานญฺเจว, กฬายมุฏฺฐิ ตินฺทุกํ;

กจฺฉปํ สตธมฺมญฺจ, ทุทฺททนฺติ จ เต ทสฯ

4. อสทิสวคฺโค

[181] 1. อสทิสชาตกวณฺณนา

ธนุคฺคโห อสทิโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาภินิกฺขมนํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสญฺหิ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ภควโต มหานิกฺขมปารมิํ วณฺเณนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, ปุพฺเพปิ เสตจฺฉตฺตํ ปหาย นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, ตสฺส โสตฺถินา ชาตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘อสทิสกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ อถสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล อญฺโญ ปุญฺญวา สตฺโต เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, ตสฺส โสตฺถินา ชาตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘พฺรหฺมทตฺตกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ เตสุ โพธิสตฺโต โสฬสวสฺสกาเล ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก ตโย เวเท อฏฺฐารส จ สิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา เตสุ อิสฺสาสสิปฺเป อสทิโส หุตฺวา พาราณสิํ ปจฺจาคมิฯ ราชา กาลํ กโรนฺโต ‘‘อสทิสกุมารสฺส รชฺชํ ทตฺวา พฺรหฺมทตฺตสฺส โอปรชฺชํ เทถา’’ติ วตฺวา กาลมกาสิฯ ตสฺมิํ กาลกเต โพธิสตฺโต อตฺตโน รชฺเช ทียมาเน ‘‘น มยฺหํ รชฺเชนตฺโถ’’ติ ปฏิกฺขิปิ, พฺรหฺมทตฺตํ รชฺเช อภิสิญฺจิํสุฯ โพธิสตฺโต ‘‘มยฺหํ รชฺเชน อตฺโถ นตฺถี’’ติ กิญฺจิปิ น อิจฺฉิ, กนิฏฺเฐ รชฺชํ กาเรนฺเต ปกติยา วสนากาเรเนว วสิฯ