สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สีลวีมํสโก ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สีลวีมํสกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
อพฺภนฺตรวคฺโค จตุตฺโถฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
ทุม กํสวรุตฺตมพฺยคฺฆมิคา, มณโย มณิ สาลุกมวฺหยโน;
อนุสาสนิโยปิ จ มจฺฉวโร, มณิกุณฺฑลเกน กิเรน ทสาติฯ
5. กุมฺภวคฺโค
[291] 1. สุราฆฏชาตกวณฺณนา
สพฺพกามททํ กุมฺภนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกสฺส ภาคิเนยฺยํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร มาตาปิตูนํ สนฺตกา จตฺตาลีส หิรญฺญโกฏิโย ปานพฺยสเนน นาเสตฺวา เสฏฺฐิโน สนฺติกํ อคมาสิฯ โสปิสฺส ‘‘โวหารํ กโรหี’’ติ สหสฺสํ อทาสิ, ตมฺปิ นาเสตฺวา ปุน อคมาสิฯ ปุนสฺส ปญฺจ สตานิ ทาเปสิ, ตานิปิ นาเสตฺวา ปุน อาคตสฺส ทฺเว ถูลสาฏเก ทาเปสิฯ เตปิ นาเสตฺวา ปุน อาคตํ คีวายํ คาหาเปตฺวา นีหราเปสิฯ โส อนาโถ หุตฺวา ปรกุฏฺฏํ นิสฺสาย กาลมกาสิ, ตเมนํ กฑฺฒิตฺวา พหิ ฉฑฺเฑสุํฯ อนาถปิณฺฑิโก วิหารํ คนฺตฺวา สพฺพํ ตํ ภาคิเนยฺยสฺส ปวตฺติํ ตถาคตสฺส อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘ตฺวํ เอตํ กถํ สนฺตปฺเปสฺสสิ, ยมหํ ปุพฺเพ สพฺพกามททํ กุมฺภํ ทตฺวาปิ สนฺตปฺเปตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิฯ
ตสฺส เคเห ภูมิคตเมว จตฺตาลีสโกฏิธนํ อโหสิ, ปุตฺโต ปนสฺส เอโกเยวฯ โพธิสตฺโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา กาลกโต สกฺโก เทวราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อถสฺส ปุตฺโต วีถิํ อาวริตฺวา มณฺฑปํ กาเรตฺวา มหาชนปริวุโต นิสีทิตฺวา สุรํ ปาตุํ อารภิฯ โส ลงฺฆนธาวนนจฺจคีตาทีนิ กโรนฺตานํ สหสฺสํ สหสฺสํ ททมาโน อิตฺถิโสณฺฑสุราโสณฺฑมํสโสณฺฑาทิภาวํ อาปชฺชิตฺวา ‘‘กฺว คีตํ, กฺว นจฺจํ, กฺว วาทิต’’นฺติ สมชฺชตฺถิโก ปมตฺโต หุตฺวา อาหิณฺฑนฺโต นจิรสฺเสว จตฺตาลีสโกฏิธนํ อุปโภคปริโภคูปกรณานิ จ วินาเสตฺวา ทุคฺคโต กปโณ ปิโลติกํ นิวาเสตฺวา วิจริฯ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตสฺส ทุคฺคตภาวํ ญตฺวา ปุตฺตเปเมน อาคนฺตฺวา สพฺพกามททํ กุมฺภํ ทตฺวา ‘‘ตาต, ยถา อยํ กุมฺโภ น ภิชฺชติ, ตถา นํ รกฺข, อิมสฺมิํ เต สติ ธนสฺส ปริจฺเฉโท นาม น ภวิสฺสติ, อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ โอวทิตฺวา เทวโลกเมว คโตฯ ตโต ปฏฺฐาย สุรํ ปิวนฺโต วิจริฯ อเถกทิวสํ มตฺโต ตํ กุมฺภํ อากาเส ขิปิตฺวา สมฺปฏิจฺฉนฺโต เอกวารํ วิรชฺฌิ , กุมฺโภ ภูมิยํ ปติตฺวา ภิชฺชิฯ ตโต ปฏฺฐาย ปุน ทลิทฺโท หุตฺวา ปิโลติกํ นิวาเสตฺวา กปาลหตฺโถ ภิกฺขํ จรนฺโต ปรกุฏฺฏํ นิสฺสาย กาลมกาสิฯ
สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา –
[121]
‘‘สพฺพกามททํ กุมฺภํ, กุฏํ ลทฺธาน ธุตฺตโก;
ยาว นํ อนุปาเลติ, ตาว โส สุขเมธติฯ
[122]
‘‘ยทา มตฺโต จ ทิตฺโต จ, ปมาทา กุมฺภมพฺภิทา;
ตทา นคฺโค จ โปตฺโถ จ, ปจฺฉา พาโล วิหญฺญติฯ
[123]
‘‘เอวเมว โย ธนํ ลทฺธา, ปมตฺโต ปริภุญฺชติ;
ปจฺฉา ตปฺปติ ทุมฺเมโธ, กุฏํ ภิตฺวาว ธุตฺตโก’’ติฯ –
อิมา อภิสมฺพุทฺธคาถา วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ
ตตฺถ สพฺพกามททนฺติ สพฺเพ วตฺถุกาเม ทาตุํ สมตฺถํ กุมฺภํฯ กุฏนฺติ กุมฺภเววจนํฯ ยาวาติ ยตฺตกํ กาลํฯ อนุปาเลตีติ โย โกจิ เอวรูปํ ลภิตฺวา ยาว รกฺขติ, ตาว โส สุขเมธตีติ อตฺโถฯ
มตฺโต จ ทิตฺโต จาติ สุรามเทน มตฺโต ทปฺเปน ทิตฺโตฯ ปมาทา กุมฺภมพฺภิทาติ ปมาเทน กุมฺภํ ภินฺทิฯ นคฺโค จ โปตฺโถ จาติ กทาจิ นคฺโค, กทาจิ โปตฺถกปิโลติกาย นิวตฺถตฺตา โปตฺโถฯ เอวเมวาติ เอวํ เอวฯ ปมตฺโตติ ปมาเทนฯ ตปฺปตีติ โสจติฯ
‘‘ตทา สุราฆฏเภทโก ธุตฺโต เสฏฺฐิภาคิเนยฺโย อโหสิ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สุราฆฏชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ
[292] 2. สุปตฺตชาตกวณฺณนา
พาราณสฺยํ , มหาราชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต พิมฺพาเทวิยา สาริปุตฺตตฺเถเรน ทินฺนํ โรหิตมจฺฉรสํ นวสปฺปิมิสฺสกํ สาลิภตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา กถิตอพฺภนฺตรชาตเก (ชา. 1.3.91-93) วตฺถุสทิสเมวฯ ตทาปิ หิ เถริยา อุทรวาโต กุปฺปิ, ราหุลภทฺโท เถรสฺส อาจิกฺขิฯ เถโร ตํ อาสนสาลายํ นิสีทาเปตฺวา โกสลรญฺโญ นิเวสนํ คนฺตฺวา โรหิตมจฺฉรสํ นวสปฺปิมิสฺสกํ สาลิภตฺตํ อาหริตฺวา ตสฺส อทาสิฯ โส อาหริตฺวา มาตุ เถริยา อทาสิ, ตสฺสา ภุตฺตมตฺตาย อุทรวาโต ปฏิปฺปสฺสมฺภิฯ ราชา ปุริเส เปเสตฺวา ปริคฺคณฺหาเปตฺวา ตโต ปฏฺฐาย เถริยา ตถารูปํ ภตฺตํ อทาสิฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส ธมฺมเสนาปติ, เถริํ เอวรูเปน นาม โภชเนน สนฺตปฺเปสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว สาริปุตฺโต ราหุลมาตาย ปตฺถิตํ เทติ, ปุพฺเพปิ อทาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กากโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อสีติยา กากสหสฺสานํ เชฏฺฐโก สุปตฺโต นาม กากราชา อโหสิ, อคฺคมเหสี ปนสฺส สุผสฺสา นาม กากี อโหสิ, เสนาปติ สุมุโข นามฯ โส อสีติยา กากสหสฺเสหิ ปริวุโต พาราณสิํ อุปนิสฺสาย วสิฯ
โส เอกทิวสํ สุผสฺสํ อาทาย โคจรํ ปริเยสนฺโต พาราณสิรญฺโญ มหานสมตฺถเกน อคมาสิฯ สูโท รญฺโญ นานามจฺฉมํสวิกติปริวารํ โภชนํ สมฺปาเทตฺวา โถกํ ภาชนานิ วิวริตฺวา อุสุมํ ปลาเปนฺโต อฏฺฐาสิฯ สุผสฺสา มจฺฉมํสคนฺธํ ฆายิตฺวา ราชโภชนํ ภุญฺชิตุกามา หุตฺวา ตํ ทิวสํ อกเถตฺวา ทุติยทิวเส ‘‘เอหิ, ภทฺเท, โคจราย คมิสฺสามา’’ติ วุตฺตา ‘‘ตุมฺเห คจฺฉถ, มยฺหํ เอโก โทหโฬ อตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘กีทิโส โทหโฬ’’ติ วุตฺเต ‘‘พาราณสิรญฺโญ โภชนํ ภุญฺชิตุกามามฺหิ, น โข ปน สกฺกา มยา ตํ ลทฺธุํ, ตสฺมา ชีวิตํ ปริจฺจชิสฺสามิ, เทวา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต จินฺตยมาโน นิสีทิฯ สุมุโข อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ, มหาราช, อนตฺตมโนสี’’ติ ปุจฺฉิ, ราชา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ เสนาปติ ‘‘มา จินฺตยิ, มหาราชา’’ติ เต อุโภปิ อสฺสาเสตฺวา ‘‘อชฺช ตุมฺเห อิเธว โหถ, มยํ ภตฺตํ อาหริสฺสามา’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ
โส กาเก สนฺนิปาเตตฺวา ตํ การณํ กเถตฺวา ‘‘เอถ ภตฺตํ อาหริสฺสามา’’ติ กาเกหิ สทฺธิํ พาราณสิํ ปวิสิตฺวา มหานสสฺส อวิทูเร กาเก วคฺเค วคฺเค กตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน อารกฺขตฺถาย ฐเปตฺวา สยํ อฏฺฐหิ กากโยเธหิ สทฺธิํ มหานสฉทเน นิสีทิ รญฺโญ ภตฺตหรณกาลํ โอโลกยมาโนฯ เต จ กาเก อาห – ‘‘อหํ รญฺโญ ภตฺเต หริยมาเน ภาชนานิ ปาเตสฺสามิ, ภาชเนสุ ปติเตสุ มยฺหํ ชีวิตํ นตฺถิ, ตุมฺเหสุ จตฺตาโร ชนา มุขปูรํ ภตฺตํ, จตฺตาโร มจฺฉมํสํ คเหตฺวา เนตฺวา สุปตฺตํ สปชาปติกํ กากราชานํ โภเชถ, ‘กหํ เสนาปตี’ติ วุตฺเต ‘ปจฺฉโต เอหิตี’ติ วเทยฺยาถา’’ติฯ อถ สูโท รญฺโญ โภชนวิกติํ สมฺปาเทตฺวา กาเชน คเหตฺวา ราชกุลํ ปายาสิฯ ตสฺส ราชงฺคณํ คตกาเล กากเสนาปติ กากานํ สญฺญํ ทตฺวา สยํ อุปฺปติตฺวา ภตฺตหารกสฺส อุเร นิสีทิตฺวา นขปญฺชเรน ปหริตฺวา กณยคฺคสทิเสน ตุณฺเฑน นาสคฺคมสฺส อภิหนฺตฺวา อุฏฺฐาย ทฺวีหิ ปกฺเขหิ มุขมสฺส ปิทหิฯ ราชา มหาตเล จงฺกมนฺโต มหาวาตปาเนน โอโลเกตฺวา ตํ กากสฺส กิริยํ ทิสฺวา ภตฺตหารกสฺส สทฺทํ ทตฺวา ‘‘โภ ภตฺตการก, ภาชนานิ ฉฑฺเฑตฺวา กากเมว คณฺหา’’ติ อาหฯ โส ภาชนานิ ฉฑฺเฑตฺวา กากํ ทฬฺหํ คณฺหิฯ ราชาปิ นํ ‘‘อิโต เอหี’’ติ อาหฯ
ตสฺมิํ ขเณ กากา อาคนฺตฺวา อตฺตโน ปโหนกํ ภุญฺชิตฺวา เสสํ วุตฺตนิยาเมเนว คเหตฺวา อคมิํสุฯ ตโต เสสา อาคนฺตฺวา เสสํ ภุญฺชิํสุฯ เตปิ อฏฺฐ ชนา คนฺตฺวา ราชานํ สปชาปติกํ โภเชสุํ, สุผสฺสาย โทหโฬ วูปสมิฯ ภตฺตหารโก กากํ รญฺโญ อุปเนสิฯ อถ นํ ราชา ปุจฺฉิ – ‘‘โภ กาก, ตฺวํ มมญฺจ น ลชฺชิ, ภตฺตหารกสฺส จ นาสํ ขณฺเฑสิ, ภตฺตภาชนานิ จ ภินฺทิ, อตฺตโน จ ชีวิตํ น รกฺขิ, กสฺมา เอวรูปํ กมฺมมกาสี’’ติ? กาโก ‘‘มหาราช, อมฺหากํ ราชา พาราณสิํ อุปนิสฺสาย วสติ, อหมสฺส เสนาปติ, ตสฺส สุผสฺสา นาม ภริยา โทหฬินี ตุมฺหากํ โภชนํ ภุญฺชิตุกามา, ราชา ตสฺสา โทหฬํ มยฺหํ อาจิกฺขิฯ อหํ ตตฺเถว มม ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา อาคโต, อิทานิ เม ตสฺสา โภชนํ เปสิตํ, มยฺหํ มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, อิมินา การเณน มยา เอวรูปํ กมฺมํ กต’’นฺติ ทีเปนฺโต อิมา คาถา อาหฯ
[124]
‘‘พาราณสฺยํ มหาราช, กากราชา นิวาสโก;
อสีติยา สหสฺเสหิ, สุปตฺโต ปริวาริโตฯ
[125]
‘‘ตสฺส โทหฬินี ภริยา, สุผสฺสา ภกฺขิตุมิจฺฉติ;
รญฺโญ มหานเส ปกฺกํ, ปจฺจคฺฆํ ราชโภชนํฯ
[126]
‘‘เตสาหํ ปหิโต ทูโต, รญฺโญ จมฺหิ อิธาคโต;
ภตฺตุ อปจิติํ กุมฺมิ, นาสายมกรํ วณ’’นฺติฯ
ตตฺถ พาราณสฺยนฺติ พาราณสิยํฯ นิวาสโกติ นิพทฺธวสนโกฯ ปกฺกนฺติ นานปฺปกาเรน สมฺปาทิตํฯ เกจิ ‘‘สิทฺธ’’นฺติ สชฺฌายนฺติฯ ปจฺจคฺฆนฺติ อพฺภุณฺหํ อปาริวาสิกํ, มจฺฉมํสวิกตีสุ วา ปจฺเจกํ มหคฺฆํ เอตฺถาติ ปจฺจคฺฆํฯ เตสาหํ ปหิโต ทูโต, รญฺโญ จมฺหิ อิธาคโตติ เตสํ อุภินฺนมฺปิ อหํ ทูโต อาณตฺติกโร รญฺโญ จ อมฺหิ ปหิโต, ตสฺมา อิธ อาคโตติ อตฺโถฯ ภตฺตุ อปจิติํ กุมฺมีติ สฺวาหํ เอวํ อาคโต อตฺตโน ภตฺตุ อปจิติํ สกฺการสมฺมานํ กโรมิฯ
นาสายมกรํ วณนฺติ, มหาราช, อิมินา การเณน ตุมฺเห จ อตฺตโน จ ชีวิตํ อคเณตฺวา ภตฺตภาชนํ ปาตาเปตุํ ภตฺตหารกสฺส นาสาย มุขตุณฺฑเกน วณํ อกาสิํ, มยา อตฺตโน รญฺโญ อปจิติ กตา, อิทานิ ตุมฺเห ยํ อิจฺฉถ, ตํ ทณฺฑํ กโรถาติฯ
ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘มยํ ตาว มนุสฺสภูตานํ มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา อมฺหากํ สุหชฺเช กาตุํ น สกฺโกม, คามาทีนิ ททมานาปิ อมฺหากํ ชีวิตทายกํ น ลภาม, อยํ กาโก สมาโน อตฺตโน รญฺโญ ชีวิตํ ปริจฺจชติ, อติวิย สปฺปุริโส มธุรสฺสโร ธมฺมกถิโก’’ติ คุเณสุ ปสีทิตฺวา ตํ เสตจฺฉตฺเตน ปูเชสิฯ โส อตฺตนา ลทฺเธน เสตจฺฉตฺเตน ราชานเมว ปูเชตฺวา โพธิสตฺตสฺส คุเณ กเถสิฯ ราชา นํ ปกฺโกสาเปตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา อุภินฺนมฺปิ เตสํ อตฺตโน โภชนนิยาเมน ภตฺตํ ปฏฺฐเปสิ, เสสกากานํ เทวสิกํ เอกํ ตณฺฑุลมฺพณํ ปจาเปสิ, สยญฺจ โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยํ ทตฺวา ปญฺจ สีลานิ รกฺขิฯ สุปตฺตกาโกวาโท ปน สตฺต วสฺสสตานิ ปวตฺติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, สุมุโข เสนาปติ สาริปุตฺโต, สุผสฺสา ราหุลมาตา, สุปตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สุปตฺตชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ
[293] 3. กายนิพฺพินฺทชาตกวณฺณนา
ผุฏฺฐสฺส เมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ปุริสํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิเรโก ปุริโส ปณฺฑุโรเคน อฏฺฏิโต เวชฺเชหิ ปฏิกฺขิตฺโตฯ ปุตฺตทาโรปิสฺส ‘‘โก อิมํ ปฏิชคฺคิตุํ สกฺโกตี’’ติ จินฺเตสิฯ ตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สจาหํ อิมมฺหา โรคา วุฏฺฐหิสฺสามิ, ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ โส กติปาเหเนว กิญฺจิ สปฺปายํ ลภิตฺวา อโรโค หุตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ โส สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ลภิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ปณฺฑุโรคี ‘อิมมฺหา โรคา วุฏฺฐิโต ปพฺพชิสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา ปพฺพชิโต เจว อรหตฺตญฺจ ปตฺโต’’ติฯ
สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ฯ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทานิ อยเมว; ปุพฺเพ ปณฺฑิตาปิ เอวํ วตฺวา โรคา วุฏฺฐาย ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน วุฑฺฒิมกํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา วสนฺโต ปณฺฑุโรคี อโหสิฯ เวชฺชาปิ ปฏิชคฺคิตุํ นาสกฺขิํสุ, ปุตฺตทาโรปิสฺส วิปฺปฏิสารี อโหสิฯ โส ‘‘อิมมฺหา โรคา วุฏฺฐิโต ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา กิญฺจิเทว สปฺปายํ ลภิตฺวา อโรโค หุตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา ฌานสุเขน วิหรนฺโต ‘‘เอตฺตกํ กาลํ เอวรูปํ สุขํ นาม นาลตฺถ’’นฺติ อุทานํ อุทาเนนฺโต อิมา คาถา อาห –
[127]
‘‘ผุฏฺฐสฺส เม อญฺญตเรน พฺยาธินา, โรเคน พาฬฺหํ ทุขิตสฺส รุปฺปโต;
ปริสุสฺสติ ขิปฺปมิทํ กเฬวรํ, ปุปฺผํ ยถา ปํสุนิ อาตเป กตํฯ
[128]
‘‘อชญฺญํ ชญฺญสงฺขาตํ, อสุจิํ สุจิสมฺมตํ;
นานากุณปปริปูรํ, ชญฺญรูปํ อปสฺสโตฯ
[129]
‘‘ธิรตฺถุมํ อาตุรํ ปูติกายํ, เชคุจฺฉิยํ อสฺสุจิํ พฺยาธิธมฺมํ;
ยตฺถปฺปมตฺตา อธิมุจฺฉิตา ปชา, หาเปนฺติ มคฺคํ สุคตูปปตฺติยา’’ติฯ
ตตฺถ อญฺญตเรนาติ อฏฺฐนวุติยา โรเคสุ เอเกน ปณฺฑุโรคพฺยาธินาฯ โรเคนาติ รุชฺชนสภาวตฺตา เอวํลทฺธนาเมนฯ รุปฺปโตติ ฆฏฺฏิยมานสฺส ปีฬิยมานสฺสฯ ปํสุนิ อาตเป กตนฺติ ยถา อาตเป ตตฺตวาลิกาย ฐปิตํ สุขุมปุปฺผํ ปริสุสฺเสยฺย, เอวํ ปริสุสฺสตีติ อตฺโถฯ
อชญฺญํ ชญฺญสงฺขาตนฺติ ปฏิกูลํ อมนาปเมว พาลานํ มนาปนฺติ สงฺขํ คตํฯ
นานากุณปปริปูรนฺติ เกสาทีหิ ทฺวตฺติํสาย กุณเปหิ ปริปุณฺณํ ฯ ชญฺญรูปํ อปสฺสโตติ อปสฺสนฺตสฺส อนฺธพาลปุถุชฺชนสฺส มนาปํ สาธุรูปํ ปริโภคสภาวํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, ‘‘อกฺขิมฺหา อกฺขิคูถโก’’ติอาทินา นเยน ปกาสิโต อสุภสภาโว พาลานํ น อุปฏฺฐาติฯ
อาตุรนฺติ นิจฺจคิลานํฯ อธิมุจฺฉิตาติ กิเลสมุจฺฉาย อติวิย มุจฺฉิตาฯ ปชาติ อนฺธพาลปุถุชฺชนาฯ หาเปนฺติ มคฺคํ สุคตูปปตฺติยาติ อิมสฺมิํ ปูติกาเย ลคฺคา ลคฺคิตา หุตฺวา อปายมคฺคํ ปูเรนฺตา เทวมนุสฺสเภทาย สุคติอุปปตฺติยา มคฺคํ ปริหาเปนฺติฯ
อิติ มหาสตฺโต นานปฺปกาเรน อสุจิภาวญฺจ นิจฺจาตุรภาวญฺจ ปริคฺคณฺหนฺโต กาเย นิพฺพินฺทิตฺวา ยาวชีวํ จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พหุชนา โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุฯ ‘‘ตทา ตาปโส อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กายนิพฺพินฺทชาตกวณฺณนา ตติยาฯ
[294] 4. ชมฺพุขาทกชาตกวณฺณนา
โกยํ พินฺทุสฺสโร วคฺคูติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตโกกาลิเก อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ เทวทตฺเต ปริหีนลาภสกฺกาเร โกกาลิโก กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทวทตฺตตฺเถโร นาม มหาสมฺมตปเวณิยา โอกฺกากราชวํเส ชาโต อสมฺภินฺนขตฺติยวํเส วฑฺฒิโต ติปิฏกธโร ฌานลาภี มธุรกโถ ธมฺมกถิโก, เทถ กโรถ เถรสฺสา’’ติ เทวทตฺตสฺส วณฺณํ ภาสติฯ เทวทตฺโตปิ ‘‘โกกาลิโก อุทิจฺจพฺราหฺมณกุลา นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิโต พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก, เทถ กโรถ โกกาลิกสฺสา’’ติ โกกาลิกสฺส วณฺณํ ภาสติฯ อิติ เต อญฺญมญฺญสฺส วณฺณํ ภาสิตฺวา กุลฆเรสุ ภุญฺชนฺตา วิจรนฺติฯ
อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส เทวทตฺตโกกาลิกา, อญฺญมญฺญสฺส อภูตคุณกถํ กเถตฺวา ภุญฺชนฺตา วิจรนฺตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เต อญฺญมญฺญสฺส อภูตคุณกถํ กเถตฺวา ภุญฺชนฺติ, ปุพฺเพเปวํ ภุญฺชิํสุเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อญฺญตรสฺมิํ ชมฺพุวนสณฺเฑ รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตตฺเรโก กาโก ชมฺพุสาขาย นิสินฺโน ชมฺพุปกฺกานิ ขาทติฯ อเถโก สิงฺคาโล อาคนฺตฺวา อุทฺธํ โอโลเกนฺโต กากํ ทิสฺวา ‘‘ยํนูนาหํ อิมสฺส อภูตคุณกถํ กเถตฺวา ชมฺพูนิ ขาเทยฺย’’นฺติ ตสฺส วณฺณํ กเถนฺโต อิมํ คาถมาห –
[130]
‘‘โกยํ พินฺทุสฺสโร วคฺคุ, สรวนฺตานมุตฺตโม;
อจฺจุโต ชมฺพุสาขาย, โมรจฺฉาโปว กูชตี’’ติฯ
ตตฺถ พินฺทุสฺสโรติ พินฺทุนา อวิสาเรน ปิณฺฑิเตน สเรน สมนฺนาคโตฯ วคฺคูติ มธุรสทฺโทฯ อจฺจุโตติ น จุโต สนฺนิสินฺโนฯ โมรจฺฉาโปว กูชตีติ ตรุณโมโรว มนาเปน สทฺเทน ‘‘โก นาเมโส กูชตี’’ติ วทติฯ
อถ นํ กาโก ปฏิปสํสนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
[131]
‘‘กุลปุตฺโตว ชานาติ, กุลปุตฺตํ ปสํสิตุํ;
พฺยคฺฆจฺฉาปสรีวณฺณ, ภุญฺช สมฺม ททามิ เต’’ติฯ
ตตฺถ พฺยคฺฆจฺฉาปสรีวณฺณาติ ตฺวํ อมฺหากํ พฺยคฺฆโปตกสมานวณฺโณว ขายสิ, เตน ตํ วทามิ อมฺโภ พฺยคฺฆจฺฉาปสรีวณฺณฯ ภุญฺช, สมฺม, ททามิ เตติ วยสฺส ยาวทตฺถํ ชมฺพุปกฺกานิ ขาท, อหํ เต ททามีติฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา ชมฺพุสาขํ จาเลตฺวา ผลานิ ปาเตสิฯ อถ ตสฺมิํ ชมฺพุรุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา เต อุโภปิ อภูตคุณกถํ กเถตฺวา ชมฺพูนิ ขาทนฺเต ทิสฺวา ตติยํ คาถมาห –
[132]
‘‘จิรสฺสํ วต ปสฺสามิ, มุสาวาที สมาคเต;
วนฺตาทํ กุณปาทญฺจ, อญฺญมญฺญํ ปสํสเก’’ติฯ
ตตฺถ วนฺตาทนฺติ ปเรสํ วนฺตภตฺตขาทกํ กากํฯ กุณปาทญฺจาติ กุณปขาทกํ สิงฺคาลญฺจฯ
อิมญฺจ ปน คาถํ วตฺวา สา เทวตา เภรวรูปารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา เต ตโต ปลาเปสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล เทวทตฺโต อโหสิ, กาโก โกกาลิโก, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
ชมฺพุขาทกชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ
[295] 5. อนฺตชาตกวณฺณนา
อุสภสฺเสว เต ขนฺโธติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เตเยว ทฺเว ชเน อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ ปุริมสทิสเมวฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ คามูปจาเร เอรณฺฑรุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตทา เอกสฺมิํ คามเก มตํ ชรคฺควํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา คามทฺวาเร เอรณฺฑวเน ฉฑฺเฑสุํฯ เอโก สิงฺคาโล อาคนฺตฺวา ตสฺส มํสํ ขาทิฯ เอโก กาโก อาคนฺตฺวา เอรณฺเฑ นิลีโน ตํ ทิสฺวา ‘‘ยํนูนาหํ เอตสฺส อภูตคุณกถํ กเถตฺวา มํสํ ขาเทยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา ปฐมํ คาถมาห –
[133]
‘‘อุสภสฺเสว เต ขนฺโธ, สีหสฺเสว วิชมฺภิตํ;
มิคราช นโม ตฺยตฺถุ, อปิ กิญฺจิ ลภามเส’’ติฯ
ตตฺถ นโม ตฺยตฺถูติ นโม เต อตฺถุฯ
ตํ สุตฺวา สิงฺคาโล ทุติยํ คาถมาห –
[134]
‘‘กุลปุตฺโตว ชานาติ, กุลปุตฺตํ ปสํสิตุํ;
มยูรคีวสงฺกาส, อิโต ปริยาหิ วายสา’’ติฯ
ตตฺถ อิโต ปริยาหีติ เอรณฺฑโต โอตริตฺวา อิโต เยนาหํ, เตนาคนฺตฺวา มํสํ ขาทาติ วทติฯ
ตํ เตสํ กิริยํ ทิสฺวา รุกฺขเทวตา ตติยํ คาถมาห –
[135]
‘‘มิคานํ สิงฺคาโล อนฺโต, ปกฺขีนํ ปน วายโส;
เอรณฺโฑ อนฺโต รุกฺขานํ, ตโย อนฺตา สมาคตา’’ติฯ
ตตฺถ อนฺโตติ หีโน ลามโกฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล เทวทตฺโต อโหสิ, กาโก โกกาลิโก, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อนฺตชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ
[296] 6. สมุทฺทชาตกวณฺณนา
โก นายนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุปนนฺทตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ มหคฺฆโส มหาตณฺโห อโหสิ, สกฏปูเรหิ ปจฺจเยหิปิ สนฺตปฺเปตุํ น สกฺกาฯ วสฺสูปนายิกกาเล ทฺวีสุ ตีสุ วิหาเรสุ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา เอกสฺมิํ อุปาหเน ฐเปติ, เอกสฺมิํ กตฺตรยฏฺฐิํ, เอกสฺมิํ อุทกตุมฺพํฯ เอกสฺมิํ สยํ วสติ, ชนปทวิหารํ คนฺตฺวา ปณีตปริกฺขาเร ภิกฺขู ทิสฺวา อริยวํสกถํ กเถตฺวา เตสํ ปํสุกูลานิ คาหาเปตฺวา เตสํ จีวรานิ คณฺหาติ, มตฺติกาปตฺเต คาหาเปตฺวา มนาปมนาเป ปตฺเต ถาลกานิ จ คเหตฺวา ยานกํ ปูเรตฺวา เชตวนํ อาคจฺฉติฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อุปนนฺโท สกฺยปุตฺโต มหคฺฆโส มหิจฺโฉ อญฺเญสํ ปฏิปตฺติํ กเถตฺวา สมณปริกฺขาเรน ยานกํ ปูเรตฺวา อาคจฺฉตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อยุตฺตํ, ภิกฺขเว, อุปนนฺเทน กตํ ปเรสํ อริยวํสกถํ กเถนฺเตน, ปฐมตรญฺหิ อตฺตนา อปฺปิจฺเฉน หุตฺวา ปจฺฉา ปเรสํ อริยวํสํ กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ
‘‘อตฺตานเมว ปฐมํ, ปติรูเป นิเวสเย;
อถญฺญมนุสาเสยฺย, น กิลิสฺเสยฺย ปณฺฑิโต’’ติฯ (ธ. ป. 158) –
อิมํ ธมฺมปเท คาถํ เทเสตฺวา อุปนนฺทํ ครหิตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว อุปนนฺโท มหิจฺโฉ, ปุพฺเพ มหาสมุทฺเทปิ อุทกํ รกฺขิตพฺพํ มญฺญี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สมุทฺทเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อเถโก กาโก สมุทฺทสฺส อุปริภาเค วิจรนฺโต ‘‘สมุทฺเท อุทกํ ปมาเณน ปิวถ, รกฺขนฺตา ปิวถา’’ติ มจฺฉสงฺฆสกุณสงฺเฆ วาเรนฺโต วาเรนฺโต จรติฯ ตํ ทิสฺวา สมุทฺทเทวตา ปฐมํ คาถมาห –
[136]
‘‘โก นายํ โลณโตยสฺมิํ, สมนฺตา ปริธาวติ;
มจฺเฉ มกเร จ วาเรติ, อูมีสุ จ วิหญฺญตี’’ติฯ
ตตฺถ โก นายนฺติ โก นุ อยํฯ
ตํ สุตฺวา สมุทฺทกาโก ทุติยํ คาถมาห –
[137]
‘‘อนนฺตปายี สกุโณ, อติตฺโตติ ทิสาสุโต;
สมุทฺทํ ปาตุมิจฺฉามิ, สาครํ สริตํปติ’’นฺติฯ
ตสฺสตฺโถ – อหํ อนนฺตสาครํ ปาตุมิจฺฉามิ, เตนมฺหิ อนนฺตปายี นาม สกุโณ มหติยาปิ อปูรณิยา ตณฺหาย สมนฺนาคตตฺตา อติตฺโตติปิ อหํ ทิสาสุ สุโต วิสฺสุโต ปากโฏ, สฺวาหํ อิมํ สกลสมุทฺทํ สุนฺทรานํ รตนานํ อากรตฺตา สาคเรน วา ขตตฺตา สาครํ สริตานํ ปติภาเวน สริตํปติํ ปาตุมิจฺฉามีติฯ
ตํ สุตฺวา สมุทฺทเทวตา ตติยํ คาถมาห –
[138]
‘‘โส อยํ หายติ เจว, ปูรเต จ มโหทธิ;
นาสฺส นายติ ปีตนฺโต, อเปยฺโย กิร สาคโร’’ติฯ
ตตฺถ โส อยํ หายติ เจวาติ อุทกสฺส โอสกฺกนเวลาย หายติ, นิกฺขมนเวลาย ปูรติฯ นาสฺส นายตีติ อสฺส มหาสมุทฺทสฺส สเจปิ นํ สกลโลโก ปิเวยฺย, ตถาปิ ‘‘อิโต เอตฺตกํ นาม อุทกํ ปีต’’นฺติ ปริยนฺโต น ปญฺญายติฯ อเปยฺโย กิราติ เอโส กิร สาคโร น สกฺกา เกนจิ อุทกํ เขเปตฺวา ปาตุนฺติฯ
เอวญฺจ ปน วตฺวา สา เภรวรูปารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา สมุทฺทกากํ ปลาเปสิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สมุทฺทกาโก อุปนนฺโท อโหสิ, เทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
สมุทฺทชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ
[297] 7. กามวิลาปชาตกวณฺณนา
อุจฺเจ สกุณ เฑมานาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ ปุปฺผรตฺตชาตเก (ชา. 1.1.147) กถิตํ, อตีตวตฺถุ อินฺทฺริยชาตเก (ชา. 1.8.60 อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ ตํ ปน ปุริสํ ชีวนฺตํ สูเล อุตฺตาเสสุํฯ โส ตตฺถ นิสินฺโน อากาเสน คจฺฉนฺตํ เอกํ กากํ ทิสฺวา ตาวขรมฺปิ ตํ เวทนํ อคเณตฺวา ปิยภริยาย สาสนํ เปเสตุํ กากํ อามนฺเตนฺโต อิมา คาถา อาห –
[139]
‘‘อุจฺเจ สกุณ เฑมาน, ปตฺตยาน วิหงฺคม;
วชฺชาสิ โข ตฺวํ วามูรุํ, จิรํ โข สา กริสฺสติฯ
[140]
‘‘อิทํ โข สา น ชานาติ, อสิํ สตฺติญฺจ โอฑฺฑิตํ;
สา จณฺฑี กาหติ โกธํ, ตํ เม ตปติ โน อิทํฯ
[141]
‘‘เอส อุปฺปลสนฺนาโห, นิกฺขญฺจุสฺสีสโกหิตํ;
กาสิกญฺจ มุทุํ วตฺถํ, ตปฺเปตุ ธนิกา ปิยา’’ติฯ
ตตฺถ เฑมานาติ คจฺฉมาน จรมานฯ ปตฺตยานาติ ตเมวาลปติ, ตถา วิหงฺคมาติฯ โส หิ ปตฺเตหิ ยานํ กตฺวา คมนโต ปตฺตยาโน, อากาเส คมนโต วิหงฺคโมฯ วชฺชาสีติ วเทยฺยาสิฯ วามูรุนฺติ กทลิกฺขนฺธสมานอูรุํ, มม สูเล นิสินฺนภาวํ วเทยฺยาสิฯ จิรํ โข สา กริสฺสตีติ สา อิมํ ปวตฺติํ อชานมานา มม อาคมนํ จิรํ กริสฺสติ, ‘‘จิรํ เม คตสฺส ปิยสฺส น จ อาคจฺฉตี’’ติ เอวํ จินฺเตสฺสตีติ อตฺโถฯ
อสิํ สตฺติญฺจาติ อสิสมานตาย สตฺติสมานตาย จ สูลเมว สนฺธาย วทติฯ ตญฺหิ ตสฺส อุตฺตาสนตฺถาย โอฑฺฑิตํ ฐปิตํฯ จณฺฑีติ โกธนาฯ กาหติ โกธนฺติ ‘‘อติจิรายตี’’ติ มยิ โกธํ กริสฺสติฯ ตํ เม ตปตีติ ตํ ตสฺสา กุชฺฌนํ มํ ตปติฯ โน อิทนฺติ อิธ ปน อิทํ สูลํ มํ น ตปตีติ ทีเปติฯ
‘‘เอส อุปฺปลสนฺนาโห’’ติอาทีหิ ฆเร อุสฺสีสเก ฐปิตํ อตฺตโน ภณฺฑํ อาจิกฺขติฯ ตตฺถ อุปฺปลสนฺนาโหติ อุปฺปโล จ สนฺนาโห จ อุปฺปลสนฺนาโห, อุปฺปลสทิโส กณโย จ สนฺนาหโก จาติ อตฺโถฯ นิกฺขญฺจาติ ปญฺจหิ สุวณฺเณหิ กตํ องฺคุลิมุทฺทิกํฯ กาสิกญฺจ มุทุ วตฺถนฺติ มุทุํ กาสิกสาฏกยุคํ สนฺธายาหฯ เอตฺตกํ กิร เตน อุสฺสีสเก นิกฺขิตฺตํฯ ตปฺเปตุ ธนิกา ปิยาติ เอตํ สพฺพํ คเหตฺวา สา มม ปิยา ธนตฺถิกา อิมินา ธเนน ตปฺเปตุ ปูเรตุ, สนฺตุฏฺฐา โหตูติฯ
เอวํ โส ปริเทวมาโนว กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ, โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา ภริยา เอตรหิ ภริยา อโหสิ, เยน ปน เทวปุตฺเตน ตํ การณํ ทิฏฺฐํ, โส อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
กามวิลาปชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ
[298] 8. อุทุมฺพรชาตกวณฺณนา
อุทุมฺพรา จิเม ปกฺกาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร อญฺญตรสฺมิํ ปจฺจนฺตคามเก วิหารํ กาเรตฺวา วสติฯ รมณีโย วิหาโร ปิฏฺฐิปาสาเณ นิวิฏฺโฐ, มนฺทํ สมฺมชฺชนฏฺฐานํ อุทกผาสุกํ, โคจรคาโม นาติทูเร นาจฺจาสนฺเน, สมฺปิยายมานา มนุสฺสา ภิกฺขํ เทนฺติฯ อเถโก ภิกฺขุ จาริกํ จรมาโน ตํ วิหารํ ปาปุณิฯ เนวาสิโก ตสฺส อาคนฺตุกวตฺตํ กตฺวา ปุนทิวเส ตํ อาทาย คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ มนุสฺสา ปณีตํ ภิกฺขํ ทตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺตยิํสุฯ อาคนฺตุโก กติปาหํ ภุญฺชิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘เอเกนุปาเยน อิมํ ภิกฺขุํ วญฺเจตฺวา นิกฺกฑฺฒิตฺวา อิมํ วิหารํ คณฺหิสฺสามี’’ติฯ อถ นํ เถรูปฏฺฐานํ อาคตํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ, อาวุโส, พุทฺธูปฏฺฐานํ นากาสี’’ติ? ‘‘ภนฺเต, อิมํ วิหารํ ปฏิชคฺคนฺโต นตฺถิ, เตนมฺหิ น คตปุพฺโพ’’ติฯ ‘‘ยาว ตฺวํ พุทฺธูปฏฺฐานํ คนฺตฺวา อาคจฺฉสิ, ตาวาหํ ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เนวาสิโก ‘‘ยาว มมาคมนา เถเร มา ปมชฺชิตฺถา’’ติ มนุสฺสานํ วตฺวา ปกฺกามิฯ
ตโต ปฏฺฐาย อาคนฺตุโก ‘‘ตสฺส เนวาสิกสฺส อยญฺจ อยญฺจ โทโส’’ติ เต มนุสฺเส ปริภินฺทิฯ อิตโรปิ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปุนาคโต, อถสฺส โส เสนาสนํ น อทาสิฯ โส เอกสฺมิํ ฐาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส ปิณฺฑาย คามํ ปาวิสิ, มนุสฺสา สามีจิมตฺตมฺปิ น กริํสุฯ โส วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ปุน เชตวนํ คนฺตฺวา ตํ การณํ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิฯ เต ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุโก กิร ภิกฺขุ อสุกํ ภิกฺขุํ วิหารา นิกฺกฑฺฒิตฺวา สยํ ตตฺถ วสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ โส อิมํ วสนฏฺฐานา นิกฺกฑฺฒิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺเญ รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตตฺถ วสฺสาเน สตฺตสตฺตาหํ เทโว วสฺสิฯ
อเถโก รตฺตมุขขุทฺทกมกฺกโฏ เอกิสฺสา อโนวสฺสิกาย ปาสาณทริยา วสมาโน เอกทิวสํ ทริทฺวาเร อเตมนฏฺฐาเน สุเขน นิสีทิฯ ตตฺถ เอโก กาฬมุขมหามกฺกโฏ ตินฺโต สีเตน ปีฬิยมาโน วิจรนฺโต ตํ ตถานิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘อุปาเยน นํ นีหริตฺวา เอตฺถ วสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา กุจฺฉิํ โอลมฺเพตฺวา สุหิตาการํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส ปุรโต ฐตฺวา ปฐมํ คาถมาห –
[142]
‘‘อุทุมฺพรา จิเม ปกฺกา, นิคฺโรธา จ กปิตฺถนา;
เอหิ นิกฺขม ภุญฺชสฺสุ, กิํ ชิฆจฺฉาย มิยฺยสี’’ติฯ
ตตฺถ กปิตฺถนาติ ปิลกฺขาฯ เอหิ นิกฺขมาติ เอเต อุทุมฺพราทโย ผลภารนมิตา, อหมฺปิ ขาทิตฺวา สุหิโต อาคโตสฺมิ, ตฺวมฺปิ คจฺฉ ภุญฺชสฺสูติฯ
โสปิ ตสฺส วจนํ สุตฺวา สทฺทหิตฺวา ผลานิ ขาทิตุกาโม นิกฺขมิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วิจริตฺวา กิญฺจิ อลภนฺโต ปุนาคนฺตฺวา ตํ อนฺโตปาสาณทริยํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘วญฺเจสฺสามิ น’’นฺติ ตสฺส ปุรโต ฐตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
[143]
‘‘เอวํ โส สุหิโต โหติ, โย วุฑฺฒมปจายติ;
ยถาหมชฺช สุหิโต, ทุมปกฺกานิ มาสิโต’’ติฯ
ตตฺถ ทุมปกฺกานิ มาสิโตติ อุทุมฺพราทีนิ รุกฺขผลานิ ขาทิตฺวา อสิโต ธาโต สุหิโตฯ
ตํ สุตฺวา มหามกฺกโฏ ตติยํ คาถมาห –
[144]
‘‘ยํ วเนโช วเนชสฺส, วญฺเจยฺย กปิโน กปิ;
ทหโร กปิ สทฺเธยฺย, น หิ ชิณฺโณ ชรากปี’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – ยํ วเน ชาโต กปิ วเน ชาตสฺส กปิโน วญฺจนํ กเรยฺย, ตํ ตยา สทิโส ทหโร วานโร สทฺทเหยฺย, มาทิโส ปน ชิณฺโณ ชรากปิ มหลฺลกมกฺกโฏ น หิ สทฺทเหยฺย, สตกฺขตฺตุมฺปิ ภณนฺตสฺส ตุมฺหาทิสสฺส น สทฺทหติฯ
อิมสฺมิญฺหิ หิมวนฺตปเทเส สพฺพํ ผลาผลํ วสฺเสน กิลินฺนํ ปติตํ, ปุน ตว อิทํ ฐานํ นตฺถิ, คจฺฉาติฯ โส ตโตว ปกฺกามิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ขุทฺทกมกฺกโฏ เนวาสิโก อโหสิ, กาฬมหามกฺกโฏ อาคนฺตุโก, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
อุทุมฺพรชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ
[299] 9. โกมารปุตฺตชาตกวณฺณนา
ปุเร ตุวนฺติ อิทํ สตฺถา ปุพฺพาราเม วิหรนฺโต เกฬิสีเล ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ เต กิร ภิกฺขู สตฺถริ อุปริปาสาเท วิหรนฺเต เหฏฺฐาปาสาเท ทิฏฺฐสุตาทีนิ กเถนฺตา กลหญฺจ ปริภาสญฺจ กโรนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา มหาโมคฺคลฺลานํ อามนฺเตตฺวา ‘‘เอเต ภิกฺขู สํเวเชหี’’ติ อาหฯ เถโร อากาเส อุปฺปติตฺวา ปาทงฺคุฏฺฐเกน ปาสาทถุปิกํ ปหริตฺวา ยาว อุทกปริยนฺตา ปาสาทํ กมฺเปสิฯ เต ภิกฺขู มรณภยภีตา นิกฺขมิตฺวา พหิ อฏฺฐํสูฯ เตสํ โส เกฬิสีลภาโว ภิกฺขูสุ ปากโฏ ชาโตฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, เอกจฺเจ ภิกฺขู เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา เกฬิสีลา หุตฺวา วิจรนฺติ, ‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’ติ วิปสฺสนาย กมฺมํ น กโรนฺตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปเต เกฬิสีลกาเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ คามเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘โกมารปุตฺโต’’ติ นํ สญฺชานิํสุฯ โส อปรภาเค นิกฺขมิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปเทเส วสิฯ อถญฺเญ เกฬิสีลา ตาปสา หิมวนฺตปเทเส อสฺสมํ มาเปตฺวา วสิํสุ, กสิณปริกมฺมมตฺตมฺปิ เนสํ นตฺถิ, อรญฺญโต ผลาผลานิ อาหริตฺวา ขาทิตฺวา หสมานา นานปฺปการาย เกฬิยา วีตินาเมนฺติฯ
เตสํ สนฺติเก เอโก มกฺกโฏ อตฺถิ, โสปิ เกฬิสีลโกว มุขวิการาทีนิ กโรนฺโต ตาปสานํ นานาวิธํ เกฬิํ ทสฺเสติฯ ตาปสา ตตฺถ จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ อคมํสุฯ เตสํ คตกาลโต ปฏฺฐาย โพธิสตฺโต ตํ ฐานํ คนฺตฺวา วาสํ กปฺเปสิ, มกฺกโฏ เตสํ วิย ตสฺสปิ เกฬิํ ทสฺเสสิฯ
โพธิสตฺโต อจฺฉรํ ปหริตฺวา ‘‘สุสิกฺขิตปพฺพชิตานํ สนฺติเก วสนฺเตน นาม อาจารสมฺปนฺเนน กายาทีหิ สุสญฺญเตน ฌาเนสุ ยุตฺเตน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตสฺส โอวาทํ อทาสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย สีลวา อาจารสมฺปนฺโน อโหสิ, โพธิสตฺโตปิ ตโต อญฺญตฺถ อคมาสิฯ อถ เต ตาปสา โลณมฺพิลํ เสวิตฺวา ตํ ฐานํ อคมํสุฯ มกฺกโฏ ปุพฺเพ วิย เตสํ เกฬิํ น ทสฺเสสิฯ อถ นํ ตาปสา ‘‘ปุพฺเพ, ตฺวํ อาวุโส, อมฺหากํ ปุรโต เกฬิํ อกาสิ, อิทานิ น กโรสิ, กิํการณา’’ติ ปุจฺฉนฺตา ปฐมํ คาถมาหํสุ –
[145]
‘‘ปุเร ตุวํ สีลวตํ สกาเส, โอกฺกนฺติกํ กีฬสิ อสฺสมมฺหิ;
กโรหเร มกฺกฏิยานิ มกฺกฏ, น ตํ มยํ สีลวตํ รมามา’’ติฯ
ตตฺถ สีลวตํ สกาเสติ เกฬิสีลานํ อมฺหากํ สนฺติเกฯ โอกฺกนฺติกนฺติ มิโค วิย โอกฺกนฺติตฺวา กีฬสิฯ กโรหเรติ เอตฺถ อเรติ อาลปนํฯ มกฺกฏิยานีติ มุขมกฺกฏิกกีฬาสงฺขาตานิ มุขวิการานิฯ น ตํ มยํ สีลวตํ รมามาติ ยํ ปุพฺเพ ตว เกฬิสีลํ เกฬิวตํ, ตํ มยํ เอตรหิ น รมาม, ตฺวมฺปิ โน น รมาเปสิ, กิํ นุ โข การณนฺติฯ
ตํ สุตฺวา มกฺกโฏ ทุติยํ คาถมาห –
[146]
‘‘สุตา หิ มยฺหํ ปรมา วิสุทฺธิ, โกมารปุตฺตสฺส พหุสฺสุตสฺส;
มา ทานิ มํ มญฺญิ ตุวํ ยถา ปุเร, ฌานานุยุตฺโต วิหรามิ อาวุโส’’ติฯ
ตตฺถ มยฺหนฺติ กรณตฺเถ สมฺปทานํฯ วิสุทฺธีติ ฌานวิสุทฺธิฯ พหุสฺสุตสฺสาติ พหูนํ กสิณปริกมฺมานํ อฏฺฐนฺนญฺจ สมาปตฺตีนํ สุตตฺตา เจว ปฏิวิทฺธตฺตา จ พหุสฺสุตสฺสฯ ตุวนฺติ เตสุ เอกํ ตาปสํ อาลปนฺโต อิทานิ มา มํ ตฺวํ ปุเร วิย สญฺชานิ, นาหํ ปุริมสทิโส, อาจริโย เม ลทฺโธติ ทีเปติฯ
ตํ สุตฺวา ตาปสา ตติยํ คาถมาหํสุ –
[147]
‘‘สเจปิ เสลสฺมิ วเปยฺย พีชํ, เทโว จ วสฺเส น หิ ตํ วิรูฬฺเห;
สุตา หิ เต สา ปรมา วิสุทฺธิ, อารา ตุวํ มกฺกฏ ฌานภูมิยา’’ติฯ
ตสฺสตฺโถ – สเจปิ ปาสาณปิฏฺเฐ ปญฺจวิธํ พีชํ วเปยฺย, เทโว จ สมฺมา วสฺเสยฺย, อเขตฺตตาย ตํ น วิรูฬฺเหยฺย, เอวเมว ตยา ปรมา ฌานวิสุทฺธิ สุตา, ตฺวํ ปน ติรจฺฉานโยนิกตฺตา อารา ฌานภูมิยา ทูเร ฐิโต, น สกฺกา ตยา ฌานํ นิพฺพตฺเตตุนฺติ มกฺกฏํ ครหิํสุฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เกฬิสีลา ตาปสา อิเม ภิกฺขู อเหสุํ, โกมารปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
โกมารปุตฺตชาตกวณฺณนา นวมาฯ
[300] 10. วกชาตกวณฺณนา
ปรปาณโรธา ชีวนฺโตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณสนฺถตํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ วินเย (ปารา. 565 อาทโย) วิตฺถารโต อาคตเมวฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป – อายสฺมา อุปเสโน ทุวสฺสิโก เอกวสฺสิเกน สทฺธิวิหาริเกน สทฺธิํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถารา ครหิโต วนฺทิตฺวา ปกฺกนฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตปฺปตฺโต อปฺปิจฺฉตาทิคุณยุตฺโต เตรส ธุตงฺคานิ สมาทาย ปริสมฺปิ เตรสธุตงฺคธรํ กตฺวา ภควติ เตมาสํ ปฏิสลฺลีเน สปริโส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริสํ นิสฺสาย ปฐมํ ครหํ ลภิตฺวา อธมฺมิกาย กติกาย อนนุวตฺตเน ทุติยํ สาธุการํ ลภิตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย ธุตงฺคธรา ภิกฺขู ยถาสุขํ อุปสงฺกมิตฺวา มํ ปสฺสนฺตู’’ติ สตฺถารา กตานุคฺคโห นิกฺขมิตฺวา ภิกฺขูนํ ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ
ตโต ปภุติ ภิกฺขู ธุตงฺคธรา หุตฺวา สตฺถารํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถริ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิเต ตตฺถ ตตฺถ ปํสุกูลานิ ฉฑฺเฑตฺวา อตฺตโน ปตฺตจีวราเนว คณฺหิํสุฯ สตฺถา สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ เสนาสนจาริกํ จรนฺโต ตตฺถ ตตฺถ ปติตานิ ปํสุกูลานิ ทิสฺวา ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, อิเมสํ นาม ภิกฺขูนํ ธุตงฺคสมาทานํ น จิรฏฺฐิติกํ วกสฺส อุโปสถกมฺมสทิสํ อโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺโก เทวราชา อโหสิฯ อเถโก วโก คงฺคาตีเร ปาสาณปิฏฺเฐ วสติ, อถ คงฺคาย มโหทกํ อาคนฺตฺวา ตํ ปาสาณํ ปริกฺขิปิฯ วโก อภิรุหิตฺวา ปาสาณปิฏฺเฐ นิปชฺชิ, เนวสฺส โคจโร อตฺถิ, น โคจราย คมนมคฺโค, อุทกมฺปิ วฑฺฒเตวฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ เนว โคจโร อตฺถิ, น โคจราย คมนมคฺโค, นิกฺกมฺมสฺส ปน นิปชฺชนโต อุโปสถกมฺมํ วร’’นฺติ มนสาว อุโปสถํ อธิฏฺฐาย สีลานิ สมาทิยิตฺวา นิปชฺชิฯ ตทา สกฺโก เทวราชา อาวชฺชมาโน ตสฺส ตํ ทุพฺพลสมาทานํ ญตฺวา ‘‘เอตํ วกํ วิเหเฐสฺสามี’’ติ เอฬกรูเปน อาคนฺตฺวา ตสฺส อวิทูเร ฐตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ วโก ตํ ทิสฺวา ‘‘อญฺญสฺมิํ ทิวเส อุโปสถกมฺมํ ชานิสฺสามี’’ติ อุฏฺฐาย ตํ คณฺหิตุํ ปกฺขนฺทิฯ เอฬโกปิ อิโต จิโต จ ปกฺขนฺทิตฺวา อตฺตานํ คเหตุํ นาทาสิฯ วโก ตํ คเหตุํ อสกฺโกนฺโต นิวตฺติตฺวา อาคมฺม ‘‘อุโปสถกมฺมํ ตาว เม น ภิชฺชตี’’ติ ตตฺเถว ปุน นิปชฺชิฯ สกฺโก สกฺกตฺตภาเวเนว อากาเส ฐตฺวา ‘‘ตาทิสสฺส ทุพฺพลชฺฌาสยสฺส กิํ อุโปสถกมฺเมน, ตฺวํ มม สกฺกภาวํ อชานนฺโต เอฬกมํสํ ขาทิตุกาโม อโหสี’’ติ ตํ วิเหเฐตฺวา ครหิตฺวา เทวโลกเมว คโตฯ
[148]
‘‘ปรปาณโรธา ชีวนฺโต, มํสโลหิตโภชโน;
วโก วตํ สมาทาย, อุปปชฺชิ อุโปสถํฯ
[149]
‘‘ตสฺส สกฺโก วตญฺญาย, อชรูเปนุปาคมิ;
วีตตโป อชฺฌปฺปตฺโต, ภญฺชิ โลหิตโป ตปํฯ
[150]
‘‘เอวเมว อิเธกจฺเจ, สมาทานมฺหิ ทุพฺพลา;
ลหุํ กโรนฺติ อตฺตานํ, วโกว อชการณา’’ติฯ –
ติสฺโสปิ อภิสมฺพุทฺธคาถาวฯ
ตตฺถ อุปปชฺชิ อุโปสถนฺติ อุโปสถวาสํ อุปคโตฯ วตญฺญายาติ ตสฺส ทุพฺพลวตํ อญฺญายฯ วีตตโป อชฺฌปฺปตฺโตติ วิคตตโป หุตฺวา อุปคโต, ตํ ขาทิตุํ ปกฺขนฺทีติ อตฺโถฯ โลหิตโปติ โลหิตปายีฯ ตปนฺติ ตํ อตฺตโน สมาทานตปํ ภินฺทิฯ
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สกฺโก อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ
วกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ
กุมฺภวคฺโค ปญฺจโมฯ
ตสฺสุทฺทานํ –
วรกุมฺภ สุปตฺต สิริวฺหยโน, สุจิสมฺมต พินฺทุสโร จุสโภ;
สริตํปติ จณฺฑิ ชรากปินา, อถ มกฺกฏิยา วกเกน ทสาติฯ
อถ วคฺคุทฺทานํ –
สงฺกปฺโป ปทุโม เจว, อุทปาเนน ตติยํ;
อพฺภนฺตรํ ฆฏเภทํ, ติกนิปาตมฺหิลงฺกตนฺติฯ
ติกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
(ทุติโย ภาโค นิฏฺฐิโตฯ)
