อุทปานวรํ วนพฺยคฺฆ กปิ, สิขินี จ พลาก รุจิรวโร;

สุชนาธิป โรมก ทูส ปุน, สตปตฺตวโร ปุฏกมฺม ทสาติฯ

4. อพฺภนฺตรวคฺโค

[281] 1. อพฺภนฺตรชาตกวณฺณนา

อพฺภนฺตโร นาม ทุโมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส พิมฺพาเทวีเถริยา อมฺพรสทานํ อารพฺภ กเถสิฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธ หิ ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก เวสาลิยํ กูฏาคารสาลายํ วิหรนฺเต มหาปชาปตี โคตมี ปญฺจ สากิยสตานิ อาทาย คนฺตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชญฺเจว อุปสมฺปทญฺจ ลภิฯ อปรภาเค ตา ปญฺจสตา ภิกฺขุนิโย นนฺทโกวาทํ (ม. นิ. 3.398 อาทโย) สุตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ สตฺถริ ปน สาวตฺถิํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเต ราหุลมาตา พิมฺพาเทวี ‘‘สามิโก เม ปพฺพชิตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, ปุตฺโตปิ เม ปพฺพชิตฺวา ตสฺเสว สนฺติเก วสติ, อหํ อคารมชฺเฌ กิํกริสฺสามิ, อหมฺปิ ปพฺพชิตฺวา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธญฺจ ปุตฺตญฺจ นิพทฺธํ ปสฺสมานา วิหริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา อาจริยุปชฺฌายาหิ สทฺธิํ สาวตฺถิํ คนฺตฺวา สตฺถารญฺจ ปิยปุตฺตญฺจ ปสฺสมานา เอกสฺมิํ ภิกฺขุนุปสฺสเย วาสํ กปฺเปสิฯ ราหุลสามเณโร อาคนฺตฺวา มาตรํ ปสฺสติฯ

อเถกทิวสํ เถริยา อุทรวาโต กุปฺปิฯ สา ปุตฺเต ทฏฺฐุํ อาคเต ตสฺส ทสฺสนตฺถาย นิกฺขมิตุํ นาสกฺขิ, อญฺญาว อาคนฺตฺวา อผาสุกภาวํ กถยิํสุฯ โส มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ เต ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ตาต, อคารมชฺเฌ เม สกฺขรโยชิเต อมฺพรเส ปีเต อุทรวาโต วูปสมฺมติ, อิทานิ ปิณฺฑาย จริตฺวา ชีวิกํ กปฺเปม, กุโต ตํ ลภิสฺสามา’’ติฯ สามเณโร ‘‘ลภนฺโต อาหริสฺสามี’’ติ วตฺวา นิกฺขมิฯ

ตสฺส ปนายสฺมโต อุปชฺฌาโย ธมฺมเสนาปติ, อาจริโย มหาโมคฺคลฺลาโน, จูฬปิตา อานนฺทตฺเถโร, ปิตา สมฺมาสมฺพุทฺโธติ มหาสมฺปตฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ อญฺญสฺส สนฺติกํ อคนฺตฺวา อุปชฺฌายสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ทุมฺมุขากาโร หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ เถโร ‘‘กิํ นุ โข, ราหุล, ทุมฺมุโข วิยาสี’’ติ อาหฯ ‘‘มาตุ เม, ภนฺเต, เถริยา อุทรวาโต กุปิโต’’ติฯ ‘‘กิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘สกฺขรโยชิเตน กิร อมฺพรเสน ผาสุ โหตี’’ติฯ ‘‘โหตุ ลภิสฺสามิ, มา จินฺตยี’’ติฯ

โส ปุนทิวเส ตํ อาทาย สาวตฺถิํ ปวิสิตฺวา สามเณรํ อาสนสาลายํ นิสีทาเปตฺวา ราชทฺวารํ อคมาสิฯ โกสลราชา เถรํ ทิสฺวา นิสีทาเปสิ, ตงฺขณญฺเญว อุยฺยานปาโล ปิณฺฑิปกฺกานํ มธุรอมฺพานํ เอกํ ปุฏํ อาหริฯ ราชา อมฺพานํ ตจํ อปเนตฺวา สกฺขรํ ปกฺขิปิตฺวา สยเมว มทฺทิตฺวา เถรสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา อทาสิฯ เถโร ราชนิเวสนา นิกฺขมิตฺวา อาสนสาลํ คนฺตฺวา สามเณรสฺส อทาสิ ‘‘หริตฺวา มาตุ เต เทหี’’ติฯ โส หริตฺวา อทาสิ, เถริยา ปริภุตฺตมตฺเตว อุทรวาโต วูปสมิฯ ราชาปิ มนุสฺสํ เปเสสิ – ‘‘เถโร อิธ นิสีทิตฺวา อมฺพรสํ น ปริภุญฺชิ, คจฺฉ กสฺสจิ ทินฺนภาวํ ชานาหี’’ติฯ โส เถเรน สทฺธิํเยว คนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา อาคนฺตฺวา รญฺโญ กเถสิฯ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘สเจ สตฺถา อคารํ อชฺฌาวสิสฺส, จกฺกวตฺติราชา อภวิสฺส, ราหุลสามเณโร ปริณายกรตนํ, เถรี อิตฺถิรตนํ, สกลจกฺกวาฬรชฺชํ เอเตสญฺเญว อภวิสฺสฯ อมฺเหหิ เอเต อุปฏฺฐหนฺเตหิ จริตพฺพํ อสฺส, อิทานิ ปพฺพชิตฺวา อมฺเห อุปนิสฺสาย วสนฺเตสุ เอเตสุ น ยุตฺตํ อมฺหากํ ปมชฺชิตุ’’นฺติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย เถริยา นิพทฺธํ อมฺพรสํ ทาเปสิฯ เถเรน พิมฺพาเทวีเถริยา อมฺพรสสฺส ทินฺนภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโตฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, สาริปุตฺตตฺเถโร กิร พิมฺพาเทวีเถริํ อมฺพรเสน สนฺตปฺเปสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว ราหุลมาตา สาริปุตฺเตน อมฺพรเสน สนฺตปฺปิตา, ปุพฺเพเปส เอตํ สนฺตปฺเปสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิคามเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา สณฺฐปิตฆราวาโส มาตาปิตูนํ อจฺจเยน อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปเทเส อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อิสิคณปริวุโต คณสตฺถา หุตฺวา ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ปพฺพตปาทา โอตริตฺวา จาริกํ จรมาโน พาราณสิํ ปตฺวา อุยฺยาเน วาสํ กปฺเปสิฯ อถสฺส อิสิคณสฺส สีลเตเชน สกฺกสฺส ภวนํ กมฺปิฯ สกฺโก อาวชฺชมาโน ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘อิเมสํ ตาปสานํ อวาสาย ปริสกฺกิสฺสามิ, อถ เต ภินฺนาวาสา อุปทฺทุตา จรมานา จิตฺเตกคฺคตํ น ลภิสฺสนฺติ, เอวํ เม ผาสุกํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘โก นุ โข อุปาโย’’ติ วีมํสนฺโต อิมํ อุปายํ อทฺทส – มชฺฌิมยามสมนนฺตเร รญฺโญ อคฺคมเหสิยา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา อากาเส ฐตฺวา ‘‘ภทฺเท, สเจ ตฺวํ อพฺภนฺตรอมฺพปกฺกํ ขาเทยฺยาสิ, ปุตฺตํ ลภิสฺสสิ, โส จกฺกวตฺติราชา ภวิสฺสตี’’ติ อาจิกฺขิสฺสามิฯ ราชา เทวิยา กถํ สุตฺวา อมฺพปกฺกตฺถาย อุยฺยานํ เปเสสฺสติ, อถาหํ อมฺพานิ อนฺตรธาเปสฺสามิ, รญฺโญ อุยฺยาเน อมฺพานํ อภาวํ อาโรเจสฺสนฺติ , ‘‘เก เต ขาทนฺตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตาปสา ขาทนฺตี’’ติ วกฺขนฺติ, ตํ สุตฺวา ราชา ตาปเส โปเถตฺวา นีหราเปสฺสติ, เอวํ เต อุปทฺทุตา ภวิสฺสนฺตีติฯ

โส มชฺฌิมยามสมนนฺตเร สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา อากาเส ฐิโต อตฺตโน เทวราชภาวํ ชานาเปตฺวา ตาย สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปุริมา ทฺเว คาถา อโวจ –

[91]

‘‘อพฺภนฺตโร นาม ทุโม, ยสฺส ทิพฺยมิทํ ผลํ;

ภุตฺวา โทหฬินี นารี, จกฺกวตฺติํ วิชายติฯ

[92]

‘‘ตฺวมฺปิ ภทฺเท มเหสีสิ, สา จาปิ ปติโน ปิยา;

อาหริสฺสติ เต ราชา, อิทํ อพฺภนฺตรํ ผล’’นฺติฯ

ตตฺถ อพฺภนฺตโร นาม ทุโมติ อิมินา ตาว คามนิคมชนปทปพฺพตาทีนํ อสุกสฺส อพฺภนฺตโรติ อวตฺวา เกวลํ เอกํ อพฺภนฺตรํ อมฺพรุกฺขํ กเถสิฯ ยสฺส ทิพฺยมิทํ ผลนฺติ ยสฺส อมฺพรุกฺขสฺส เทวตานํ ปริโภคารหํ ทิพฺยํ ผลํฯ อิทนฺติ ปน นิปาตมตฺตเมวฯ โทหฬินีติ สญฺชาตโทหฬาฯ ตฺวมฺปิ, ภทฺเท, มเหสีสีติ ตฺวํ, โสภเน มเหสี, อสิฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘มเหสี จา’’ติปิ ปาโฐฯ สา จาปิ ปติโน ปิยาติ โสฬสนฺนํ เทวีสหสฺสานํ อพฺภนฺตเร อคฺคมเหสี จาปิ ปติโน จาปิ ปิยาติ อตฺโถฯ อาหริสฺสติ เต ราชา, อิทํ อพฺภนฺตรํ ผลนฺติ ตสฺสา เต ปิยาย อคฺคมเหสิยา อิทํ มยา วุตฺตปฺปการํ ผลํ ราชา อาหราเปสฺสติ, สา ตฺวํ ตํ ปริภุญฺชิตฺวา จกฺกวตฺติคพฺภํ ลภิสฺสสีติฯ

เอวํ สกฺโก เทวิยา อิมา ทฺเว คาถา วตฺวา ‘‘ตฺวํ อปฺปมตฺตา โหหิ, มา ปปญฺจํ อกาสิ, สฺเว รญฺโญ อาโรเจยฺยาสี’’ติ ตํ อนุสาสิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คโตฯ สา ปุนทิวเส คิลานาลยํ ทสฺเสตฺวา ปริจาริกานํ สญฺญํ ทตฺวา นิปชฺชิฯ ราชา สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต สีหาสเน นิสินฺโน นาฏกานิ ปสฺสนฺโต เทวิํ อทิสฺวา ‘‘กหํ, เทวี’’ติ ปริจาริเก ปุจฺฉิฯ ‘‘คิลานา, เทวา’’ติฯ โส ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา สยนปสฺเส นิสีทิตฺวา ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชนฺโต ‘‘กิํ เต, ภทฺเท, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มหาราช อญฺญํ อผาสุกํ นาม นตฺถิ, โทหโฬ เม อุปฺปนฺโน’’ติฯ ‘‘กิํ อิจฺฉสิ, ภทฺเท’’ติ? ‘‘อพฺภนฺตรอมฺพผลํ เทวา’’ติฯ ‘‘อพฺภนฺตรอมฺโพ นาม กหํ อตฺถี’’ติ? ‘‘นาหํ, เทว, อพฺภนฺตรอมฺพํ ชานามิ, ตสฺส ปน เม ผลํ ลภมานาย ชีวิตํ อตฺถิ, อลภมานาย นตฺถี’’ติฯ ‘‘เตน หิ อาหราเปสฺสามิ , มา จินฺตยี’’ติ ราชา เทวิํ อสฺสาเสตฺวา อุฏฺฐาย คนฺตฺวา ราชปลฺลงฺเก นิสินฺโน อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เทวิยา อพฺภนฺตรอมฺเพ นาม โทหโฬ อุปฺปนฺโน, กิํ กาตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว ทฺวินฺนํ อมฺพานํ อนฺตเร ฐิโต อมฺโพ อพฺภนฺตรอมฺโพ นาม, อุยฺยานํ เปเสตฺวา อพฺภนฺตเร ฐิตอมฺพโต ผลํ อาหราเปตฺวา เทวิยา ทาเปถา’’ติฯ

ราชา ‘‘สาธุ, เอวรูปํ อมฺพํ อาหรถา’’ติ อุยฺยานํ เปเสสิฯ สกฺโก อตฺตโน อานุภาเวน อุยฺยาเน อมฺพานิ ขาทิตสทิสานิ กตฺวา อนฺตรธาเปสิฯ อมฺพตฺถาย คตา มนุสฺสา สกลอุยฺยานํ วิจรนฺตา เอกํ อมฺพมฺปิ อลภิตฺวา คนฺตฺวา อุยฺยาเน อมฺพานํ อภาวํ รญฺโญ กถยิํสุฯ

‘‘เก อมฺพานิ ขาทนฺตี’’ติ? ‘‘ตาปสา, เทวา’’ติฯ ‘‘ตาปเส อุยฺยานโต โปเถตฺวา นีหรถา’’ติฯ มนุสฺสา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา นีหริํสุฯ สกฺกสฺส มโนรโถ มตฺถกํ ปาปุณิฯ เทวี อมฺพผลตฺถาย นิพทฺธํ กตฺวา นิปชฺชิเยวฯ ราชา กตฺตพฺพกิจฺจํ อปสฺสนฺโต อมจฺเจ จ พฺราหฺมเณ จ สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อพฺภนฺตรอมฺพสฺส อตฺถิภาวํ ชานาถา’’ติ ปุจฺฉิฯ พฺราหฺมณา อาหํสุ – ‘‘เทว, อพฺภนฺตรอมฺโพ นาม เทวตานํ ปริโภโค, ‘หิมวนฺเต กญฺจนคุหาย อนฺโต อตฺถี’ติ อยํ โน ปรมฺปราคโต อนุสฺสโว’’ติฯ ‘‘โก ปน ตโต อมฺพํ อาหริตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ? ‘‘น สกฺกา ตตฺถ มนุสฺสภูเตน คนฺตุํ, เอกํ สุวโปตกํ เปเสตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

เตน จ สมเยน ราชกุเล เอโก สุวโปตโก มหาสรีโร กุมารกานํ ยานกจกฺกนาภิมตฺโต ถามสมฺปนฺโน ปญฺญวา อุปายกุสโลฯ ราชา ตํ อาหราเปตฺวา ‘‘ตาต สุวโปตก, อหํ ตว พหูปกาโร, กญฺจนปญฺชเร วสสิ, สุวณฺณตฏฺฏเก มธุลาเช ขาทสิ, สกฺขรปานกํ ปิวสิ, ตยาปิ อมฺหากํ เอกํ กิจฺจํ นิตฺถริตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ, เทวา’’ติฯ ‘‘ตาต เทวิยา อพฺภนฺตรอมฺเพ โทหโฬ อุปฺปนฺโน, โส จ อมฺโพ หิมวนฺเต กญฺจนปพฺพตนฺตเร อตฺถิ เทวตานํ ปริโภโค, น สกฺกา มนุสฺสภูเตน ตตฺถ คนฺตุํ, ตยา ตโต อมฺพผลํ อาหริตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘สาธุ, เทว, อาหริสฺสามี’’ติฯ อถ นํ ราชา สุวณฺณตฏฺฏเก มธุลาเช ขาทาเปตฺวา สกฺขรปานกํ ปาเยตฺวา สตปากเตเลน ตสฺส ปกฺขนฺตรานิ มกฺเขตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา สีหปญฺชเร ฐตฺวา อากาเส วิสฺสชฺเชสิฯ โสปิ รญฺโญ นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา อากาเส ปกฺขนฺทนฺโต มนุสฺสปถํ อติกฺกมฺม หิมวนฺเต ปฐเม ปพฺพตนฺตเร วสนฺตานํ สุกานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อพฺภนฺตรอมฺโพ นาม กตฺถ อตฺถิ, กเถถ เม ตํ ฐาน’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มยํ น ชานาม, ทุติเย ปพฺพตนฺตเร สุกา ชานิสฺสนฺตี’’ติฯ

โส เตสํ วจนํ สุตฺวา ตโต อุปฺปติตฺวา ทุติยํ ปพฺพตนฺตรํ อคมาสิ, ตถา ตติยํ, จตุตฺถํ , ปญฺจมํ, ฉฏฺฐํ อคมาสิฯ ตตฺถปิ นํ สุกา ‘‘น มยํ ชานาม, สตฺตมปพฺพตนฺตเร สุกา ชานิสฺสนฺตี’’ติ อาหํสุฯ โส ตตฺถปิ คนฺตฺวา ‘‘อพฺภนฺตรอมฺโพ นาม กตฺถ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อสุกฏฺฐาเน นาม กญฺจนปพฺพตนฺตเร’’ติ อาหํสุฯ ‘‘อหํ ตสฺส ผลตฺถาย อาคโต, มํ ตตฺถ เนตฺวา ตโต เม ผลํ ทาเปถา’’ติฯ

สุกคณา อาหํสุ – ‘‘สมฺม, โส เวสฺสวณมหาราชสฺส ปริโภโค, น สกฺกา อุปสงฺกมิตุํ, สกลรุกฺโข มูลโต ปฏฺฐาย สตฺตหิ โลหชาเลหิ ปริกฺขิตฺโต, สหสฺสกุมฺภณฺฑรกฺขสา รกฺขนฺติ, เตหิ ทิฏฺฐสฺส ชีวิตํ นาม นตฺถิ, กปฺปุฏฺฐานคฺคิอวีจิมหานิรยสทิสฏฺฐานํ, มา ตตฺถ ปตฺถนํ กรี’’ติฯ ‘‘สเจ ตุมฺเห น คจฺฉถ, มยฺหํ ฐานํ อาจิกฺขถา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อสุเกน จ อสุเกน จ ฐาเนน ยาหี’’ติฯ โส เตหิ อาจิกฺขิตวเสเนว สุฏฺฐุ มคฺคํ อุปธาเรตฺวา ตํ ฐานํ คนฺตฺวา ทิวา อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา มชฺฌิมยามสมนนฺตเร รกฺขสานํ นิทฺโทกฺกมนสมเย อพฺภนฺตรอมฺพสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอเกน มูลนฺตเรน สณิกํ อภิรุหิตุํ อารภิฯ โลหชาลํ ‘‘กิรี’’ติ สทฺทมกาสิ ฯ

รกฺขสา ปพุชฺฌิตฺวา สุกโปตกํ ทิสฺวา ‘‘อมฺพโจโรย’’นฺติ คเหตฺวา กมฺมกรณํ สํวิทหิํสุฯ เอโก ‘‘มุเข ปกฺขิปิตฺวา คิลิสฺสามิ น’’นฺติ อาห, อปโร ‘‘หตฺเถหิ มทฺทิตฺวา ปุญฺชิตฺวา วิปฺปกิริสฺสามิ น’’นฺติ, อปโร ‘‘ทฺเวธา ผาเลตฺวา องฺคาเรสุ ปจิตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติฯ โส เตสํ กมฺมกรณสํวิธานํ สุตฺวาปิ อสนฺตสิตฺวาว เต รกฺขเส อามนฺเตตฺวา ‘‘อมฺโภ รกฺขสา, ตุมฺเห กสฺส มนุสฺสา’’ติ อาหฯ ‘‘เวสฺสวณมหาราชสฺสา’’ติฯ ‘‘อมฺโภ, ตุมฺเหปิ เอกสฺส รญฺโญว มนุสฺสา, อหมฺปิ รญฺโญว มนุสฺโส, พาราณสิราชา มํ อพฺภนฺตรอมฺพผลตฺถาย เปเสสิ, สฺวาหํ ตตฺเถว อตฺตโน รญฺโญ ชีวิตํ ทตฺวา อาคโตฯ โย หิ อตฺตโน มาตาปิตูนญฺเจว สามิกสฺส จ อตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชติ, โส เทวโลเกเยว นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา อหมฺปิ อิมมฺหา ติรจฺฉานโยนิยา จวิตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[93]

‘‘ภตฺตุรตฺเถ ปรกฺกนฺโต, ยํ ฐานมธิคจฺฉติ;

สูโร อตฺตปริจฺจาคี, ลภมาโน ภวามห’’นฺติฯ

ตตฺถ ภตฺตุรตฺเถติ ภตฺตา วุจฺจนฺติ ภตฺตาทีหิ ภรณโปสกา ปิตา มาตา สามิโก จ, อิติ ติวิธสฺสเปตสฺส ภตฺตุ อตฺถายฯ ปรกฺกนฺโตติ ปรกฺกมํ กโรนฺโต วายมนฺโตฯ ยํ ฐานมธิคจฺฉตีติ ยํ สุขการณํ ยสํ วา ลาภํ วา สคฺคํ วา อธิคจฺฉติฯ สูโรติ อภีรุ วิกฺกมสมฺปนฺโนฯ

อตฺตปริจฺจาคีติ กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺโข หุตฺวา ตสฺส ติวิธสฺสปิ ภตฺตุ อตฺถาย อตฺตานํ ปริจฺจชนฺโตฯ ลภมาโน ภวามหนฺติ ยํ โส เอวรูโป สูโร เทวสมฺปตฺติํ วา มนุสฺสสมฺปตฺติํ วา ลภติ, อหมฺปิ ตํ ลภมาโน ภวามิ, ตสฺมา หาโสว เม เอตฺถ, น ตาโส, กิํ มํ ตุมฺเห ตาเสถาติฯ

เอวํ โส อิมาย คาถาย เตสํ ธมฺมํ เทเสสิฯ เต ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺตา ‘‘ธมฺมิโก เอส, น สกฺกา มาเรตุํ, วิสฺสชฺเชม น’’นฺติ วตฺวา สุกโปตกํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘อมฺโภ สุกโปตก, มุตฺโตสิ, อมฺหากํ หตฺถโต โสตฺถินา คจฺฉา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘มยฺหํ อาคมนํ มา ตุจฺฉํ กโรถ, เทถ เม เอกํ อมฺพผล’’นฺติฯ ‘‘สุกโปตก, ตุยฺหํ เอกํ อมฺพผลํ ทาตุํ นาม น ภาโร, อิมสฺมิํ ปน รุกฺเข อมฺพานิ องฺเกตฺวา คหิตานิ, เอกสฺมิํ ผเล อสเมนฺเต อมฺหากํ ชีวิตํ นตฺถิฯ เวสฺสวเณน หิ กุชฺฌิตฺวา สกิํ โอโลกิเต ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตติลา วิย กุมฺภณฺฑสหสฺสํ ภิชฺชิตฺวา วิปฺปกิรียติ, เตน เต ทาตุํ น สกฺโกม, ลภนฏฺฐานํ ปน อาจิกฺขิสฺสามา’’ติฯ ‘‘โย โกจิ เทตุ, ผเลเนว เม อตฺโถ, ลภนฏฺฐานํ อาจิกฺขถา’’ติฯ ‘‘เอตสฺส กญฺจนปพฺพตสฺส อนฺตเร โชติรโส นาม ตาปโส อคฺคิํ ชุหมาโน กญฺจนปตฺติยา นาม ปณฺณสาลายํ วสติ เวสฺสวณสฺส กุลูปโก, เวสฺสวโณ ตสฺส นิพทฺธํ จตฺตาริ อมฺพผลานิ เปเสติ, ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉา’’ติฯ

โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาปสสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อถ นํ ตาปโส ‘‘กุโต อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘พาราณสิรญฺโญ สนฺติกา’’ติฯ ‘‘กิมตฺถาย อาคโตสี’’ติ? ‘‘สามิ, อมฺหากํ รญฺโญ เทวิยา อพฺภนฺตรอมฺพปกฺเก โทหโฬ อุปฺปนฺโน, ตทตฺถํ อาคโตมฺหิ, รกฺขสา ปน เม สยํ อมฺพปกฺกํ อทตฺวา ตุมฺหากํ สนฺติกํ เปเสสุ’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ นิสีท, ลภิสฺสสี’’ติฯ อถสฺส เวสฺสวโณ จตฺตาริ ผลานิ เปเสสิฯ ตาปโส ตโต ทฺเว ปริภุญฺชิ, เอกํ สุวโปตกสฺส ขาทนตฺถาย อทาสิฯ

เตน ตสฺมิํ ขาทิเต เอกํ ผลํ สิกฺกาย ปกฺขิปิตฺวา สุวโปตกสฺส คีวาย ปฏิมุญฺจิตฺวา ‘‘อิทานิ คจฺฉา’’ติ สุกโปตกํ วิสฺสชฺเชสิ ฯ โส ตํ อาหริตฺวา เทวิยา อทาสิฯ สา ตํ ขาทิตฺวา โทหฬํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภสิ, ตโตนิทานํ ปนสฺสา ปุตฺโต นาโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เทวี ราหุลมาตา อโหสิ, สุโก อานนฺโท, อมฺพปกฺกทายโก ตาปโส สาริปุตฺโต, อุยฺยาเน นิวุตฺถตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อพฺภนฺตรชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[282] 2. เสยฺยชาตกวณฺณนา

เสยฺยํโส เสยฺยโส โหตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โกสลรญฺโญ อมจฺจํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร รญฺโญ พหูปกาโร สพฺพกิจฺจนิปฺผาทโก อโหสิฯ ราชา ‘‘พหูปกาโร เม อย’’นฺติ ตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ ตํ อสหมานา อญฺเญ รญฺโญ เปสุญฺญํ อุปสํหริตฺวา ตํ ปริภินฺทิํสุฯ ราชา เตสํ วจนํ สทฺทหิตฺวา โทสํ อนุปปริกฺขิตฺวาว ตํ สีลวนฺตํ นิทฺโทสํ สงฺขลิกพนฺธเนน พนฺธาเปตฺวา พนฺธนาคาเร ปกฺขิปาเปสิฯ โส ตตฺถ เอกโก วสนฺโต สีลสมฺปตฺติํ นิสฺสาย จิตฺเตกคฺคตํ ลภิตฺวา เอกคฺคจิตฺโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิฯ อถสฺส ราชา อปรภาเค นิทฺโทสภาวํ ญตฺวา สงฺขลิกพนฺธนํ ภินฺทาเปตฺวา ปุริมยสโต มหนฺตตรํ ยสํ อทาสิฯ โส ‘‘สตฺถารํ วนฺทิสฺสามี’’ติ พหูนิ มาลาคนฺธาทีนิ อาทาย วิหารํ คนฺตฺวา ตถาคตํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต ‘‘อนตฺโถ กิร เต อุปฺปนฺโนติ อสฺสุมฺหา’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, ภนฺเต, อุปฺปนฺโน, อหํ ปน เตน อนตฺเถน อตฺถํ อกาสิํ, พนฺธนาคาเร นิสีทิตฺวา โสตาปตฺติผลํ นิพฺพตฺเตสิ’’นฺติฯ สตฺถา ‘‘น โข, อุปาสก, ตฺวญฺเญว อนตฺเถน อตฺถํ อาหริ, โปราณกปณฺฑิตาปิ อตฺตโน อนตฺเถน อตฺถํ อาหริํ สุเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา ทานํ เทติ, ปญฺจ สีลานิ รกฺขติ , อุโปสถกมฺมํ กโรติฯ อถสฺเสโก อมจฺโจ อนฺเตปุเร ปทุสฺสิฯ ปาทมูลิกาทโย ญตฺวา ‘‘อสุกอมจฺโจ อนฺเตปุเร ปทุฏฺโฐ’’ติ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ปริคฺคณฺหนฺโต ยถาสภาวโต ญตฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มา มํ อิโต ปฏฺฐาย อุปฏฺฐาหี’’ติ นิพฺพิสยํ อกาสิฯ โส คนฺตฺวา อญฺญตรํ สามนฺตราชานํ อุปฏฺฐหีติ สพฺพํ วตฺถุ เหฏฺฐา มหาสีลวชาตเก (ชา. 1.1.51) กถิตสทิสเมวฯ อิธาปิ โส ราชา ติกฺขตฺตุํ วีมํสิตฺวา ตสฺส อมจฺจสฺส วจนํ สทฺทหิตฺวา ‘‘พาราณสิรชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ มหนฺเตน ปริวาเรน รชฺชสีมํ ปาปุณิฯ พาราณสิรญฺโญ สตฺตสตมตฺตา มหาโยธา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘เทว, อสุโก นาม กิร ราชา พาราณสิรชฺชํ คณฺหิสฺสามี’ติ ชนปทํ ภินฺทนฺโต อาคจฺฉติ, เอตฺเถว นํ คนฺตฺวา คณฺหิสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘มยฺหํ ปรวิหิํสาย ลทฺเธน รชฺเชน กิจฺจํ นตฺถิ, มา กิญฺจิ กริตฺถา’’ติ?

โจรราชา อาคนฺตฺวา นครํ ปริกฺขิปิ, ปุน อมจฺจา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, มา เอวํ กริตฺถ, คณฺหิสฺสาม น’’นฺติ อาหํสุฯ ราชา ‘‘น ลพฺภา กิญฺจิ กาตุํ, นครทฺวารานิ วิวรถา’’ติ วตฺวา สยํ อมจฺจคณปริวุโต มหาตเล ราชปลฺลงฺเก นิสีทิฯ โจรราชา จตูสุ ทฺวาเรสุ มนุสฺเส โปเถนฺโต นครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทํ อภิรุยฺห อมจฺจปริวุตํ ราชานํ คาหาเปตฺวา สงฺขลิกาหิ พนฺธาเปตฺวา พนฺธนาคาเร ปกฺขิปาเปสิฯ ราชา พนฺธนาคาเร นิสินฺโนว โจรราชานํ เมตฺตายนฺโต เมตฺตชฺฌานํ อุปฺปาเทสิฯ ตสฺส เมตฺตานุภาเวน โจรรญฺโญ กาเย ฑาโห อุปฺปชฺชิ, สกลสรีรํ ยมกอุกฺกาหิ ฌาปิยมานํ วิย ชาตํฯ โส มหาทุกฺขาภิตุนฺโน ‘‘กิํ นุ โข การณ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ตุมฺเห สีลวนฺตํ ราชานํ พนฺธนาคาเร ปกฺขิเปถ, เตน โว อิทํ ทุกฺขํ อุปฺปนฺนํ ภวิสฺสตี’’ติฯ โส คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ขมาเปตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ รชฺชํ ตุมฺหากเมว โหตู’’ติ รชฺชํ ตสฺเสว นิยฺยาเทตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย ตุมฺหากํ ปจฺจตฺถิโก เม ภาโร โหตู’’ติ วตฺวา ปทุฏฺฐามจฺจสฺส ราชาณํ กาเรตฺวา อตฺตโน นครเมว คโตฯ

โพธิสตฺโต อลงฺกตมหาตเล สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสินฺโน อมจฺเจหิ สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปุริมา ทฺเวคาถา อโวจ –

[94]

‘‘เสยฺยํโส เสยฺยโส โหติ, โย เสยฺยมุปเสวติ;

เอเกน สนฺธิํ กตฺวาน, สตํ วชฺเฌ อโมจยิํฯ

[95]

‘‘ตสฺมา สพฺเพน โลเกน, สนฺธิํ กตฺวาน เอกโต;

เปจฺจ สคฺคํ นิคจฺเฉยฺย, อิทํ สุณาถ กาสิยา’’ติฯ

ตตฺถ เสยฺยํโส เสยฺยโส โหติ, โย เสยฺยมุปเสวตีติ อนวชฺชอุตฺตมธมฺมสงฺขาโต เสยฺโย อํโส โกฏฺฐาโส อสฺสาติ เสยฺยํโส, กุสลธมฺมนิสฺสิตปุคฺคโลฯ โย ปุนปฺปุนํ ตํ เสยฺยํ กุสลธมฺมภาวนํ กุสลาภิรตํ วา อุตฺตมปุคฺคลมุปเสวติ, โส เสยฺยโส โหติ ปาสํสตโร เจว อุตฺตริตโร จ โหติฯ เอเกน สนฺธิํ กตฺวาน, สตํ วชฺเฌ อโมจยินฺติ ตทมินาปิ เจตํ เวทิตพฺพํ – อหญฺหิ เสยฺยํ เมตฺตาภาวนํ อุปเสวนฺโต ตาย เมตฺตาภาวนาย เอเกน โจรรญฺญา สนฺธิํ สนฺถวํ กตฺวา เมตฺตาภาวนํ ภาเวตฺวา ตุมฺเห สตชเน วชฺเฌ อโมจยิํฯ

ทุติยคาถาย อตฺโถ – ยสฺมา อหํ เอเกน สทฺธิํ เอกโต เมตฺตาภาวนาย สนฺธิํ กตฺวา ตุมฺเห วชฺฌปฺปตฺเต สตชเน โมจยิํ, ตสฺมา เวทิตพฺพเมเวตํ, ตสฺมา สพฺเพน โลเกน สทฺธิํ เมตฺตาภาวนาย สนฺธิํ กตฺวา เอกโต ปุคฺคโล เปจฺจ ปรโลเก สคฺคํ นิคจฺเฉยฺยฯ เมตฺตาย หิ อุปจารํ กามาวจเร ปฏิสนฺธิํ เทติ, อปฺปนา พฺรหฺมโลเกฯ อิทํ มม วจนํ สพฺเพปิ ตุมฺเห กาสิรฏฺฐวาสิโน สุณาถาติฯ

เอวํ มหาสตฺโต มหาชนสฺส เมตฺตาภาวนาย คุณํ วณฺเณตฺวา ทฺวาทสโยชนิเก พาราณสินคเร เสตจฺฉตฺตํ ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[96]

‘‘อิทํ วตฺวา มหาราชา, กํโส พาราณสิคฺคโห;

ธนุํ กณฺฑญฺจ นิกฺขิปฺป, สํยมํ อชฺฌุปาคมี’’ติฯ

ตตฺถ มหนฺโต ราชาติ มหาราชาฯ กํโสติ ตสฺส นามํฯ พาราณสิํ คเหตฺวา อชฺฌาวสนโต พาราณสิคฺคโหฯ

โส ราชา อิทํ วจนํ วตฺวา ธนุญฺจ สรสงฺขาตํ กณฺฑญฺจ นิกฺขิปฺป โอหาย ฉฑฺเฑตฺวา สีลสํยมํ อุปคโต ปพฺพชิโต, ปพฺพชิตฺวา จ ปน ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก อุปฺปนฺโนติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โจรราชา อานนฺโท อโหสิ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

เสยฺยชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[283] 3. วฑฺฒกีสูกรชาตกวณฺณนา

วรํ วรํ ตฺวนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ธนุคฺคหติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ ปเสนทิรญฺโญ ปิตา มหาโกสโล พิมฺพิสารรญฺโญ ธีตรํ เวเทหิํ นาม โกสลเทวิํ ททมาโน ตสฺสา นฺหานจุณฺณมูลํ สตสหสฺสุฏฺฐานํ กาสิคามํ อทาสิฯ อชาตสตฺตุนา ปน ปิตริ มาริเต โกสลเทวีปิ โสกาภิภูตา กาลมกาสิฯ ตโต ปเสนทิ โกสลราชา จินฺเตสิ – ‘‘อชาตสตฺตุนา ปิตา มาริโต, ภคินีปิ เม สามิเก กาลกเต เตน โสเกน กาลกตา, ปิตุฆาตกสฺส โจรสฺส กาสิคามํ น ทสฺสามี’’ติฯ โส ตํ อชาตสตฺตุสฺส น อทาสิฯ ตํ คามํ นิสฺสาย เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ กาเลน กาลํ ยุทฺธํ โหติ, อชาตสตฺตุ ตรุโณ สมตฺโถ, ปเสนทิ มหลฺลโกเยวฯ โส อภิกฺขณํ ปรชฺชติ, มหาโกสลสฺสาปิ มนุสฺสา เยภุยฺเยน ปราชิตาฯ อถ ราชา ‘‘มยํ อภิณฺหํ ปรชฺชาม, กิํ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติ อมจฺเจ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, อยฺยา นาม มนฺตจฺเฉกา โหนฺติ, เชตวนวิหาเร ภิกฺขูนํ กถํ โสตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ราชา ‘‘เตน หิ ตายํ เวลายํ ภิกฺขูนํ กถาสลฺลาปํ สุณาถา’’ติ จรปุริเส อาณาเปสิฯ เต ตโต ปฏฺฐาย ตถา อกํสุฯ

ตสฺมิํ ปน กาเล ทฺเว มหลฺลกตฺเถรา วิหารปจฺจนฺเต ปณฺณสาลายํ วสนฺติ ทตฺตตฺเถโร จ ธนุคฺคหติสฺสตฺเถโร จฯ

เตสุ ธนุคฺคหติสฺสตฺเถโร ปฐมยาเมปิ มชฺฌิมยาเมปิ นิทฺทายิตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปพุชฺฌิตฺวา อุมฺมุกฺกานิ โสเธตฺวา อคฺคิํ ชาเลตฺวา นิสินฺนโก อาห – ‘‘ภนฺเต, ทตฺตตฺเถรา’’ติฯ ‘‘กิํ, ภนฺเต, ติสฺสตฺเถรา’’ติ? ‘‘กิํ นิทฺทายสิ โน ตฺว’’นฺติฯ ‘‘อนิทฺทายนฺตา กิํ กริสฺสามา’’ติ? ‘‘อุฏฺฐาย ตาว นิสีทถา’’ติฯ โส อุฏฺฐาย นิสินฺโน ตํ ทตฺตตฺเถรํ อาห – ‘‘ภนฺเต ทตฺตตฺเถร, อยํ เต โลโล มโหทรโกสโล จาฏิมตฺตํ ภตฺตเมว ปูติํ กโรติ, ยุทฺธวิจารณํ ปน กิญฺจิ น ชานาติ, ปราชิโต ปราชิโตตฺเวว วทาเปตี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ? ตสฺมิํ ขเณ เต จรปุริสา เตสํ กถํ สุณนฺตา อฏฺฐํสุฯ

ธนุคฺคหติสฺสตฺเถโร ยุทฺธํ วิจาเรสิ – ‘‘ภนฺเต, ยุทฺโธ นาม ติวิโธ – ปทุมพฺยูโห, จกฺกพฺยูโห, สกฏพฺยูโหติฯ อชาตสตฺตุํ คณฺหิตุกาเมน อสุเก นาม ปพฺพตกุจฺฉิสฺมิํ ทฺวีสุ ปพฺพตภิตฺตีสุ มนุสฺเส ฐเปตฺวา ปุรโต ทุพฺพลพลํ ทสฺเสตฺวา ปพฺพตนฺตรํ ปวิฏฺฐภาวํ ชานิตฺวา ปวิฏฺฐมคฺคํ โอจฺฉินฺทิตฺวา ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อุโภสุ ปพฺพตภิตฺตีสุ วคฺคิตฺวา อุนฺนทิตฺวา ขิเป ปติตมจฺฉํ วิย อนฺโตมุฏฺฐิยํ วฏฺฏโปตกํ วิย จ กตฺวา สกฺกา อสฺส ตํ คเหตุ’’นฺติฯ จรปุริสา ตํ สาสนํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ตํ สุตฺวา ราชา สงฺคามเภริํ จราเปตฺวา คนฺตฺวา สกฏพฺยูหํ กตฺวา อชาตสตฺตุํ ชีวคฺคาหํ คาหาเปตฺวา อตฺตโน ธีตรํ วชิรกุมาริํ ภาคิเนยฺยสฺส ทตฺวา กาสิคามํ ตสฺสา นฺหานมูลํ กตฺวา ทตฺวา อุยฺโยเชสิฯ สา ปวตฺติ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏา ชาตาฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, โกสลราชา กิร ธนุคฺคหติสฺสตฺเถรสฺส วิจารณาย อชาตสตฺตุํ ชินี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ธนุคฺคหติสฺโส ยุทฺธวิจารณาย เฉโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺเญ รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ ฯ ตทา พาราณสิํ นิสฺสาย นิวุตฺถวฑฺฒกิคามกา เอโก วฑฺฒกี ถมฺภตฺถาย อรญฺญํ คนฺตฺวา อาวาเฏ ปติตํ สูกรโปตกํ ทิสฺวา ตํ ฆรํ เนตฺวา ปฏิชคฺคิฯ

โส วุฑฺฒิปฺปตฺโต มหาสรีโร วงฺกทาโฐ อาจารสมฺปนฺโน อโหสิ, วฑฺฒกินา โปสิตตฺตา ปน ‘‘วฑฺฒกีสูกโร’’ตฺเวว ปญฺญายิฯ วฑฺฒกิสฺส รุกฺขตจฺฉนกาเล ตุณฺเฑน รุกฺขํ ปริวตฺเตติ, มุเขน ฑํสิตฺวา วาสิผรสุนิขาทนมุคฺคเร อาหรติ, กาลสุตฺตโกฏิยํ คณฺหาติฯ อถ โส วฑฺฒกี ‘‘โกจิเทว, นํ ขาเทยฺยา’’ติ ภเยน เนตฺวา อรญฺเญ วิสฺสชฺเชสิฯ โสปิ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา เขมํ ผาสุกฏฺฐานํ โอโลเกนฺโต เอกํ ปพฺพตนฺตเร มหนฺตํ คิริกนฺทรํ อทฺทส สมฺปนฺนกนฺทมูลผลํ ผาสุกํ วสนฏฺฐานํ อเนกสตสูกรสมากิณฺณํฯ เต สูกรา ตํ ทิสฺวา ตสฺส สนฺติกํ อาคมํสุฯ โสปิ เต อาห – ‘‘อหํ ตุมฺเหว โอโลเกนฺโต วิจรามิ, อปิจ โว มยา ทิฏฺฐา, อิทญฺจ ฐานํ รมณียํ, อหมฺปิ อิทานิ อิเธว วสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สจฺจํ อิทํ ฐานํ รมณียํ, ปริสฺสโย ปเนตฺถ อตฺถี’’ติฯ ‘‘อหมฺปิ ตุมฺเห ทิสฺวา เอตํ อญฺญาสิํ, เอวํ โคจรสมฺปนฺเน ฐาเน วสนฺตานํ โว สรีเรสุ มํสโลหิตํ นตฺถิ, กิํ ปน โว เอตฺถ ภย’’นฺติ? ‘‘เอโก พฺยคฺโฆ ปาโตว อาคนฺตฺวา ทิฏฺฐทิฏฺฐํเยว คเหตฺวา คจฺฉตี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน โส นิพทฺธํ คณฺหาติ, อุทาหุ อนฺตรนฺตรา’’ติ? ‘‘นิพทฺธํ คณฺหาตี’’ติฯ ‘‘กติ ปน เต พฺยคฺฆา’’ติ? ‘‘เอโกเยวา’’ติฯ ‘‘เอตฺตกา ตุมฺเห เอกสฺส ยุชฺฌิตุํ น สกฺโกถา’’ติ? ‘‘อาม, น สกฺโกมา’’ติฯ ‘‘อหํ ตํ คณฺหิสฺสามิ, เกวลํ ตุมฺเห มม วจนํ กโรถ, โส พฺยคฺโฆ กหํ วสตี’’ติ? ‘‘เอตสฺมิํ ปพฺพเต’’ติฯ

โส รตฺติญฺเญว สูกเร จราเปตฺวา ยุทฺธํ วิจาเรนฺโต ‘‘ยุทฺธํ นาม ปทุมพฺยูหจกฺกพฺยูหสกฏพฺยูหวเสน ติวิธํ โหตี’’ติ วตฺวา ปทุมพฺยูหวเสน วิจาเรสิฯ โส หิ ภูมิสีสํ ชานาติฯ ตสฺมา ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน ยุทฺธํ วิจาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ สูกรปิลฺลเก มาตโร จ เตสํ มชฺฌฏฺฐาเน ฐเปสิฯ โส ตา อาวิชฺฌิตฺวา มชฺฌิมสูกริโย, ตา อาวิชฺฌิตฺวา โปตกสูกเร, เต อาวิชฺฌิตฺวา ชรสูกเร, เต อาวิชฺฌิตฺวา ทีฆทาฐสูกเร, เต อาวิชฺฌิตฺวา ยุทฺธสมตฺเถ พลวตรสูกเร ทส วีส ติํส ชเน ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน พลคุมฺพํ กตฺวา ฐเปสิฯ อตฺตโน ฐิตฏฺฐานสฺส ปุรโต เอกํ ปริมณฺฑลํ อาวาฏํ ขณาเปสิ, ปจฺฉโต เอกํ สุปฺปสณฺฐานํ อนุปุพฺพนินฺนํ ปพฺภารสทิสํฯ ตสฺส สฏฺฐิสตฺตติมตฺเต โยธสูกเร อาทาย ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน ‘‘มา ภายิตฺถา’’ติ กมฺมํ วิจารโต อรุณํ อุฏฺฐหิฯ

พฺยคฺโฆ อุฏฺฐาย ‘‘กาโล’’ติ ญตฺวา คนฺตฺวา เตสํ สมฺมุขา ฐิเต ปพฺพตตเล ฐตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา สูกเร โอโลเกสิฯ วฑฺฒกีสูกโร ‘‘ปฏิโอโลเกถ น’’นฺติ สูกรานํ สญฺญํ อทาสิ, เต ปฏิโอโลเกสุํฯ พฺยคฺโฆ มุขํ อุคฺฆาเฏตฺวา อสฺโสสิ, สูกราปิ ตถา กริํสุฯ พฺยคฺโฆ มุตฺตํ ฉฑฺเฑสิ, สูกราปิ ฉฑฺฑยิํสุฯ อิติ ยํ ยํ โส กโรติ, ตํ ตํ เต ปฏิกริํสุฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘ปุพฺเพ สูกรา มยา โอโลกิตกาเล ปลายนฺตา ปลายิตุมฺปิ น สกฺโกนฺติ, อชฺช อปลายิตฺวา มม ปฏิสตฺตุ หุตฺวา มยา กตเมว ปฏิกโรนฺติฯ เอตสฺมิํ ภูมิสีเส ฐิโต เอโก เตสํ สํวิธายโกปิ อตฺถิ, อชฺช มยฺหํ คตสฺส ชโย น ปญฺญายตี’’ติฯ โส นิวตฺติตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว อคมาสิฯ เตน ปน คหิตมํสขาทโก เอโก กูฏชฏิโล อตฺถิ, โส ตํ ตุจฺฉหตฺถเมว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[97]

‘‘วรํ วรํ ตฺวํ นิหนํ ปุเร จริ,

อสฺมิํ ปเทเส อภิภุยฺย สูกเร;

โสทานิ เอโก พฺยปคมฺม ฌายสิ,

พลํ นุ เต พฺยคฺฆ น จชฺช วิชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ วรํ วรํ ตฺวํ นิหนํ ปุเร จริ, อสฺมิํ ปเทเส อภิภุยฺย สูกเรติ อมฺโภ พฺยคฺฆ, ตฺวํ ปุพฺเพ อิมสฺมิํ ปเทเส สพฺพสูกเร อภิภวิตฺวา อิเมสุ สูกเรสุ วรํ วรํ ตฺวํ อุตฺตมุตฺตมํ สูกรํ นิหนนฺโต วิจริฯ โสทานิ เอโก พฺยปคมฺม ฌายสีติ โส ตฺวํ อิทานิ อญฺญตรํ สูกรํ อคฺคเหตฺวา เอกโกว อปคนฺตฺวา ฌายสิ ปชฺฌายสิฯ พลํ นุ เต พฺยคฺฆ น จชฺช วิชฺชตีติ กิํ นุ เต, อมฺโภ พฺยคฺฆ, อชฺช กายพลํ นตฺถีติฯ

ตํ สุตฺวา พฺยคฺโฆ ทุติยํ คาถมาห –

[98]

‘‘อิเม สุทํ ยนฺติ ทิโสทิสํ ปุเร, ภยฏฺฏิตา เลณคเวสิโน ปุถู;

เต ทานิ สงฺคมฺม วสนฺติ เอกโต, ยตฺถฏฺฐิตา ทุปฺปสหชฺชเม มยา’’ติฯ

ตตฺถ สุทนฺติ นิปาโตฯ อยํ ปน สงฺเขปตฺโถ – อิเม สูกรา ปุพฺเพ มํ ทิสฺวา ภเยน อฏฺฏิตา ปีฬิตา อตฺตโน เลณคเวสิโน ปุถู วิสุํ วิสุํ หุตฺวา ทิโสทิสํ ยนฺติ, ตํ ตํ ทิสํ อภิมุขา ปลายนฺติ, เต ทานิ สพฺเพปิ สมาคนฺตฺวา เอกโต วสนฺติ ติฏฺฐนฺติ, ตญฺจ ภูมิสีสํ อุปคตา, ยตฺถ ฐิตา ทุปฺปสหา ทุมฺมทฺทยา อชฺช อิเม มยาติฯ

อถสฺส อุสฺสาหํ ชเนนฺโต กูฏชฏิโล ‘‘มา ภายิ, คจฺฉ ตยิ นทิตฺวา ปกฺขนฺทนฺเต สพฺเพปิ ภีตา ภิชฺชิตฺวา ปลายิสฺสนฺตี’’ติ อาหฯ พฺยคฺโฆ ตสฺมิํ อุสฺสาหํ ชเนนฺเต สูโร หุตฺวา ปุน คนฺตฺวา ปพฺพตตเล อฏฺฐาสิฯ วฑฺฒกีสูกโร ทฺวินฺนํ อาวาฏานํ อนฺตเร อฏฺฐาสิฯ สูกรา ‘‘สามิ, มหาโจโร ปุนาคโต’’ติ อาหํสุฯ ‘‘มา ภายิตฺถ, อิทานิ ตํ คณฺหิสฺสามี’’ติฯ พฺยคฺโฆ นทิตฺวา วฑฺฒกีสูกรสฺส อุปริ ปตติ, สูกโร ตสฺส อตฺตโน อุปริ ปตนกาเล ปริวตฺติตฺวา เวเคน อุชุกํ ขตอาวาเฏ ปติฯ พฺยคฺโฆ เวคํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต อุปริภาเคน คนฺตฺวา สุปฺปมุขสฺส ติริยํ ขตอาวาฏสฺส อติสมฺพาเธ มุขฏฺฐาเน ปติตฺวา ปุญฺชกโต วิย อโหสิฯ สูกโร อาวาฏา อุตฺตริตฺวา อสนิเวเคน คนฺตฺวา พฺยคฺฆํ อนฺตรสตฺถิมฺหิ ทาฐาย ปหริตฺวา ยาว วกฺกปเทสา ผาเลตฺวา ปญฺจมธุรมํสํ ทาฐาย ปลิเวเฐตฺวา พฺยคฺฆสฺส มตฺถเก อาวิชฺฌิตฺวา ‘‘คณฺหถ ตุมฺหากํ ปจฺจามิตฺต’’นฺติ อุกฺขิปิตฺวา พหิอาวาเฏ ฉฑฺเฑสิฯ ปฐมํ อาคตา พฺยคฺฆมํสํ ลภิํสุ, ปจฺฉา อาคตา ‘‘พฺยคฺฆมํสํ กีทิสํ โหตี’’ติ เตสํ มุขํ อุปสิงฺฆนฺตา วิจริํสุฯ

สูกรา น ตาว ตุสฺสนฺติฯ วฑฺฒกีสูกโร เตสํ อิงฺฆิตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข ตุมฺเห น ตุสฺสถา’’ติ อาหฯ ‘‘สามิ, กิํ เอเตน พฺยคฺเฆน ฆาติเตน, อญฺโญ ปน พฺยคฺฆอาณาปนสมตฺโถ กูฏชฏิโล อตฺถิเยวา’’ติฯ ‘‘โก นาเมโส’’ติ? ‘‘เอโก ทุสฺสีลตาปโส’’ติฯ ‘‘พฺยคฺโฆปิ มยา ฆาติโต, โส เม กิํ ปโหติ, เอถ คณฺหิสฺสาม น’’นฺติ สูกรฆฏาย สทฺธิํ ปายาสิฯ กูฏตาปโสปิ พฺยคฺเฆ จิรายนฺเต ‘‘กิํ นุ โข สูกรา พฺยคฺฆํ คณฺหิํสู’’ติ ปฏิปถํ คจฺฉนฺโต เต สูกเร อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา อตฺตโน ปริกฺขารํ อาทาย ปลายนฺโต เตหิ อนุพนฺธิโต ปริกฺขารํ ฉฑฺเฑตฺวา เวเคน อุทุมฺพรรุกฺขํ อภิรุหิฯ

สูกรา ‘‘อิทานิมฺห, สามิ, นฏฺฐา, ตาปโส ปลายิตฺวา รุกฺขํ อภิรุหี’’ติ อาหํสุฯ ‘‘กิํ รุกฺขํ นามา’’ติ? ‘‘อุทุมฺพรรุกฺข’’นฺติฯ โส ‘‘สูกริโย อุทกํ อาหรนฺตุ, สูกรโปตกา ปถวิํ ขณนฺตุ, ทีฆทาฐา สูกรา มูลานิ ฉินฺทนฺตุ, เสสา ปริวาเรตฺวา อารกฺขนฺตู’’ติ สํวิทหิตฺวา เตสุ ตถา กโรนฺเตสุ สยํ อุทุมฺพรสฺส อุชุกํ ถูลมูลํ ผรสุนา ปหรนฺโต วิย เอกปฺปหารเมว กตฺวา อุทุมฺพรรุกฺขํ ปาเตสิฯ ปริวาเรตฺวา ฐิตสูกรา กูฏชฏิลํ ภูมิยํ ปาเตตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ กตฺวา ยาว อฏฺฐิโต ขาทิตฺวา วฑฺฒกีสูกรํ อุทุมฺพรขนฺเธเยว นิสีทาเปตฺวา กูฏชฏิลสฺส ปริโภคสงฺเขน อุทกํ อาหริตฺวา อภิสิญฺจิตฺวา ราชานํ กริํสุ, เอกญฺจ ตรุณสูกริํ ตสฺส อคฺคมเหสิํ อกํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย กิร ยาวชฺชตนา ราชาโน อุทุมฺพรภทฺทปีเฐ นิสีทาเปตฺวา ตีหิ สงฺเขหิ อภิสิญฺจนฺติฯ

ตสฺมิํ วนสณฺเฑ อธิวตฺถา เทวตา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา เอกสฺมิํ วิฏปนฺตเร สูกรานํ อภิมุขา หุตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[99]

‘‘นมตฺถุ สงฺฆาน สมาคตานํ, ทิสฺวา สยํ สขฺย วทามิ อพฺภุตํ;

พฺยคฺฆํ มิคา ยตฺถ ชินิํสุ ทาฐิโน, สามคฺคิยา ทาฐพเลสุ มุจฺจเร’’ติฯ

ตตฺถ นมตฺถุ สงฺฆานนฺติ อยํ มม นมกฺกาโร สมาคตานํ สูกรสงฺฆานํ อตฺถุฯ ทิสฺวา สยํ สขฺย วทามิ อพฺภุตนฺติ อิทํ ปุพฺเพ อภูตปุพฺพํ อพฺภุตํ สขฺยํ มิตฺตภาวํ สยํ ทิสฺวา วทามิฯ พฺยคฺฆํ มิคา ยตฺถ ชินิํสุ ทาฐิโนติ ยตฺร หิ นาม ทาฐิโน สูกรมิคา พฺยคฺฆํ ชินิํสุ, อยเมว วา ปาโฐฯ สามคฺคิยา ทาฐพเลสุ มุจฺจเรติ ยา สา ทาฐพเลสุ สูกเรสุ สามคฺคี เอกชฺฌาสยตา, ตาย เตสุ สามคฺคิยา เต ทาฐพลา ปจฺจามิตฺตํ คเหตฺวา อชฺช มรณภยา มุตฺตาติ อตฺโถฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ธนุคฺคหติสฺโส วฑฺฒกีสูกโร อโหสิ, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วฑฺฒกีสูกรชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[284] 4. สิริชาตกวณฺณนา

ยํ อุสฺสุกา สงฺฆรนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สิริโจรพฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ อิมสฺมิํ ชาตเก ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เหฏฺฐา ขทิรงฺคารชาตเก (ชา. 1.1.40) วิตฺถาริตเมวฯ อิธาปิ ปน สา อนาถปิณฺฑิกสฺส ฆเร จตุตฺเถ ทฺวารโกฏฺฐเก วสนกา มิจฺฉาทิฏฺฐิเทวตา ทณฺฑกมฺมํ กโรนฺตี จตุปญฺญาสหิรญฺญโกฏิโย อาหริตฺวา โกฏฺเฐ ปูเรตฺวา เสฏฺฐินา สทฺธิํ สหายิกา อโหสิฯ อถ นํ โส อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ เนสิฯ สตฺถา ตสฺสา ธมฺมํ เทเสสิ, สา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปนฺนา อโหสิฯ ตโต ปฏฺฐาย เสฏฺฐิโน ยโส ยถาโปราโณว ชาโตฯ อเถโก สาวตฺถิวาสี สิริลกฺขณญฺญู พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ – ‘‘อนาถปิณฺฑิโก ทุคฺคโต หุตฺวา ปุน อิสฺสโร ชาโต, ยํนูนาหํ ตํ ทฏฺฐุกาโม วิย คตฺวา ตสฺส ฆรโต สิริํ เถเนตฺวา อาคจฺเฉยฺย’’นฺติฯ โส ตสฺส ฆรํ คนฺตฺวา เตน กตสกฺการสมฺมาโน สารณียกถาย วตฺตมานาย ‘‘กิมตฺถํ อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘กตฺถ นุ โข สิรี ปติฏฺฐิตา’’ติ โอโลเกสิฯ เสฏฺฐิโน จ สพฺพเสโต โธตสงฺขปฏิภาโค กุกฺกุโฏ สุวณฺณปญฺชเร ปกฺขิปิตฺวา ฐปิโต อตฺถิ, ตสฺส จูฬาย สิรี ปติฏฺฐาสิฯ พฺราหฺมโณ โอโลกยมาโน สิริยา ตตฺถ ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา อาห – ‘‘อหํ, มหาเสฏฺฐิ, ปญฺจสเต มาณเว มนฺเต วาเจมิ, อกาลรวิํ เอกํ กุกฺกุฏํ นิสฺสาย เต จ มยญฺจ กิลมาม, อยญฺจ กิร กุกฺกุโฏ กาลรวี, อิมสฺสตฺถาย อาคโตมฺหิ, เทหิ เม เอตํ กุกฺกุฏ’’นฺติฯ ‘‘คณฺห, พฺราหฺมณ, เทมิ เต กุกฺกุฏ’’นฺติฯ ‘‘เทมี’’ติ จ วุตฺตกฺขเณเยว สิรี ตสฺส จูฬโต อปคนฺตฺวา อุสฺสีสเก ฐปิเต มณิกฺขนฺเธ ปติฏฺฐาสิฯ

พฺราหฺมโณ สิริยา มณิมฺหิ ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา มณิมฺปิ ยาจิฯ ‘‘มณิมฺปิ เทมี’’ติ วุตฺตกฺขเณเยว สิรี มณิโต อปคนฺตฺวา อุสฺสีสเก ฐปิตอารกฺขยฏฺฐิยํ ปติฏฺฐาสิฯ พฺราหฺมโณ สิริยา ตตฺถ ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา ตมฺปิ ยาจิฯ ‘‘คเหตฺวา คจฺฉาหี’’ติ วุตฺตกฺขเณเยว สิรี ยฏฺฐิโต อปคนฺตฺวา ปุญฺญลกฺขณเทวิยา นาม เสฏฺฐิโน อคฺคมเหสิยา สีเส ปติฏฺฐาสิฯ

สิริโจรพฺราหฺมโณ ตตฺถ ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา ‘‘อวิสฺสชฺชิยภณฺฑํ เอตํ, ยาจิตุมฺปิ น สกฺกา’’ติ จินฺเตตฺวา เสฏฺฐิํ เอตทโวจ – ‘‘มหาเสฏฺฐิ, อหํ ตุมฺหากํ เคเห ‘สิริํ เถเนตฺวา คมิสฺสามี’ติ อาคจฺฉิํ, สิรี ปน เต กุกฺกุฏสฺส จูฬายํ ปติฏฺฐิตา อโหสิ, ตสฺมิํ มม ทินฺเน ตโต อปคนฺตฺวา มณิมฺหิ ปติฏฺฐหิ, มณิมฺหิ ทินฺเน อารกฺขยฏฺฐิยํ ปติฏฺฐหิ, อารกฺขยฏฺฐิยา ทินฺนาย ตโต อปคนฺตฺวา ปุญฺญลกฺขณเทวิยา สีเส ปติฏฺฐหิ, ‘อิทํ โข ปน อวิสฺสชฺชิยภณฺฑ’นฺติ อิมมฺปิ เม น คหิตํ, น สกฺกา ตว สิริํ เถเนตุํ, ตว สนฺตกํ ตเวว โหตู’’ติ อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ อนาถปิณฺฑิโก ‘‘อิมํ การณํ สตฺถุ กเถสฺสามี’’ติ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน สพฺพํ ตถาคตสฺส อาโรเจสิฯ สตฺถา ตํ สุตฺวา ‘‘น โข, คหปติ, อิทาเนว อญฺเญสํ สิรี อญฺญตฺถ คจฺฉติ, ปุพฺเพปิ อปฺปปุญฺเญหิ อุปฺปาทิตสิรี ปน ปุญฺญวนฺตานํเยว ปาทมูลํ คตา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา อคารํ อชฺฌาวสนฺโต มาตาปิตูนํ กาลกิริยาย สํวิคฺโค นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตปเทเส อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ชนปทํ คนฺตฺวา พาราณสิรญฺโญ อุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขํ จรมาโน หตฺถาจริยสฺส ฆรทฺวารํ อคมาสิฯ โส ตสฺส อาจารวิหาเร ปสนฺโน ภิกฺขํ ทตฺวา อุยฺยาเน วสาเปตฺวา นิจฺจํ ปฏิชคฺคิฯ ตสฺมิํ กาเล เอโก กฏฺฐหารโก อรญฺญโต ทารูนิ อาหรนฺโต เวลาย นครทฺวารํ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิฯ สายํ เอกสฺมิํ เทวกุเล ทารุกลาปํ อุสฺสีสเก กตฺวา นิปชฺชิ, เทวกุเล วิสฺสฏฺฐา พหู กุกฺกุฏา ตสฺส อวิทูเร เอกสฺมิํ รุกฺเข สยิํสุฯ เตสุ อุปริสยิตกุกฺกุโฏ ปจฺจูสกาเล วจฺจํ ปาเตนฺโต เหฏฺฐาสยิตกุกฺกุฏสฺส สรีเร ปาเตสิฯ ‘‘เกน เม สรีเร วจฺจํ ปาติต’’นฺติ จ วุตฺเต ‘‘มยา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํการณา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อนุปธาเรตฺวา’’ติ วตฺวา ปุนปิ ปาเตสิฯ ตโต อุโภปิ อญฺญมญฺญํ กุทฺธา ‘‘กิํ เต พลํ, กิํ เต พล’’นฺติ กลหํ กริํสุฯ อถ เหฏฺฐาสยิตกุกฺกุโฏ อาห – ‘‘มํ มาเรตฺวา องฺคาเร ปกฺกมํสํ ขาทนฺโต ปาโตว กหาปณสหสฺสํ ลภตี’’ติฯ

อุปริสยิตกุกฺกุโฏ อาห – ‘‘อมฺโภ, มา ตฺวํ เอตฺตเกน คชฺชิ, มม ถูลมํสํ ขาทนฺโต ราชา โหติ, พหิมํสํ ขาทนฺโต ปุริโส เจ, เสนาปติฏฺฐานํ, อิตฺถี เจ, อคฺคมเหสิฏฺฐานํ ลภติฯ อฏฺฐิมํสํ ปน เม ขาทนฺโต คิหี เจ, ภณฺฑาคาริกฏฺฐานํ, ปพฺพชิโต เจ, ราชกุลูปกภาวํ ลภตี’’ติฯ

กฏฺฐหารโก เตสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘รชฺเช ปตฺเต สหสฺเสน กิจฺจํ นตฺถี’’ติ สณิกํ อภิรุหิตฺวา อุปริสยิตกุกฺกุฏํ คเหตฺวา มาเรตฺวา อุจฺฉงฺเค กตฺวา ‘‘ราชา ภวิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา วิวฏทฺวาเรเนว นครํ ปวิสิตฺวา กุกฺกุฏํ นิตฺตจํ กตฺวา อุทรํ โสเธตฺวา ‘‘อิทํ กุกฺกุฏมํสํ สาธุกํ สมฺปาเทหี’’ติ ปชาปติยา อทาสิฯ สา กุกฺกุฏมํสญฺจ ภตฺตญฺจ สมฺปาเทตฺวา ‘‘ภุญฺช, สามี’’ติ ตสฺส อุปนาเมสิฯ ‘‘ภทฺเท, เอตํ มํสํ มหานุภาวํ, เอตํ ขาทิตฺวา อหํ ราชา ภวิสฺสามิ, ตฺวํ อคฺคมเหสี ภวิสฺสสิ, ตํ ภตฺตญฺจ มํสญฺจ อาทาย คงฺคาตีรํ คนฺตฺวา นฺหายิตฺวา ภุญฺชิสฺสามา’’ติ ภตฺตภาชนํ ตีเร ฐเปตฺวา นฺหานตฺถาย โอตริํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ วาเตน ขุภิตํ อุทกํ อาคนฺตฺวา ภตฺตภาชนํ อาทาย อคมาสิฯ ตํ นทีโสเตน วุยฺหมานํ เหฏฺฐานทิยํ หตฺถิํ นฺหาเปนฺโต เอโก หตฺถาจริโย มหามตฺโต ทิสฺวา อุกฺขิปาเปตฺวา วิวราเปตฺวา ‘‘กิเมตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภตฺตญฺเจว กุกฺกุฏมํสญฺจ สามี’’ติฯ โส ตํ ปิทหาเปตฺวา ลญฺฉาเปตฺวา ‘‘ยาว มยํ อาคจฺฉาม, ตาวิมํ ภตฺตํ มา วิวรา’’ติ ภริยาย เปเสสิฯ โสปิ โข กฏฺฐหารโก มุขโต ปวิฏฺเฐน วาลุโกทเกน อุทฺธุมาตอุทโร ปลายิฯ

อเถโก ตสฺส หตฺถาจริยสฺส กุลูปโก ทิพฺพจกฺขุกตาปโส ‘‘มยฺหํ อุปฏฺฐาโก หตฺถิฏฺฐานํ น วิชหติ, กทา นุ โข สมฺปตฺติํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ ทิพฺพจกฺขุนา อุปธาเรนฺโต ตํ ปุริสํ ทิสฺวา ตํ การณํ ญตฺวา ปุเรตรํ คนฺตฺวา หตฺถาจริยสฺส นิเวสเน นิสีทิฯ หตฺถาจริโย อาคนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ตํ ภตฺตภาชนํ อาหราเปตฺวา ‘‘ตาปสํ มํโสทเนน ปริวิสถา’’ติ อาหฯ ตาปโส ภตฺตํ คเหตฺวา มํเส ทียมาเน อคฺคเหตฺวา ‘‘อิมํ มํสํ อหํ วิจาเรมี’’ติ วตฺวา ‘‘วิจาเรถ , ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ถูลมํสาทีนิ เอเกกํ โกฏฺฐาสํ กาเรตฺวา ถูลมํสํ หตฺถาจริยสฺส ทาเปสิ, พหิมํสํ ตสฺส ภริยาย, อฏฺฐิมํสํ อตฺตนา ปริภุญฺชิฯ โส ภตฺตกิจฺจาวสาเน คจฺฉนฺโต ‘‘ตฺวํ อิโต ตติยทิวเส ราชา ภวิสฺสสิ, อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ ตติยทิวเส เอโก สามนฺตราชา อาคนฺตฺวา พาราณสิํ ปริวาเรสิฯ

พาราณสิราชา หตฺถาจริยํ ราชเวสํ คาหาเปตฺวา ‘‘หตฺถิํ อภิรุหิตฺวา ยุชฺฌา’’ติ อาณาเปตฺวา สยํ อญฺญาตกเวเสน เสนาย วิจาเรนฺโต เอเกน มหาเวเคน สเรน วิทฺโธ ตงฺขณญฺเญว มริฯ ตสฺส มตภาวํ ญตฺวา หตฺถาจริโย พหู กหาปเณ นีหราเปตฺวา ‘‘ธนตฺถิกา ปุรโต หุตฺวา ยุชฺฌนฺตู’’ติ เภริํ จราเปสิฯ พลกาโย มุหุตฺเตเนว สามนฺตราชานํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิฯ อมจฺจา รญฺโญ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ‘‘กํ ราชานํ กโรมา’’ติ มนฺตยมานา ‘‘อมฺหากํ ราชา ชีวมาโน อตฺตโน เวสํ หตฺถาจริยสฺส อทาสิ, อยเมว ยุทฺธํ กตฺวา รชฺชํ คณฺหิ, เอตสฺเสว รชฺชํ ทสฺสามา’’ติ ตํ รชฺเชน อภิสิญฺจิํสุ, ภริยมฺปิสฺส อคฺคมเหสิํ อกํสุฯ โพธิสตฺโต ราชกุลูปโก อโหสิฯ

สตฺถา อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[100]

‘‘ยํ อุสฺสุกา สงฺฆรนฺติ, อลกฺขิกา พหุํ ธนํ;

สิปฺปวนฺโต อสิปฺปา จ, ลกฺขิวา ตานิ ภุญฺชติฯ

[101]

‘‘สพฺพตฺถ กตปุญฺญสฺส, อติจฺจญฺเญว ปาณิโน;

อุปฺปชฺชนฺติ พหู โภคา, อปฺปนายตเนสุปี’’ติฯ

ตตฺถ ยํ อุสฺสุกาติ ยํ ธนสงฺฆรเณ อุสฺสุกฺกมาปนฺนา ฉนฺทชาตา กิจฺเฉน พหุํ ธนํ สงฺฆรนฺติฯ‘‘เย อุสฺสุกา’’ติปิ ปาโฐ, เย ปุริสา ธนสํหรเณ อุสฺสุกา หตฺถิสิปฺปาทิวเสน สิปฺปวนฺโต อสิปฺปา จ อนฺตมโส เวตเนน กมฺมํ กตฺวา พหุํ ธนํ สงฺฆรนฺตีติ อตฺโถฯ ลกฺขิวา ตานิ ภุญฺชตีติ ตานิ ‘‘พหุํ ธน’’นฺติ วุตฺตานิ ธนานิ ปุญฺญวา ปุริโส อตฺตโน ปุญฺญผลํ ปริภุญฺชนฺโต กิญฺจิ กมฺมํ อกตฺวาปิ ปริภุญฺชติฯ

อติจฺจญฺเญว ปาณิโนติ อติจฺจ อญฺเญ เอว ปาณิโนฯ เอว-กาโร ปุริมปเทน โยเชตพฺโพ, สพฺพตฺเถว กตปุญฺญสฺส อญฺเญ อกตปุญฺเญ สตฺเต อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ อปฺปนายตเนสุปีติ อปิ อนายตเนสุปิ อรตนากเรสุ รตนานิ อสุวณฺณายตนาทีสุ สุวณฺณาทีนิ อหตฺถายตนาทีสุ หตฺถิอาทโยติ สวิญฺญาณกอวิญฺญาณกา พหู โภคา อุปฺปชฺชนฺติ ฯ ตตฺถ มุตฺตามณิอาทีนํ อนากเร อุปฺปตฺติยํ ทุฏฺฐคามณิอภยมหาราชสฺส วตฺถุ กเถตพฺพํฯ

สตฺถา ปน อิมา คาถา วตฺวา ‘‘คหปติ, อิเมสํ สตฺตานํ ปุญฺญสทิสํ อญฺญํ อายตนํ นาม นตฺถิ, ปุญฺญวนฺตานญฺหิ อนากเรสุ รตนานิ อุปฺปชฺชนฺติเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมํ เทเสสิ –

‘‘เอส เทวมนุสฺสานํ, สพฺพกามทโท นิธิ;

ยํ ยเทวาภิปตฺเถนฺติ, สพฺพเมเตน ลพฺภติฯ

‘‘สุวณฺณตา สุสรตา, สุสณฺฐานา สุรูปตา;

อาธิปจฺจปริวาโร, สพฺพเมเตน ลพฺภติฯ

‘‘ปเทสรชฺชํ อิสฺสริยํ, จกฺกวตฺติสุขํ ปิยํ;

เทวรชฺชมฺปิ ทิพฺเพสุ, สพฺพเมเตน ลพฺภติฯ

‘‘มานุสฺสิกา จ สมฺปตฺติ, เทวโลเก จ ยา รติ;

ยา จ นิพฺพานสมฺปตฺติ, สพฺพเมเตน ลพฺภติฯ

‘‘มิตฺตสมฺปทมาคมฺม, โยนิโสว ปยุญฺชโต;

วิชฺชาวิมุตฺติวสีภาโว, สพฺพเมเตน ลพฺภติฯ

‘‘ปฏิสมฺภิทา วิโมกฺขา จ, ยา จ สาวกปารมี;

ปจฺเจกโพธิ พุทฺธภูมิ, สพฺพเมเตน ลพฺภติฯ

‘‘เอวํ มหตฺถิกา เอสา, ยทิทํ ปุญฺญสมฺปทา;

ตสฺมา ธีรา ปสํสนฺติ, ปณฺฑิตา กตปุญฺญต’’นฺติฯ (ขุ. ปา. 8.10-16);

อิทานิ เยสุ อนาถปิณฺฑิกสฺส สิรี ปติฏฺฐิตา, ตานิ รตนานิ ทสฺเสตุํ ‘‘กุกฺกุโฏ’’ติอาทิมาหฯ

[102]

‘‘กุกฺกุโฏ มณโย ทณฺโฑ, ถิโย จ ปุญฺญลกฺขณา;

อุปฺปชฺชนฺติ อปาปสฺส, กตปุญฺญสฺส ชนฺตุโน’’ติฯ

ตตฺถ ทณฺโฑติ อารกฺขยฏฺฐิํ สนฺธาย วุตฺตํ, ถิโยติ เสฏฺฐิภริยํ ปุญฺญลกฺขณเทวิํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ คาถํ วตฺวา จ ปน ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, กุลูปกตาปโส ปน อหเมว สมฺมาสมฺพุทฺโธ อโหสิ’’นฺติฯ

สิริชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[285] 5. มณิสูกรชาตกวณฺณนา

ทริยา สตฺต วสฺสานีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สุนฺทรีมารณํ อารพฺภ กเถสิฯ เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโตติ วตฺถุ อุทาเน (อุทา. 38) อาคตเมวฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป – ภควโต กิร ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปญฺจนฺนํ มหานทีนํ มโหฆสทิเส ลาภสกฺกาเร อุปฺปนฺเน หตลาภสกฺการา อญฺญติตฺถิยา สูริยุคฺคมนกาเล ขชฺโชปนกา วิย นิปฺปภา หุตฺวา เอกโต สนฺนิปติตฺวา มนฺตยิํสุ – ‘‘มยํ สมณสฺส โคตมสฺส อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย หตลาภสกฺการา, น โกจิ อมฺหากํ อตฺถิภาวมฺปิ ชานาติ, เกน นุ โข สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส อวณฺณํ อุปฺปาเทตฺวา ลาภสกฺการมสฺส อนฺตรธาเปยฺยามา’’ติฯ อถ เนสํ เอตทโหสิ – ‘‘สุนฺทริยา สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา สกฺกุณิสฺสามา’’ติฯ

เต เอกทิวสํ สุนฺทริํ ติตฺถิยารามํ ปวิสิตฺวา วนฺทิตฺวา ฐิตํ นาลปิํสุฯ สา ปุนปฺปุนํ สลฺลปนฺตีปิ ปฏิวจนํ อลภิตฺวา ‘‘อปิ นุ, อยฺยา, ตุมฺเห เกนจิ วิเหฐิตาตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘กิํ, ภคินิ, สมณํ โคตมํ อมฺเห วิเหเฐตฺวา หตลาภสกฺกาเร กตฺวา วิจรนฺตํ น ปสฺสสี’’ติฯ สา เอวมาห – ‘‘มยา เอตฺถ กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ? ตฺวํ โขสิ, ภคินิ, อภิรูปา โสภคฺคปฺปตฺตา, สมณสฺส โคตมสฺส อยสํ อาโรเปตฺวา มหาชนํ ตว กถํ คาหาเปตฺวา หตลาภสกฺการํ กโรหี’’ติ? สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกนฺตาฯ ตโต ปฏฺฐาย มาลาคนฺธวิเลปนกปฺปูรกฏุกผลาทีนิ คเหตฺวา สายํ มหาชนสฺส สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา นครํ ปวิสนกาเล เชตวนาภิมุขี คจฺฉติฯ ‘‘กหํ คจฺฉสี’’ติ จ ปุฏฺฐา ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ, อหญฺหิ เตน สทฺธิํ เอกคนฺธกุฏิยํ วสามี’’ติ วตฺวา อญฺญตรสฺมิํ ติตฺถิยาราเม วสิตฺวา ปาโตว เชตวนมคฺคํ โอตริตฺวา นคราภิมุขี คจฺฉติฯ ‘‘กิํ, สุนฺทริ, กหํ คตาสี’’ติ จ ปุฏฺฐา ‘‘สมเณน โคตเมน สทฺธิํ เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตฺวา ตํ กิเลสรติยา รมาเปตฺวา อาคตามฺหี’’ติ วทติฯ

อถ นํ กติปาหจฺจเยน ธุตฺตานํ กหาปเณ ทตฺวา ‘‘คจฺฉถ สุนฺทริํ มาเรตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส คนฺธกุฏิยา สมีเป มาลากจวรนฺตเร นิกฺขิปิตฺวา เอถา’’ติ วทิํสุ, เต ตถา อกํสุฯ ตโต ติตฺถิยา ‘‘สุนฺทริํ น ปสฺสามา’’ติ โกลาหลํ กตฺวา รญฺโญ อาโรเจตฺวา ‘‘กหํ โว อาสงฺกา’’ติ วุตฺตา ‘‘อิเมสุ ทิวเสสุ เชตวเน วสติ, ตตฺรสฺสา ปวตฺติํ น ชานามา’’ติ วตฺวา ‘‘เตน หิ คจฺฉถ, นํ วิจินถา’’ติ รญฺญา อนุญฺญาตา อตฺตโน อุปฏฺฐาเก คเหตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา วิจินนฺตา มาลากจวรนฺตเร ทิสฺวา มญฺจกํ อาโรเปตฺวา นครํ ปเวเสตฺวา ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส สาวกา ‘สตฺถารา กตปาปกมฺมํ ปฏิจฺฉาเทสฺสามา’ติ สุนฺทริํ มาเรตฺวา มาลากจวรนฺตเร นิกฺขิปิํสู’’ติ รญฺโญ อาโรเจสุํ, ราชา ‘‘เตน หิ คจฺฉถ, นครํ อาหิณฺฑถา’’ติ อาหฯ เต นครวีถีสุ ‘‘ปสฺสถ สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ กมฺม’’นฺติอาทีนิ วิรวิตฺวา ปุน รญฺโญ นิเวสนทฺวารํ อคมํสุฯ

ราชา สุนฺทริยา สรีรํ อามกสุสาเน อฏฺฏกํ อาโรเปตฺวา รกฺขาเปสิฯ สาวตฺถิวาสิโน ฐเปตฺวา อริยสาวเก เสสา เยภุยฺเยน ‘‘ปสฺสถ สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ กมฺม’’นฺติอาทีนิ วตฺวา อนฺโตนคเร จ พหินคเร จ ภิกฺขู อกฺโกสนฺตา ปริภาสนฺตา วิจรนฺติฯ ภิกฺขู ตํ ปวตฺติํ ตถาคตสฺส อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘เตน หิ ตุมฺเหปิ เต มนุสฺเส เอวํ ปฏิโจเทถา’’ติ –

‘‘อภูตวาที นิรยํ อุเปติ, โย วาปิ กตฺวา น กโรมิ จาห;

อุโภปิ เต เปจฺจ สมา ภวนฺติ, นิหีนกมฺมา มนุชา ปรตฺถา’’ติฯ (อุทา. 38) –

อิมํ คาถมาหฯ

ราชา ‘‘สุนฺทริยา อญฺเญหิ มาริตภาวํ ชานาถา’’ติ ปุริเส เปเสสิฯ เตปิ โข ธุตฺตา เตหิ กหาปเณหิ สุรํ ปิวนฺตา อญฺญมญฺญํ กลหํ กโรนฺติฯ ตตฺเถโก เอวมาห – ‘‘ตฺวํ สุนฺทริํ เอกปฺปหาเรเนว มาเรตฺวา มาลากจวรนฺตเร นิกฺขิปิตฺวา ตโต ลทฺธกหาปเณหิ สุรํ ปิวสิ, โหตุ โหตู’’ติฯ ราชปุริสา เต ธุตฺเต คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ อถ เต ราชา ‘‘ตุมฺเหหิ มาริตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘เกหิ มาราปิตา’’ติ? ‘‘อญฺญติตฺถิเยหิ, เทวา’’ติฯ

ราชา ติตฺถิเย ปกฺโกสาเปตฺวา สุนฺทริํ อุกฺขิปาเปตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห, เอวํ วทนฺตา นครํ อาหิณฺฑถ ‘อยํ สุนฺทรี สมณสฺส โคตมสฺส อวณฺณํ อาโรเปตุกาเมหิ อมฺเหหิ มาราปิตา, เนว สมณสฺส โคตมสฺส, น โคตมสาวกานํ โทโส อตฺถิ, อมฺหากํเยว โทโส’’’ติ อาณาเปสิฯ เต ตถา อกํสุฯ พาลมหาชโน ตทา สทฺทหิ, ติตฺถิยาปิ ปุริสวธทณฺเฑน ปลิพุทฺธาฯ ตโต ปฏฺฐาย พุทฺธานํ มหนฺตตโร ลาภสกฺกาโร อโหสิฯ

อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, ติตฺถิยา ‘พุทฺธานํ กาฬกภาวํ อุปฺปาเทสฺสามา’ติ สยํ กาฬกา ชาตา, พุทฺธานํ ปน มหนฺตตโร ลาภสกฺกาโร อุทปาที’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, สกฺกา พุทฺธานํ สํกิเลสํ อุปฺปาเทตุํ, พุทฺธานํ สํกิลิฏฺฐภาวกรณํ นาม ชาติมณิโน กิลิฏฺฐภาวกรณสทิสํ, ปุพฺเพ ชาติมณิํ ‘กิลิฏฺฐํ กริสฺสามา’ติ วายมนฺตาปิ นาสกฺขิํสุ กิลิฏฺฐํ กาตุ’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ คามเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตปเทเส ติสฺโส ปพฺพตราชิโย อติกฺกมิตฺวา ตาปโส หุตฺวา ปณฺณสาลายํ วสิฯ ตสฺสา อวิทูเร มณิคุหา อโหสิ, ตตฺถ ติํสมตฺตา สูกรา วสนฺติ, คุหาย อวิทูเร เอโก สีโห จรติ, ตสฺส มณิมฺหิ ฉายา ปญฺญายติฯ สูกรา สีหจฺฉายํ ทิสฺวา ภีตา อุตฺรสฺตา อปฺปมํสโลหิตา อเหสุํฯ เต ‘‘อิมสฺส มณิโน วิปฺปสนฺนตฺตา อยํ ฉายา ปญฺญายติ, อิมํ มณิํ สํกิลิฏฺฐํ วิวณฺณํ กโรมา’’ติ จินฺเตตฺวา อวิทูเร เอกํ สรํ คนฺตฺวา กลเล ปวฏฺเฏตฺวา อาคนฺตฺวา ตํ มณิํ ฆํสนฺติฯ โส สูกรโลเมหิ ฆํสิยมาโน วิปฺปสนฺนตโร อโหสิฯ สูกรา อุปายํ อปสฺสนฺตา ‘‘อิมสฺส มณิโน วิวณฺณกรณูปายํ ตาปสํ ปุจฺฉิสฺสามา’’ติ โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตา ปุริมา ทฺเว คาถา อุทาหริํสุ –

[103]

‘‘ทริยา สตฺต วสฺสานิ, ติํสมตฺตา วสามเส;

หญฺญาม มณิโน อาภํ, อิติ โน มนฺตรํ อหุฯ

[104]

‘‘ยาวตา มณิํ ฆํสาม, ภิยฺโย โวทายเต มณิ;

อิทญฺจทานิ ปุจฺฉาม, กิํ กิจฺจํ อิธ มญฺญสี’’ติฯ

ตตฺถ ทริยาติ มณิคุหายํฯ วสามเสติ วสามฯ หญฺญามาติ หนิสฺสาม, มยมฺปิ วิวณฺณํ กริสฺสามฯ อิทญฺจทานิ ปุจฺฉามาติ อิทานิ มยํ ‘‘เกน การเณน อยํ มณิ กิลิสฺสมาโน โวทายเต’’ติ อิทํ ตํ ปุจฺฉามฯ ‘‘กิํ กิจฺจํ ‘อิธ มญฺญสี’ติ อิมสฺมิํ อตฺเถ ตฺวํ อิมํ กิจฺจํ กินฺติ มญฺญสี’’ติฯ

อถ เนสํ อาจิกฺขนฺโต โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –

[105]

‘‘อยํ มณิ เวฬุริโย, อกาโจ วิมโล สุโภ;

นาสฺส สกฺกา สิริํ หนฺตุํ, อปกฺกมถ สูกรา’’ติฯ

ตตฺถ อกาโจติ อกกฺกโสฯ สุโภติ โสภโนฯ สิรินฺติ ปภํฯ อปกฺกมถาติ อิมสฺส มณิสฺส ปภา นาเสตุํ น สกฺกา, ตุมฺเห ปน อิมํ มณิคุหํ ปหาย อญฺญตฺถ คจฺฉถาติฯ

เต ตสฺส กถํ สุตฺวา ตถา อกํสุฯ โพธิสตฺโต ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ตาปโส อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มณิสูกรชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[286] 6. สาลูกชาตกวณฺณนา

มา สาลูกสฺส ปิหยีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ จูฬนารทกสฺสปชาตเก (ชา. 1.13.40 อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ ตํ ปน ภิกฺขุํ สตฺถา ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘โก ตํ อุกฺกณฺฐาเปตี’’ติ? ‘‘ถุลฺลกุมาริกา, ภนฺเต’’ติฯ สตฺถา ‘‘เอสา เต ภิกฺขุ อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอติสฺสา วิวาหตฺถาย อาคตปริสาย อุตฺตริภงฺโค อโหสี’’ติ วตฺวา ภิกฺขูหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาโลหิตโคโณ นาม อโหสิ, กนิฏฺฐภาตา ปนสฺส จูฬโลหิโต นามฯ อุโภปิ โคณา คามเก เอกสฺมิํ กุเล กมฺมํ กโรนฺติฯ ตสฺส กุลสฺส เอกา วยปฺปตฺตา กุมาริกา อตฺถิ, ตํ อญฺญกุลํ วาเรสิฯ อถ นํ กุลํ ‘‘วิวาหกาเล อุตฺตริภงฺโค ภวิสฺสตี’’ติ สาลูกํ นาม สูกรํ ยาคุภตฺเตน ปฏิชคฺคิ, โส เหฏฺฐามญฺเจ สยติฯ อเถกทิวสํ จูฬโลหิโต ภาตรํ อาห – ‘‘ภาติก, มยํ อิมสฺมิํ กุเล กมฺมํ กโรม, อมฺเห นิสฺสาย อิมํ กุลํ ชีวติ, อถ จ ปนิเม มนุสฺสา อมฺหากํ ติณปลาลมตฺตํ เทนฺติ, อิมํ สูกรํ ยาคุภตฺเตน โปเสนฺติ, เหฏฺฐามญฺเจ สยาเปนฺติ, กิํ นาเมส เอเตสํ กริสฺสตี’’ติฯ มหาโลหิโต ‘‘ตาต, มา ตฺวํ เอตสฺส ยาคุภตฺตํ ปตฺถย, เอติสฺสา กุมาริกาย วิวาหทิวเส เอตํ อุตฺตริภงฺคํ กาตุกามา เอเต มํสสฺส ถูลภาวกรณตฺถํ โปเสนฺติ, กติปาหจฺจเยน ตํ ปสฺสิสฺสสิ เหฏฺฐามญฺจโต นิกฺขาเมตฺวา วธิตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา อาคนฺตุกภตฺตํ กริยมาน’’นฺติ วตฺวา ปุริมา ทฺเว คาถา สมุฏฺฐาเปสิ –

[106]

‘‘มา สาลูกสฺส ปิหยิ, อาตุรนฺนานิ ภุญฺชติ;

อปฺโปสฺสุกฺโก ภุสํ ขาท, เอตํ ทีฆายุลกฺขณํฯ

[107]

‘‘อิทานิ โส อิธาคนฺตฺวา, อติถี ยุตฺตเสวโก;

อถ ทกฺขสิ สาลูกํ, สยนฺตํ มุสลุตฺตร’’นฺติฯ

ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – ตาต, ตฺวํ มา สาลูกสูกรภาวํ ปตฺถยิ, อยญฺหิ อาตุรนฺนานิ มรณโภชนานิ ภุญฺชติ, ยานิ ภุญฺชิตฺวา นจิรสฺเสว มรณํ ปาปุณิสฺสติ, ตฺวํ ปน อปฺโปสฺสุกฺโก นิราลโย หุตฺวา อตฺตนา ลทฺธํ อิมํ ปลาลมิสฺสกํ ภุสํ ขาท, เอตํ ทีฆายุภาวสฺส ลกฺขณํ สญฺชานนนิมิตฺตํฯ อิทานิ กติปาหสฺเสว โส เววาหิกปุริโส มหติยา ปริสาย ยุตฺโต ยุตฺตเสวโก อิธ อติถิ หุตฺวา อาคโต ภวิสฺสติ, อเถตํ สาลูกํ มุสลสทิเสน อุตฺตโรฏฺเฐน สมนฺนาคตตฺตา มุสลุตฺตรํ มาริตํ สยนฺตํ ทกฺขสีติฯ

ตโต กติปาหสฺเสว เววาหิเกสุ อาคเตสุ สาลูกํ มาเรตฺวา อุตฺตริภงฺคมกํสุฯ

อุโภ โคณา ตํ ตสฺส วิปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ ภุสเมว วร’’นฺติ จินฺตยิํสุฯ สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ตทตฺถโชติกํ ตติยํ คาถมาห –

[108]

‘‘วิกนฺตํ สูกรํ ทิสฺวา, สยนฺตํ มุสลุตฺตรํ;

ชรคฺควา วิจินฺเตสุํ, วรมฺหากํ ภุสามิวา’’ติฯ

ตตฺถ ภุสามิวาติ ภุสเมว อมฺหากํ วรํ อุตฺตมนฺติ อตฺโถฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา กุมาริกา เอตรหิ ถุลฺลกุมาริกา อโหสิ, สาลูโก อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ, จูฬโลหิโต อานนฺโท, มหาโลหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สาลูกชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[287] 7. ลาภครหชาตกวณฺณนา

นานุมฺมตฺโตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ อารพฺภ กเถสิฯ เถรสฺส กิร สทฺธิวิหาริโก เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ‘‘ลาภุปฺปตฺติปฏิปทํ เม, ภนฺเต, กเถถ, กิํ กโรนฺโต จีวราทีนํ ลาภี โหตี’’ติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส เถโร ‘‘อาวุโส, จตูหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชติ, อตฺตโน อพฺภนฺตเร หิโรตฺตปฺปํ ภินฺทิตฺวา สามญฺญํ ปหาย อนุมฺมตฺเตเนว อุมฺมตฺเตน วิย ภวิตพฺพํ, ปิสุณวาจา วตฺตพฺพา, นฏสทิเสน ภวิตพฺพํ, วิกิณฺณวาเจน กุตูหเลน ภวิตพฺพ’’นฺติ อิมํ ลาภุปฺปตฺติปฏิปทํ กเถสิฯ โส ตํ ปฏิปทํ ครหิตฺวา อุฏฺฐาย ปกฺกนฺโตฯ เถโร สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิฯ สตฺถา ‘‘เนโส, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ อิทาเนว ลาภํ ครหติ, ปุพฺเพเปส ครหิเยวา’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต โสฬสวสฺสิกกาเลเยว ติณฺณํ เวทานํ อฏฺฐารสนฺนญฺจ สิปฺปานํ ปริโยสานํ ปตฺวา ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจ มาณวกสตานิ สิปฺปํ วาเจสิฯ ตตฺเรโก มาณโว สีลาจารสมฺปนฺโน เอกทิวสํ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กถํ อิเมสํ สตฺตานํ ลาโภ อุปฺปชฺชตี’’ติ ลาภุปฺปตฺติปฏิปทํ ปุจฺฉิฯ อาจริโย ‘‘ตาต, อิเมสํ สตฺตานํ จตูหิ การเณหิ ลาโภ อุปฺปชฺชตี’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[109]

‘‘นานุมฺมตฺโต นาปิสุโณ, นานโฏ นากุตูหโล;

มูฬฺเหสุ ลภเต ลาภํ, เอสา เต อนุสาสนี’’ติฯ

ตตฺถ นานุมฺมตฺโตติ น อนุมฺมตฺโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อุมฺมตฺตโก นาม อิตฺถิปุริสทาริกทารเก ทิสฺวา เตสํ วตฺถาลงฺการาทีนิ วิลุมฺปติ, ตโต ตโต มจฺฉมํสปูวาทีนิ พลกฺกาเรน คเหตฺวา ขาทติ, เอวเมว โย คิหิภูโต อชฺฌตฺตพหิทฺธสมุฏฺฐานํ หิโรตฺตปฺปํ ปหาย กุสลากุสลํ อคเณตฺวา นิรยภยํ อภายนฺโต โลภาภิภูโต ปริยาทิณฺณจิตฺโต กาเมสุ ปมตฺโต สนฺธิจฺเฉทาทีนิ สาหสิกกมฺมานิ กโรติ, ปพฺพชิโตปิ หิโรตฺตปฺปํ ปหาย กุสลากุสลํ อคเณตฺวา นิรยภยํ อภายนฺโต สตฺถารา ปญฺญตฺตํ สิกฺขาปทํ มทฺทนฺโต โลเภน อภิภูโต ปริยาทิณฺณจิตฺโต จีวราทิมตฺตํ นิสฺสาย อตฺตโน สามญฺญํ วิชหิตฺวา ปมตฺโต เวชฺชกมฺมทูตกมฺมาทีนิ กโรติ, เวฬุทานาทีนิ นิสฺสาย ชีวิกํ กปฺเปติ, อยํ อนุมฺมตฺโตปิ อุมฺมตฺตสทิสตฺตา อุมฺมตฺโต นาม , เอวรูปสฺส ขิปฺปํ ลาโภ อุปฺปชฺชติฯ โย ปน เอวํ อนุมฺมตฺโต ลชฺชี กุกฺกุจฺจโก, เอส มูฬฺเหสุ อปณฺฑิเตสุ ปุริเสสุ ลาภํ น ลภติ, ตสฺมา ลาภตฺถิเกน อุมฺมตฺตเกน วิย ภวิตพฺพนฺติฯ

นาปิสุโณติ เอตฺถาปิ โย ปิสุโณ โหติ, ‘‘อสุเกน อิทํ นาม กต’’นฺติ ราชกุเล เปสุญฺญํ อุปสํหรติ, โส อญฺเญสํ ยสํ อจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน คณฺหาติฯ ราชาโนปิ นํ ‘‘อยํ อมฺเหสุ สสสฺเนโห’’ติ อุจฺเจ ฐาเน ฐเปนฺติ, อมจฺจาทโยปิสฺส ‘‘อยํ โน ราชกุเล ปริภินฺเทยฺยา’’ติ ภเยน ทาตพฺพํ มญฺญนฺติ, เอวํ เอตรหิ ปิสุณสฺส ลาโภ อุปฺปชฺชติฯ โย ปน อปิสุโณ, โส มูฬฺเหสุ ลาภํ น ลภตีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

นานโฏติ ลาภํ อุปฺปาเทนฺเตน นเฏน วิย ภวิตพฺพํฯ

ยถา นโฏ หิโรตฺตปฺปํ ปหาย นจฺจคีตวาทิเตหิ กีฬํ กตฺวา ธนํ สํหรติ, เอวเมว ลาภตฺถิเกน หิโรตฺตปฺปํ ภินฺทิตฺวา อิตฺถิปุริสทาริกทารกานํ โสณฺฑสหาเยน วิย นานปฺปการํ เกฬิํ กโรนฺเตน วิจริตพฺพํฯ โย เอวํ อนโฏ, โส มูฬฺเหสุ ลาภํ น ลภติฯ

นากุตูหโลติ กุตูหโล นาม วิปฺปกิณฺณวาโจฯ ราชาโน หิ อมจฺเจ ปุจฺฉนฺติ – ‘‘อสุกฏฺฐาเน กิร ‘มนุสฺโส มาริโต, ฆรํ วิลุตฺตํ, ปเรสํ ทารา ปธํสิตา’ติ สุยฺยติ, เกสํ นุ โข อิทํ กมฺม’’นฺติฯ ตตฺถ เสเสสุ อกเถนฺเตสุเยว โย อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘อสุโก จ อสุโก จ นามา’’ติ วทติ, อยํ กุตูหโล นามฯ ราชาโน ตสฺส วจเนน เต ปุริเส ปริเยสิตฺวา นิเสเธตฺวา ‘‘อิมํ นิสฺสาย โน นครํ นิจฺโจรํ ชาต’’นฺติ ตสฺส มหนฺตํ ยสํ เทนฺติ, เสสาปิ ชนา ‘‘อยํ โน ราชปุริเสหิ ปุฏฺโฐ สุยุตฺตทุยุตฺตํ กเถยฺยา’’ติ ภเยน ตสฺเสว ธนํ เทนฺติ, เอวํ กุตูหลสฺส ลาโภ อุปฺปชฺชติฯ โย ปน อกุตูหโล, เอส น มูฬฺเหสุ ลภติ ลาภํฯ เอสา เต อนุสาสนีติ เอสา อมฺหากํ สนฺติกา ตุยฺหํ ลาภานุสิฏฺฐีติฯ

อนฺเตวาสิโก อาจริยสฺส กถํ สุตฺวา ลาภํ ครหนฺโต –

[110]

‘‘ธิรตฺถุ ตํ ยสลาภํ, ธนลาภญฺจ พฺราหฺมณ;

ยา วุตฺติ วินิปาเตน, อธมฺมจรเณน วาฯ

[111]

‘‘อปิ เจ ปตฺตมาทาย, อนคาโร ปริพฺพเช;

เอสาว ชีวิกา เสยฺโย, ยา จาธมฺเมน เอสนา’’ติฯ – คาถาทฺวยมาห;

ตตฺถ ยา วุตฺตีติ ยา ชีวิตวุตฺติฯ วินิปาเตนาติ อตฺตโน วินิปาเตนฯ อธมฺมจรเณนาติ อธมฺมกิริยาย วิสมกิริยาย วธพนฺธนครหาทีหิ อตฺตานํ วินิปาเตตฺวา อธมฺมํ จริตฺวา ยา วุตฺติ, ตญฺจ ยสธนลาภญฺจ สพฺพํ ธิรตฺถุ นินฺทามิ ครหามิ, น เม เอเตนตฺโถติ อธิปฺปาโยฯ ปตฺตมาทายาติ ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวาฯ อนคาโร ปริพฺพเชติ อเคโห ปพฺพชิโต หุตฺวา จเรยฺย, น จ สปฺปุริโส กายทุจฺจริตาทิวเสน อธมฺมจริยํ จเรยฺยฯ กิํการณา? เอสาว ชีวิกา เสยฺโยฯ

ยา จาธมฺเมน เอสนาติ, ยา เอสา อธมฺเมน ชีวิกปริเยสนา, ตโต เอสา ปตฺตหตฺถสฺส ปรกุเลสุ ภิกฺขาจริยาว เสยฺโย, สตคุเณน สหสฺสคุเณน สุนฺทรตโรติ ทสฺเสติฯ

เอวํ มาณโว ปพฺพชฺชาย คุณํ วณฺเณตฺวา นิกฺขมิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ธมฺเมน ภิกฺขํ ปริเยสนฺโต อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาณโว ลาภครหี ภิกฺขุ อโหสิ, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ลาภครหชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[288] 8. มจฺฉุทฺทานชาตกวณฺณนา

อคฺฆนฺติ มจฺฉาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กูฏวาณิชํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา กถิตเมวฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กุฏุมฺพิกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต กุฏุมฺพํ สณฺฐเปสิฯ กนิฏฺฐภาตาปิสฺส อตฺถิ, เตสํ อปรภาเค ปิตา กาลกโตฯ เต เอกทิวสํ ‘‘ปิตุ สนฺตกํ โวหารํ สาเธสฺสามา’’ติ เอกํ คามํ คนฺตฺวา กหาปณสหสฺสํ ลภิตฺวา อาคจฺฉนฺตา นทีติตฺเถ นาวํ ปฏิมาเนนฺตา ปุฏภตฺตํ ภุญฺชิํสุฯ โพธิสตฺโต อติเรกภตฺตํ คงฺคาย มจฺฉานํ ทตฺวา นทีเทวตาย ปตฺติํ อทาสิฯ เทวตา ปตฺติํ อนุโมทิตฺวาเยว ทิพฺเพน ยเสน วฑฺฒิตฺวา อตฺตโน ยสวุฑฺฒิํ อาวชฺชมานา ตํ การณํ อญฺญาสิฯ โพธิสตฺโตปิ วาลิกายํ อุตฺตราสงฺคํ ปตฺถริตฺวา นิปนฺโน นิทฺทํ โอกฺกมิ, กนิฏฺฐภาตา ปนสฺส โถกํ โจรปกติโกฯ โส เต กหาปเณ โพธิสตฺตสฺส อทตฺวา สยเมว คณฺหิตุกามตาย กหาปณภณฺฑิกสทิสํ เอกํ สกฺขรภณฺฑิกํ กตฺวา ทฺเวปิ ภณฺฑิกา เอกโตว ฐเปสิฯ

เตสํ นาวํ อภิรุหิตฺวา คงฺคามชฺฌคตานํ กนิฏฺโฐ นาวํ โขเภตฺวา ‘‘สกฺขรภณฺฑิกํ อุทเก ขิปิสฺสามี’’ติ สหสฺสภณฺฑิกํ ขิปิตฺวา ‘‘ภาติก, สหสฺสภณฺฑิกา อุทเก ปติตา, กินฺติ กโรมา’’ติ อาหฯ ‘‘อุทเก ปติตาย กิํ กริสฺสาม, มา จินฺตยี’’ติฯ นทีเทวตา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อิมินา ทินฺนปตฺติํ อนุโมทิตฺวา ทิพฺพยเสน วฑฺฒิตฺวา เอตสฺส สนฺตกํ รกฺขิสฺสามี’’ติ อตฺตโน อานุภาเวน ตํ ภณฺฑิกํ เอกํ มหามจฺฉํ คิลาเปตฺวา สยํ อารกฺขํ คณฺหิฯ โสปิ โจโร เคหํ คนฺตฺวา ‘‘ภาตา เม วญฺจิโต’’ติ ภณฺฑิกํ โมเจนฺโต สกฺขรา ปสฺสิตฺวา หทเยน สุสฺสนฺเตน มญฺจสฺส อฏนิํ อุปคูหิตฺวา นิปชฺชิฯ

ตทา เกวฏฺฏา มจฺฉคหณตฺถาย ชาลํ ขิปิํสุฯ โส มจฺโฉ เทวตานุภาเวน ชาลํ ปาวิสิฯ เกวฏฺฏา ตํ คเหตฺวา วิกฺกิณิตุํ นครํ ปวิฏฺฐาฯ มนุสฺสา มหามจฺฉํ ทิสฺวา มูลํ ปุจฺฉนฺติฯ เกวฏฺฏา ‘‘กหาปณสหสฺสญฺจ สตฺต จ มาสเก ทตฺวา คณฺหถา’’ติ วทนฺติฯ มนุสฺสา ‘‘สหสฺสคฺฆนกมจฺโฉปิ โน ทิฏฺโฐ’’ติ ปริหาสํ กโรนฺติฯ เกวฏฺฏา มจฺฉํ คเหตฺวา โพธิสตฺตสฺส ฆรทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘อิมํ มจฺฉํ คณฺหถา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘กิมสฺส มูล’’นฺติ? ‘‘สตฺต มาสเก ทตฺวา คณฺหถา’’ติฯ ‘‘อญฺเญสํ ททมานา กถํ เทถา’’ติ? ‘‘อญฺเญสํ สหสฺเสน จ สตฺตหิ จ มาสเกหิ เทม, ตุมฺเห ปน สตฺต มาสเก ทตฺวา คณฺหถา’’ติฯ โส เตสํ สตฺต มาสเก ทตฺวา มจฺฉํ ภริยาย เปเสสิฯ สา มจฺฉสฺส กุจฺฉิํ ผาลยมานา สหสฺสภณฺฑิกํ ทิสฺวา โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิฯ โพธิสตฺโต ตํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน ลญฺฉํ ทิสฺวา สกสนฺตกภาวํ ญตฺวา ‘‘อิทานิ อิเม เกวฏฺฏา อิมํ มจฺฉํ อญฺเญสํ ททมานา สหสฺเสน เจว สตฺตหิ จ มาสเกหิ เทนฺติ, อมฺเห ปน ปตฺวา สหสฺสสฺส อมฺหากํ สนฺตกตฺตา สตฺเตว มาสเก คเหตฺวา อทํสุ, อิทํ อนฺตรํ อชานนฺตํ น สกฺกา กญฺจิ สทฺทหาเปตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[112]

‘‘อคฺฆนฺติ มจฺฉา อธิกํ สหสฺสํ, น โส อตฺถิ โย อิมํ สทฺทเหยฺย;

มยฺหญฺจ อสฺสุ อิธ สตฺต มาสา, อหมฺปิ ตํ มจฺฉุทฺทานํ กิเณยฺย’’นฺติฯ

ตตฺถ อธิกนฺติ อญฺเญหิ ปุจฺฉิตา เกวฏฺฏา ‘‘สตฺตมาสาธิกํ สหสฺสํ อคฺฆนฺตี’’ติ วทนฺติฯ

น โส อตฺถิ โย อิมํ สทฺทเหยฺยาติ โส ปุริโส น อตฺถิ, โย อิมํ การณํ ปจฺจกฺขโต อชานนฺโต มม วจเนน สทฺทเหยฺย, เอตฺตกํ วา มจฺฉา อคฺฆนฺตีติ โย อิมํ สทฺทเหยฺย, โส นตฺถิ, ตสฺมาเยว เต อญฺเญหิ น คหิตาติปิ อตฺโถฯ มยฺหญฺจ อสฺสูติ มยฺหํ ปน สตฺต มาสกา อเหสุํฯ มจฺฉุทฺทานนฺติ มจฺฉวคฺคํฯ เตน หิ มจฺเฉน สทฺธิํ อญฺเญปิ มจฺฉา เอกโต พทฺธา ตํ สกลมฺปิ มจฺฉุทฺทานํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ กิเณยฺยนฺติ กิณิํ, สตฺเตว มาสเก ทตฺวา เอตฺตกํ มจฺฉวคฺคํ คณฺหินฺติ อตฺโถฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา อิทํ จินฺเตสิ – ‘‘กิํ นุ โข นิสฺสาย มยา เอเต กหาปณา ลทฺธา’’ติ? ตสฺมิํ ขเณ นทีเทวตา อากาเส ทิสฺสมานรูเปน ฐตฺวา ‘‘อหํ, คงฺคาเทวตา, ตยา มจฺฉานํ อติเรกภตฺตํ ทตฺวา มยฺหํ ปตฺติ ทินฺนา, เตนาหํ ตว สนฺตกํ รกฺขนฺตี อาคตา’’ติ ทีปยมานา คาถมาห –

[113]

‘‘มจฺฉานํ โภชนํ ทตฺวา, มม ทกฺขิณมาทิสิ;

ตํ ทกฺขิณํ สรนฺติยา, กตํ อปจิติํ ตยา’’ติฯ

ตตฺถ ทกฺขิณนฺติ อิมสฺมิํ ฐาเน ปตฺติทานํ ทกฺขิณา นามฯ สรนฺติยา กตํ อปจิติํ ตยาติ ตํ ตยา มยฺหํ กตํ อปจิติํ สรนฺติยา มยา อิทํ ตว ธนํ รกฺขิตนฺติ อตฺโถฯ

อิทํ วตฺวา จ ปน สา เทวตา ตสฺส กนิฏฺเฐน กตกูฏกมฺมํ สพฺพํ กเถตฺวา ‘‘เอโส อิทานิ หทเยน สุสฺสนฺเตน นิปนฺโน, ทุฏฺฐจิตฺตสฺส วุฑฺฒิ นาม นตฺถิ, อหํ ปน ‘ตว สนฺตกํ มา นสฺสี’ติ ธนํ เต อาหริตฺวา อทาสิํ, อิทํ กนิฏฺฐโจรสฺส อทตฺวา สพฺพํ ตฺวญฺเญว คณฺหา’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[114]

‘‘ปทุฏฺฐจิตฺตสฺส น ผาติ โหติ, น จาปิ ตํ เทวตา ปูชยนฺติ;

โย ภาตรํ เปตฺติกํ สาปเตยฺยํ, อวญฺจยี ทุกฺกฏกมฺมการี’’ติฯ

ตตฺถ น ผาติ โหตีติ เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส อิธโลเก วา ปรโลเก วา วุฑฺฒิ นาม น โหติฯ น จาปิ ตนฺติ ตํ ปุคฺคลํ ตสฺส สนฺตกํ รกฺขมานา เทวตา น ปูชยนฺติฯ

อิติ เทวตา มิตฺตทุพฺภิโจรสฺส กหาปเณ อทาตุกามา เอวมาหฯ โพธิสตฺโต ปน ‘‘น สกฺกา เอวํ กาตุ’’นฺติ ตสฺสปิ ปญฺจ กหาปณสตานิ เปเสสิเยวฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน วาณิโช โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา กนิฏฺฐภาตา อิทานิ กูฏวาณิโช, เชฏฺฐภาตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มจฺฉุทฺทานชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[289] 9. นานาฉนฺทชาตกวณฺณนา

นานาฉนฺทา, มหาราชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อายสฺมโต อานนฺทสฺส อฏฺฐวรลาภํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เอกาทสกนิปาเต ชุณฺหชาตเก (ชา. 1.11.13 อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ

อตีเต ปน โพธิสตฺโต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคเหตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปาปุณิฯ ตสฺส ฐานโต อปนีโต ปิตุ ปุโรหิโต อตฺถิฯ โส ทุคฺคโต หุตฺวา เอกสฺมิํ ชรเคเห วสติฯ อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต อญฺญาตกเวเสน รตฺติภาเค นครํ ปริคฺคณฺหนฺโต วิจรติฯ ตเมนํ กตกมฺมโจรา เอกสฺมิํ สุราปาเน สุรํ ปิวิตฺวา อปรมฺปิ ฆเฏนาทาย อตฺตโน เคหํ คจฺฉนฺตา อนฺตรวีถิยํ ทิสฺวา ‘‘อเร โกสิ ตฺว’’นฺติ วตฺวา ปหริตฺวา อุตฺตริสาฏกํ คเหตฺวา ฆฏํ อุกฺขิปาเปตฺวา ตาเสนฺตา คจฺฉิํสุฯ โสปิ โข พฺราหฺมโณ ตสฺมิํ ขเณ นิกฺขมิตฺวา อนฺตรวีถิยํ ฐิโต นกฺขตฺตํ โอโลเกนฺโต รญฺโญ อมิตฺตานํ หตฺถคตภาวํ ญตฺวา พฺราหฺมณิํ อามนฺเตสิฯ สา ‘‘กิํ, อยฺยา’’ติ วตฺวา เวเคน ตสฺส สนฺติกํ อาคตาฯ อถ นํ โส อาห – ‘‘โภติ อมฺหากํ ราชา อมิตฺตานํ วสํ คโต’’ติฯ ‘‘อยฺย, กิํ เต รญฺโญ สนฺติเก ปวตฺติยา, พฺราหฺมณา ชานิสฺสนฺตี’’ติฯ

ราชา พฺราหฺมณสฺส สทฺทํ สุตฺวา โถกํ คนฺตฺวา ธุตฺเต อาห – ‘‘ทุคฺคโตมฺหิ, สามิ, อุตฺตราสงฺคํ คเหตฺวา วิสฺสชฺเชถ ม’’นฺติฯ เต ปุนปฺปุนํ กเถนฺตํ การุญฺเญน วิสฺสชฺเชสุํฯ โส เตสํ วสนเคหํ สลฺลกฺเขตฺวา นิวตฺติฯ อถ โปราณกปุโรหิโต พฺราหฺมโณปิ ‘‘โภติ, อมฺหากํ ราชา อมิตฺตหตฺถโต มุตฺโต’’ติ อาหฯ ราชา ตมฺปิ สุตฺวา ตมฺปิ เคหํ สลฺลกฺเขตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิฯ โส วิภาตาย รตฺติยา พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กิํ อาจริยา รตฺติํ นกฺขตฺตํ โอโลกยิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘กิํ โสภน’’นฺติ? ‘‘โสภนํ, เทวา’’ติฯ ‘‘โกจิ คาโห นตฺถี’’ติฯ ‘‘นตฺถิ, เทวา’’ติฯ ราชา ‘‘อสุกเคหโต พฺราหฺมณํ ปกฺโกสถา’’ติ โปราณกปุโรหิตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กิํ, อาจริย, รตฺติํ เต นกฺขตฺตํ ทิฏฺฐ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘อตฺถิ โกจิ คาโห’’ติฯ ‘‘อาม, มหาราช, อชฺช รตฺติํ ตุมฺเห อมิตฺตวสํ คนฺตฺวา มุหุตฺเตเนว มุตฺตา’’ติฯ ราชา ‘‘นกฺขตฺตชานนเกน นาม เอวรูเปน ภวิตพฺพ’’นฺติ เสสพฺราหฺมเณ นิกฺกฑฺฒาเปตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, ปสนฺโนสฺมิ เต, วรํ ตฺวํ คณฺหา’’ติ อาหฯ ‘‘มหาราช, ปุตฺตทาเรน สทฺธิํ มนฺเตตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติฯ ‘‘คจฺฉ มนฺเตตฺวา เอหี’’ติฯ

โส คนฺตฺวา พฺราหฺมณิญฺจ ปุตฺตญฺจ สุณิสญฺจ ทาสิญฺจ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘ราชา เม วรํ ททาติ, กิํ คณฺหามา’’ติ ปุจฺฉิฯ พฺราหฺมณี ‘‘มยฺหํ เธนุสตํ อาเนหี’’ติ อาห, ปุตฺโต ฉตฺตมาณโว นาม ‘‘มยฺหํ กุมุทวณฺเณหิ จตูหิ สินฺธเวหิ ยุตฺตํ อาชญฺญรถ’’นฺติ, สุณิสา ‘‘มยฺหํ มณิกุณฺฑลํ อาทิํ กตฺวา สพฺพาลงฺการ’’นฺติ, ปุณฺณา นาม ทาสี ‘‘มยฺหํ อุทุกฺขลมุสลญฺเจว สุปฺปญฺจา’’ติฯ พฺราหฺมโณ ปน คามวรํ คเหตุกาโม รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ , พฺราหฺมณ, ปุจฺฉิโต เต ปุตฺตทาโร’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘อาม, เทว, ปุจฺฉิโต, อเนกจฺฉนฺโท’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถาทฺวยมาห –

[115]

‘‘นานาฉนฺทา มหาราช, เอกาคาเร วสามเส;

อหํ คามวรํ อิจฺเฉ, พฺราหฺมณี จ ควํ สตํฯ

[116]

‘‘ปุตฺโต จ อาชญฺญรถํ, กญฺญา จ มณิกุณฺฑลํ;

ยา เจสา ปุณฺณิกา ชมฺมี, อุทุกฺขลํภิกงฺขตี’’ติฯ

ตตฺถ อิจฺเฉติ อิจฺฉามิฯ ควํ สตนฺติ เธนูนํ คุนฺนํ สตํฯ กญฺญาติ สุณิสาฯ ยา เจสาติ ยา เอสา อมฺหากํ ฆเร ปุณฺณิกา นาม ทาสี, สา ชมฺมี ลามิกา สุปฺปมุสเลหิ สทฺธิํ อุทุกฺขลํ อภิกงฺขติ อิจฺฉตีติฯ

ราชา ‘‘สพฺเพสํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ เทถา’’ติ อาณาเปนฺโต –

[117]

‘‘พฺราหฺมณสฺส คามวรํ, พฺราหฺมณิยา ควํ สตํ;

ปุตฺตสฺส อาชญฺญรถํ, กญฺญาย มณิกุณฺฑลํ;

ยญฺเจตํ ปุณฺณิกํ ชมฺมิํ, ปฏิปาเทถุทุกฺขล’’นฺติฯ – คาถมาห;

ตตฺถ ยญฺเจตนฺติ ยญฺจ เอตํ ปุณฺณิกนฺติ วทติ, ตํ ชมฺมิํ อุทุกฺขลํ ปฏิปาเทถ สมฺปฏิจฺฉาเปถาติฯ

อิติ ราชา พฺราหฺมเณน ปตฺถิตญฺจ อญฺญญฺจ มหนฺตํ ยสํ ทตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย อมฺหากํ กตฺตพฺพกิจฺเจสุ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชา’’ติ วตฺวา พฺราหฺมณํ อตฺตโน สนฺติเก อกาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ อานนฺโท อโหสิ, ราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

นานาฉนฺทชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[290] 10. สีลวีมํสกชาตกวณฺณนา

สีลํ กิเรว กลฺยาณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สีลวีมํสกพฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปน ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อตีตมฺปิ เหฏฺฐา เอกกนิปาเต สีลวีมํสกชาตเก (ชา. 1.1.86) วิตฺถาริตเมวฯ อิธ ปน พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส ปุโรหิโต สีลสมฺปนฺโน ‘‘อตฺตโน สีลํ วีมํสิสฺสามี’’ติ เหรญฺญิกผลกโต ทฺเว ทิวเส เอเกกํ กหาปณํ คณฺหิฯ อถ นํ ตติยทิวเส ‘‘โจโร’’ติ คเหตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ นยิํสุฯ โส อนฺตรามคฺเค อหิตุณฺฑิเก สปฺปํ กีฬาเปนฺเต อทฺทสฯ

อถ นํ ราชา ทิสฺวา ‘‘กสฺมา เอวรูปํ อกาสี’’ติ ปุจฺฉิ ฯ พฺราหฺมโณ ‘‘อตฺตโน สีลํ วีมํสิตุกามตายา’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[118]

‘‘สีลํ กิเรว กลฺยาณํ, สีลํ โลเก อนุตฺตรํ;

ปสฺส โฆรวิโส นาโค, สีลวาติ น หญฺญติฯ

[119]

‘‘โสหํ สีลํ สมาทิสฺสํ, โลเก อนุมตํ สิวํ;

อริยวุตฺติสมาจาโร, เยน วุจฺจติ สีลวาฯ

[120]

‘‘ญาตีนญฺจ ปิโย โหติ, มิตฺเตสุ จ วิโรจติ;

กายสฺส เภทา สุคติํ, อุปปชฺชติ สีลวา’’ติฯ

ตตฺถ สีลนฺติ อาจาโรฯ กิราติ อนุสฺสวตฺเถ นิปาโตฯ กลฺยาณนฺติ โสภนํ, ‘‘สีลํ กิเรว กลฺยาณ’’นฺติ เอวํ ปณฺฑิตา วทนฺตีติ อตฺโถฯ ปสฺสาติ อตฺตานเมว วทติฯ น หญฺญตีติ ปรมฺปิ น วิเหเฐติ, ปเรหิปิ น วิเหฐียติฯ สมาทิสฺสนฺติ สมาทิยิสฺสามิฯ อนุมตํ สิวนฺติ ‘‘เขมํ นิพฺภย’’นฺติ เอวํ ปณฺฑิเตหิ สมฺปฏิจฺฉิตํฯ เยน วุจฺจตีติ เยน สีเลน สีลวา ปุริโส อริยานํ พุทฺธาทีนํ ปฏิปตฺติํ สมาจรนฺโต ‘‘อริยวุตฺติสมาจาโร’’ติ วุจฺจติ, ตมหํ สมาทิยิสฺสามีติ อตฺโถฯ วิโรจตีติ ปพฺพตมตฺถเก อคฺคิกฺขนฺโธ วิย วิโรจติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต ตีหิ คาถาหิ สีลสฺส วณฺณํ ปกาเสนฺโต รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มหาราช, มม เคเห ปิตุ สนฺตกํ มาตุ สนฺตกํ อตฺตนา อุปฺปาทิตํ ตยา ทินฺนญฺจ พหุ ธนํ อตฺถิ , ปริยนฺโต นาม น ปญฺญายติ, อหํ ปน สีลํ วีมํสนฺโต เหรญฺญิกผลกโต กหาปเณ คณฺหิํฯ อิทานิ มยา อิมสฺมิํ โลเก ชาติโคตฺตกุลปเทสานํ ลามกภาโว, สีลสฺเสว จ เชฏฺฐกภาโว ญาโต, อหํ ปพฺพชิสฺสามิ, ปพฺพชฺชํ เม อนุชานาหี’’ติ อนุชานาเปตฺวา รญฺญา ปุนปฺปุนํ ยาจิยมาโนปิ นิกฺขมฺม หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สีลวีมํสโก ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สีลวีมํสกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อพฺภนฺตรวคฺโค จตุตฺโถฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

ทุม กํสวรุตฺตมพฺยคฺฆมิคา, มณโย มณิ สาลุกมวฺหยโน;

อนุสาสนิโยปิ จ มจฺฉวโร, มณิกุณฺฑลเกน กิเรน ทสาติฯ

5. กุมฺภวคฺโค

[291] 1. สุราฆฏชาตกวณฺณนา

สพฺพกามททํ กุมฺภนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกสฺส ภาคิเนยฺยํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร มาตาปิตูนํ สนฺตกา จตฺตาลีส หิรญฺญโกฏิโย ปานพฺยสเนน นาเสตฺวา เสฏฺฐิโน สนฺติกํ อคมาสิฯ โสปิสฺส ‘‘โวหารํ กโรหี’’ติ สหสฺสํ อทาสิ, ตมฺปิ นาเสตฺวา ปุน อคมาสิฯ ปุนสฺส ปญฺจ สตานิ ทาเปสิ, ตานิปิ นาเสตฺวา ปุน อาคตสฺส ทฺเว ถูลสาฏเก ทาเปสิฯ เตปิ นาเสตฺวา ปุน อาคตํ คีวายํ คาหาเปตฺวา นีหราเปสิฯ โส อนาโถ หุตฺวา ปรกุฏฺฏํ นิสฺสาย กาลมกาสิ, ตเมนํ กฑฺฒิตฺวา พหิ ฉฑฺเฑสุํฯ อนาถปิณฺฑิโก วิหารํ คนฺตฺวา สพฺพํ ตํ ภาคิเนยฺยสฺส ปวตฺติํ ตถาคตสฺส อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘ตฺวํ เอตํ กถํ สนฺตปฺเปสฺสสิ, ยมหํ ปุพฺเพ สพฺพกามททํ กุมฺภํ ทตฺวาปิ สนฺตปฺเปตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิฯ