อถ นํ อนุชานนฺตา สกุณา ทุติยํ คาถมาหํสุ –

[59]

‘‘ภณ สมฺม อนุญฺญาโต, อตฺถํ ธมฺมญฺจ เกวลํ;

สนฺติ หิ ทหรา ปกฺขี, ปญฺญวนฺโต ชุตินฺธรา’’ติฯ

ตตฺถ ภณ, สมฺม, อนุญฺญาโตติ, สมฺม, วายส ตฺวํ อมฺเหหิ สพฺเพหิ อนุญฺญาโต, ยํ เต ภณิตพฺพํ, ตํ ภณฯ อตฺถํ ธมฺมญฺจ เกวลนฺติ ภณนฺโต จ การณญฺเจว ปเวณิอาคตญฺจ วจนํ อมุญฺจิตฺวา ภณฯ ปญฺญวนฺโต ชุตินฺธราติ ปญฺญาสมฺปนฺนา เจว ญาโณภาสธรา จ ทหราปิ ปกฺขิโน อตฺถิเยวฯ

โส เอวํ อนุญฺญาโต ตติยํ คาถมาห –

[60]

‘‘น เม รุจฺจติ ภทฺทํ โว, อุลูกสฺสาภิเสจนํ;

อกฺกุทฺธสฺส มุขํ ปสฺส, กถํ กุทฺโธ กริสฺสตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ภทฺทํ ตุมฺหากํ โหตุ, ยํ ปเนตํ ติกฺขตฺตุํ สาวนวาจาย อุลูกสฺส อภิเสจนํ กรียติ, เอตํ มยฺหํ น รุจฺจติฯ เอตสฺส หิ อิทานิ ตุฏฺฐจิตฺตสฺส อกฺกุทฺธสฺส มุขํ ปสฺสถ, กุทฺโธ ปนายํ กถํ กริสฺสตีติ น ชานามิ, สพฺพถาปิ เอตํ มยฺหํ น รุจฺจตีติฯ

โส เอวํ วตฺวา ‘‘มยฺหํ น รุจฺจติ, มยฺหํ น รุจฺจตี’’ติ วิรวนฺโต อากาเส อุปฺปติ, อุลูโกปิ นํ อุฏฺฐาย อนุพนฺธิฯ ตโต ปฏฺฐาย เต อญฺญมญฺญํ เวรํ พนฺธิํสุฯ สกุณา สุวณฺณหํสํ ราชานํ กตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ ‘‘ตทา รชฺเช อภิสิตฺตหํสโปโต อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อุลูกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

ปทุมวคฺโค ทุติโยฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

ปทุมํ มุทุปาณี จ, ปโลภนํ ปนาทกํ;

ขุรปฺปํ สินฺธวญฺเจว, กกฺกฏา, รามทูสกํ;

สุชาตํ อุลูกํ ทสฯ

3. อุทปานวคฺโค

[271] 1. อุทปานทูสกชาตกวณฺณนา

อารญฺญิกสฺส อิสิโนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุทปานทูสกสิงฺคาลํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร สิงฺคาโล ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปานียอุทปานํ อุจฺจารปสฺสาวกรเณน ทูเสตฺวา ปกฺกามิฯ อถ นํ เอกทิวสํ อุทปานสมีปํ อาคตํ สามเณรา เลฑฺฑูหิ ปหริตฺวา กิลเมสุํ, โส ตโต ปฏฺฐาย ตํ ฐานํ ปุน นิวตฺติตฺวาปิ น โอโลเกสิฯ ภิกฺขู ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อุทปานทูสกสิงฺคาโล กิร สามเณเรหิ กิลมิตกาลโต ปฏฺฐาย ปุน นิวตฺติตฺวาปิ น โอโลเกสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส สิงฺคาโล อุทปานทูสโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ อิทเมว อิสิปตนํ อยเมว อุทปาโน อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺโต พาราณสิยํ กุลฆเร นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อิสิคณปริวุโต อิสิปตเน วาสํ กปฺเปสิฯ ตทา เอโก สิงฺคาโล อิทเมว อุทปานํ ทูเสตฺวา ปกฺกมติฯ อถ นํ เอกทิวสํ ตาปสา ปริวาเรตฺวา ฐิตา เอเกนุปาเยน คเหตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อานยิํสุฯ โพธิสตฺโต สิงฺคาเลน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[61]

‘‘อารญฺญิกสฺส อิสิโน, จิรรตฺตตปสฺสิโน;

กิจฺฉากตํ อุทปานํ, กถํ สมฺม อวาหยี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อรญฺเญ วสนตาย อารญฺญิกสฺส, เอสิตคุณตฺตา อิสิโน, จิรรตฺตํ ตปํ นิสฺสาย วุตฺถตฺตา จิรรตฺตตปสฺสิโน กิจฺฉากตํ กิจฺเฉน ทุกฺเขน นิปฺผาทิตํ อุทปานํ กถํ กิมตฺถาย สมฺม สิงฺคาล, ตฺวํ อวาหยิ มุตฺตกรีเสน อชฺโฌตฺถริ ทูเสสิ, ตํ วา มุตฺตกรีสํ เอตฺถ อวาหยิ ปาเตสีติฯ

ตํ สุตฺวา สิงฺคาโล ทุติยํ คาถมาห –

[62]

‘‘เอส ธมฺโม สิงฺคาลานํ, ยํ ปิตฺวา โอหทามเส;

ปิตุปิตามหํ ธมฺโม, น ตํ อุชฺฌาตุมรหสี’’ติฯ

ตตฺถ เอส ธมฺโมติ เอส สภาโวฯ ยํ ปิตฺวา โอหทามเสติ, สมฺม, ยํ มยํ ยตฺถ ปานียํ ปิวาม, ตเมว อูหทามปิ โอมุตฺเตมปิ, เอส อมฺหากํ สิงฺคาลานํ ธมฺโมติ ทสฺเสติฯ ปิตุปิตามหนฺติ ปิตูนญฺจ ปิตามหานญฺจ โน เอส ธมฺโมฯ น ตํ อุชฺฌาตุมรหสีติ ตํ อมฺหากํ ปเวณิอาคตํ ธมฺมํ สภาวํ ตฺวํ อุชฺฌาตุํ น อรหสิ, น ยุตฺตํ เต เอตฺถ กุชฺฌิตุนฺติฯ

อถสฺส โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –

[63]

‘‘เยสํ โว เอทิโส ธมฺโม, อธมฺโม ปน กีทิโส;

มา โว ธมฺมํ อธมฺมํ วา, อทฺทสาม กุทาจน’’นฺติฯ

ตตฺถ มา โวติ ตุมฺหากํ ธมฺมํ วา อธมฺมํ วา น มยํ กทาจิ อทฺทสามาติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต ตสฺส โอวาทํ ทตฺวา ‘‘มา ปุน อาคจฺฉา’’ติ อาหฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ปุน นิวตฺติตฺวาปิ น โอโลเกสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อุทปานทูสโก อยเมว สิงฺคาโล อโหสิ, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อุทปานทูสกชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[272] 2. พฺยคฺฆชาตกวณฺณนา

เยน มิตฺเตน สํสคฺคาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกํ อารพฺภ กเถสิฯ โกกาลิกวตฺถุ เตรสกนิปาเต ตกฺการิยชาตเก (ชา. 1.13.104 อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ โกกาลิโก ปน ‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน คเหตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ โกกาลิกรฏฺฐโต เชตวนํ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เถเร อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อาวุโส, โกกาลิกรฏฺฐวาสิโน มนุสฺสา ตุมฺเห ปกฺโกสนฺติ, เอถ คจฺฉามา’’ติ อาหฯ ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, อาวุโส, น มยํ อาคจฺฉามา’’ติฯ โส เถเรหิ ปฏิกฺขิตฺโต สยเมว อคมาสิฯ

อถ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, โกกาลิโก สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนหิ สหาปิ วินาปิ วตฺติตุํ น สกฺโกติ, สํโยคมฺปิ น สหติ, วิโยคมฺปิ น สหตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ โกกาลิโก สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนหิ เนว สห, น วินา วตฺติตุํ สกฺโกตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อญฺญตรสฺมิํ อรญฺญายตเน รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส วิมานโต อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ วนปฺปติเชฏฺฐเก อญฺญา รุกฺขเทวตา วสติฯ ตสฺมิํ วนสณฺเฑ สีโห จ พฺยคฺโฆ จ วสนฺติฯ เตสํ ภเยน โกจิ ตตฺถ น เขตฺตํ กโรติ, น รุกฺขํ ฉินฺทติ, นิวตฺติตฺวา โอโลเกตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ เต ปน สีหพฺยคฺฆา นานปฺปกาเร มิเค วธิตฺวา ขาทนฺติ, ขาทิตาวเสสํ ตตฺเถว ปหาย คจฺฉนฺติฯ เตน โส วนสณฺโฑ อสุจิกุณปคนฺโธ โหติฯ อถ อิตรา รุกฺขเทวตา อนฺธพาลา การณาการณํ อชานมานา เอกทิวสํ โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘สมฺม, เอเต โน สีหพฺยคฺเฆ นิสฺสาย วนสณฺโฑ อสุจิกุณปคนฺโธ ชาโต, อหํ เอเต ปลาเปมี’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘สมฺม, อิเม ทฺเว นิสฺสาย อมฺหากํ วิมานานิ รกฺขิยนฺติ, เอเตสุ ปลายนฺเตสุ วิมานานิ โน วินสฺสิสฺสนฺติ, สีหพฺยคฺฆานํ ปทํ อปสฺสนฺตา มนุสฺสา สพฺพํ วนํ ฉินฺทิตฺวา เอกงฺคณํ กตฺวา เขตฺตานิ กริสฺสนฺติ, มา เต เอวํ รุจฺจี’’ติ วตฺวา ปุริมา ทฺเว คาถา อโวจ –

[64]

‘‘เยน มิตฺเตน สํสคฺคา, โยคกฺเขโม วิหิยฺยติ;

ปุพฺเพวชฺฌาภวํ ตสฺส, รกฺเข อกฺขีว ปณฺฑิโตฯ

[65]

‘‘เยน มิตฺเตน สํสคฺคา, โยคกฺเขโม ปวฑฺฒติ;

กเรยฺยตฺตสมํ วุตฺติํ, สพฺพกิจฺเจสุ ปณฺฑิโต’’ติฯ

ตตฺถ เยน มิตฺเตน สํสคฺคาติ เยน ปาปมิตฺเตน สทฺธิํ สํสคฺคเหตุ สํสคฺคการณา, เยน สทฺธิํ ทสฺสนสํสคฺโค สวนสํสคฺโค กายสํสคฺโค สมุลฺลปนสํสคฺโค ปริโภคสํสคฺโคติ อิมสฺส ปญฺจวิธสฺส สํสคฺคสฺส กตตฺตาติ อตฺโถฯ โยคกฺเขโมติ กายจิตฺตสุขํฯ

ตญฺหิ ทุกฺขโยคโต เขมตฺตา อิธ โยคกฺเขโมติ อธิปฺเปตํฯ วิหิยฺยตีติ ปริหายติฯ ปุพฺเพวชฺฌาภวํ ตสฺส, รกฺเข อกฺขีว ปณฺฑิโตติ ตสฺส ปาปมิตฺตสฺส อชฺฌาภวํ เตน อภิภวิตพฺพํ อตฺตโน ลาภยสชีวิตํ, ยถา นํ โส น อชฺฌาภวติ, ตถา ปฐมตรเมว อตฺตโน อกฺขี วิย ปณฺฑิโต ปุริโส รกฺเขยฺยฯ

ทุติยคาถาย เยนาติ เยน กลฺยาณมิตฺเตน สห สํสคฺคการณาฯ โยคกฺเขโม ปวฑฺฒตีติ กายจิตฺตสุขํ วฑฺฒติฯ กเรยฺยตฺตสมํ วุตฺตินฺติ ตสฺส กลฺยาณมิตฺตสฺส สพฺพกิจฺเจสุ ปณฺฑิโต ปุริโส ยถา อตฺตโน ชีวิตวุตฺติญฺจ อุปโภคปริโภควุตฺติญฺจ กโรติ, เอวเมตํ สพฺพํ กเรยฺย, อธิกมฺปิ กเรยฺย, หีนํ ปน น กเรยฺยาติฯ

เอวํ โพธิสตฺเตน การเณ กถิเตปิ สา พาลเทวตา อนุปธาเรตฺวา เอกทิวสํ เภรวรูปารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา เต สีหพฺยคฺเฆ ปลาเปสิฯ มนุสฺสา เตสํ ปทวลญฺชํ อทิสฺวา ‘‘สีหพฺยคฺฆา อญฺญํ วนสณฺฑํ คตา’’ติ ญตฺวา วนสณฺฑสฺส เอกปสฺสํ ฉินฺทิํสุฯ เทวตา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อหํ, สมฺม, ตว วจนํ อกตฺวา เต ปลาเปสิํ, อิทานิ เตสํ คตภาวํ ญตฺวา มนุสฺสา วนสณฺฑํ ฉินฺทนฺติ, กิํ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ‘‘อิทานิ เต อสุกวนสณฺเฑ นาม วสนฺติ, คนฺตฺวา เต อาเนหี’’ติ วุตฺตา ตตฺถ คนฺตฺวา เตสํ ปุรโต ฐตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ตติยํ คาถมาห –

[66]

‘‘เอถ พฺยคฺฆา นิวตฺตวฺโห, ปจฺจุเปถ มหาวนํ;

มา วนํ ฉินฺทิ นิพฺยคฺฆํ, พฺยคฺฆา มาเหสุ นิพฺพนา’’ติฯ

ตตฺถ พฺยคฺฆาติ อุโภปิ เต พฺยคฺฆนาเมเนวาลปนฺตี อาหฯ นิวตฺตวฺโหติ นิวตฺตถฯ ปจฺจุเปถ มหาวนนฺติ ตํ มหาวนํ ปจฺจุเปถ ปุน อุปคจฺฉถ, อยเมว วา ปาโฐฯ มา วนํ ฉินฺทิ นิพฺยคฺฆนฺติ อมฺหากํ วสนกวนสณฺฑํ อิทานิ ตุมฺหากํ อภาเวน นิพฺยคฺฆํ มนุสฺสา มา ฉินฺทิํสุฯ พฺยคฺฆา มาเหสุ นิพฺพนาติ ตุมฺหาทิสา จ พฺยคฺฆราชาโน อตฺตโน วสนฏฺฐานา ปลายิตตฺตา นิพฺพนา วสนฏฺฐานภูเตน วเนน วิรหิตา มา อเหสุํฯ เต เอวํ ตาย เทวตาย ยาจิยมานาปิ ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, น มยํ อาคมิสฺสามา’’ติ ปฏิกฺขิปิํสุเยวฯ เทวตา เอกิกาว วนสณฺฑํ ปจฺจาคญฺฉิฯ มนุสฺสาปิ กติปาเหเนว สพฺพํ วนํ ฉินฺทิตฺวา เขตฺตานิ กริตฺวา กสิกมฺมํ กริํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อปณฺฑิตา เทวตา โกกาลิโก อโหสิ, สีโห สาริปุตฺโต, พฺยคฺโฆ โมคฺคลฺลาโน, ปณฺฑิตเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

พฺยคฺฆชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[273] 3. กจฺฉปชาตกวณฺณนา

โก นุ อุทฺธิตภตฺโตวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลราชสฺส ทฺวินฺนํ มหามตฺตานํ กลหวูปสมนํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ ทุกนิปาเต กถิตเมวฯ

อตีเต ปน พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปเทเส คงฺคาตีเร อสฺสมปทํ มาเปตฺวา ตตฺถ อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต วาสํ กปฺเปสิฯ อิมสฺมิํ กิร ชาตเก โพธิสตฺโต ปรมมชฺฌตฺโต อโหสิ, อุเปกฺขาปารมิํ ปูเรสิฯ ตสฺส ปณฺณสาลทฺวาเร นิสินฺนสฺส เอโก ปคพฺโภ ทุสฺสีโล มกฺกโฏ อาคนฺตฺวา กณฺณโสเตสุ องฺคชาเตน สลากปเวสนกมฺมํ กโรติ, โพธิสตฺโต อวาเรตฺวา มชฺฌตฺโต หุตฺวา นิสีทติเยวฯ อเถกทิวสํ เอโก กจฺฉโป อุทกา อุตฺตริตฺวา คงฺคาตีเร มุขํ วิวริตฺวา อาตปํ ตปฺปนฺโต นิทฺทายติฯ ตํ ทิสฺวา โส โลลวานโร ตสฺส มุเข สลากปเวสนกมฺมํ อกาสิฯ อถสฺส กจฺฉโป ปพุชฺฌิตฺวา องฺคชาตํ สมุคฺเค ปกฺขิปนฺโต วิย ฑํสิ, พลวเวทนา อุปฺปชฺชิฯ เวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘โก นุ โข มํ อิมมฺหา ทุกฺขา โมเจยฺย, กสฺส สนฺติกํ คจฺฉามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อญฺโญ มํ อิมมฺหา ทุกฺขา โมเจตุํ สมตฺโถ นตฺถิ อญฺญตฺร ตาปเสน, ตสฺเสว สนฺติกํ มยา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ กจฺฉปํ ทฺวีหิ หตฺเถหิ อุกฺขิปิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ โพธิสตฺโต เตน ทุสฺสีลมกฺกเฏน สทฺธิํ ทวํ กโรนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[67]

‘‘โก นุ อุทฺธิตภตฺโตว, ปูรหตฺโถว พฺราหฺมโณ;

กหํ นุ ภิกฺขํ อจริ, กํ สทฺธํ อุปสงฺกมี’’ติฯ

ตตฺถ โก นุ อุทฺธิตภตฺโตวาติ โก นุ เอส วฑฺฒิตภตฺโต วิย, เอกํ วฑฺฒิตภตฺตํ ภตฺตปูรปาติํ หตฺเถหิ คเหตฺวา วิย โก นุ เอโส อาคจฺฉตีติ อตฺโถฯ ปูรหตฺโถว พฺราหฺมโณติ กตฺติกมาเส วาจนกํ ลภิตฺวา ปูรหตฺโถ พฺราหฺมโณ วิย จ โก นุ โข เอโสติ วานรํ สนฺธาย วทติฯ กหํ นุ ภิกฺขํ อจรีติ, โภ วานร, กสฺมิํ ปเทเส อชฺช ตฺวํ ภิกฺขํ อจริฯ กํ สทฺธํ อุปสงฺกมีติ กตรํ นาม ปุพฺพเปเต อุทฺทิสฺส กตํ สทฺธภตฺตํ, กตรํ วา สทฺธํ ปุคฺคลํ ตฺวํ อุปสงฺกมิ, กุโต เต อยํ เทยฺยธมฺโม ลทฺโธติ ทีเปติฯ

ตํ สุตฺวา ทุสฺสีลวานโร ทุติยํ คาถมาห –

[68]

‘‘อหํ กปิสฺมิ ทุมฺเมโธ, อนามาสานิ อามสิํ;

ตฺวํ มํ โมจย ภทฺทํ เต, มุตฺโต คจฺเฉยฺย ปพฺพต’’นฺติฯ

ตตฺถ อหํ กปิสฺมิ ทุมฺเมโธติ ภทฺทํ เต อหํ อสฺมิ ทุมฺเมโธ จปลจิตฺโต มกฺกโฏฯ อนามาสานิ อามสินฺติ อนามสิตพฺพฏฺฐานานิ อามสิํฯ ตฺวํ มํ โมจย ภทฺทํ เตติ ตฺวํ ทยาลุ อนุกมฺปโก มํ อิมมฺหา ทุกฺขา โมเจหิ, ภทฺทํ เต โหตุฯ มุตฺโต คจฺเฉยฺย ปพฺพตนฺติ โสหํ ตวานุภาเวน อิมมฺหา พฺยสนา มุตฺโต ปพฺพตเมว คจฺเฉยฺยํ, น เต ปุน จกฺขุปเถ อตฺตานํ ทสฺเสยฺยนฺติฯ

โพธิสตฺโต ตสฺมิํ การุญฺเญน กจฺฉเปน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ตติยํ คาถมาห –

[69]

‘‘กจฺฉปา กสฺสปา โหนฺติ, โกณฺฑญฺญา โหนฺติ มกฺกฏา;

มุญฺจ กสฺสป โกณฺฑญฺญํ, กตํ เมถุนกํ ตยา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – กจฺฉปา นาม กสฺสปโคตฺตา โหนฺติ, มกฺกฏา โกณฺฑญฺญโคตฺตา, กสฺสปโกณฺฑญฺญานญฺจ อญฺญมญฺญํ อาวาหวิวาหสมฺพนฺโธ อตฺถิฯ

อทฺธา ตยิทํ โลเลน ทุสฺสีลมกฺกเฏน ตยา สทฺธิํ, ตยา จ ทุสฺสีเลน อิมินา มกฺกเฏน สทฺธิํ โคตฺตสทิสตาสงฺขาตสฺส เมถุนธมฺมสฺส อนุจฺฉวิกํ ทุสฺสีลฺยกมฺมสงฺขาตมฺปิ เมถุนกํ กตํ, ตสฺมา มุญฺจ, กสฺสป, โกณฺฑญฺญนฺติฯ

กจฺฉโป โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา การเณน ปสนฺโน วานรสฺส องฺคชาตํ มุญฺจิฯ มกฺกโฏ มุตฺตมตฺโตว โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปลาโต, ปุน ตํ ฐานํ นิวตฺติตฺวาปิ น โอโลเกสิฯ กจฺฉโปปิ โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ โพธิสตฺโตปิ อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กจฺฉปวานรา ทฺเว มหามตฺตา อเหสุํ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กจฺฉปชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[274] 4. โลลชาตกวณฺณนา

กายํ พลากา สิขินีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โลลภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ธมฺมสภํ อานีตํ สตฺถา ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว โลโล, ปุพฺเพปิ โลโลเยว, โลลตาเยว จ ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต, ตํ นิสฺสาย โปราณกปณฺฑิตาปิ อตฺตโน วสนฏฺฐานา ปริพาหิรา อเหสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสิเสฏฺฐิโน มหานเส ภตฺตการโก ปุญฺญตฺถาย นีฬปจฺฉิํ ฐเปสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ปาราวตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ วาสํ กปฺเปสิฯ อเถโก โลลกาโก มหานสมตฺถเกน คจฺฉนฺโต นานปฺปการํ มจฺฉมํสวิกติํ ทิสฺวา ปิปาสาภิภูโต ‘‘กํ นุ โข นิสฺสาย สกฺกา ภเวยฺยํ โอกาสํ ลทฺธุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ นิสฺสาย สกฺกา’’ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา ตสฺส โคจราย อรญฺญคมนกาเล ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธิฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘มยํ โข, กาก, อญฺญโคจรา, ตฺวมฺปิ อญฺญโคจโร, กิํ นุ โข มํ อนุพนฺธสี’’ติ อาหฯ

‘‘ตุมฺหากํ, สามิ, กิริยา มยฺหํ รุจฺจติ, อหมฺปิ ตุมฺเหหิ สมานโคจโร หุตฺวา ตุมฺเห อุปฏฺฐาตุํ อิจฺฉามี’’ติฯ โพธิสตฺโต สมฺปฏิจฺฉิฯ โส เตน สทฺธิํ โคจรภูมิยํ เอกโคจรํ จรนฺโต วิย โอสกฺกิตฺวา โคมยราสิํ วิทฺธํเสตฺวา ปาณเก ขาทิตฺวา กุจฺฉิปูรํ กตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตุมฺเห เอตฺตกํ กาลํ จรเถว, นนุ โภชเน นาม ปมาณํ ญาตุํ วฏฺฏติ, เอถ นาติสายเมว คจฺฉามา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ตํ อาทาย วสนฏฺฐานํ อคมาสิฯ ภตฺตการโก ‘‘อมฺหากํ ปาราวโต สหายํ คเหตฺวา อาคโต’’ติ กากสฺสาปิ เอกํ ถุสปจฺฉิํ ฐเปสิฯ กาโกปิ จตูหปญฺจาหํ เตเนว นีหาเรน วสิฯ

อเถกทิวสํ เสฏฺฐิโน พหุมจฺฉมํสํ อาหริยิตฺถ, กาโก ตํ ทิสฺวา โลภาภิภูโต ปจฺจูสกาลโต ปฏฺฐาย นิตฺถุนนฺโต นิปชฺชิฯ อถ นํ ปุนทิวเส โพธิสตฺโต ‘‘เอหิ, สมฺม, โคจราย ปกฺกมิสฺสามา’’ติ อาหฯ ‘‘ตุมฺเห คจฺฉถ, มยฺหํ อชิณฺณาสงฺกา อตฺถี’’ติฯ ‘‘สมฺม, กากานํ อชีรโก นาม นตฺถิ, ทีปวฏฺฏิมตฺตเมว หิ ตุมฺหากํ กุจฺฉิยํ โถกํ ติฏฺฐติ, เสสํ อชฺโฌหฏมตฺตเมว ชีรติ, มม วจนํ กโรหิ, มา เอตํ มจฺฉมํสํ ทิสฺวา เอวมกาสี’’ติฯ ‘‘สามิ, กิํ นาเมตํ กเถถ, อชิณฺณาสงฺกาว มยฺห’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ ตํ โอวทิตฺวา โพธิสตฺโต ปกฺกามิฯ

ภตฺตการโกปิ นานามจฺฉมํสวิกติโย สมฺปาเทตฺวา สรีรโต เสทํ อปเนนฺโต มหานสทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ กาโก ‘‘อยํ อิทานิ กาโล มํสํ ขาทิตุ’’นฺติ คนฺตฺวา รสกโรฏิมตฺถเก นิสีทิฯ ภตฺตการโก ‘‘กิรี’’ติ สทฺทํ สุตฺวา นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต กากํ ทิสฺวา ปวิสิตฺวา ตํ คเหตฺวา สกลสรีรโลมํ ลุญฺจิตฺวา มตฺถเก จูฬํ ฐเปตฺวา สิงฺคีเวรมริจาทีนิ ปิสิตฺวา ตกฺเกน อาโลเฬตฺวา ‘‘ตฺวํ อมฺหากํ เสฏฺฐิโน มจฺฉมํสํ อุจฺฉิฏฺฐกํ กโรสี’’ติ สกลสรีรมสฺส มกฺเขตฺวา ขิปิตฺวา นีฬปจฺฉิยํ ปาเตสิ, พลวเวทนา อุปฺปชฺชิฯ โพธิสตฺโต โคจรภูมิโต อาคนฺตฺวา ตํ นิตฺถุนนฺตํ ทิสฺวา ทวํ กโรนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[70]

‘‘กายํ พลากา สิขินี, โจรี ลงฺฆิปิตามหา;

โอรํ พลาเก อาคจฺฉ, จณฺโฑ เม วายโส สขา’’ติฯ

ตตฺถ กายํ พลากา สิขินีติ ตํ กากํ ตสฺส พหลตกฺเกน มกฺขิตสรีรเสตวณฺณตฺตา มตฺถเก จ สิขาย ฐปิตตฺตา ‘‘กา เอสา พลากา สิขินี’’ติ ปุจฺฉนฺโต อาลปติฯ โจรีติ กุลสฺส อนนุญฺญาย กุลฆรํ, กากสฺส วา อรุจิยา ปจฺฉิํ ปวิฏฺฐตฺตา ‘‘โจรี’’ติ วทติฯ ลงฺฆิปิตามหาติ ลงฺฆี วุจฺจติ อากาเส ลงฺฆนโต เมโฆ, พลากา จ นาม เมฆสทฺเทน คพฺภํ คณฺหนฺตีติ เมฆสทฺโท พลากานํ ปิตา, เมโฆ ปิตามโห โหติฯ เตนาห ‘‘ลงฺฆิปิตามหา’’ติฯ โอรํ พลาเก อาคจฺฉาติ, อมฺโภ พลาเก, อิโต เอหิฯ จณฺโฑ เม วา ยโส สขาติ มยฺหํ สขา ปจฺฉิสามิโก วายโส จณฺโฑ ผรุโส , โส อาคโต ตํ ทิสฺวา กณยสทิเสน ตุณฺเฑน โกฏฺเฏตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปยฺย, ตสฺมา ยาว วายโส นาคจฺฉติ, ตาว ปจฺฉิโต โอตริตฺวา อิโต เอหิ, สีฆํ ปลายสฺสูติ วทติฯ

ตํ สุตฺวา กาโก ทุติยํ คาถมาห –

[71]

‘‘นาหํ พลากา สิขินี, อหํ โลโลสฺมิ วายโส;

อกตฺวา วจนํ ตุยฺหํ, ปสฺส ลูโนสฺมิ อาคโต’’ติฯ

ตตฺถ อาคโตติ ตฺวํ อิทานิ โคจรภูมิโต อาคโต, มํ ลูนํ ปสฺสาติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –

[72]

‘‘ปุนปาปชฺชสี สมฺม, สีลญฺหิ ตว ตาทิสํ;

น หิ มานุสกา โภคา, สุภุญฺชา โหนฺติ ปกฺขินา’’ติฯ

ตตฺถ ปุนปาปชฺชสี สมฺมาติ สมฺม วายส, ปุนปิ ตฺวํ เอวรูปํ ทุกฺขํ ปฏิลภิสฺสเสว, นตฺถิ เต เอตฺตเกน โมกฺโขฯ กิํการณา? สีลญฺหิ ตว ตาทิสํ ปาปกํ, ยสฺมา ตว อาจารสีลํ ตาทิสํ ทุกฺขาธิคมสฺเสว อนุรูปํฯ น หิ มานุสกาติ มนุสฺสา นาม มหาปุญฺญา, ติรจฺฉานคตานํ ตถารูปํ ปุญฺญํ นตฺถิ, ตสฺมา มานุสกา โภคา ติรจฺฉานคเตน ปกฺขินา น ภุญฺชียนฺตีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘อิโต ทานิ ปฏฺฐาย มยา เอตฺถ วสิตุํ น สกฺกา’’ติ อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ อคมาสิฯ กาโกปิ นิตฺถุนนฺโต ตตฺเถว กาลมกาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โลลภิกฺขุ อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา โลลกาโก โลลภิกฺขุ อโหสิ, ปาราวโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โลลชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[275] 5. รุจิรชาตกวณฺณนา

กายํ พลากา รุจิราติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โลลภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ทฺเวปิ วตฺถูนิ ปุริมสทิสาเนว คาถาปิฯ

[73]

‘‘กายํ พลากา รุจิรา, กากนีฬสฺมิมจฺฉติ;

จณฺโฑ กาโก สขา มยฺหํ, ยสฺส เจตํ กุลาวกํฯ

[74]

‘‘นนุ มํ สมฺม ชานาสิ, ทิช สามากโภชน;

อกตฺวา วจนํ ตุยฺหํ, ปสฺส ลูโนสฺมิ อาคโตฯ

[75]

‘‘ปุนปาปชฺชสี สมฺม, สีลญฺหิ ตว ตาทิสํ;

น หิ มานุสกา โภคา, สุภุญฺชา โหนฺติ ปกฺขินา’’ติฯ –

คาถา หิ เอกนฺตริกาเยวฯ

ตตฺถ ‘‘รุจิรา’’ติ ตกฺกมกฺขิตสรีรตาย เสตวณฺณตํ สนฺธาย วทติฯ รุจิรา ปิยทสฺสนา, ปณฺฑราติ อตฺโถฯ กากนีฬสฺมินฺติ กากกุลาวเกฯ ‘‘กากนิฑฺฒสฺมิ’’นฺติปิ ปาโฐฯ ทิชาติ กาโก ปาเรวตํ อาลปติฯ สามากโภชนาติ ติณพีชโภชนฯ สามากคฺคหเณน เหตฺถ สพฺพมฺปิ ติณพีชํ คหิตํฯ อิธาปิ โพธิสตฺโต ‘‘น อิทานิ สกฺกา อิโต ปฏฺฐาย มยา เอตฺถ วสิตุ’’นฺติ อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โลลภิกฺขุ อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา โลลกาโก โลลภิกฺขุ อโหสิ, ปาราวโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

รุจิรชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[276] 6. กุรุธมฺมชาตกวณฺณนา

ตว สทฺธญฺจ สีลญฺจาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ หํสฆาตกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิวาสิโน ทฺเว สหายกา ภิกฺขู ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปทา เยภุยฺเยน เอกโต วิจรนฺติฯ เต เอกทิวสํ อจิรวติํ คนฺตฺวา นฺหตฺวา วาลุกปุลิเน อาตปํ ตปฺปมานา สารณียกถํ กเถนฺตา อฏฺฐํสุ, ตสฺมิํ ขเณ ทฺเว หํสา อากาเสน คจฺฉนฺติฯ อเถโก ทหรภิกฺขุ สกฺขรํ คเหตฺวา ‘‘เอกสฺส หํสโปตกสฺส อกฺขิํ ปหริสฺสามี’’ติ อาห, อิตโร ‘‘น สกฺขิสฺสสี’’ติ อาหฯ ‘‘ติฏฺฐตุ อิมสฺมิํ ปสฺเส อกฺขิ, ปรปสฺเส อกฺขิํ ปหริสฺสามี’’ติฯ ‘‘อิทมฺปิ น สกฺขิสฺสสิเยวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อุปธาเรหี’’ติ ติยํสํ สกฺขรํ คเหตฺวา หํสสฺส ปจฺฉาภาเค ขิปิฯ หํโส สกฺขรสทฺทํ สุตฺวา นิวตฺติตฺวา โอโลเกสิ, อถ นํ อิตโร วฏฺฏสกฺขรํ คเหตฺวา ปรปสฺเส อกฺขิมฺหิ ปหริตฺวา โอริมกฺขินา นิกฺขมาเปสิฯ หํโส วิรวนฺโต ปริวตฺติตฺวา เตสํ ปาทมูเลเยว ปติฯ ตตฺถ ตตฺถ ฐิตา ภิกฺขู ทิสฺวา อาคนฺตฺวา ‘‘อาวุโส, เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา อนนุจฺฉวิกํ โว กตํ ปาณาติปาตํ กโรนฺเตหี’’ติ วตฺวา เต อาทาย ตถาคตสฺส ทสฺเสสุํฯ สตฺถา ‘‘สจฺจํ, กิร ตยา ภิกฺขุ ปาณาติปาโต กโต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ, กสฺมา เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา เอวมกาสิ, โปราณกปณฺฑิตา อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ อคารมชฺเฌ สํกิลิฏฺฐวาสํ วสมานา อปฺปมตฺตเกสุปิ ฐาเนสุ กุกฺกุจฺจํ กริํสุ, ตฺวํ ปน เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา กุกฺกุจฺจมตฺตมฺปิ น อกาสิ, นนุ นาม ภิกฺขุนา กายวาจาจิตฺเตหิ สญฺญเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต กุรุรฏฺเฐ อินฺทปตฺถนคเร ธนญฺจเย โกรพฺเย รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา อนุปุพฺเพน วิญฺญุตํ ปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตรา โอปรชฺเช ปติฏฺฐาปิโต อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปตฺวา ทส ราชธมฺเม อโกเปนฺโต กุรุธมฺเม วตฺติตฺถฯ กุรุธมฺโม นาม ปญฺจ สีลานิ, ตานิ โพธิสตฺโต ปริสุทฺธานิ กตฺวา รกฺขิฯ ยถา จ โพธิสตฺโต, เอวมสฺส มาตา อคฺคมเหสี กนิฏฺฐภาตา อุปราชา ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ รชฺชุคาหโก อมจฺโจ สารถิ เสฏฺฐิ โทณมาปโก มหามตฺโต โทวาริโก นครโสภินี วณฺณทาสีติ เอวเมเตฯ

‘‘ราชา มาตา มเหสี จ, อุปราชา ปุโรหิโต;

รชฺชุโก สารถิ เสฏฺฐิ, โทโณ โทวาริโก ตถา;

คณิเกกาทส ชนา, กุรุธมฺเม ปติฏฺฐิตา’’ติฯ

อิติ อิเม สพฺเพปิ ปริสุทฺธานิ กตฺวา ปญฺจ สีลานิ รกฺขิํสุฯ ราชา จตูสุ นครทฺวาเรสุ จ นครมชฺเฌ จ นิเวสนทฺวาเร จาติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา เทวสิกํ ฉสตสหสฺสํ ธนํ วิสฺสชฺเชนฺโต สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กตฺวา ทานํ อทาสิ, ตสฺส ปน ทานชฺฌาสยตา ทานาภิรตตา สกลชมฺพุทีปํ อชฺโฌตฺถริฯ ตสฺมิํ กาเล กาลิงฺครฏฺเฐ ทนฺตปุรนคเร กาลิงฺคราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส รฏฺเฐ เทโว น วสฺสิ, ตสฺมิํ อวสฺสนฺเต สกลรฏฺเฐ ฉาตกํ ชาตํ, อาหารวิปตฺติยา จ มนุสฺสานํ โรโค อุทปาทิ, ทุพฺพุฏฺฐิภยํ ฉาตกภยํ โรคภยนฺติ ตีณิ ภยานิ อุปฺปชฺชิํสุฯ มนุสฺสา นิคฺคหณา ทารเก หตฺเถสุ คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วิจรนฺติฯ

สกลรฏฺฐวาสิโน เอกโต หุตฺวา ทนฺตปุรํ คนฺตฺวา ราชทฺวาเร อุกฺกุฏฺฐิมกํสุฯ ราชา วาตปานํ นิสฺสาย ฐิโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิํ การณา เอเต วิรวนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มหาราช , สกลรฏฺเฐ ตีณิ ภยานิ อุปฺปนฺนานิ, เทโว น วสฺสติ, สสฺสานิ น วิปนฺนานิ, ฉาตกํ ชาตํฯ มนุสฺสา ทุพฺโภชนา โรคาภิภูตา นิคฺคหณา ปุตฺเต หตฺเถสุ คเหตฺวา วิจรนฺติ, เทวํ วสฺสาเปหิ มหาราชา’’ติฯ

‘‘โปราณกราชาโน เทเว อวสฺสนฺเต กิํ กโรนฺตี’’ติ? ‘‘โปราณกราชาโน, มหาราช, เทเว อวสฺสนฺเต ทานํ ทตฺวา อุโปสถํ อธิฏฺฐาย สมาทินฺนสีลา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา ทพฺพสนฺถเร สตฺตาหํ นิปชฺชนฺติ, ตทา เทโว วสฺสตี’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกาสิฯ เอวํ สนฺเตปิ เทโว น วสฺสิฯ

ราชา อมจฺเจ ปุจฺฉิ – ‘‘อหํ กตฺตพฺพกิจฺจํ อกาสิํ, เทโว น วสฺสติ, กินฺติ กโรมา’’ติ? ‘‘มหาราช, อินฺทปตฺถนคเร ธนญฺจยสฺส โกรพฺยรญฺโญ อญฺชนวณฺโณ นาม มงฺคลหตฺถี อตฺถิ, ตํ อาเนสฺสาม, เอวํ สนฺเต เทโว วสฺสตี’’ติฯ ‘‘โส ราชา พลวาหนสมฺปนฺโน ทุปฺปสโห, กถมสฺส หตฺถิํ อาเนสฺสามา’’ติ? ‘‘มหาราช, เตน สทฺธิํ ยุทฺธกิจฺจํ นตฺถิ, ทานชฺฌาสโย ราชา ทานาภิรโต ยาจิโต สมาโน อลงฺกตสีสมฺปิ ฉินฺทิตฺวา ปสาทสมฺปนฺนานิ อกฺขีนิปิ อุปฺปาเฏตฺวา สกลรชฺชมฺปิ นิยฺยาเทตฺวา ทเทยฺย, หตฺถิมฺหิ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, อวสฺสํ ยาจิโต ทสฺสตี’’ติฯ ‘‘เก ปน ตํ ยาจิตุํ สมตฺถา’’ติ? ‘‘พฺราหฺมณา, มหาราชา’’ติฯ ราชา พฺราหฺมณคามโต อฏฺฐ พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา สกฺการสมฺมานํ กตฺวา หตฺถิํ ยาจนตฺถาย เปเสสิฯ เต ปริพฺพยํ อาทาย อทฺธิกเวสํ คเหตฺวา สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสน ตุริตคมนํ คนฺตฺวา กติปาหํ นครทฺวาเร ทานสาลาสุ ภุญฺชิตฺวา สรีรํ สนฺตปฺเปตฺวา ‘‘กทา ราชา ทานคฺคํ อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ มนุสฺสา ‘‘ปกฺขสฺส ตโย ทิวเส จาตุทฺทเส ปนฺนรเส อฏฺฐมิยญฺจ อาคจฺฉติ, สฺเว ปน ปุณฺณมี, ตสฺมา สฺเว อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ วทิํสุฯ

พฺราหฺมณา ปุนทิวเส ปาโตว คนฺตฺวา ปาจีนทฺวาเร อฏฺฐํสุฯ โพธิสตฺโต ปาโตว นฺหตฺวา คตฺตานุลิตฺโต สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคโต มหนฺเตน ปริวาเรน ปาจีนทฺวาเรน ทานสาลํ คนฺตฺวา โอตริตฺวา สตฺตฏฺฐชนานํ สหตฺถา ภตฺตํ ทตฺวา ‘‘อิมินาว นีหาเรน เทถา’’ติ วตฺวา หตฺถิํ อภิรุหิตฺวา ทกฺขิณทฺวารํ อคมาสิฯ พฺราหฺมณา ปาจีนทฺวาเร อารกฺขสฺส พลวตาย โอกาสํ อลภิตฺวา ทกฺขิณทฺวารเมว คนฺตฺวา ราชานํ อาคจฺฉนฺตํ โอโลกยมานา ทฺวารโต นาติทูเร อุนฺนตฏฺฐาเน ฐิตา สมฺปตฺตํ ราชานํ หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘ชยตุ ภวํ, มหาราชา’’ติ ชยาเปสุํฯ

ราชา วชิรงฺกุเสน วารณํ นิวตฺเตตฺวา เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘โภ พฺราหฺมณา, กิํ อิจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิฯ พฺราหฺมณา โพธิสตฺตสฺส คุณํ วณฺเณนฺตา ปฐมํ คาถมาหํสุ –

[76]

‘‘ตว สทฺธญฺจ สีลญฺจ, วิทิตฺวาน ชนาธิป;

วณฺณํ อญฺชนวณฺเณน, กาลิงฺคสฺมิํ นิมิมฺหเส’’ติฯ

ตตฺถ สทฺธนฺติ กมฺมผลานํ สทฺทหนวเสน โอกปฺปนิยสทฺธํฯ สีลนฺติ สํวรสีลํ อวีติกฺกมสีลํฯ วณฺณนฺติ ตทา ตสฺมิํ เทเส สุวณฺณํ วุจฺจติ, เทสนาสีสเมว เจตํฯ อิมินา ปน ปเทน สพฺพมฺปิ หิรญฺญสุวณฺณาทิธนธญฺญํ สงฺคหิตํฯ อญฺชนวณฺเณนาติ อญฺชนปุญฺชสมานวณฺเณน อิมินา ตว นาเคน, กาลิงฺคสฺมินฺติ กาลิงฺครญฺโญ สนฺติเกฯ นิมิมฺหเสติ วินิมยวเสน คณฺหิมฺห, ปริโภควเสน วา อุทเร ปกฺขิปิมฺหาติ อตฺโถฯ เสติ นิปาตมตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – มยญฺหิ, ชนาธิป, ตว สทฺธญฺจ สีลญฺจ วิทิตฺวาน ‘‘อทฺธา โน เอวํ สทฺธาสีลสมฺปนฺโน ราชา ยาจิโต อญฺชนวณฺณํ นาคํ ทสฺสตี’’ติ อิมินา อตฺตโน สนฺตเกน วิย อญฺชนวณฺเณน กาลิงฺครญฺโญ สนฺติเก นาคํ โว อาหริสฺสามาติ วตฺวา พหุธนธญฺญํ นิมิมฺหเส ปริวตฺตยิมฺห เจว อุทเร จ ปกฺขิปิมฺหฯ เอวํ ตํ มยํ ธารยมานา อิธาคตาฯ ตตฺถ กตฺตพฺพํ เทโว ชานาตูติฯ

อปโร นโย – ตว สทฺธญฺจ สีลคุณสงฺขาตํ วณฺณญฺจ สุตฺวา ‘‘อุฬารคุโณ ราชา ชีวิตมฺปิ ยาจิโต ทเทยฺย, ปเคว ติรจฺฉานคตํ นาค’’นฺติ เอวํ กาลิงฺคสฺส สนฺติเก อิมินา อญฺชนวณฺเณน ตว วณฺณํ นิมิมฺหเส นิมิมฺห ตุลยิมฺห, เตนมฺหา อิธาคตาติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘สเจ, โว พฺราหฺมณา, อิมํ นาคํ ปริวตฺเตตฺวา ธนํ ขาทิตํ สุขาทิตํ มา จินฺตยิตฺถ, ยถาลงฺกตเมว โว นาคํ ทสฺสามี’’ติ สมสฺสาเสตฺวา อิตรา ทฺเว คาถา อโวจ –

[77]

‘‘อนฺนภจฺจา จภจฺจา จ, โยธ อุทฺทิสฺส คจฺฉติ;

สพฺเพ เต อปฺปฏิกฺขิปฺปา, ปุพฺพาจริยวโจ อิทํฯ

[78]

‘‘ททามิ โว พฺราหฺมณา นาคเมตํ, ราชารหํ ราชโภคฺคํ ยสสฺสินํ;

อลงฺกตํ เหมชาลาภิฉนฺนํ, สสารถิํ คจฺฉถ เยนกาม’’นฺติฯ

ตตฺถ อนฺนภจฺจา จภจฺจา จาติ ปุริสํ อุปนิสฺสาย ชีวมานา ยาคุภตฺตาทินา อนฺเนน ภริตพฺพาติ อนฺนภจฺจา, อิตเร ตถา อภริตพฺพตฺตา อภจฺจาฯ สนฺธิวเสน ปเนตฺถ อการโลโป เวทิตพฺโพฯ เอตฺตาวตา อตฺตานํ อุปนิสฺสาย จ อนุปนิสฺสาย จ ชีวมานวเสน สพฺเพปิ สตฺตา ทฺเว โกฏฺฐาเส กตฺวา ทสฺสิตา โหนฺติฯ โยธ อุทฺทิสฺส คจฺฉตีติ เตสุ สตฺเตสุ อิธ ชีวโลเก โย สตฺโต ยํ ปุริสํ กายจิเทว ปจฺจาสีสนาย อุทฺทิสฺส คจฺฉติฯ สพฺเพ เต อปฺปฏิกฺขิปฺปาติ ตถา อุทฺทิสฺส คจฺฉนฺตา สเจปิ พหู โหนฺติ, ตถาปิ เตน ปุริเสน สพฺเพ เต อปฺปฏิกฺขิปฺปา, ‘‘อเปถ, น โว ทสฺสามี’’ติ เอวํ น ปฏิกฺขิปิตพฺพาติ อตฺโถฯ ปุพฺพาจริยวโจ อิทนฺติ ปุพฺพาจริยา วุจฺจนฺติ มาตาปิตโร, อิทํ เตสํ วจนํฯ เอวมหํ มาตาปิตูหิ สิกฺขาปิโตติ ทีเปติฯ

ททามิ โว พฺราหฺมณา นาคเมตนฺติ ยสฺมา อิทํ อมฺหากํ ปุพฺพาจริยวโจ, ตสฺมาหํ พฺราหฺมณา ตุมฺหากํ อิมํ นาคํ ททามิฯ ราชารหนฺติ รญฺโญ อนุจฺฉวิกํฯ ราชโภคฺคนฺติ ราชปริโภคํฯ ยสสฺสินนฺติ ปริวารสมฺปนฺนํ, ตํ กิร หตฺถิํ นิสฺสาย หตฺถิโคปกหตฺถิเวชฺชาทีนิ ปญฺจ กุลสตานิ ชีวนฺติ, เตหิ สทฺธิญฺเญว โว ททามีติ อตฺโถฯ อลงฺกตนฺติ นานาวิเธหิ หตฺถิอลงฺกาเรหิ อลงฺกตํฯ เหมชาลาภิฉนฺนนฺติ สุวณฺณชาเลน อภิจฺฉนฺนํฯ สสารถินฺติ โย ปนสฺส สารถิ หตฺถิโคปโก อาจริโย, เตน สทฺธิํเยว ททามิ, ตสฺมา สสารถิ หุตฺวา ตุมฺเห สปริวารํ อิมํ นาคํ คเหตฺวา เยนกามํ คจฺฉถาติฯ

เอวํ หตฺถิกฺขนฺธวรคโตว มหาสตฺโต วาจาย ทตฺวา ปุน หตฺถิกฺขนฺธา โอรุยฺห ‘‘สเจ อนลงฺกตฏฺฐานํ อตฺถิ, อลงฺกริตฺวา ทสฺสามี’’ติ วตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต อุปธาเรตฺวา อนลงฺกตฏฺฐานํ อทิสฺวา ตสฺส โสณฺฑํ พฺราหฺมณานํ หตฺเถสุ ฐเปตฺวา สุวณฺณภิงฺกาเรน ปุปฺผคนฺธวาสิตํ อุทกํ ปาเตตฺวา อทาสิฯ

พฺราหฺมณา สปริวารํ นาคํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา หตฺถิปิฏฺเฐ นิสินฺนา ทนฺตปุรํ คนฺตฺวา หตฺถิํ รญฺโญ อทํสุ, หตฺถิมฺหิ อาคเตปิ เทโว น วสฺสเตวฯ ราชา ‘‘กิํ นุ โข การณ’’นฺติ อุตฺตริํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘ธนญฺจยโกรพฺยราชา กุรุธมฺมํ รกฺขติ, เตนสฺส รฏฺเฐ อนฺวฑฺฒมาสํ อนุทสาหํ เทโว วสฺสติ, รญฺโญ คุณานุภาโว เจส, อิมสฺส ปน ติรจฺฉานคตสฺส คุณา โหนฺตาปิ กิตฺตกา ภเวยฺยุ’’นฺติ สุตฺวา ‘‘เตน หิ ยถาลงฺกตเมว สปริวารํ หตฺถิํ ปติเนตฺวา รญฺโญ ทตฺวา ยํ โส กุรุธมฺมํ รกฺขติ, ตํ สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิตฺวา อาเนถา’’ติ พฺราหฺมเณ จ อมจฺเจ จ เปเสสิฯ เต คนฺตฺวา รญฺโญ หตฺถิํ นิยฺยาเทตฺวา ‘‘เทว, อิมสฺมิํ หตฺถิมฺหิ คเตปิ อมฺหากํ รฏฺเฐ เทโว น วสฺสติ, ตุมฺเห กิร กุรุธมฺมํ นาม รกฺขถ, อมฺหากมฺปิ ราชา ตํ รกฺขิตุกาโม อิมสฺมิํ สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิตฺวา อาเนถา’’ติ เปเสสิฯ ‘‘เทถ โน กุรุธมฺม’’นฺติฯ ‘‘ตาตา, สจฺจาหํ เอตํ กุรุธมฺมํ รกฺขามิ, อิทานิ ปน เม ตตฺถ กุกฺกุจฺจํ อตฺถิ, น เม โส กุรุธมฺโม จิตฺตํ อาราเธติ, ตสฺมา ตุมฺหากํ ทาตุํ น สกฺกา’’ติฯ

กสฺมา ปน ตํ สีลํ ราชานํ น อาราเธตีติ? ตทา กิร ราชูนํ ตติเย ตติเย สํวจฺฉเร กตฺติกมาเส ปวตฺโต ฉโณ นาม โหติ, ตํ ฉณํ กีฬนฺตา ราชาโน สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา เทวเวสํ คเหตฺวา จิตฺตราชสฺส นาม ยกฺขสฺส สนฺติเก ฐตฺวา จตุทฺทิสา ปุปฺผปฏิมณฺฑิเต จิตฺตสเร ขิปนฺติฯ อยมฺปิ ราชา ตํ ขณํ กีฬนฺโต เอกิสฺสา ตฬากปาฬิยา จิตฺตราชสฺส ยกฺขสฺส สนฺติเก ฐตฺวา จตุทฺทิสา จิตฺตสเร ขิปิตฺวา เตสุ เสสทิสาคเต ตโย สเร ทิสฺวา อุทกปิฏฺเฐ ขิตฺตสรํ น อทฺทสฯ รญฺโญ ‘‘กจฺจิ นุ โข มยา ขิตฺโต สโร มจฺฉสรีเร ปติโต’’ติ กุกฺกุจฺจํ อโหสิ ปาณาติปาตกมฺเมน สีลเภทํ อารพฺภ, ตสฺมา สีลํ น อาราเธติฯ โส เอวมาห – ‘‘ตาตา, มยฺหํ กุรุธมฺเม กุกฺกุจฺจํ อตฺถิ, มาตา ปน เม สุรกฺขิตํ รกฺขติ, ตสฺสา สนฺติเก คณฺหถา’’ติฯ ‘‘มหาราช, ตุมฺหากํ ‘ปาณํ วธิสฺสามี’ติ เจตนา นตฺถิ, ตํ วินา ปาณาติปาโต นาม น โหติ, เทถ โน อตฺตนา รกฺขิตํ กุรุธมฺม’’นฺติฯ

‘‘เตน หิ ลิขถา’’ติ สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขาเปสิ – ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ นาทาตพฺพํ , กาเมสุ มิจฺฉา น จริตพฺพํ, มุสา น ภณิตพฺพํ , มชฺชํ น ปาตพฺพ’’นฺติ ลิขาเปตฺวา จ ปน ‘‘เอวํ สนฺเตปิ เนว มํ อาราเธติ, มาตุ เม สนฺติเก คณฺหถา’’ติ อาหฯ

ทูตา ราชานํ วนฺทิตฺวา ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทวิ, ตุมฺเห กิร กุรุธมฺมํ รกฺขถ, ตํ โน เทถา’’ติ วทิํสุฯ ‘‘ตาตา, สจฺจาหํ กุรุธมฺมํ รกฺขามิ, อิทานิ ปน เม ตตฺถ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปนฺนํ, น เม โส กุรุธมฺโม อาราเธติ เตน โว ทาตุํ น สกฺกา’’ติฯ ตสฺสา กิร ทฺเว ปุตฺตา เชฏฺโฐ ราชา, กนิฏฺโฐ อุปราชาฯ อเถโก ราชา โพธิสตฺตสฺส สตสหสฺสคฺฆนกํ จนฺทนสารํ สหสฺสคฺฆนกํ กญฺจนมาลํ เปเสสิฯ โส ‘‘มาตรํ ปูเชสฺสามี’’ติ ตํ สพฺพํ มาตุ เปเสสิฯ สา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ เนว จนฺทนํ วิลิมฺปามิ, น มาลํ ธาเรมิ, สุณิสานํ ทสฺสามี’’ติฯ อถสฺสา เอตทโหสิ – ‘‘เชฏฺฐสุณิสา เม อิสฺสรา, อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐิตา, ตสฺสา สุวณฺณมาลํ ทสฺสามิฯ กนิฏฺฐสุณิสา ปน ทุคฺคตา, ตสฺสา จนฺทนสารํ ทสฺสามี’’ติฯ สา รญฺโญ เทวิยา สุวณฺณมาลํ ทตฺวา อุปราชภริยาย จนฺทนสารํ อทาสิ, ทตฺวา จ ปนสฺสา ‘‘อหํ กุรุธมฺมํ รกฺขามิ, เอตาสํ ทุคฺคตาทุคฺคตภาโว มยฺหํ อปฺปมาณํ, เชฏฺฐาปจายิกกมฺมเมว ปน กาตุํ มยฺหํ อนุรูปํ, กจฺจิ นุ โข เม ตสฺส อกตตฺตา สีลํ ภินฺน’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อโหสิ, ตสฺมา เอวมาหฯ อถ นํ ทูตา ‘‘อตฺตโน สนฺตกํ นาม ยถารุจิยา ทียติ, ตุมฺเห เอตฺตเกนปิ กุกฺกุจฺจํ กุรุมานา กิํ อญฺญํ ปาปํ กริสฺสถ, สีลํ นาม เอวรูเปน น ภิชฺชติ, เทถ โน กุรุธมฺม’’นฺติ วตฺวา ตสฺสาปิ สนฺติเก คเหตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิํสุฯ

‘‘ตาตา, เอวํ สนฺเตปิ เนว มํ อาราเธติ, สุณิสา ปน เม สุฏฺฐุ รกฺขติ, ตสฺสา สนฺติเก คณฺหถา’’ติ วุตฺตา จ ปน อคฺคมเหสิํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุริมนเยเนว กุรุธมฺมํ ยาจิํสุฯ สาปิ ปุริมนเยเนว วตฺวา ‘‘อิทานิ มํ สีลํ นาราเธติ, เตน โว ทาตุํ น สกฺกา’’ติ อาหฯ สา กิร เอกทิวสํ สีหปญฺชเร ฐิตา รญฺโญ นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺตสฺส ปจฺฉโต หตฺถิปิฏฺเฐ นิสินฺนํ อุปราชํ ทิสฺวา โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘สจาหํ อิมินา สทฺธิํ สนฺถวํ กเรยฺยํ, ภาตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐิโต มํ เอส สงฺคณฺเหยฺยา’’ติ จินฺเตสิฯ อถสฺสา ‘‘อหํ กุรุธมฺมํ รกฺขมานา สสามิกา หุตฺวา กิเลสวเสน อญฺญํ ปุริสํ โอโลเกสิํ, สีเลน เม ภินฺเนน ภวิตพฺพ’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อโหสิ, ตสฺมา เอวมาหฯ

อถ นํ ทูตา ‘‘อติจาโร นาม อยฺเย จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน น โหติ, ตุมฺเห เอตฺตเกนปิ กุกฺกุจฺจํ กุรุมานา วีติกฺกมํ กิํกริสฺสถ, น เอตฺตเกน สีลํ ภิชฺชติ, เทถ โน กุรุธมฺม’’นฺติ วตฺวา ตสฺสาปิ สนฺติเก คเหตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิํสุฯ

‘‘ตาตา, เอวํ สนฺเตปิ เนว มํ อาราเธติ, อุปราชา ปน สุฏฺฐุ รกฺขติ, ตสฺส สนฺติเก คณฺหถา’’ติ วุตฺตา จ ปน อุปราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุริมนเยเนว กุรุธมฺมํ ยาจิํสุฯ โส ปน สายํ ราชุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต รเถเนว ราชงฺคณํ ปตฺวา สเจ รญฺโญ สนฺติเก ภุญฺชิตฺวา ตตฺเถว สยิตุกาโม โหติ, รสฺมิโย จ ปโตทญฺจ อนฺโตธุเร ฉฑฺเฑติฯ ตาย สญฺญาย ชโน ปกฺกมิตฺวา ปุนทิวเส ปาโตว คนฺตฺวา ตสฺส นิกฺขมนํ โอโลเกนฺโตว ติฏฺฐติฯ สารถิปิ รถํ โคปยิตฺวา ปุนทิวเส ปาโตว ตํ อาทาย ราชทฺวาเร ติฏฺฐติฯ สเจ ตงฺขณญฺเญว นิกฺขนฺตุกาโม โหติ, รสฺมิโย จ ปโตทญฺจ อนฺโตรเถเยว ฐเปตฺวา ราชุปฏฺฐานํ คจฺฉติฯ มหาชโน ตาย สญฺญาย ‘‘อิทาเนว นิกฺขมิสฺสตี’’ติ ราชทฺวาเรเยว ติฏฺฐติฯ โส เอกทิวสํ เอวํ กตฺวา ราชนิเวสนํ ปาวิสิ, ปวิฏฺฐมตฺตสฺสเยวสฺส เทโว ปาวสฺสิฯ ราชา ‘‘เทโว วสฺสตี’’ติ ตสฺส นิกฺขนฺตุํ นาทาสิ, โส ตตฺเถว ภุญฺชิตฺวา สยิฯ มหาชโน ‘‘อิทานิ นิกฺขมิสฺสตี’’ติ สพฺพรตฺติํ เตเมนฺโต อฏฺฐาสิฯ อุปราชา ทุติยทิวเส นิกฺขมิตฺวา เตเมตฺวา ฐิตํ มหาชนํ ทิสฺวา ‘‘อหํ กุรุธมฺมํ รกฺขนฺโต เอตฺตกํ ชนํ กิลเมสิํ, สีเลน เม ภินฺเนน ภวิตพฺพ’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อโหสิ, เตน เตสํ ทูตานํ ‘‘สจฺจาหํ กุรุธมฺมํ รกฺขามิ, อิทานิ ปน เม กุกฺกุจฺจํ อตฺถิ, เตน โว น สกฺกา ทาตุ’’นฺติ วตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ อถ นํ ทูตา ‘‘ตุมฺหากํ, เทว, ‘เอเต กิลมนฺตู’ติ จิตฺตํ นตฺถิ, อเจตนกํ กมฺมํ น โหติ, เอตฺตเกนปิ กุกฺกุจฺจํ กโรนฺตานํ กถํ ตุมฺหากํ วีติกฺกโม ภวิสฺสตี’’ติ วตฺวา ตสฺสปิ สนฺติเก สีลํ คเหตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิํสุฯ

‘‘เอวํ สนฺเตปิ เนว มํ อาราเธติ, ปุโรหิโต ปน สุฏฺฐุ รกฺขติ, ตสฺส สนฺติเก คณฺหถา’’ติ วุตฺตา จ ปน ปุโรหิตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยาจิํสุฯ

โสปิ เอกทิวสํ ราชุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต เอเกน รญฺญา ตสฺส รญฺโญ เปสิตํ ตรุณรวิวณฺณํ รถํ อนฺตรามคฺเค ทิสฺวา ‘‘กสฺสายํ รโถ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘รญฺโญ อาภโต’’ติ สุตฺวา ‘‘อหํ มหลฺลโก, สเจ เม ราชา อิมํ รถํ ทเทยฺย, สุขํ อิมํ อารุยฺห วิจเรยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา ราชุปฏฺฐานํ คโตฯ ตสฺส ชยาเปตฺวา ฐิตกาเล รญฺโญ รถํ ทสฺเสสุํฯ ราชา ทิสฺวา ‘‘อติ วิย สุนฺทโร อยํ รโถ, อาจริยสฺส นํ เทถา’’ติ อาหฯ ปุโรหิโต น อิจฺฉิ, ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโนปิ น อิจฺฉิเยวฯ กิํการณา? เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อหํ กุรุธมฺมํ รกฺขนฺโตว ปรสนฺตเก โลภํ อกาสิํ, ภินฺเนน เม สีเลน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ โส เอตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘ตาตา, กุรุธมฺเม เม กุกฺกุจฺจํ อตฺถิ, น มํ โส ธมฺโม อาราเธติ, ตสฺมา น สกฺกา ทาตุ’’นฺติ อาหฯ อถ นํ ทูตา ‘‘อยฺย, โลภุปฺปาทมตฺเตน น สีลํ ภิชฺชติ, ตุมฺเห เอตฺตเกนปิ กุกฺกุจฺจํ กโรนฺตา กิํ วีติกฺกมํ กริสฺสถา’’ติ วตฺวา ตสฺสปิ สนฺติเก สีลํ คเหตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิํสุฯ

‘‘เอวํ สนฺเตปิ เนว มํ อาราเธติ, รชฺชุคาหโก อมจฺโจ ปน สุฏฺฐุ รกฺขติ, ตสฺส สนฺติเก คณฺหถา’’ติ วุตฺตา จ ปน ตมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา ยาจิํสุฯ โสปิ เอกทิวสํ ชนปเท เขตฺตํ มินนฺโต รชฺชุํ ทณฺฑเก พนฺธิตฺวา เอกํ โกฏิํ เขตฺตสามิเกน คณฺหาเปตฺวา เอกํ อตฺตนา อคฺคเหสิ, เตน คหิตรชฺชุโกฏิยา พทฺธทณฺฑโก เอกสฺส กกฺกฏกสฺส พิลมชฺฌํ ปาปุณิฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘สเจ ทณฺฑกํ พิเล โอตาเรสฺสามิ, อนฺโตพิเล กกฺกฏโก นสฺสิสฺสติฯ สเจ ปน ปรโต กริสฺสามิ, รญฺโญ สนฺตกํ นสฺสิสฺสติฯ สเจ โอรโต กริสฺสามิ, กุฏุมฺพิกสฺส สนฺตกํ นสฺสิสฺสติ, กิํ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติ? อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘พิเล กกฺกฏเกน ภวิตพฺพํ, สเจ ภเวยฺย, ปญฺญาเยยฺย, เอตฺเถว นํ โอตาเรสฺสามี’’ติ พิเล ทณฺฑกํ โอตาเรสิ, กกฺกฏโก ‘‘กิรี’’ติ สทฺทมกาสิฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ทณฺฑโก กกฺกฏกปิฏฺเฐ โอติณฺโณ ภวิสฺสติ, กกฺกฏโก มโต ภวิสฺสติ, อหญฺจ กุรุธมฺมํ รกฺขามิ, เตน เม สีเลน ภินฺเนน ภวิตพฺพ’’นฺติ ฯ โส เอตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิมินา เม การเณน กุรุธมฺเม กุกฺกุจฺจํ อตฺถิ, เตน โว น สกฺกา ทาตุ’’นฺติ อาหฯ อถ นํ ทูตา ‘‘ตุมฺหากํ ‘กกฺกฏโก มรตู’ติ จิตฺตํ นตฺถิ, อเจตนกํ กมฺมํ นาม น โหติฯ ตุมฺเห เอตฺตเกนปิ กุกฺกุจฺจํ กโรนฺตา กิํ วีติกฺกมํ กริสฺสถา’’ติ วตฺวา ตสฺสปิ สนฺติเก สีลํ คเหตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิํสุฯ

‘‘เอวํ สนฺเตปิ เนว มํ อาราเธติ, สารถิ ปน สุฏฺฐุ รกฺขติ, ตสฺส สนฺติเก คณฺหถา’’ติ วุตฺตา จ ปน ตมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา ยาจิํสุฯ โส เอกทิวสํ ราชานํ รเถน อุยฺยานํ เนสิฯ ราชา ตตฺถ ทิวา กีฬิตฺวา สายํ นิกฺขมิตฺวา รถํ อภิรุหิ, ตสฺส นครํ อสมฺปตฺตสฺเสว สูริยตฺถงฺคมนเวลาย เมโฆ อุฏฺฐหิฯ สารถิ รญฺโญ เตมนภเยน สินฺธวานํ ปโตทสญฺญมทาสิฯ สินฺธวา ชเวน ปกฺขนฺทิํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย จ ปน เต อุยฺยานํ คจฺฉนฺตาปิ ตโต อาคจฺฉนฺตาปิ ตํ ฐานํ ปตฺวา ชเวน คจฺฉนฺติ อาคจฺฉนฺติฯ กิํ การณา? เตสํ กิร เอตทโหสิ – ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน ปริสฺสเยน ภวิตพฺพํ, เตน โน สารถิ ตทา ปโตทสญฺญํ อทาสี’’ติฯ สารถิสฺสปิ เอตทโหสิ – ‘‘รญฺโญ เตมเน วา อเตมเน วา มยฺหํ โทโส นตฺถิ, อหํ ปน อฏฺฐาเน สุสิกฺขิตสินฺธวานํ ปโตทสญฺญํ อทาสิํ, เตน อิเม อิทานิ อปราปรํ ชวนฺตา กิลมนฺติ, อหญฺจ กุรุธมฺมํ รกฺขามิ, เตน เม ภินฺเนน สีเลน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ โส เอตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิมินา การเณน กุรุธมฺเม กุกฺกุจฺจํ อตฺถิ, เตน โว น สกฺกา ทาตุ’’นฺติ อาหฯ อถ นํ ทูตา ‘‘ตุมฺหากํ ‘สินฺธวา กิลมนฺตู’ติ จิตฺตํ นตฺถิ, อเจตนกํ กมฺมํ นาม น โหติ, เอตฺตเกนปิ จ ตุมฺเห กุกฺกุจฺจํ กโรนฺตา กิํ วีติกฺกมํ กริสฺสถา’’ติ วตฺวา ตสฺส สนฺติเก สีลํ คเหตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิํสุฯ

‘‘เอวํ สนฺเตปิ เนว มํ อาราเธติ, เสฏฺฐิ ปน สุฏฺฐุ รกฺขติ, ตสฺส สนฺติเก คณฺหถา’’ติ วุตฺตา จ ปน ตมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา ยาจิํสุฯ โสปิ เอกทิวสํ คพฺภโต นิกฺขนฺตสาลิสีสํ อตฺตโน สาลิเขตฺตํ คนฺตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา นิวตฺตมาโน ‘‘วีหิมาลํ พนฺธาเปสฺสามี’’ติ เอกํ สาลิสีสมุฏฺฐิํ คาหาเปตฺวา ถูณาย พนฺธาเปสิฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิมมฺหา เกทารา มยา รญฺโญ ภาโค ทาตพฺโพ, อทินฺนภาคโตเยว เม เกทารโต สาลิสีสมุฏฺฐิ คาหาปิโต, อหญฺจ กุรุธมฺมํ รกฺขามิ, เตน เม ภินฺเนน สีเลน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ โส เอตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิมินา เม การเณน กุรุธมฺเม กุกฺกุจฺจํ อตฺถิ, เตน โว น สกฺกา ทาตุ’’นฺติ อาหฯ

อถ นํ ทูตา ‘‘ตุมฺหากํ เถยฺยจิตฺตํ นตฺถิ, เตน วินา อทินฺนาทานํ นาม ปญฺญาเปตุํ น สกฺกา, เอตฺตเกนปิ กุกฺกุจฺจํ กโรนฺตา ตุมฺเห ปรสนฺตกํ นาม กิํ คณฺหิสฺสถา’’ติ วตฺวา ตสฺสปิ สนฺติเก สีลํ คเหตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิํสุฯ

‘‘เอวํ สนฺเตปิ เนว มํ อาราเธติ, โทณมาปโก ปน มหามตฺโต สุฏฺฐุ รกฺขติ, ตสฺส สนฺติเก คณฺหถา’’ติ วุตฺตา จ ปน ตมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา ยาจิํสุฯ โส กิร เอกทิวสํ โกฏฺฐาคารทฺวาเร นิสีทิตฺวา ราชภาเค วีหิํ มินาเปนฺโต อมิตวีหิราสิโต วีหิํ คเหตฺวา ลกฺขํ ฐเปสิ, ตสฺมิํ ขเณ เทโว ปาวสฺสิฯ มหามตฺโต ลกฺขานิ คเณตฺวา ‘‘มิตวีหี เอตฺตกา นาม โหนฺตี’’ติ วตฺวา ลกฺขวีหิํ สํกฑฺฒิตฺวา มิตราสิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา เวเคน คนฺตฺวา ทฺวารโกฏฺฐเก ฐตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘กิํ นุ โข มยา ลกฺขวีหี มิตวีหิราสิมฺหิ ปกฺขิตฺตา, อุทาหุ อมิตราสิมฺหี’’ติฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สเจ เม มิตวีหิราสิมฺหิ ปกฺขิตฺตา อการเณเนว รญฺโญ สนฺตกํ วฑฺฒิตํ, คหปติกานํ สนฺตกํ นาสิตํ, อหญฺจ กุรุธมฺมํ รกฺขามิ, เตน เม ภินฺเนน สีเลน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ โส เอตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิมินา เม การเณน กุรุธมฺเม กุกฺกุจฺจํ อตฺถิ, เตน โว น สกฺกา ทาตุ’’นฺติ อาหฯ อถ นํ ทูตา ‘‘ตุมฺหากํ เถยฺยจิตฺตํ นตฺถิ, เตน วินา อทินฺนาทานํ นาม ปญฺญาเปตุํ น สกฺกา, เอตฺตเกนปิ กุกฺกุจฺจํ กโรนฺตา กิํ ตุมฺเห ปรสฺส สนฺตกํ คณฺหิสฺสถา’’ติ วตฺวา ตสฺสปิ สนฺติเก สีลํ คเหตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิํสุฯ

‘‘เอวํ สนฺเตปิ เนว มํ อาราเธติ, โทวาริโก ปน สุฏฺฐุ รกฺขติ, ตสฺส สนฺติเก คณฺหถา’’ติ วุตฺตา จ ปน ตมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา ยาจิํสุฯ โสปิ เอกทิวสํ นครทฺวารํ ปิธานเวลาย ติกฺขตฺตุํ สทฺทมนุสฺสาเวสิฯ อเถโก ทลิทฺทมนุสฺโส อตฺตโน กนิฏฺฐภคินิยา สทฺธิํ ทารุปณฺณตฺถาย อรญฺญํ คนฺตฺวา นิวตฺตนฺโต ตสฺส สทฺทํ สุตฺวา ภคินิํ อาทาย เวเคน ทฺวารํ สมฺปาปุณิฯ อถ นํ โทวาริโก ‘‘ตฺวํ นคเร รญฺโญ อตฺถิภาวํ กิํ น ชานาสิ, ‘สกลสฺเสว อิมสฺส นครสฺส ทฺวารํ ปิธียตี’ติ น ชานาสิ, อตฺตโน มาตุคามํ คเหตฺวา อรญฺเญ กามรติกีฬํ กีฬนฺโต ทิวสํ วิจรสี’’ติ อาหฯ อถสฺส อิตเรน ‘‘น เม, สามิ, ภริยา, ภคินี เม เอสา’’ติ วุตฺเต เอตทโหสิ – ‘‘อการณํ วต เม กตํ ภคินิํ ภริยาติ กเถนฺเตน, อหญฺจ กุรุธมฺมํ รกฺขามิ, เตน เม ภินฺเนน สีเลน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ

โส เอตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิมินา เม การเณน กุรุธมฺเม กุกฺกุจฺจํ อตฺถิ, เตน โว น สกฺกา ทาตุ’’นฺติ อาหฯ อถ นํ ทูตา ‘‘เอตํ ตุมฺเหหิ ตถาสญฺญาย กถิตํ, เอตฺถ โว สีลเภโท นตฺถิ, เอตฺตเกนปิ จ ตุมฺเห กุกฺกุจฺจายนฺตา กุรุธมฺเม สมฺปชานมุสาวาทํ นาม กิํ กริสฺสถา’’ติ วตฺวา ตสฺสปิ สนฺติเก สีลํ คเหตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิํสุฯ

‘‘เอวํ สนฺเตปิ เนว มํ อาราเธติ, วณฺณทาสี ปน สุฏฺฐุ รกฺขติ, ตสฺส สนฺติเก คณฺหถา’’ติ วุตฺตา จ ปน ตมฺปิ อุปสงฺกมิตฺวา ยาจิํสุฯ สา ปุริมนเยเนว ปฏิกฺขิปิฯ กิํการณา ? สกฺโก กิร เทวานมินฺโท ‘‘ตสฺสา สีลํ วีมํสิสฺสามี’’ติ มาณวกวณฺเณน อาคนฺตฺวา ‘‘อหํ อาคมิสฺสามี’’ติ วตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา เทวโลกเมว คนฺตฺวา ตีณิ สํวจฺฉรานิ นาคจฺฉิฯ สา อตฺตโน สีลเภทภเยน ตีณิ สํวจฺฉรานิ อญฺญสฺส ปุริสสฺส หตฺถโต ตมฺพูลมตฺตมฺปิ น คณฺหิ, สา อนุกฺกเมน ทุคฺคตา หุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ สหสฺสํ ทตฺวา คตปุริสสฺส ตีณิ สํวจฺฉรานิ อนาคจฺฉนฺตสฺส ทุคฺคตา ชาตา, ชีวิตวุตฺติํ ฆเฏตุํ น สกฺโกมิ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย มยา วินิจฺฉยมหามตฺตานํ อาโรเจตฺวา ปริพฺพยํ คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ สา วินิจฺฉยํ คนฺตฺวา ‘‘สามิ, ปริพฺพยํ ทตฺวา คตปุริสสฺส เม ตีณิ สํวจฺฉรานิ, มตภาวมฺปิสฺส น ชานามิ, ชีวิตํ ฆเฏตุํ น สกฺโกมิ, กิํ กโรมิ, สามี’’ติ อาหฯ ตีณิ สํวจฺฉรานิ อนาคจฺฉนฺเต กิํ กริสฺสสิ, อิโต ปฏฺฐาย ปริพฺพยํ คณฺหาติฯ ตสฺสา ลทฺธวินิจฺฉยาย วินิจฺฉยโต นิกฺขมมานาย เอว เอโก ปุริโส สหสฺสภณฺฑิกํ อุปนาเมสิฯ

ตสฺส คหณตฺถาย หตฺถํ ปสารณกาเล สกฺโก อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ สา ทิสฺวาว ‘‘มยฺหํ สํวจฺฉรตฺตยมตฺถเก สหสฺสทายโก ปุริโส อาคโต, ตาต, นตฺถิ เม ตว กหาปเณหิ อตฺโถ’’ติ หตฺถํ สมิญฺเชสิฯ สกฺโก อตฺตโน สรีรญฺเญว อภินิมฺมินิตฺวา ตรุณสูริโย วิย ชลนฺโต อากาเส อฏฺฐาสิ, สกลนครํ สนฺนิปติฯ สกฺโก มหาชนมชฺเฌ ‘‘อหํ เอติสฺสา วีมํสนวเสน สํวจฺฉรตฺตยมตฺถเก สหสฺสํ อทาสิํ, สีลํ รกฺขนฺตา นาม เอวรูปา หุตฺวา รกฺขถา’’ติ โอวาทํ ทตฺวา ตสฺสา นิเวสนํ สตฺตรตเนหิ ปูเรตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย อปฺปมตฺตา โหหี’’ติ ตํ อนุสาสิตฺวา เทวโลกเมว อคมาสิฯ

อิมินา การเณน สา ‘‘อหํ คหิตภติํ อชีราเปตฺวาว อญฺเญน ทียมานาย ภติยา หตฺถํ ปสาเรสิํ, อิมินา การเณน มํ สีลํ นาราเธติ, เตน โว ทาตุํ น สกฺกา’’ติ ปฏิกฺขิปิฯ อถ นํ ทูตา ‘‘หตฺถปฺปสารณมตฺเตน สีลเภโท นตฺถิ, สีลํ นาม เอตํ ปรมวิสุทฺธิ โหตี’’ติ วตฺวา ตสฺสาปิ สนฺติเก สีลํ คเหตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิํสุฯ

อิติ อิเมสํ เอกาทสนฺนํ ชนานํ รกฺขณสีลํ สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิตฺวา ทนฺตปุรํ คนฺตฺวา กาลิงฺครญฺโญ สุวณฺณปฏฺฏํ ทตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ ราชา ตสฺมิํ กุรุธมฺเม วตฺตมาโน ปญฺจ สีลานิ ปูเรสิฯ ตสฺมิํ ขเณ สกลกาลิงฺครฏฺเฐ เทโว วสฺสิ, ตีณิ ภยานิ วูปสนฺตานิ, รฏฺฐํ เขมํ สุภิกฺขํ อโหสิฯ โพธิสตฺโต ยาวชีวํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สปริวาโร สคฺคปุรํ ปูเรสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ ‘‘สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหนฺโต’’ติฯ ชาตกสโมธาเน ปน –

‘‘คณิกา อุปฺปลวณฺณา, ปุณฺโณ โทวาริโก ตทา;

รชฺชุคาโห กจฺจายโน, โมคฺคลฺลาโน โทณมาปโกฯ

‘‘สาริปุตฺโต ตทา เสฏฺฐิ, อนุรุทฺโธ จ สารถิ;

พฺราหฺมโณ กสฺสโป เถโร, อุปราชา นนฺทปณฺฑิโตฯ

‘‘มเหสี ราหุลมาตา, มายาเทวี ชเนตฺติยา;

กุรุราชา โพธิสตฺโต, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติฯ

กุรุธมฺมชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[277] 7. โรมกชาตกวณฺณนา

วสฺสานิ ปญฺญาส สมาธิกานีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต ภควโต วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ อุตฺตานเมวฯ

อตีเต ปน พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปาราวโต หุตฺวา พหุปาราวตปริวุโต อรญฺเญ ปพฺพตคุหายํ วาสํ กปฺเปสิฯ

อญฺญตโรปิ โข ตาปโส สีลสมฺปนฺโน เตสํ ปาราวตานํ วสนฏฺฐานโต อวิทูเร เอกํ ปจฺจนฺตคามํ อุปนิสฺสาย อสฺสมปทํ มาเปตฺวา ปพฺพตคุหายํ วาสํ กปฺเปสิฯ โพธิสตฺโต อนฺตรนฺตรา ตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา โสตพฺพยุตฺตกํ สุณาติฯ ตาปโส ตตฺถ จิรํ วสิตฺวา ปกฺกามิ, อถญฺโญ กูฏชฏิโล อาคนฺตฺวา ตตฺถ วาสํ กปฺเปสิฯ โพธิสตฺโต ปาราวตปริวุโต ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อสฺสมปเท วิจริตฺวา คิริกนฺทรสมีเป โคจรํ คเหตฺวา สายํ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คจฺฉติฯ กูฏตาปโส ตตฺถ อติเรกปณฺณาสวสฺสานิ วสิฯ

อถสฺส เอกทิวสํ ปจฺจนฺตคามวาสิโน มนุสฺสา ปาราวตมํสํ อภิสงฺขริตฺวา อทํสุฯ โส ตตฺถ รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา ‘‘กิํ มํสํ นาเมต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปาราวตมํส’’นฺติ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ อสฺสมปทํ พหู ปาราวตา อาคจฺฉนฺติ, เต มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส ตณฺฑุลสปฺปิทธิขีรมริจาทีนิ อาหริตฺวา เอกมนฺเต ฐเปตฺวา มุคฺครํ จีวรกณฺเณน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปาราวตานํ อาคมนํ โอโลเกนฺโต ปณฺณสาลทฺวาเร นิสีทิฯ โพธิสตฺโต ปาราวตปริวุโต อาคนฺตฺวา ตสฺส กูฏชฏิลสฺส ทุฏฺฐกิริยํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ทุฏฺฐตาปโส อญฺเญนากาเรน นิสินฺโน, กจฺจิ นุ โข อมฺหากํ สมานชาตีนํ มํสํ ขาทิ, ปริคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ อนุวาเต ฐตฺวา ตสฺส สรีรคนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘อยํ อมฺเห มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตุกาโม, น ตสฺส สนฺติกํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปาราวเต อาทาย ปฏิกฺกมิตฺวา จริฯ ตาปโส ตํ อนาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มธุรกถํ เตหิ สทฺธิํ กเถตฺวา วิสฺสาเสน อุปคเต มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุริมา ทฺเว คาถา อโวจ –

[79]

‘‘วสฺสานิ ปญฺญาส สมาธิกานิ, วสิมฺห เสลสฺส คุหาย โรมก;

อสงฺกมานา อภินิพฺพุตตฺตา, หตฺถตฺตมายนฺติ มมณฺฑชา ปุเรฯ

[80]

‘‘เตทานิ วกฺกงฺค กิมตฺถมุสฺสุกา, ภชนฺติ อญฺญํ คิริกนฺทรํ ทิชา;

น นูน มญฺญนฺติ มมํ ยถา ปุเร, จิรปฺปวุตฺถา อถ วา น เต อิเม’’ติฯ

ตตฺถ สมาธิกานีติ สมอธิกานิฯ โรมกาติ รุมาย อุปฺปนฺน, สุโธตปวาเฬน สมานวณฺณเนตฺตปาทตาย โพธิสตฺตํ ปาราวตํ อาลปติฯ อสงฺกมานาติ เอวํ อติเรกปญฺญาสวสฺสานิ อิมิสฺสา ปพฺพตคุหาย วสนฺเตสุ อมฺเหสุ เอเต อณฺฑชา เอกทิวสมฺปิ มยิ อาสงฺกํ อกตฺวา อภินิพฺพุตจิตฺตาว หุตฺวา ปุพฺเพ มม หตฺถตฺตํ หตฺถปฺปสารโณกาสํ อาคจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ

เตทานีติ เต อิทานิฯ วกฺกงฺคาติ โพธิสตฺตํ อาลปติ, สพฺเพปิ ปน ปกฺขิโน อุปฺปตนกาเล คีวํ วกฺกํ กตฺวา อุปฺปตนโต ‘‘วกฺกงฺคา’’ติ วุจฺจนฺติฯ กิมตฺถนฺติ กิํการณํ สมฺปสฺสมานา? อุสฺสุกาติ อุกฺกณฺฐิตรูปา หุตฺวาฯ คิริกนฺทรนฺติ คิริโต อญฺญํ ปพฺพตกนฺทรํฯ ยถา ปุเรติ ยถา ปุพฺเพ เอเต ปกฺขิโน มํ ครุํ กตฺวา ปิยํ กตฺวา มญฺญนฺติ, ตถา อิทานิ น นูน มญฺญนฺติ, ปุพฺเพ อิธ นิวุตฺถตาปโส อญฺโญ, อยํ อญฺโญ, เอวํ มญฺเญ เอเต มํ มญฺญนฺตีติ ทีเปติฯ จิรปฺปวุตฺถา อถ วา น เต อิเมติ กิํ นุ โข อิเม จิรํ วิปฺปวสิตฺวา ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน อาคตตฺตา มํ ‘‘โสเยว อย’’นฺติ น สญฺชานนฺติ, อุทาหุ เย อมฺเหสุ อภินิพฺพุตจิตฺตา, น เต อิเม, อญฺเญว อาคนฺตุกปกฺขิโน, อิเม เกน มํ น อุปสงฺกมนฺตีติ ปุจฺฉติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ปกฺกมิตฺวา ฐิโตว ตติยํ คาถมาห –

[81]

‘‘ชานาม ตํ น มยํ สมฺปมูฬฺหา, โสเยว ตฺวํ เต มยมสฺม นาญฺเญ;

จิตฺตญฺจ เต อสฺมิํ ชเน ปทุฏฺฐํ, อาชีวิกา เตน ตมุตฺตสามา’’ติฯ

ตตฺถ น มยํ สมฺปมูฬฺหาติ มยํ มูฬฺหา ปมตฺตา น โหมฯ จิตฺตญฺจ เต อสฺมิํ ชเน ปทุฏฺฐนฺติ ตฺวํ, โสเยว มยมฺปิ เตเยว, น ตํ สญฺชานาม, อปิจ โข ปน ตว จิตฺตํ อสฺมิํ ชเน ปทุฏฺฐํ อมฺเห มาเรตุํ อุปฺปนฺนํฯ อาชีวิกาติ อาชีวเหตุ ปพฺพชิต ปทุฏฺฐตาปสฯ เตน ตมุตฺตสามาติ เตน การเณน ตํ อุตฺตสาม ภายาม น อุปสงฺกมามฯ

กูฏตาปโส ‘‘ญาโต อหํ อิเมหี’’ติ มุคฺครํ ขิปิตฺวา วิรชฺฌิตฺวา ‘‘คจฺฉ ตาว ตฺวํ วิรทฺโธมฺหี’’ติ อาหฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘มํ ตาว วิรทฺโธสิ, จตฺตาโร ปน อปาเย น วิรชฺฌสิฯ สเจ อิธ วสิสฺสสิ, คามวาสีนํ ‘โจโร อย’นฺติ อาจิกฺขิตฺวา ตํ คาหาเปสฺสามิ สีฆํ ปลายสฺสู’’ติ ตํ ตชฺเชตฺวา ปกฺกามิฯ กูฏชฏิโล ตตฺถ วสิตุํ นาสกฺขิ, อญฺญตฺถ อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏตาปโส เทวทตฺโต อโหสิ, ปุริโม สีลวนฺตตาปโส สาริปุตฺโต, ปาราวตเชฏฺฐโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โรมกชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[278] 8. มหิํสราชชาตกวณฺณนา

กิมตฺถมภิสนฺธายาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โลลมกฺกฏํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร เอกสฺมิํ กุเล เอโก โปสาวนิยโลลมกฺกโฏ หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา เอกสฺส สีลวนฺตสฺส หตฺถิสฺส ปิฏฺฐิยํ นิสีทิตฺวา อุจฺจารปสฺสาวํ กโรติ, ปิฏฺฐิยํ จงฺกมติฯ หตฺถี อตฺตโน สีลวนฺตตาย ขนฺติสมฺปทาย น กิญฺจิ กโรติฯ อเถกทิวสํ ตสฺส หตฺถิสฺส ฐาเน อญฺโญ ทุฏฺฐหตฺถิโปโต อฏฺฐาสิฯ มกฺกโฏ ‘‘โสเยว อย’’นฺติ สญฺญาย ทุฏฺฐหตฺถิสฺส ปิฏฺฐิํ อภิรุหิฯ อถ นํ โส โสณฺฑาย คเหตฺวา ภูมิยํ ฐเปตฺวา ปาเทน อกฺกมิตฺวา สญฺจุณฺเณสิฯ สา ปวตฺติ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏา ชาตาฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, โลลมกฺกโฏ กิร สีลวนฺตหตฺถิสญฺญาย ทุฏฺฐหตฺถิปิฏฺฐิํ อภิรุหิ, อถ นํ โส ชีวิตกฺขยํ ปาเปสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส, โลลมกฺกโฏ เอวํสีโล, โปราณโต ปฏฺฐาย เอวํสีโลเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส มหิํสโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ถามสมฺปนฺโน มหาสรีโร ปพฺพตปาทปพฺภารคิริทุคฺควนฆเฏสุ วิจรนฺโต เอกํ ผาสุกํ รุกฺขมูลํ ทิสฺวา โคจรํ คเหตฺวา ทิวา ตสฺมิํ รุกฺขมูเล อฏฺฐาสิฯ อเถโก โลลมกฺกโฏ รุกฺขา โอตริตฺวา ตสฺส ปิฏฺฐิํ อภิรุหิตฺวา อุจฺจารปสฺสาวํ กตฺวา สิงฺเค คณฺหิตฺวา โอลมฺพนฺโต นงฺคุฏฺเฐ คเหตฺวา โทลายนฺโตว กีฬิฯ โพธิสตฺโต ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปทาย ตํ ตสฺส อนาจารํ น มนสากาสิ, มกฺกโฏ ปุนปฺปุนํ ตเถว กริฯ อเถกทิวสํ ตสฺมิํ รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา รุกฺขกฺขนฺเธ ฐตฺวา นํ ‘‘มหิํสราช กสฺมา อิมสฺส ทุฏฺฐมกฺกฏสฺส อวมานํ สหสิ, นิเสเธหิ น’’นฺติ วตฺวา เอตมตฺถํ ปกาเสนฺตี ปุริมา ทฺเว คาถา อโวจ –

[82]

‘‘กิมตฺถมภิสนฺธาย, ลหุจิตฺตสฺส ทุพฺภิโน;

สพฺพกามททสฺเสว, อิมํ ทุกฺขํ ติติกฺขสิฯ

[83]

‘‘สิงฺเคน นิหนาเหตํ, ปทสา จ อธิฏฺฐห;

ภิยฺโย พาลา ปกุชฺเฌยฺยุํ, โน จสฺส ปฏิเสธโก’’ติฯ

ตตฺถ กิมตฺถมภิสนฺธายาติ กิํ นุ โข การณํ ปฏิจฺจ กิํ สมฺปสฺสมาโนฯ ทุพฺภิโนติ มิตฺตทุพฺภิสฺสฯ สพฺพกามททสฺเสวาติ สพฺพกามททสฺส สามิกสฺส อิวฯ ติติกฺขสีติ อธิวาเสสิฯ ปทสา จ อธิฏฺฐหาติ ปาเทน จ นํ ติณฺหขุรคฺเคน ยถา เอตฺเถว มรติ, เอวํ อกฺกมฯ ภิยฺโย พาลาติ สเจ หิ ปฏิเสธโก น ภเวยฺย, พาลา อญฺญาณสตฺตา ปุนปฺปุนํ กุชฺเฌยฺยุํ ฆฏฺเฏยฺยุํ วิเหเฐยฺยุํ เอวาติ ทีเปติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘รุกฺขเทวเต, สจาหํ อิมินา ชาติโคตฺตพลาทีหิ อธิโก สมาโน อิมสฺส โทสํ น สหิสฺสามิ, กถํ เม มโนรโถ นิปฺผตฺติํ คมิสฺสติฯ อยํ ปน มํ วิย อญฺญมฺปิ มญฺญมาโน เอวํ อนาจารํ กริสฺสติ, ตโต เยสํ จณฺฑมหิํสานํ เอส เอวํ กริสฺสติ , เอเตเยว เอตํ วธิสฺสนฺติฯ สา ตสฺส อญฺเญหิ มารณา มยฺหํ ทุกฺขโต จ ปาณาติปาตโต จ วิมุตฺติ ภวิสฺสตี’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[84]

‘‘มเมวายํ มญฺญมาโน, อญฺเญเปวํ กริสฺสติ;

เต นํ ตตฺถ วธิสฺสนฺติ, สา เม มุตฺติ ภวิสฺสตี’’ติฯ

กติปาหจฺจเยน ปน โพธิสตฺโต อญฺญตฺถ คโตฯ อญฺโญ จณฺฑมหิํโส ตตฺถ อาคนฺตฺวา อฏฺฐาสิฯ ทุฏฺฐมกฺกโฏ ‘‘โสเยว อย’’นฺติ สญฺญาย ตสฺส ปิฏฺฐิํ อภิรุหิตฺวา ตเถว อนาจารํ จริฯ อถ นํ โส วิธุนนฺโต ภูมิยํ ปาเตตฺวา สิงฺเคน หทเย วิชฺฌิตฺวา ปาเทหิ มทฺทิตฺวา สญฺจุณฺเณสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุฏฺฐมหิํโส อยํ ทุฏฺฐหตฺถี อโหสิ, ทุฏฺฐมกฺกโฏ เอตรหิ อยํ มกฺกโฏ, สีลวา มหิํสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มหิํสราชชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[279] 9. สตปตฺตชาตกวณฺณนา

ยถา มาณวโก ปนฺเถติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปณฺฑุกโลหิตเก อารพฺภ กเถสิฯ ฉพฺพคฺคิยานญฺหิ ทฺเว ชนา เมตฺติยภูมชกา ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหริํสุ, ทฺเว อสฺสชิปุนพฺพสุกา กีฏาคิริํ อุปนิสฺสาย วิหริํสุ, ปณฺฑุกโลหิตกา อิเม ปน ทฺเว สาวตฺถิํ อุปนิสฺสาย เชตวเน วิหริํสุฯ เต ธมฺเมน นีหฏํ อธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺติฯ เยปิ เตสํ สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตา โหนฺติ, เตสํ อุปตฺถมฺภา หุตฺวา ‘‘น, อาวุโส, ตุมฺเห เอเตหิ ชาติยา วา โคตฺเตน วา สีเลน วา นิหีนตราฯ สเจ ตุมฺเห อตฺตโน คาหํ วิสฺสชฺเชถ, สุฏฺฐุตรํ โว เอเต อธิภวิสฺสนฺตี’’ติอาทีนิ วตฺวา คาหํ วิสฺสชฺเชตุํ น เทนฺติฯ เตน ภณฺฑนานิ เจว กลหวิคฺคหวิวาทา จ ปวตฺตนฺติฯ ภิกฺขู เอตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสุํฯ อถ ภควา เอตสฺมิํ นิทาเน เอตสฺมิํ ปกรเณ ภิกฺขู สนฺนิปาตาเปตฺวา ปณฺฑุกโลหิตเก ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อตฺตนาปิ อธิกรณํ อุกฺโกเฏถ, อญฺเญสมฺปิ คาหํ วิสฺสชฺเชตุํ น เทถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เอวํ สนฺเต, ภิกฺขเว, ตุมฺหากํ กิริยา สตปตฺตมาณวสฺส กิริยา วิย โหตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อญฺญตรสฺมิํ กาสิคามเก เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กสิวณิชฺชาทีหิ ชีวิกํ อกปฺเปตฺวา ปญฺจสตมตฺเต โจเร คเหตฺวา เตสํ เชฏฺฐโก หุตฺวา ปนฺถทูหนสนฺธิจฺเฉทาทีนิ กโรนฺโต ชีวิกํ กปฺเปสิฯ ตทา พาราณสิยํ เอโก กุฏุมฺพิโก เอกสฺส ชานปทสฺส กหาปณสหสฺสํ ทตฺวา ปุน อคฺคเหตฺวาว กาลมกาสิฯ อถสฺส ภริยา อปรภาเค คิลานา มรณมญฺเจ นิปนฺนา ปุตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, ปิตา เต เอกสฺส สหสฺสํ ทตฺวา อนาหราเปตฺวาว มโต, สเจ อหมฺปิ มริสฺสามิ, น โส ตุยฺหํ ทสฺสติ, คจฺฉ นํ มยิ ชีวนฺติยา อาหราเปตฺวา คณฺหา’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา กหาปเณ ลภิฯ อถสฺส มาตา กาลกิริยํ กตฺวา ปุตฺตสิเนเหน ตสฺส อาคมนมคฺเค โอปปาติกสิงฺคาลี หุตฺวา นิพฺพติฯ

ตทา โส โจรเชฏฺฐโก มคฺคปฏิปนฺเน วิลุมฺปมาโน สปริโส ตสฺมิํ มคฺเค อฏฺฐาสิฯ อถ สา สิงฺคาลี ปุตฺเต อฏวีมุขํ สมฺปตฺเต ‘‘ตาต, มา อฏวิํ อภิรุหิ, โจรา เอตฺถ ฐิตา, เต ตํ มาเรตฺวา กหาปเณ คณฺหิสฺสนฺตี’’ติ ปุนปฺปุนํ มคฺคํ โอจฺฉินฺทมานา นิวาเรติฯ โส ตํ การณํ อชานนฺโต ‘‘อยํ กาฬกณฺณี สิงฺคาลี มยฺหํ มคฺคํ โอจฺฉินฺทตี’’ติ เลฑฺฑุทณฺฑํ คเหตฺวา มาตรํ ปลาเปตฺวา อฏวิํ ปฏิปชฺชิฯ อเถโก สตปตฺตสกุโณ ‘‘อิมสฺส ปุริสสฺส หตฺเถ กหาปณสหสฺสํ อตฺถิ, อิมํ มาเรตฺวา ตํ กหาปณํ คณฺหถา’’ติ วิรวนฺโต โจราภิมุโข ปกฺขนฺทิฯ มาณโว เตน กตการณํ อชานนฺโต ‘‘อยํ มงฺคลสกุโณ, อิทานิ เม โสตฺถิ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘วสฺส, สามิ, วสฺส, สามี’’ติ วตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิฯ

โพธิสตฺโต สพฺพรุตญฺญู เตสํ ทฺวินฺนํ กิริยํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – อิมาย สิงฺคาลิยา เอตสฺส มาตรา ภวิตพฺพํ, เตน สา ‘‘อิมํ มาเรตฺวา กหาปเณ คณฺหนฺตี’’ติ ภเยน วาเรติฯ อิมินา ปน สตปตฺเตน ปจฺจามิตฺเตน ภวิตพฺพํ, เตน โส ‘‘อิมํ มาเรตฺวา กหาปเณ คณฺหถา’’ติ อมฺหากํ อาโรเจสิฯ

อยํ ปน เอตมตฺถํ อชานนฺโต อตฺถกามํ มาตรํ ตชฺเชตฺวา ปลาเปสิ, อนตฺถกามสฺส สตปตฺตสฺส ‘‘อตฺถกาโม เม’’ติ สญฺญาย อญฺชลิํ ปคฺคณฺหาติ, อโห วตายํ พาโลติ ฯ โพธิสตฺตานญฺหิ เอวํ มหาปุริสานมฺปิ สตํ ปรสนฺตกคฺคหณํ วิสมปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน โหติ, ‘‘นกฺขตฺตโทเสนา’’ติปิ วทนฺติฯ

มาณโว อาคนฺตฺวา โจรานํ สีมนฺตรํ ปาปุณิฯ โพธิสตฺโต ตํ คาหาเปตฺวา ‘‘กตฺถ วาสิโกสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘พาราณสิวาสิโกมฺหี’’ติฯ ‘‘กหํ อคมาสี’’ติ? ‘‘เอกสฺมิํ คามเก สหสฺสํ ลทฺธพฺพํ อตฺถิ, ตตฺถ อคมาสิ’’นฺติฯ ‘‘ลทฺธํ ปน เต’’ติ? ‘‘อาม, ลทฺธ’’นฺติ ฯ ‘‘เกน ตฺวํ เปสิโตสี’’ติ? ‘‘สามิ, ปิตา เม มโต, มาตาปิ เม คิลานา, สา ‘มยิ มตาย เอส น ลภิสฺสตี’ติ มญฺญมานา มํ เปเสสี’’ติฯ ‘‘อิทานิ ตว มาตุ ปวตฺติํ ชานาสี’’ติ? ‘‘น ชานามิ, สามี’’ติฯ ‘‘มาตา เต ตยิ นิกฺขนฺเต กาลํ กตฺวา ปุตฺตสิเนเหน สิงฺคาลี หุตฺวา ตว มรณภยภีตา มคฺคํ เต โอจฺฉินฺทิตฺวา ตํ วาเรสิ, ตํ ตฺวํ ตชฺเชตฺวา ปลาเปสิ, สตปตฺตสกุโณ ปน เต ปจฺจามิตฺโตฯ โส ‘อิมํ มาเรตฺวา กหาปเณ คณฺหถา’ติ อมฺหากํ อาจิกฺขิ, ตฺวํ อตฺตโน พาลตาย อตฺถกามํ มาตรํ ‘อนตฺถกามา เม’ติ มญฺญสิ, อนตฺถกามํ สตปตฺตํ ‘อตฺถกาโม เม’ติฯ ตสฺส ตุมฺหากํ กตคุโณ นาม นตฺถิ, มาตา ปน เต มหาคุณา, กหาปเณ คเหตฺวา คจฺฉา’’ติ วิสฺสชฺเชสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[85]

‘‘ยถา มาณวโก ปนฺเถ, สิงฺคาลิํ วนโคจริํ;

อตฺถกามํ ปเวเทนฺติํ, อนตฺถกามาติ มญฺญติ;

อนตฺถกามํ สตปตฺตํ, อตฺถกาโมติ มญฺญติฯ

[86]

‘‘เอวเมว อิเธกจฺโจ, ปุคฺคโล โหติ ตาทิโส;

หิเตหิ วจนํ วุตฺโต, ปฏิคฺคณฺหาติ วามโตฯ

[87]

‘‘เย จ โข นํ ปสํสนฺติ, ภยา อุกฺกํสยนฺติ วา;

ตญฺหิ โส มญฺญเต มิตฺตํ, สตปตฺตํว มาณโว’’ติฯ

ตตฺถ หิเตหีติ หิตํ วุฑฺฒิํ อิจฺฉมาเนหิฯ วจนํ วุตฺโตติ หิตสุขาวหํ โอวาทานุสาสนํ วุตฺโตฯ ปฏิคฺคณฺหาติ วามโตติ โอวาทํ อคณฺหนฺโต ‘‘อยํ เม น อตฺถาวโห โหติ, อนตฺถาวโห เม อย’’นฺติ คณฺหนฺโต วามโต ปฏิคฺคณฺหาติ นามฯ

เย จ โข นนฺติ เย จ โข ตํ อตฺตโน คาหํ คเหตฺวา ฐิตปุคฺคลํ ‘‘อธิกรณํ คเหตฺวา ฐิเตหิ นาม ตุมฺหาทิเสหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ วณฺเณนฺติฯ ภยา อุกฺกํสยนฺติ วาติ อิมสฺส คาหสฺส วิสฺสฏฺฐปจฺจยา ตุมฺหากํ อิทญฺจิทญฺจ ภยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, มา วิสฺสชฺชยิตฺถ, น เอเต พาหุสจฺจกุลปริวาราทีหิ ตุมฺเห สมฺปาปุณนฺตีติ เอวํ วิสฺสชฺชนปจฺจยา ภยํ ทสฺเสตฺวา อุกฺขิปนฺติฯ ตญฺหิ โส มญฺญเต มิตฺตนฺติ เย เอวรูปา โหนฺติ, เตสุ ยํกิญฺจิ โส เอกจฺโจ พาลปุคฺคโล อตฺตโน พาลตาย มิตฺตํ มญฺญติ, ‘‘อยํ เม อตฺถกาโม มิตฺโต’’ติ มญฺญติฯ สตปตฺตํว มาณโวติ ยถา อนตฺถกามญฺเญว สตปตฺตํ โส มาณโว อตฺตโน พาลตาย ‘‘อตฺถกาโม เม’’ติ มญฺญติ, ปณฺฑิโต ปน เอวรูปํ ‘‘อนุปฺปิยภาณี มิตฺโต’’ติ อคเหตฺวา ทูรโตว นํ วิวชฺเชติฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘อญฺญทตฺถุหโร มิตฺโต, โย จ มิตฺโต วจีปโร;

อนุปฺปิยญฺจ โย อาห, อปาเยสุ จ โย สขาฯ

‘‘เอเต อมิตฺเต จตฺตาโร, อิติ วิญฺญาย ปณฺฑิโต;

อารกา ปริวชฺเชยฺย, มคฺคํ ปฏิภยํ ยถา’’ติฯ (ที. นิ. 3.259);

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โจรเชฏฺฐโก อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สตปตฺตชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[280] 10. ปุฏทูสกชาตกวณฺณนา

อทฺธา หิ นูน มิคราชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ปุฏทูสกํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิเรโก อมจฺโจ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา อุยฺยาเน นิสีทาเปตฺวา ทานํ ททมาโน ‘‘อนฺตราภตฺเต อุยฺยาเน จริตุกามา จรนฺตู’’ติ อาหฯ ภิกฺขู อุยฺยานจาริกํ จริํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ อุยฺยานปาโล ปตฺตสมฺปนฺนํ รุกฺขํ อภิรุหิตฺวา มหนฺตมหนฺตานิ ปณฺณานิ คเหตฺวา ‘‘อยํ ปุปฺผานํ ภวิสฺสติ, อยํ ผลาน’’นฺติ ปุเฏ กตฺวา รุกฺขมูเล ปาเตติฯ ตสฺส ปุตฺโต ทารโก ปาติตปาติตํ ปุฏํ วิทฺธํเสติฯ ภิกฺขู ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสุํฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส ปุฏทูสโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ เอกสฺมิํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อคารํ อชฺฌาวสมาโน เอกทิวสํ เกนจิเทว กรณีเยน อุยฺยานํ อคมาสิฯ ตตฺถ พหู วานรา วสนฺติฯ อุยฺยานปาโล อิมินาว นิยาเมน ปตฺตปุเฏ ปาเตติ, เชฏฺฐวานโร ปาติตปาติเต วิทฺธํเสติฯ โพธิสตฺโต ตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อุยฺยานปาเลน ปาติตปาติตํ ปุฏํ วิทฺธํเสตฺวา มนาปตรํ กาตุกาโม มญฺเญ’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[88]

‘‘อทฺธา หิ นูน มิคราชา, ปุฏกมฺมสฺส โกวิโท;

ตถา หิ ปุฏํ ทูเสติ, อญฺญํ นูน กริสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ มิคราชาติ มกฺกฏํ วณฺเณนฺโต วทติฯ ปุฏกมฺมสฺสาติ มาลาปุฏกรณสฺสฯ โกวิโทติ เฉโกฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – อยํ มิคราชา เอกํเสน ปุฏกมฺมสฺส โกวิโท มญฺเญ, ตถา หิ ปาติตปาติตํ ปุฏํ ทูเสติ, อญฺญํ นูน ตโต มนาปตรํ กริสฺสตีติฯ

ตํ สุตฺวา มกฺกโฏ ทุติยํ คาถมาห –

[89]

‘‘น เม มาตา วา ปิตา วา, ปุฏกมฺมสฺส โกวิโท;

กตํ กตํ โข ทูเสม, เอวํ ธมฺมมิทํ กุล’’นฺติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –

[90]

‘‘เยสํ โว เอทิโส ธมฺโม, อธมฺโม ปน กีทิโส;

มา โว ธมฺมํ อธมฺมํ วา, อทฺทสาม กุทาจน’’นฺติฯ

เอวํ วตฺวา จ ปน วานรคณํ ครหิตฺวา ปกฺกามิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา วานโร ปุฏทูสกทารโก อโหสิ, ปณฺฑิตปุริโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ปุฏทูสกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อุทปานวคฺโค ตติโยฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

อุทปานวรํ วนพฺยคฺฆ กปิ, สิขินี จ พลาก รุจิรวโร;

สุชนาธิป โรมก ทูส ปุน, สตปตฺตวโร ปุฏกมฺม ทสาติฯ

4. อพฺภนฺตรวคฺโค

[281] 1. อพฺภนฺตรชาตกวณฺณนา

อพฺภนฺตโร นาม ทุโมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส พิมฺพาเทวีเถริยา อมฺพรสทานํ อารพฺภ กเถสิฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธ หิ ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก เวสาลิยํ กูฏาคารสาลายํ วิหรนฺเต มหาปชาปตี โคตมี ปญฺจ สากิยสตานิ อาทาย คนฺตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชญฺเจว อุปสมฺปทญฺจ ลภิฯ อปรภาเค ตา ปญฺจสตา ภิกฺขุนิโย นนฺทโกวาทํ (ม. นิ. 3.398 อาทโย) สุตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ สตฺถริ ปน สาวตฺถิํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเต ราหุลมาตา พิมฺพาเทวี ‘‘สามิโก เม ปพฺพชิตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, ปุตฺโตปิ เม ปพฺพชิตฺวา ตสฺเสว สนฺติเก วสติ, อหํ อคารมชฺเฌ กิํกริสฺสามิ, อหมฺปิ ปพฺพชิตฺวา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธญฺจ ปุตฺตญฺจ นิพทฺธํ ปสฺสมานา วิหริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา อาจริยุปชฺฌายาหิ สทฺธิํ สาวตฺถิํ คนฺตฺวา สตฺถารญฺจ ปิยปุตฺตญฺจ ปสฺสมานา เอกสฺมิํ ภิกฺขุนุปสฺสเย วาสํ กปฺเปสิฯ ราหุลสามเณโร อาคนฺตฺวา มาตรํ ปสฺสติฯ

อเถกทิวสํ เถริยา อุทรวาโต กุปฺปิฯ สา ปุตฺเต ทฏฺฐุํ อาคเต ตสฺส ทสฺสนตฺถาย นิกฺขมิตุํ นาสกฺขิ, อญฺญาว อาคนฺตฺวา อผาสุกภาวํ กถยิํสุฯ โส มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ เต ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ตาต, อคารมชฺเฌ เม สกฺขรโยชิเต อมฺพรเส ปีเต อุทรวาโต วูปสมฺมติ, อิทานิ ปิณฺฑาย จริตฺวา ชีวิกํ กปฺเปม, กุโต ตํ ลภิสฺสามา’’ติฯ สามเณโร ‘‘ลภนฺโต อาหริสฺสามี’’ติ วตฺวา นิกฺขมิฯ