เมนู

ตตฺถ พฺราหฺมณาติ อาลปนมตฺตเมตํฯ โรหิณีนนฺติ รตฺตวณฺณานํฯ สห ปุงฺคเวนาติ ยูถปริณายเกน อุปทฺทวรกฺขเกน อุสเภน สทฺธิํฯ มยมฺปีติ อหญฺจ อวเสสา จ สพฺเพ สตฺตา ตสฺเสว อุทรสฺส ทูตา ภวาม, ตสฺมา อหํ อุทรทูโต สมาโน อุทรทูตสฺส ตุยฺหํ กสฺมา น ทชฺชนฺติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘อิมินา วต ปุริเสน อสฺสุตปุพฺพํ การณํ กถิต’’นฺติ ตุฏฺฐจิตฺโต ตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส โลลภิกฺขุ สกทาคามิผเล ปติฏฺฐหิ, อญฺเญปิ พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ ‘‘ตทา โลลปุริโส เอตรหิ โลลภิกฺขุ อโหสิ, โภชนสุทฺธิกราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทูตชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

สงฺกปฺปวคฺโค ปฐโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

สงฺกปฺป ติลมุฏฺฐิ จ, มณิ จ สินฺธวาสุกํ;

ชรูทปานํ คามณิ, มนฺธาตา ติรีฏทูตนฺติฯ

2. ปทุมวคฺโค

[261] 1. ปทุมชาตกวณฺณนา

ยถา เกสา จ มสฺสู จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อานนฺทโพธิมฺหิ มาลาปูชการเก ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ กาลิงฺคโพธิชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ โส ปน อานนฺทตฺเถเรน โรปิตตฺตา ‘‘อานนฺทโพธี’’ติ ชาโตฯ เถเรน หิ เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก โพธิสฺส โรปิตภาโว สกลชมฺพุทีเป ปตฺถริฯ

อเถกจฺเจ ชนปทวาสิโน ภิกฺขู ‘‘อานนฺทโพธิมฺหิ มาลาปูชํ กริสฺสามา’’ติ เชตวนํ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปุนทิวเส สาวตฺถิํ ปวิสิตฺวา อุปฺปลวีถิํ คนฺตฺวา มาลํ อลภิตฺวา อาคนฺตฺวา อานนฺทตฺเถรสฺส อาโรเจสุํ – ‘‘อาวุโส, มยํ ‘โพธิมฺหิ มาลาปูชํ กริสฺสามา’ติ อุปฺปลวีถิํ คนฺตฺวา เอกมาลมฺปิ น ลภิมฺหา’’ติฯ เถโร ‘‘อหํ โว, อาวุโส, อาหริสฺสามี’’ติ อุปฺปลวีถิํ คนฺตฺวา พหู นีลุปฺปลกลาเป อุกฺขิปาเปตฺวา อาคมฺม เตสํ ทาเปสิ, เต ตานิ คเหตฺวา โพธิสฺส ปูชํ กริํสุฯ ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ธมฺมสภายํ ภิกฺขู เถรสฺส คุณกถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, ชานปทา ภิกฺขู อปฺปปุญฺญา อุปฺปลวีถิํ คนฺตฺวา มาลํ น ลภิํสุ, เถโร ปน คนฺตฺวาว อาหราเปสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว วตฺตุเฉกา กถากุสลา มาลํ ลภนฺติ, ปุพฺเพปิ ลภิํสุเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺฐิปุตฺโต อโหสิฯ อนฺโตนคเร จ เอกสฺมิํ สเร ปทุมานิ ปุปฺผนฺติฯ เอโก ฉินฺนนาโส ปุริโส ตํ สรํ รกฺขติฯ อเถกทิวสํ พาราณสิยํ อุสฺสเว ฆุฏฺเฐ มาลํ ปิฬนฺธิตฺวา อุสฺสวํ กีฬิตุกามา ตโย เสฏฺฐิปุตฺตา ‘‘นาสจฺฉินฺนสฺส อภูเตน วณฺณํ วตฺวา มาลํ ยาจิสฺสามา’’ติ ตสฺส ปทุมานิ ภญฺชนกาเล สรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุฯ

เตสุ เอโก ตํ อามนฺเตตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[31]

‘‘ยถา เกสา จ มสฺสู จ, ฉินฺนํ ฉินฺนํ วิรูหติ;

เอวํ รุหตุ เต นาสา, ปทุมํ เทหิ ยาจิโต’’ติฯ

โส ตสฺส กุชฺฌิตฺวา ปทุมํ น อทาสิฯ

อถสฺส ทุติโย ทุติยํ คาถมาห –

[32]

‘‘ยถา สารทิกํ พีชํ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหติ;

เอวํ รุหตุ เต นาสา, ปทุมํ เทหิ ยาจิโต’’ติฯ

ตตฺถ สารทิกนฺติ สรทสมเย คเหตฺวา นิกฺขิตฺตํ สารสมฺปนฺนํ พีชํฯ โส ตสฺสปิ กุชฺฌิตฺวา ปทุมํ น อทาสิฯ

อถสฺส ตติโย ตติยํ คาถมาห –

[33]

‘‘อุโภปิ ปลปนฺเตเต, อปิ ปทฺมานิ ทสฺสติ;

วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุํ, นตฺถิ นาสาย รูหนา;

เทหิ สมฺม ปทุมานิ, อหํ ยาจามิ ยาจิโต’’ติฯ

ตตฺถ อุโภปิ ปลปนฺเตเตติ เอเต ทฺเวปิ มุสา วทนฺติฯ อปิ ปทฺมานีติ ‘‘อปิ นาม โน ปทุมานิ ทสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา เอวํ วทนฺติฯ วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุนฺติ ‘‘ตว นาสา รุหตู’’ติ เอวํ วเทยฺยุํ วา น วา วเทยฺยุํ, เอเตสํ วจนํ อปฺปมาณํ, สพฺพตฺถาปิ นตฺถิ นาสาย รุหนา, อหํ ปน เต นาสํ ปฏิจฺจ น กิญฺจิ วทามิ, เกวลํ ยาจามิ, ตสฺส เม เทหิ, สมฺม, ปทุมานิ ยาจิโตติฯ

ตํ สุตฺวา ปทุมสรโคปโก ‘‘อิเมหิ ทฺวีหิ มุสาวาโท กถิโต, ตุมฺเหหิ สภาโว กถิโต, ตุมฺหากํ อนุจฺฉวิกานิ ปทุมานี’’ติ มหนฺตํ ปทุมกลาปํ อาทาย ตสฺส ทตฺวา อตฺตโน ปทุมสรเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปทุมลาภี เสฏฺฐิปุตฺโต อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ปทุมชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[262] 2. มุทุปาณิชาตกวณฺณนา

ปาณิ เจ มุทุโก จสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ธมฺมสภํ อานีตํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ, อิตฺถิโย นาเมตา กิเลสวเสน คมนโต อรกฺขิยา, โปราณกปณฺฑิตาปิ อตฺตโน ธีตรํ รกฺขิตุํ นาสกฺขิํสุ, ปิตรา หตฺเถ คเหตฺวา ฐิตาว ปิตรํ อชานาเปตฺวา กิเลสวเสน ปุริเสน สทฺธิํ ปลายี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ

โส ธีตรญฺจ ภาคิเนยฺยญฺจ ทฺเวปิ อนฺโตนิเวสเน โปเสนฺโต เอกทิวสํ อมจฺเจหิ สทฺธิํ นิสินฺโน ‘‘มมจฺจเยน มยฺหํ ภาคิเนยฺโย ราชา ภวิสฺสติ, ธีตาปิ เม ตสฺส อคฺคมเหสี ภวิสฺสตี’’ติ วตฺวา อปรภาเค ภาคิเนยฺยสฺส วยปฺปตฺตกาเล ปุน อมจฺเจหิ สทฺธิํ นิสินฺโน ‘‘มยฺหํ ภาคิเนยฺยสฺส อญฺญสฺส รญฺโญ ธีตรํ อาเนสฺสาม, มยฺหํ ธีตรมฺปิ อญฺญสฺมิํ ราชกุเล ทสฺสาม, เอวํ โน ญาตกา พหุตรา ภวิสฺสนฺตี’’ติ อาหฯ อมจฺจา สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ

อถ ราชา ภาคิเนยฺยสฺส พหิเคหํ ทาเปสิ, อนฺโต ปเวสนํ นิวาเรสิฯ เต ปน อญฺญมญฺญํ ปฏิพทฺธจิตฺตา อเหสุํฯ กุมาโร ‘‘เกน นุ โข อุปาเยน ราชธีตรํ พหิ นีหราเปยฺย’’นฺติ จินฺเตนฺโต ‘‘อตฺถิ อุปาโย’’ติ ธาติยา ลญฺชํ ทตฺวา ‘‘กิํ, อยฺยปุตฺต, กิจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อมฺม, กถํ นุ โข ราชธีตรํ พหิ กาตุํ โอกาสํ ลเภยฺยามา’’ติ อาหฯ ‘‘ราชธีตาย สทฺธิํ กเถตฺวา ชานิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, อมฺมา’’ติฯ สา คนฺตฺวา ‘‘เอหิ, อมฺม, สีเส เต อูกา คณฺหิสฺสามี’’ติ ตํ นีจปีฐเก นิสีทาเปตฺวา สยํ อุจฺเจ นิสีทิตฺวา ตสฺสา สีสํ อตฺตโน อูรูสุ ฐเปตฺวา อูกา คณฺหยมานา ราชธีตาย สีสํ นเขหิ วิชฺฌิ ฯ ราชธีตา ‘‘นายํ อตฺตโน นเขหิ วิชฺฌติ, ปิตุจฺฉาปุตฺตสฺส เม กุมารสฺส นเขหิ วิชฺฌตี’’ติ ญตฺวา ‘‘อมฺม, ตฺวํ กุมารสฺส สนฺติกํ อคมาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, อมฺมา’’ติฯ ‘‘กิํ เตน สาสนํ กถิต’’นฺติ? ‘‘ตว พหิกรณูปายํ ปุจฺฉติ, อมฺมา’’ติฯ ราชธีตา ‘‘ปณฺฑิโต โหนฺโต ชานิสฺสตี’’ติ ปฐมํ คาถํ พนฺธิตฺวา ‘‘อมฺม, อิมํ อุคฺคเหตฺวา กุมารสฺส กเถหี’’ติ อาหฯ

[34]

‘‘ปาณิ เจ มุทุโก จสฺส, นาโค จสฺส สุการิโต;

อนฺธกาโร จ วสฺเสยฺย, อถ นูน ตทา สิยา’’ติฯ

สา ตํ อุคฺคณฺหิตฺวา กุมารสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺม, ราชธีตา กิมาหา’’ติ วุตฺเต ‘‘อยฺยปุตฺต, อญฺญํ กิญฺจิ อวตฺวา อิมํ คาถํ ปหิณี’’ติ ตํ คาถํ อุทาหาสิฯ กุมาโร จ ตสฺสตฺถํ ญตฺวา ‘‘คจฺฉ, อมฺมา’’ติ ตํ อุยฺโยเชสิฯ

คาถายตฺโถ – สเจ เต เอกิสฺสา จูฬุปฏฺฐากาย มม หตฺโถ วิย หตฺโถ มุทุ อสฺส, ยทิ จ เต อาเนญฺชการณํ สุการิโต เอโก หตฺถี อสฺส, ยทิ จ ตํ ทิวสํ จตุรงฺคสมนฺนาคโต อติวิย พหโล อนฺธกาโร อสฺส, เทโว จ วสฺเสยฺยฯ

อถ นูน ตทา สิยาติ ตาทิเส กาเล อิเม จตฺตาโร ปจฺจเย อาคมฺม เอกํเสน เต มโนรถสฺส มตฺถกคมนํ สิยาติฯ

กุมาโร เอตมตฺถํ ตถโต ญตฺวา เอกํ อภิรูปํ มุทุหตฺถํ จูฬุปฏฺฐากํ สชฺชํ กตฺวา มงฺคลหตฺถิโคปกสฺส ลญฺชํ ทตฺวา หตฺถิํ อาเนญฺชการณํ กาเรตฺวา กาลํ อาคเมนฺโต อจฺฉิฯ

อเถกสฺมิํ กาฬปกฺขุโปสถทิวเส มชฺฌิมยามสมนนฺตเร ฆนกาฬเมโฆ วสฺสิฯ โส ‘‘อยํ ทานิ ราชธีตาย วุตฺตทิวโส’’ติ วารณํ อภิรุหิตฺวา มุทุหตฺถกํ จูฬุปฏฺฐากํ หตฺถิปิฏฺเฐ นิสีทาเปตฺวา คนฺตฺวา ราชนิเวสนสฺส อากาสงฺคณาภิมุเข ฐาเน หตฺถิํ มหาภิตฺติยํ อลฺลียาเปตฺวา วาตปานสมีเป เตเมนฺโต อฏฺฐาสิฯ ราชาปิ ธีตรํ รกฺขนฺโต อญฺญตฺถ สยิตุํ น เทติ, อตฺตโน สนฺติเก จูฬสยเน สยาเปติฯ สาปิ ‘‘อชฺช กุมาโร อาคมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา นิทฺทํ อโนกฺกมิตฺวาว นิปนฺนา ‘‘ตาต นฺหายิตุกามามฺหี’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘เอหิ, อมฺมา’’ติ ตํ หตฺเถ คเหตฺวา วาตปานสมีปํ เนตฺวา ‘‘นฺหายาหิ, อมฺมา’’ติ อุกฺขิปิตฺวา วาตปานสฺส พหิปสฺเส ปมุเข ฐเปตฺวา เอกสฺมิํ หตฺเถ คเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ สา นฺหายมานาว กุมารสฺส หตฺถํ ปสาเรสิ, โส ตสฺสา หตฺถโต อาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา อุปฏฺฐากาย หตฺเถ ปิฬนฺธิตฺวา ตํ อุกฺขิปิตฺวา ราชธีตรํ นิสฺสาย ปมุเข ฐเปสิ ฯ สา ตสฺสา หตฺถํ คเหตฺวา ปิตุ หตฺเถ ฐเปสิ, โส ตสฺสา หตฺถํ คเหตฺวา ธีตุ หตฺถํ มุญฺจิ, สา อิตรสฺมาปิ หตฺถา อาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา ตสฺสา ทุติยหตฺเถ ปิฬนฺธิตฺวา ปิตุ หตฺเถ ฐเปตฺวา กุมาเรน สทฺธิํ อคมาสิฯ ราชา ‘‘ธีตาเยว เม’’ติ สญฺญาย ตํ ทาริกํ นฺหานปริโยสาเน สิริคพฺเภ สยาเปตฺวา ทฺวารํ ปิธาย ลญฺเฉตฺวา อารกฺขํ ทตฺวา อตฺตโน สยนํ คนฺตฺวา นิปชฺชิฯ

โส ปภาตาย รตฺติยา ทฺวารํ วิวริตฺวา ตํ ทาริกํ ทิสฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ สา ตสฺสา กุมาเรน สทฺธิํ คตภาวํ กเถสิฯ ราชา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ‘‘หตฺเถ คเหตฺวา จรนฺเตนปิ มาตุคามํ รกฺขิตุํ น สกฺกา, เอวํ อรกฺขิยา นามิตฺถิโย’’ติ จินฺเตตฺวา อิตรา ทฺเว คาถา อโวจ –

[35]

‘‘อนลา มุทุสมฺภาสา, ทุปฺปูรา ตา นทีสมา;

สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเยฯ

[36]

‘‘ยํ เอตา อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสา วา ธเนน วา;

ชาตเวโทว สํ ฐานํ, ขิปฺปํ อนุทหนฺติ น’’นฺติฯ

ตตฺถ อนลา มุทุสมฺภาสาติ มุทุวจเนนปิ อสกฺกุเณยฺยา, เนว สกฺกา สณฺหวาจาย สงฺคณฺหิตุนฺติ อตฺโถฯ ปุริเสหิ วา เอตาสํ น อลนฺติ อนลาฯ มุทุสมฺภาสาติ หทเย ถทฺเธปิ สมฺภาสาว มุทุ เอตาสนฺติ มุทุสมฺภาสาฯ ทุปฺปูรา ตา นทีสมาติ ยถา นที อาคตาคตสฺส อุทกสฺส สนฺทนโต อุทเกน ทุปฺปูรา, เอวํ อนุภูตานุภูเตหิ เมถุนาทีหิ อปริตุสฺสนโต ทุปฺปูราฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ติณฺณํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ อติตฺโต อปฺปฏิวาโน มาตุคาโม กาลํ กโรติฯ กตเมสํ ติณฺณํ? เมถุนสมาปตฺติยา จ วิชายนสฺส จ อลงฺการสฺส จฯ อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณํ ธมฺมานํ อติตฺโต อปฺปฏิวาโน มาตุคาโม กาลํ กโรตี’’ติฯ

สีทนฺตีติ อฏฺฐสุ มหานิรเยสุ โสฬสสุ อุสฺสทนิรเยสุ นิมุชฺชนฺติฯ นฺติ นิปาตมตฺตํ วิทิตฺวานาติ เอวํ ชานิตฺวาฯ อารกา ปริวชฺชเยติ ‘‘เอตา อิตฺถิโย นาม เมถุนธมฺมาทีหิ อติตฺตา กาลํ กตฺวา เอเตสุ นิรเยสุ สีทนฺติ, เอตา เอวํ อตฺตนา สีทมานา กสฺสญฺญสฺส สุขาย ภวิสฺสนฺตี’’ติ เอวํ ญตฺวา ปณฺฑิโต ปุริโส ทูรโตว ตา ปริวชฺชเยติ ทีเปติฯ ฉนฺทสา วา ธเนน วาติ อตฺตโน วา ฉนฺเทน รุจิยา เปเมน, ภติวเสน ลทฺธธเนน วา ยํ ปุริสํ เอตา อิตฺถิโย อุปเสวนฺติ ภชนฺติฯ ชาตเวโทติ อคฺคิฯ โส หิ ชาตมตฺโตว เวทิยติ, วิทิโต ปากโฏ โหตีติ ชาตเวโทฯ โส ยถา อตฺตโน ฐานํ การณํ โอกาสํ อนุทหติ, เอวเมตาปิ ยํ อุปเสวนฺติ, ตํ ปุริสํ ธนยสสีลปญฺญาสมนฺนาคตมฺปิ เตสํ สพฺเพสํ ธนาทีนํ วินาสนโต ปุน ตาย สมฺปตฺติยา อภพฺพุปฺปตฺติกํ กุรุมานา ขิปฺปํ อนุทหนฺติ ฌาเปนฺติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘พลวนฺโต ทุพฺพลา โหนฺติ, ถามวนฺโตปิ หายเร;

จกฺขุมา อนฺธกา โหนฺติ, มาตุคามวสํ คตาฯ

‘‘คุณวนฺโต นิคฺคุณา โหนฺติ, ปญฺญวนฺโตปิ หายเร;

ปมตฺตา พนฺธเน เสนฺติ, มาตุคามวสํ คตาฯ

‘‘อชฺเฌนญฺจ ตปํ สีลํ, สจฺจํ จาคํ สติํ มติํ;

อจฺฉินฺทนฺติ ปมตฺตสฺส, ปนฺถทูภีว ตกฺกราฯ

‘‘ยสํ กิตฺติํ ธิติํ สูรํ, พาหุสจฺจํ ปชานนํ;

เขปยนฺติ ปมตฺตสฺส, กฏฺฐปุญฺชํว ปาวโก’’ติฯ

เอวํ วตฺวา มหาสตฺโต ‘‘ภาคิเนยฺโยปิ มยาว โปเสตพฺโพ’’ติ มหนฺเตน สกฺกาเรน ธีตรํ ตสฺเสว ทตฺวา ตํ โอปรชฺเช ปติฏฺฐเปสิฯ โสปิ มาตุลสฺส อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐหิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทเสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา ราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มุทุปาณิชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[263] 3. จูฬปโลภนชาตกวณฺณนา

อภิชฺชมาเน วาริสฺมินฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุเมว อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ธมฺมสภํ อานีตํ ‘‘สจฺจํ กิร, ตฺวํ ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ, อิตฺถิโย นาเมตา โปราณเก สุทฺธสตฺเตปิ สํกิเลเสสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต ราชา อปุตฺตโก หุตฺวา อตฺตโน อิตฺถิโย ‘‘ปุตฺตปตฺถนํ กโรถา’’ติ อาหฯ ตา ปุตฺเต ปตฺเถนฺติฯ เอวํ อทฺธาเน คเต โพธิสตฺโต พฺรหฺมโลกา จวิตฺวา อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติฯ ตํ ชาตมตฺตํ นฺหาเปตฺวา ถญฺญปายนตฺถาย ธาติยา อทํสุฯ โส ปายมาโน โรทติ, อถ นํ อญฺญิสฺสา อทํสุฯ มาตุคามหตฺถคโต เนว ตุณฺหี โหติฯ อถ นํ เอกสฺส ปาทมูลิกสฺส อทํสุ, เตน คหิตมตฺโตเยว ตุณฺหี อโหสิฯ

ตโต ปฏฺฐาย ปุริสาว ตํ คเหตฺวา จรนฺติฯ ถญฺญํ ปาเยนฺตา ทุหิตฺวา วา ปาเยนฺติ, สาณิอนฺตเรน วา ถนํ มุเข ฐเปนฺติฯ เตนสฺส อนิตฺถิคนฺธกุมาโรติ นามํ กริํสุฯ ตสฺส อปราปรํ วทฺธมานสฺสปิ มาตุคามํ นาม ทสฺเสตุํ น สกฺกาฯ เตนสฺส ราชา วิสุํเยว นิสชฺชาทิฏฺฐานานิ ฌานาคารญฺจ กาเรสิฯ

โส ตสฺส โสฬสวสฺสิกกาเล จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ อญฺโญ ปุตฺโต นตฺถิ, อยํ ปน กุมาโร กาเม น ปริภุญฺชติ, รชฺชมฺปิ น อิจฺฉิสฺสติ, ทุลฺลทฺโธ วต เม ปุตฺโต’’ติฯ อถ นํ เอกา นจฺจคีตวาทิตกุสลา ปุริเส ปริจริตฺวา อตฺตโน วเส กาตุํ ปฏิพลา ตรุณนาฏกิตฺถี อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, กิํ นุ จินฺเตสี’’ติ อาห, ราชา ตํ การณํ อาจิกฺขิฯ ‘‘โหตุ, เทว , อหํ ตํ ปโลเภตฺวา กามรสํ ชานาเปสฺสามี’’ติฯ ‘‘สเจ เม ปุตฺตํ อนิตฺถิคนฺธกุมารํ ปโลเภตุํ สกฺกิสฺสสิ, โส ราชา ภวิสฺสติ, ตฺวํ อคฺคมเหสี’’ติฯ สา ‘‘มเมโส ภาโร, ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถา’’ติ วตฺวา อารกฺขมนุสฺเส อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘อหํ ปจฺจูสสมเย อาคนฺตฺวา อยฺยปุตฺตสฺส สยนฏฺฐาเน พหิฌานาคาเร ฐตฺวา คายิสฺสามิฯ สเจ โส กุชฺฌติ, มยฺหํ กเถยฺยาถ, อหํ อปคจฺฉิสฺสามิฯ สเจ สุณาติ, วณฺณํ เม กเถยฺยาถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ

สาปิ ปจฺจูสกาเล ตสฺมิํ ปเทเส ฐตฺวา ตนฺติสฺสเรน คีตสฺสรํ, คีตสฺสเรน ตนฺติสฺสรํ อนติกฺกมิตฺวา มธุเรน สทฺเทน คายิ, กุมาโร สุณนฺโตว นิปชฺชิ, ปุนทิวเส จ อาสนฺนฏฺฐาเน ฐตฺวา คายิตุํ อาณาเปสิ, ปุนทิวเส ฌานาคาเร ฐตฺวา คายิตุํ อาณาเปสิ, ปุนทิวเส อตฺตโน สมีเป ฐตฺวาติ เอวํ อนุกฺกเมเนว ตณฺหํ อุปฺปาเทตฺวา โลกธมฺมํ เสวิตฺวา กามรสํ ญตฺวา ‘‘มาตุคามํ นาม อญฺเญสํ น ทสฺสามี’’ติ อสิํ คเหตฺวา อนฺตรวีถิํ โอตริตฺวา ปุริเส อนุพนฺธนฺโต วิจริฯ อถ นํ ราชา คาหาเปตฺวา ตาย กุมาริกาย สทฺธิํ นครา นีหราเปสิฯ อุโภปิ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อโธคงฺคํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ ปสฺเส คงฺคํ, เอกสฺมิํ สมุทฺทํ กตฺวา อุภินฺนมนฺตเร อสฺสมปทํ มาเปตฺวา วาสํ กปฺปยิํสุฯ กุมาริกา ปณฺณสาลายํ นิสีทิตฺวา กนฺทมูลาทีนิ ปจติ, โพธิสตฺโต อรญฺญโต ผลาผลํ อาหรติฯ

อเถกทิวสํ ตสฺมิํ ผลาผลตฺถาย คเต สมุทฺททีปกา เอโก ตาปโส ภิกฺขาจารตฺถาย อากาเสน คจฺฉนฺโต ธูมํ ทิสฺวา อสฺสมปเท โอตริฯ อถ นํ สา ‘‘นิสีท, ยาว ปจฺจตี’’ติ นิสีทาเปตฺวา อิตฺถิกุตฺเตน ปโลเภตฺวา ฌานา จาเวตฺวา พฺรหฺมจริยมสฺส อนฺตรธาเปสิฯ โส ปกฺขจฺฉินฺนกาโก วิย หุตฺวา ตํ ชหิตุํ อสกฺโกนฺโต สพฺพทิวสํ ตตฺเถว ฐตฺวา โพธิสตฺตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เวเคน สมุทฺทาภิมุโข ปลายิฯ อถ นํ โส ‘‘ปจฺจามิตฺโต เม อยํ ภวิสฺสตี’’ติ อสิํ คเหตฺวา อนุพนฺธิฯ ตาปโส อากาเส อุปฺปตนาการํ ทสฺเสตฺวา สมุทฺเท ปติฯ โพธิสตฺโต ‘‘เอส ตาปโส อากาเสนาคโต ภวิสฺสติ, ฌานสฺส ปริหีนตฺตา สมุทฺเท ปติโต, มยา ทานิสฺส อวสฺสเยน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา เวลนฺเต ฐตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[37]

‘‘อภิชฺชมาเน วาริสฺมิํ, สยํ อาคมฺม อิทฺธิยา;

มิสฺสีภาวิตฺถิยา คนฺตฺวา, สํสีทสิ มหณฺณเวฯ

[38]

‘‘อาวฏฺฏนี มหามายา, พฺรหฺมจริยวิโกปนา;

สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเยฯ

[39]

‘‘ยํ เอตา อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสา วา ธเนน วา;

ชาตเวโทว สํ ฐานํ, ขิปฺปํ อนุทหนฺติ น’’นฺติฯ

ตตฺถ อภิชฺชมาเน วาริสฺมินฺติ อิมสฺมิํ อุทเก อจลมาเน อกมฺปมาเน อุทกํ อนามสิตฺวา สยํ อากาเสเนว อิทฺธิยา อาคนฺตฺวาฯ มิสฺสีภาวิตฺถิยาติ โลกธมฺมวเสน อิตฺถิยา สทฺธิํ มิสฺสีภาวํฯ อาวฏฺฏนี มหามายาติ อิตฺถิโย นาเมตา กามาวฏฺเฏน อาวฏฺฏนโต อาวฏฺฏนี, อนนฺตาหิ อิตฺถิมายาหิ สมนฺนาคตตฺตา มหามายา นามฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘มายา เจตา มรีจี จ, โสโก โรโค จุปทฺทโว;

ขรา จ พนฺธนา เจตา, มจฺจุปาโส คุหาสโย;

ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส, โส นเรสุ นราธโม’’ติฯ (ชา. 2.21.118);

พฺรหฺมจริยวิโกปนาติ เสฏฺฐจริยสฺส เมถุนวิรติพฺรหฺมจริยสฺส วิโกปนาฯ สีทนฺตีติ อิตฺถิโย นาเมตา อิสีนํ พฺรหฺมจริยวิโกปเนน อปาเยสุ สีทนฺติฯ เสสํ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํฯ

เอตํ ปน โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ตาปโส สมุทฺทมชฺเฌ ฐิโตเยว นฏฺฐชฺฌานํ ปุน อุปฺปาเทตฺวา อากาเสน อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คโตฯ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ตาปโส เอวํ ภาริโก สมาโน สิมฺพลิตูลํ วิย อากาเสน คโต, มยาปิ อิมินา วิย ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา อากาเสน จริตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส อสฺสมํ คนฺตฺวา ตํ อิตฺถิํ มนุสฺสปถํ เนตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตฺว’’นฺติ อุยฺโยเชตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มนุญฺเญ ภูมิภาเค อสฺสมํ มาเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา อนิตฺถิคนฺธกุมาโร อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

จูฬปโลภนชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[264] 4. มหาปนาทชาตกวณฺณนา

ปนาโท นาม โส ราชาติ อิทํ สตฺถา คงฺคาตีเร นิสินฺโน ภทฺทชิตฺเถรสฺสานุภาวํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย สตฺถา สาวตฺถิยํ วสฺสํ วสิตฺวา ‘‘ภทฺทชิกุมารสฺส สงฺคหํ กริสฺสามี’’ติ ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต จาริกํ จรมาโน ภทฺทิยนครํ ปตฺวา ชาติยาวเน ตโย มาเส วสิ กุมารสฺส ญาณปริปากํ อาคมยมาโนฯ ภทฺทชิกุมาโร มหายโส อสีติโกฏิวิภวสฺส ภทฺทิยเสฏฺฐิโน เอกปุตฺตโกฯ ตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิกา ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ เอเกกสฺมิํ จตฺตาโร จตฺตาโร มาเส วสติฯ เอกสฺมิํ วสิตฺวา นาฏกปริวุโต มหนฺเตน ยเสน อญฺญํ ปาสาทํ คจฺฉติฯ ตสฺมิํ ขเณ ‘‘กุมารสฺส ยสํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สกลนครํ สงฺขุภิ, ปาสาทนฺตเร จกฺกาติจกฺกานิ มญฺจาติมญฺจานิ พนฺธนฺติฯ

สตฺถา ตโย มาเส วสิตฺวา ‘‘มยํ คจฺฉามา’’ติ นครวาสีนํ อาโรเจสิฯ นาครา ‘‘ภนฺเต, สฺเว คมิสฺสถา’’ติ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา ทุติยทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ สชฺเชตฺวา นครมชฺเฌ มณฺฑปํ กตฺวา อลงฺกริตฺวา อาสนานิ ปญฺญเปตฺวา กาลํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ตตฺถ คนฺตฺวา นิสีทิ, มนุสฺสา มหาทานํ อทํสุฯ สตฺถา นิฏฺฐิตภตฺตกิจฺโจ มธุรสฺสเรน อนุโมทนํ อารภิฯ ตสฺมิํ ขเณ ภทฺทชิกุมาโรปิ ปาสาทโต ปาสาทํ คจฺฉติ , ตสฺส สมฺปตฺติทสฺสนตฺถาย ตํ ทิวสํ น โกจิ อคมาสิ, อตฺตโน มนุสฺสาว ปริวาเรสุํฯ โส มนุสฺเส ปุจฺฉิ – ‘‘อญฺญสฺมิํ กาเล มยิ ปาสาทโต ปาสาทํ คจฺฉนฺเต สกลนครํ สงฺขุภติ, จกฺกาติจกฺกานิ มญฺจาติมญฺจานิ พนฺธนฺติ, อชฺช ปน ฐเปตฺวา มยฺหํ มนุสฺเส อญฺโญ โกจิ นตฺถิ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติฯ ‘‘สามิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมํ ภทฺทิยนครํ อุปนิสฺสาย ตโย มาเส วสิตฺวา อชฺเชว คมิสฺสติ, โส ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสติ, สกลนครวาสิโนปิ ตสฺส ธมฺมกถํ สุณนฺตี’’ติฯ โส ‘‘เตน หิ เอถ, มยมฺปิ สุณิสฺสามา’’ติ สพฺพาภรณปฏิมณฺฑิโตว มหนฺเตน ปริวาเรน อุปสงฺกมิตฺวา ปริสปริยนฺเต ฐิโต ธมฺมํ สุณนฺโต ฐิโตว สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

สตฺถา ภทฺทิยเสฏฺฐิํ อามนฺเตตฺวา ‘‘มหาเสฏฺฐิ, ปุตฺโต เต อลงฺกตปฏิยตฺโตว ธมฺมกถํ สุณนฺโต อรหตฺเต ปติฏฺฐิโต, เตนสฺส อชฺเชว ปพฺพชิตุํ วา วฏฺฏติ ปรินิพฺพายิตุํ วา’’ติ อาหฯ ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ ปุตฺตสฺส ปรินิพฺพาเนน กิจฺจํ นตฺถิ, ปพฺพาเชถ นํ, ปพฺพาเชตฺวา จ ปน นํ คเหตฺวา สฺเว อมฺหากํ เคหํ อุปสงฺกมถา’’ติฯ ภควา นิมนฺตนํ อธิวาเสตฺวา กุลปุตฺตํ อาทาย วิหารํ คนฺตฺวา ปพฺพาเชตฺวา อุปสมฺปทํ ทาเปสิฯ ตสฺส มาตาปิตโร สตฺตาหํ มหาสกฺการํ กริํสุฯ สตฺถา สตฺตาหํ วสิตฺวา กุลปุตฺตมาทาย จาริกํ จรนฺโต โกฏิคามํ ปาปุณิฯ โกฏิคามวาสิโน มนุสฺสา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ อทํสุฯ สตฺถา ภตฺตกิจฺจาวสาเน อนุโมทนํ อารภิฯ กุลปุตฺโต อนุโมทนกรณกาเล พหิคามํ คนฺตฺวา ‘‘สตฺถุ อาคตกาเลเยว อุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ คงฺคาติตฺถสมีเป เอกสฺมิํ รุกฺขมูเล ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิ ฯ มหลฺลกตฺเถเรสุ อาคจฺฉนฺเตสุปิ อนุฏฺฐหิตฺวา สตฺถุ อาคตกาเลเยว อุฏฺฐหิฯ ปุถุชฺชนา ภิกฺขู ‘‘อยํ ปุเร วิย ปพฺพชิตฺวา มหาเถเร อาคจฺฉนฺเตปิ ทิสฺวา น อุฏฺฐหตี’’ติ กุชฺฌิํสุฯ

โกฏิคามวาสิโน มนุสฺสา นาวาสงฺฆาเต พนฺธิํสุฯ สตฺถา นาวาสงฺฆาเต ฐตฺวา ‘‘กหํ , ภทฺทชี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เอส, ภนฺเต, อิเธวา’’ติฯ ‘‘เอหิ, ภทฺทชิ, อมฺเหหิ สทฺธิํ เอกนาวํ อภิรุหา’’ติฯ เถโรปิ อุปฺปติตฺวา เอกนาวาย อฏฺฐาสิฯ อถ นํ คงฺคาย มชฺฌํ คตกาเล สตฺถา อาห – ‘‘ภทฺทชิ, ตยา มหาปนาทราชกาเล อชฺฌาวุตฺถปาสาโท กห’’นฺติฯ อิมสฺมิํ ฐาเน นิมุคฺโค, ภนฺเตติฯ ปุถุชฺชนา ภิกฺขู ‘‘ภทฺทชิตฺเถโร อญฺญํ พฺยากโรตี’’ติ อาหํสุฯ สตฺถา ‘‘เตน หิ, ภทฺทชิ, สพฺรหฺมจารีนํ กงฺขํ ฉินฺทา’’ติ อาหฯ ตสฺมิํ ขเณ เถโร สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อิทฺธิพเลน คนฺตฺวา ปาสาทถูปิกํ ปาทงฺคุลิยา คเหตฺวา ปญฺจวีสติโยชนํ ปาสาทํ คเหตฺวา อากาเส อุปฺปติฯ อุปฺปติโต จ ปน เหฏฺฐาปาสาเท ฐิตานํ ปาสาทํ ภินฺทิตฺวา ปญฺญายิฯ โส เอกโยชนํ ทฺวิโยชนํ ติโยชนนฺติ ยาว วีสติโยชนา อุทกโต ปาสาทํ อุกฺขิปิฯ อถสฺส ปุริมภเว ญาตกา ปาสาทโลเภน มจฺฉกจฺฉปนาคมณฺฑูกา หุตฺวา ตสฺมิํเยว ปาสาเท นิพฺพตฺตา ปาสาเท อุฏฺฐหนฺเต ปริวตฺติตฺวา ปริวตฺติตฺวา อุทเกเยว ปติํสุฯ สตฺถา เต ปตนฺเต ทิสฺวา ‘‘ญาตกา เต, ภทฺทชิ, กิลมนฺตี’’ติ อาหฯ เถโร สตฺถุ วจนํ สุตฺวา ปาสาทํ วิสฺสชฺเชสิ, ปาสาโท ยถาฐาเนเยว ปติฏฺฐหิ, สตฺถา ปารคงฺคํ คโตฯ อถสฺส คงฺคาตีเรเยว อาสนํ ปญฺญาปยิํสุ, โส ปญฺญตฺเต วรพุทฺธาสเน ตรุณสูริโย วิย รสฺมิโย มุญฺจนฺโต นิสีทิฯ อถ นํ ภิกฺขู ‘‘กสฺมิํ กาเล, ภนฺเต, อยํ ปาสาโท ภทฺทชิตฺเถเรน อชฺฌาวุตฺโถ’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา ‘‘มหาปนาทราชกาเล’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต วิเทหรฏฺเฐ มิถิลายํ สุรุจิ นาม ราชา อโหสิ, ปุตฺโตปิ ตสฺส สุรุจิเยว, ตสฺส ปน ปุตฺโต มหาปนาโท นาม อโหสิ, เต อิมํ ปาสาทํ ปฏิลภิํสุฯ ปฏิลาภตฺถาย ปนสฺส อิทํ ปุพฺพกมฺมํ – ทฺเว ปิตาปุตฺตา นเฬหิ จ อุทุมฺพรทารูหิ จ ปจฺเจกพุทฺธสฺส วสนปณฺณสาลํ กริํสุฯ อิมสฺมิํ ชาตเก สพฺพํ อตีตวตฺถุ ปกิณฺณกนิปาเต สุรุจิชาตเก (ชา. 1.14.102 อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[40]

‘‘ปนาโท นาม โส ราชา, ยสฺส ยูโป สุวณฺณโย;

ติริยํ โสฬสุพฺเพโธ, อุทฺธมาหุ สหสฺสธาฯ

[41]

‘‘สหสฺสกณฺโฑ สตเคณฺฑุ, ธชาลุ หริตามโย;

อนจฺจุํ ตตฺถ คนฺธพฺพา, ฉ สหสฺสานิ สตฺตธาฯ

[42]

‘‘เอวเมตํ ตทา อาสิ, ยถา ภาสสิ ภทฺทชิ;

สกฺโก อหํ ตทา อาสิํ, เวยฺยาวจฺจกโร ตวา’’ติฯ

ตตฺถ ยูโปติ ปาสาโทฯ ติริยํ โสฬสุพฺเพโธติ วิตฺถารโต โสฬสกณฺฑปาตวิตฺถาโร อโหสิฯ อุทฺธมาหุ สหสฺสธาติ อุพฺเพเธน สหสฺสกณฺฑคมนมตฺตํ อุจฺโจ อหุ, สหสฺสกณฺฑคมนคณนาย ปญฺจวีสติโยชนปฺปมาณํ โหติฯ วิตฺถาโร ปนสฺส อฏฺฐโยชนมตฺโตฯ

สหสฺสกณฺโฑ สตเคณฺฑูติ โส ปเนส สหสฺสกณฺฑุพฺเพโธ ปาสาโท สตภูมิโก อโหสิฯ ธชาลูติ ธชสมฺปนฺโนฯ หริตามโยติ หริตมณิปริกฺขิตฺโตฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สมาลุหริตามโย’’ติ ปาโฐ, หริตมณิมเยหิ ทฺวารกวาฏวาตปาเนหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ สมาลูติ กิร ทฺวารกวาฏวาตปานานํ นามํฯ คนฺธพฺพาติ นฏา, ฉ สหสฺสานิ สตฺตธาติ ฉ คนฺธพฺพสหสฺสานิ สตฺตธา หุตฺวา ตสฺส ปาสาทสฺส สตฺตสุ ฐาเนสุ รญฺโญ รติชนนตฺถาย นจฺจิํสูติ อตฺโถฯ เต เอวํ นจฺจนฺตาปิ ราชานํ หาเสตุํ นาสกฺขิํสุ, อถ สกฺโก เทวราชา เทวนฏํ เปเสตฺวา สมชฺชํ กาเรสิ, ตทา มหาปนาโท หสิฯ

ยถา ภาสสิ, ภทฺทชีติ ภทฺทชิตฺเถเรน หิ ‘‘ภทฺทชิ, ตยา มหาปนาทราชกาเล อชฺฌาวุตฺถปาสาโท กห’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน นิมุคฺโค, ภนฺเต’’ติ วทนฺเตน ตสฺมิํ กาเล อตฺตโน อตฺถาย ตสฺส ปาสาทสฺส นิพฺพตฺตภาโว จ มหาปนาทราชภาโว จ ภาสิโต โหติฯ ตํ คเหตฺวา สตฺถา ‘‘ยถา ตฺวํ, ภทฺทชิ, ภาสสิ, ตทา เอตํ ตเถว อโหสิ, อหํ ตทา ตว กายเวยฺยาวจฺจกโร สกฺโก เทวานมินฺโท อโหสิ’’นฺติ อาหฯ ตสฺมิํ ขเณ ปุถุชฺชนภิกฺขู นิกฺกงฺขา อเหสุํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มหาปนาโท ราชา ภทฺทชิ อโหสิ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มหาปนาทชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[265] 5. ขุรปฺปชาตกวณฺณนา

ทิสฺวา ขุรปฺเปติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โอสฺสฏฺฐวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, โอสฺสฏฺฐวีริโย’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ, กสฺมา เอวํ ตฺวํ นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา วีริยํ โอสฺสชิ, โปราณกปณฺฑิตา อนิยฺยานิกฏฺฐาเนปิ วีริยํ กริํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ อฏวิอารกฺขกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปญฺจปุริสสตปริวาโร อฏวิอารกฺขเกสุ สพฺพเชฏฺฐโก หุตฺวา อฏวิมุเข เอกสฺมิํ คาเม วาสํ กปฺเปสิฯ โส ภติํ คเหตฺวา มนุสฺเส อฏวิํ อติกฺกาเมติฯ อเถกสฺมิํ ทิวเส พาราณเสยฺยโก สตฺถวาหปุตฺโต ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ตํ คามํ ปตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สมฺม, สหสฺสํ คเหตฺวา มํ อฏวิํ อติกฺกาเมหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ตสฺส หตฺถโต สหสฺสํ คณฺหิ, ภติํ คณฺหนฺโตเยว ตสฺส ชีวิตํ ปริจฺจชิฯ โส ตํ อาทาย อฏวิํ ปาวิสิ, อฏวิมชฺเฌ ปญฺจสตา โจรา อุฏฺฐหิํสุ, โจเร ทิสฺวาว เสสปุริสา อุเรน นิปชฺชิํสุ, อารกฺขกเชฏฺฐโก เอโกว นทนฺโต วคฺคนฺโต ปหริตฺวา ปญฺจสเตปิ โจเร ปลาเปตฺวา สตฺถวาหปุตฺตํ โสตฺถินา กนฺตารํ ตาเรสิฯ

สตฺถวาหปุตฺโต ปรกนฺตาเร สตฺถํ นิเวเสตฺวา อารกฺขกเชฏฺฐกํ นานคฺครสโภชนํ โภเชตฺวา สยมฺปิ ภุตฺตปาตราโส สุขนิสินฺโน เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ‘‘สมฺม, ตถาทารุณานํ โจรานํ อาวุธานิ คเหตฺวา อวตฺถรณกาเล เกน นุ โข เต การเณน จิตฺตุตฺราสมตฺตมฺปิ น อุปฺปนฺน’’นฺติ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[43]

‘‘ทิสฺวา ขุรปฺเป ธนุเวคนุนฺเน, ขคฺเค คหีเต ติขิเณ เตลโธเต;

ตสฺมิํ ภยสฺมิํ มรเณ วิยูฬฺเห, กสฺมา นุ เต นาหุ ฉมฺภิตตฺต’’นฺติฯ

ตตฺถ ธนุเวคนุนฺเนติ ธนุเวเคน วิสฺสฏฺเฐฯ ขคฺเค คหีเตติ ถรุทณฺเฑหิ สุคหิเต ขคฺเคฯ มรเณ วิยูฬฺเหติ มรเณ ปจฺจุปฏฺฐิเตฯ กสฺมา นุ เต นาหูติ เกน นุ โข การเณน นาโหสิฯ ฉมฺภิตตฺตนฺติ สรีรจลนํฯ

ตํ สุตฺวา อารกฺขกเชฏฺฐโก อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[44]

‘‘ทิสฺวา ขุรปฺเป ธนุเวคนุนฺเน, ขคฺเค คหีเต ติขิเณ เตลโธเต;

ตสฺมิํ ภยสฺมิํ มรเณ วิยูฬฺเห, เวทํ อลตฺถํ วิปุลํ อุฬารํฯ

[45]

‘‘โส เวทชาโต อชฺฌภวิํ อมิตฺเต, ปุพฺเพว เม ชีวิตมาสิ จตฺตํ;

น หิ ชีวิเต อาลยํ กุพฺพมาโน, สูโร กยิรา สูรกิจฺจํ กทาจี’’ติฯ

ตตฺถ เวทํ อลตฺถนฺติ ตุฏฺฐิญฺเจว โสมนสฺสญฺจ ปฏิลภิํฯ วิปุลนฺติ พหุํฯ อุฬารนฺติ อุตฺตมํฯ อชฺฌภวินฺติ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา อภิภวิํฯ ปุพฺเพว เม ชีวิตมาสิ จตฺตนฺติ มยา ปุพฺเพว ตว หตฺถโต ภติํ คณฺหนฺเตเนว ชีวิตํ จตฺตมาสิฯ น หิ ชีวิเต อาลยํ กุพฺพมาโนติ ชีวิตสฺมิญฺหิ นิกนฺติํ กุรุมาโน ปุริสกิจฺจํ กทาจิปิ น กโรติฯ

เอวํ โส สรวสฺเส วสฺสนฺเต ชีวิตนิกนฺติยา วิสฺสฏฺฐตฺตา อตฺตนา สูรกิจฺจสฺส กตภาวํ ญาเปตฺวา สตฺถวาหปุตฺตํ อุยฺโยเชตฺวา สกคามเมว ปจฺจาคนฺตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา อารกฺขกเชฏฺฐโก อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ขุรปฺปชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[266] 6. วาตคฺคสินฺธวชาตกวณฺณนา

เยนาสิ กิสิยา ปณฺฑูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาวตฺถิยํ อญฺญตรํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิเรกา อภิรูปา อิตฺถี เอกํ อภิรูปํ กุฏุมฺพิกํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา อโหสิ, สกลสรีรํ ฌายมาโน วิยสฺสา อพฺภนฺตเร กิเลสคฺคิ อุปฺปชฺชิฯ สา เนว กายสฺสาทํ ลภิ, น จิตฺตสฺสาทํ, ภตฺตมฺปิสฺสา น รุจฺจิ, เกวลํ มญฺจกอฏนิํ คเหตฺวา นิปชฺชิฯ อถ นํ อุปฏฺฐายิกา จ สหายิกา จ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘กิํ นุ โข ตฺวํ กมฺปมานจิตฺตา อฏนิํ คเหตฺวา นิปนฺนา, กิํ เต อผาสุก’’นฺติฯ สา เอกํ ทฺเว วาเร อกเถตฺวา ปุนปฺปุนํ วุจฺจมานา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ อถ นํ ตา สมสฺสาเสตฺวา ‘‘ตฺวํ มา จินฺตยิ, มยํ ตํ อาเนสฺสามา’’ติ วตฺวา คนฺตฺวา กุฏุมฺพิเกน สทฺธิํ มนฺเตสุํ, โส ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโน อธิวาเสสิฯ ตา ‘‘อสุกทิวเส อสุกเวลายํ อาคจฺฉา’’ติ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา คนฺตฺวา ตสฺสา อาโรเจสุํฯ สา อตฺตโน สยนคพฺภํ สชฺเชตฺวา อตฺตานํ อลงฺกริตฺวา สยนปิฏฺเฐ นิสินฺนา ตสฺมิํ อาคนฺตฺวา สยเนกเทเส นิสินฺเน จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ อิมสฺส ครุกํ อกตฺวา อิทาเนว โอกาสํ กริสฺสามิ, อิสฺสริยํ เม ปริหายิสฺสติ, อาคตทิวเสเยว โอกาสกรณํ นาม อการณํ, อชฺช น มงฺกุํ กตฺวา อญฺญสฺมิํ ทิวเส โอกาสํ กริสฺสามี’’ติฯ อถ นํ หตฺถคหณาทิวเสน เกฬิํ กาตุํ อารทฺธํ หตฺเถ คเหตฺวา ‘‘อเปหิ อเปหิ, น เม ตยา อตฺโถ’’ติ นิพฺภจฺเฉสิฯ โส โอสกฺกิตฺวา ลชฺชิโต อุฏฺฐาย อตฺตโน เคหเมว คโตฯ

อิตรา อิตฺถิโย ตาย ตถา กตภาวํ ญตฺวา กุฏุมฺพิเก นิกฺขนฺเต ตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาหํสุ – ‘‘ตฺวํ เอตสฺมิํ ปฏิพทฺธจิตฺตา อาหารํ ปฏิกฺขิปิตฺวา นิปชฺชิ, อถ นํ มยํ ปุนปฺปุนํ ยาจิตฺวา อานยิมฺห, ตสฺส กสฺมา โอกาสํ น อกาสี’’ติฯ สา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ อิตรา ‘‘เตน หิ ปญฺญายิสฺสสี’’ติ วตฺวา ปกฺกมิํสุฯ กุฏุมฺพิโก ปุน นิวตฺติตฺวาปิ น โอโลเกสิฯ สา ตํ อลภมานา นิราหารา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ กุฏุมฺพิโก ตสฺสา มตภาวํ ญตฺวา พหุํ มาลาคนฺธวิเลปนํ อาทาย เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา สตฺถารา จ ‘‘กิํ นุ โข, อุปาสก, น ปญฺญายสี’’ติ ปุจฺฉิเต ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘สฺวาหํ, ภนฺเต, เอตฺตกํ กาลํ ลชฺชาย พุทฺธุปฏฺฐานํ นาคโต’’ติ อาหฯ

สตฺถา ‘‘น , อุปาสก, อิทาเนเวสา กิเลสวเสน ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาคตกาเล ตํ โอกาสํ อกตฺวา ลชฺชาเปสิ, ปุพฺเพปิ ปน ปณฺฑิเตสุ ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา อาคตกาเล โอกาสํ อกตฺวา กิลเมตฺวาว อุยฺโยเชสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สินฺธวกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วาตคฺคสินฺธโว นาม หุตฺวา ตสฺส มงฺคลอสฺโส อโหสิฯ อสฺสโคปกา ตํ เนตฺวา คงฺคายํ นฺหาเปนฺติฯ อถ นํ ภทฺทลี นาม คทฺรภี ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา กิเลสวเสน กมฺปมานา เนว ติณํ ขาทิ , น อุทกํ ปิวิ, ปริสุสฺสิตฺวา กิสา อฏฺฐิจมฺมมตฺตา อโหสิฯ อถ นํ ปุตฺโต คทฺรภโปตโก มาตรํ ปริสุสฺสมานํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข ตฺวํ, อมฺม, เนว ติณํ ขาทสิ, น อุทกํ ปิวสิ, ปริสุสฺสิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ กมฺปมานา นิปชฺชสิ, กิํ เต อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ สา อกเถตฺวา ปุนปฺปุนํ วุจฺจมานา ตมตฺถํ กเถสิฯ อถ นํ ปุตฺโต สมสฺสาเสตฺวา ‘‘อมฺม, มา จินฺตยิ, อหํ ตํ อาเนสฺสามี’’ติ วตฺวา วาตคฺคสินฺธวสฺส นฺหายิตุํ อาคตกาเล ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตาต, มยฺหํ มาตา ตุมฺเหสุ ปฏิพทฺธจิตฺตา นิราหารา สุสฺสิตฺวา มริสฺสติ, ชีวิตทานมสฺสา เทถา’’ติ อาหฯ ‘‘สาธุ, ตาต, ทสฺสามิ, อสฺสโคปกา มํ นฺหาเปตฺวา โถกํ คงฺคาตีเร วิจรณตฺถาย วิสฺสชฺเชนฺติ, ตฺวํ มาตรํ คเหตฺวา ตํ ปเทสํ เอหี’’ติฯ โส คนฺตฺวา มาตรํ อาเนตฺวา ตสฺมิํ ปเทเส วิสฺสชฺเชตฺวา เอกมนฺตํ ปฏิจฺฉนฺโน อฏฺฐาสิฯ

อสฺสโคปกาปิ วาตคฺคสินฺธวํ ตสฺมิํ ฐาเน วิสฺสชฺเชสุํฯ โส ตํ คทฺรภิํ โอโลเกตฺวา อุปสงฺกมิฯ อถ สา คทฺรภี ตสฺมิํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน สรีรํ อุปสิงฺฆมาเน ‘‘สจาหํ ครุํ อกตฺวา อาคตกฺขเณเยวสฺส โอกาสํ กริสฺสามิ, เอวํ เม ยโส จ อิสฺสริยญฺจ ปริหายิสฺสติ, อนิจฺฉมานา วิย ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา สินฺธวสฺส เหฏฺฐาหนุเก ปาเทน ปหริตฺวา ปลายิ, ทนฺตมูลมสฺส ภิชฺชิตฺวา คตกาโล วิย อโหสิฯ วาตคฺคสินฺธโว ‘‘โก เม เอตาย อตฺโถ’’ติ ลชฺชิโต ตโตว ปลายิฯ สา วิปฺปฏิสารินี หุตฺวา ตตฺเถว ปติตฺวา โสจมานา นิปชฺชิฯ

อถ นํ ปุตฺโต อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[46]

‘‘เยนาสิ กิสิยา ปณฺฑุ, เยน ภตฺตํ น รุจฺจติ;

อยํ โส อาคโต ภตฺตา, กสฺมา ทานิ ปลายสี’’ติฯ

ตตฺถ เยนาติ ตสฺมิํ ปฏิพทฺธจิตฺตตาย เยน การณภูเตนฯ

ปุตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา คทฺรภี ทุติยํ คาถมาห –

[47]

‘‘สเจ ปนาทิเกเนว, สนฺถโว นาม ชายติ;

ยโส หายติ อิตฺถีนํ, ตสฺมา ตาต ปลายห’’นฺติฯ

ตตฺถ อาทิเกเนวาติอาทิโตว ปฐมเมวฯ สนฺถโวติ เมถุนธมฺมสํโยควเสน มิตฺตสนฺถโวฯ ยโส หายติ อิตฺถีนนฺติ, ตาต, อิตฺถีนญฺหิ ครุกํ อกตฺวา อาทิโตว สนฺถวํ กุรุมานานํ ยโส หายติ, อิสฺสริยคพฺพิตภาโว ปริหายตีติฯ เอวํ สา อิตฺถีนํ สภาวํ ปุตฺตสฺส กเถสิฯ

ตติยคาถํ ปน สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อาห –

[48]

‘‘ยสสฺสินํ กุเล ชาตํ, อาคตํ ยา น อิจฺฉติ;

โสจติ จิรรตฺตาย, วาตคฺคมิว ภทฺทลี’’ติฯ

ตตฺถ ยสสฺสินนฺติ ยสสมฺปนฺนํฯ ยา น อิจฺฉตีติ ยา อิตฺถี ตถารูปํ ปุริสํ น อิจฺฉติฯ จิรรตฺตายาติ จิรรตฺตํ, ทีฆมทฺธานนฺติ อตฺโถฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน กุฏุมฺพิโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา คทฺรภี สา อิตฺถี อโหสิ, วาตคฺคสินฺธโว ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วาตคฺคสินฺธวชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[267] 7. กกฺกฏกชาตกวณฺณนา

สิงฺคี มิโคติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ อิตฺถิํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิเรโก กุฏุมฺพิโก อตฺตโน ภริยํ คเหตฺวา อุทฺธารโสธนตฺถาย ชนปทํ คนฺตฺวา อุทฺธารํ โสเธตฺวา อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค โจเรหิ คหิโตฯ ภริยา ปนสฺส อภิรูปา ปาสาทิกา ทสฺสนียา, โจรเชฏฺฐโก ตสฺสา สิเนเหน กุฏุมฺพิกํ มาเรตุํ อารภิฯ สา ปน อิตฺถี สีลวตี อาจารสมฺปนฺนา ปติเทวตา, สา โจรเชฏฺฐกสฺส ปาเทสุ นิปติตฺวา ‘‘สามิ, สเจ มยิ สิเนโห อตฺถิ, มา มยฺหํ สามิกํ มาเรหิฯ สเจ มาเรสิ, อหมฺปิ วิสํ วา ขาทิตฺวา นาสวาตํ วา สนฺนิรุมฺภิตฺวา มริสฺสามิ, ตยา ปน สทฺธิํ น คมิสฺสามิ, มา เม อการเณน สามิกํ มาเรหี’’ติ ยาจิตฺวา ตํ วิสฺสชฺชาเปสิฯ เต อุโภปิ โสตฺถินา สาวตฺถิํ ปตฺวา เชตวนปิฏฺฐิวิหาเรน คจฺฉนฺตา ‘‘วิหารํ ปวิสิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิสฺสามา’’ติ คนฺธกุฏิปริเวณํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ เต สตฺถารา ‘‘กหํ คตตฺถ, อุปาสกา’’ติ ปุฏฺฐา ‘‘อุทฺธารโสธนตฺถายา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘อนฺตรามคฺเค ปน อาโรคฺเยน อาคตตฺถา’’ติ วุตฺเต กุฏุมฺพิโก อาห – ‘‘อนฺตรามคฺเค โน, ภนฺเต, โจรา คณฺหิํสุ, ตตฺเรสา มํ มาริยมานํ โจรเชฏฺฐกํ ยาจิตฺวา โมเจสิ, อิมํ นิสฺสาย มยา ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติฯ สตฺถา ‘‘น, อุปาสก, อิทาเนเวตาย เอวํ ตุยฺหํ ชีวิตํ ทินฺนํ, ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตานมฺปิ ชีวิตํ อทาสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต หิมวนฺเต มหาอุทกรหโท, ตตฺถ มหาสุวณฺณกกฺกฏโก อโหสิฯ โส ตสฺส นิวาสภาเวน ‘‘กุฬีรทโห’’ติ ปญฺญายิตฺถฯ กกฺกฏโก มหา อโหสิ ขลมณฺฑลปฺปมาโณ, หตฺถี คเหตฺวา วธิตฺวา ขาทติฯ หตฺถี ตสฺส ภเยน ตตฺถ โอตริตฺวา โคจรํ คณฺหิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ตทา โพธิสตฺโต กุฬีรทหํ อุปนิสฺสาย วสมานํ หตฺถิยูถเชฏฺฐกํ ปฏิจฺจ กเรณุยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ อถสฺส มาตา ‘‘คพฺภํ รกฺขิสฺสามี’’ติ อญฺญํ ปพฺพตปฺปเทสํ คนฺตฺวา คพฺภํ รกฺขิตฺวา ปุตฺตํ วิชายิฯ

โส อนุกฺกเมน วิญฺญุตํ ปตฺโต มหาสรีโร ถามสมฺปนฺโน โสภคฺคปฺปตฺโต อญฺชนปพฺพโต วิย อโหสิฯ โส เอกาย กเรณุยา สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปตฺวา ‘‘กกฺกฏกํ คณฺหิสฺสามี’’ติ อตฺตโน ภริยญฺจ มาตรญฺจ อาทาย ตํ หตฺถิยูถํ อุปสงฺกมิตฺวา ปิตรํ ปสฺสิตฺวา ‘‘ตาต, อหํ กกฺกฏกํ คณฺหิสฺสามี’’ติ อาหฯ อถ นํ ปิตา ‘‘น สกฺขิสฺสสิ, ตาตา’’ติ วาเรตฺวา ปุนปฺปุนํ วทนฺตํ ‘‘ตฺวญฺเญว ชานิสฺสสี’’ติ อาหฯ

โส กุฬีรทหํ อุปนิสฺสาย วสนฺเต สพฺพวารเณ สนฺนิปาเตตฺวา สพฺเพหิ สทฺธิํ ทหสมีปํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ โส กกฺกฏโก โอตรณกาเล คณฺหาติ, อุทาหุ โคจรํ คณฺหนกาเล, อุทาหุ อุตฺตรณกาเล’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อุตฺตรณกาเล’’ติ สุตฺวา ‘‘เตน หิ ตุมฺเห กุฬีรทหํ โอตริตฺวา ยาวทตฺถํ โคจรํ คเหตฺวา ปฐมํ อุตฺตรถ, อหํ ปจฺฉโต ภวิสฺสามี’’ติ อาหฯ วารณา ตถา กริํสุฯ กุฬีโร ปจฺฉโต อุตฺตรนฺตํ โพธิสตฺตํ มหาสณฺฑาเสน กมฺมาโร โลหสลากํ วิย อฬทฺวเยน ปาเท ทฬฺหํ คณฺหิ, กเรณุกา โพธิสตฺตํ อวิชหิตฺวา สมีเปเยว อฏฺฐาสิฯ โพธิสตฺโต อากฑฺฒนฺโต กุฬีรํ จาเลตุํ นาสกฺขิ, กุฬีโร ปน ตํ อากฑฺฒนฺโต อตฺตโน อภิมุขํ กโรติฯ โส มรณภยตชฺชิโต พทฺธรวํ รวิ, สพฺเพ วารณา มรณภยตชฺชิตา โกญฺจนาทํ กตฺวา มุตฺตกรีสํ จชมานา ปลายิํสุ, กเรณุกาปิสฺส สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตี ปลายิตุํ อารภิฯ

อถ นํ โส อตฺตโน พทฺธภาวํ สญฺญาเปตฺวา ตสฺสา อปลายนตฺถํ ปฐมํ คาถมาห –

[49] ตตฺถ สิงฺคี มิโคติ สิงฺคี สุวณฺณวณฺโณ มิโคฯ ทฺวีหิ อเฬหิ สิงฺคกิจฺจํ สาเธนฺเตหิ ยุตฺตตาย สิงฺคีติ อตฺโถฯ มิโคติ ปน สพฺพปาณสงฺคาหกวเสน อิธ กุฬีโร วุตฺโตฯ

อายตจกฺขุเนตฺโตติ เอตฺถ ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุ, นยนฏฺเฐน เนตฺตํ, อายตานิ จกฺขุสงฺขาตานิ เนตฺตานิ อสฺสาติ อายตจกฺขุเนตฺโต, ทีฆอกฺขีติ อตฺโถฯ อฏฺฐิเมวสฺส ตจกิจฺจํ สาเธตีติ อฏฺฐิตฺตโจฯ เตนาภิภูโตติ เตน มิเคน อภิภูโต อชฺโฌตฺถโต นิจฺจลํ คหิโต หุตฺวาฯ กปณํ รุทามีติ การุญฺญปฺปตฺโต หุตฺวา รุทามิ วิรวามิฯ มา เหว มนฺติ มํ เอวรูปํ พฺยสนปฺปตฺตํ อตฺตโน ปาณสมํ ปิยสามิกํ ตฺวํ มา เหว ชหีติฯ

อถ สา กเรณุกา นิวตฺติตฺวา ตํ อสฺสาสยมานา ทุติยํ คาถมาห –

[50]

‘‘อยฺย น ตํ ชหิสฺสามิ, กุญฺชรํ สฏฺฐิหายนํ;

ปถพฺยา จาตุรนฺตาย, สุปฺปิโย โหสิ เม ตุว’’นฺติฯ

ตตฺถ สฏฺฐิหายนนฺติ ชาติยา สฏฺฐิวสฺสกาลสฺมิญฺหิ กุญฺชรา ถาเมน ปริหายนฺติ, สา อหํ เอวํ ถามหีนํ อิมํ พฺยสนํ ปตฺตํ ตํ น ชหิสฺสามิ, มา ภายิ, อิมิสฺสา หิ จตูสุ ทิสาสุ สมุทฺทํ ปตฺวา ฐิตาย จาตุรนฺตาย ปถวิยา ตฺวํ มยฺหํ สุฏฺฐุ ปิโยติฯ

อถ นํ สนฺถมฺเภตฺวา ‘‘อยฺย, อิทานิ ตํ กุฬีเรน สทฺธิํ โถกํ กถาสลฺลาปํ ลภมานา วิสฺสชฺชาเปสฺสามี’’ติ วตฺวา กุฬีรํ ยาจมานา ตติยํ คาถมาห –

[51]

‘‘เย กุฬีรา สมุทฺทสฺมิํ, คงฺคาย ยมุนาย จ;

เตสํ ตฺวํ วาริโช เสฏฺโฐ, มุญฺจ โรทนฺติยา ปติ’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – เย สมุทฺเท วา คงฺคาย วา ยมุนาย วา กุฬีรา, สพฺเพสํ วณฺณสมฺปตฺติยา จ มหนฺตตฺเตน จ ตฺวเมว เสฏฺโฐ อุตฺตโมฯ เตน ตํ ยาจามิ, มยฺหํ โรทมานาย สามิกํ มุญฺจาติฯ

กุฬีโร ตสฺสา กถยมานาย อิตฺถิสทฺเท นิมิตฺตํ คเหตฺวา อากฑฺฒิยมานโส หุตฺวา วารณสฺส ปาทโต อเฬ วินิเวเฐนฺโต ‘‘อยํ วิสฺสฏฺโฐ อิทํ นาม กริสฺสตี’’ติ น กิญฺจิ อญฺญาสิฯ อถ นํ วารโณ ปาทํ อุกฺขิปิตฺวา ปิฏฺฐิยํ อกฺกมิ, ตาวเทว อฏฺฐีนิ ภิชฺชิํสุฯ วารโณ ตุฏฺฐรวํ รวิ, สพฺเพ วารณา สนฺนิปติตฺวา กุฬีรํ นีหริตฺวา มหีตเล ฐเปตฺวา มทฺทนฺตา จุณฺณวิจุณฺณมกํสุฯ ตสฺส ทฺเว อฬา สรีรโต ภิชฺชิตฺวา เอกมนฺเต ปติํสุฯ

โส จ กุฬีรทโห คงฺคาย เอกาพทฺโธ , คงฺคาย ปูรณกาเล คงฺโคทเกน ปูรติ, อุทเก มนฺทีภูเต ทหโต อุทกํ คงฺคํ โอตรติฯ อถ ทฺเวปิ เต อฬา อุปฺลวิตฺวา คงฺคาย วุยฺหิํสุฯ เตสุ เอโก สมุทฺทํ ปาวิสิ, เอกํ ทสภาติกราชาโน อุทเก กีฬมานา ลภิตฺวา อาฬิงฺคํ นาม มุทิงฺคํ อกํสุฯ สมุทฺทํ ปน ปวิฏฺฐํ อสุรา คเหตฺวา อาลมฺพรํ นาม เภริํ กาเรสุํฯ เต อปรภาเค สกฺเกน สงฺคาเม ปราชิตา ตํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิํสุ, อถ นํ สกฺโก อตฺตโน อตฺถาย คณฺหาเปสิฯ ‘‘อาลมฺพรเมโฆ วิย ถนตี’’ติ ตํ สนฺธาย วทนฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุโภ ชยมฺปติกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุ ฯ ‘‘ตทา กเรณุกา อยํ อุปาสิกา อโหสิ, วารโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กกฺกฏกชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[268] 8. อารามทูสกชาตกวณฺณนา

โย เว สพฺพสเมตานนฺติ อิทํ สตฺถา ทกฺขิณาคิริชนปเท อญฺญตรํ อุยฺยานปาลปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ สตฺถา กิร วุตฺถวสฺโส เชตวนา นิกฺขมิตฺวา ทกฺขิณาคิริชนปเท จาริกํ จริฯ อเถโก อุปาสโก พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา อุยฺยาเน นิสีทาเปตฺวา ยาคุขชฺชเกหิ สนฺตปฺเปตฺวา ‘‘อยฺยา, อุยฺยานจาริกํ จริตุกามา อิมินา อุยฺยานปาเลน สทฺธิํ จรนฺตู’’ติ วตฺวา ‘‘อยฺยานํ ผลาผลานิ ทเทยฺยาสี’’ติ อุยฺยานปาลํ อาณาเปสิฯ ภิกฺขู จรมานา เอกํ ฉิทฺทฏฺฐานํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ ฐานํ ฉิทฺทํ วิรฬรุกฺขํ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ อถ เนสํ อุยฺยานปาโล อาจิกฺขิ – ‘‘เอโก กิร อุยฺยานปาลปุตฺโต อุปโรปเกสุ อุทกํ อาสิญฺจนฺโต ‘มูลปฺปมาเณน อาสิญฺจิสฺสามี’ติ อุปฺปาเฏตฺวา มูลปฺปมาเณน อุทกํ อาสิญฺจิ, เตน ตํ ฐานํ ฉิทฺทํ ชาต’’นฺติฯ ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว ปุพฺเพปิ โส กุมารโก อารามทูสโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ วิสฺสเสเน นาม รญฺเญ รชฺชํ กาเรนฺเต อุสฺสเว ฆุฏฺเฐ อุยฺยานปาโล ‘‘อุสฺสวํ กีฬิสฺสามี’’ติ อุยฺยานวาสิโน มกฺกเฏ อาห – ‘‘อิทํ อุยฺยานํ ตุมฺหากํ พหูปการํ , อหํ สตฺตาหํ อุสฺสวํ กีฬิสฺสามิ, ตุมฺเห สตฺต ทิวเส อุปโรปเกสุ อุทกํ อาสิญฺจถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ โส เตสํ จมฺมฆฏเก ทตฺวา ปกฺกามิฯ มกฺกฏา อุทกํ อาสิญฺจนฺตา อุปโรปเกสุ อาสิญฺจิํสุฯ อถ เน มกฺกฏเชฏฺฐโก อาห – ‘‘อาคเมถ ตาว, อุทกํ นาม สพฺพกาลํ ทุลฺลภํ, ตํ รกฺขิตพฺพํ, อุปโรปเก อุปฺปาเฏตฺวา มูลปฺปมาณํ ญตฺวา ทีฆมูลเกสุ พหุํ, รสฺสมูลเกสุ อปฺปํ อุทกํ สิญฺจิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา เอกจฺเจ อุปโรปเก อุปฺปาเฏตฺวา คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ เต โรเปตฺวา อุทกํ สิญฺจนฺติฯ

ตสฺมิํ กาเล โพธิสตฺโต พาราณสิยํ เอกสฺส กุลสฺส ปุตฺโต อโหสิ, โส เกนจิเทว กรณีเยน อุยฺยานํ คนฺตฺวา เต มกฺกเฏ ตถา กโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘โก ตุมฺเห เอวํ กาเรตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วานรเชฏฺฐโก’’ติ วุตฺเต ‘‘เชฏฺฐกสฺส ตาว โว อยํ ปญฺญา, ตุมฺหากํ ปน กีทิสี ภวิสฺสตี’’ติ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต อิมํ ปฐมํ คาถมาห –

[52]

‘‘โย เว สพฺพสเมตานํ, อหุวา เสฏฺฐสมฺมโต;

ตสฺสายํ เอทิสี ปญฺญา, กิเมว อิตรา ปชา’’ติฯ

ตตฺถ สพฺพสเมตานนฺติ อิเมสํ สพฺเพสํ สมานชาตีนํฯ อหุวาติ อโหสิฯ กิเมว อิตรา ปชาติ ยา อิตรา เอเตสุ ลามิกา ปชา, กีทิสา นุ โข ตสฺสา ปญฺญาติฯ

ตสฺส กถํ สุตฺวา วานรา ทุติยํ คาถมาหํสุ –

[53]

‘‘เอวเมว ตุวํ พฺรหฺเม, อนญฺญาย วินินฺทสิ;

กถํ มูลํ อทิสฺวาน, รุกฺขํ ชญฺญา ปติฏฺฐิต’’นฺติฯ

ตตฺถ พฺรหฺเมติ อาลปนมตฺตํฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ตฺวํ, โภ ปุริส, การณาการณํ อชานิตฺวา เอวเมว อมฺเห วินินฺทสิ, รุกฺขํ นาม ‘‘คมฺภีเร ปติฏฺฐิโต วา เอส, น วา’’ติ มูลํ อนุปฺปาเฏตฺวา กถํ ญาตุํ สกฺกา, เตน มยํ อุปฺปาเฏตฺวา มูลปฺปมาเณน อุทกํ อาสิญฺจามาติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ตติยํ คาถมาห –

[54]

‘‘นาหํ ตุมฺเห วินินฺทามิ, เย จญฺเญ วานรา วเน;

วิสฺสเสโนว คารยฺโห, ยสฺสตฺถา รุกฺขโรปกา’’ติฯ

ตตฺถ วิสฺสเสโนว คารยฺโหติ พาราณสิราชา วิสฺสเสโนเยว เอตฺถ ครหิตพฺโพฯ ยสฺสตฺถา รุกฺขโรปกาติ ยสฺสตฺถาย ตุมฺหาทิสา รุกฺขโรปกา ชาตาติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา วานรเชฏฺฐโก อารามทูสกกุมาโร อโหสิ, ปณฺฑิตปุริโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อารามทูสกชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[269] 9. สุชาตชาตกวณฺณนา

น หิ วณฺเณน สมฺปนฺนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกสฺส สุณิสํ ธนญฺจยเสฏฺฐิธีตรํ วิสาขาย กนิฏฺฐภคินิํ สุชาตํ อารพฺภ กเถสิฯ สา กิร มหนฺเตน ยเสน อนาถปิณฺฑิกสฺส ฆรํ ปูรยมานา ปาวิสิ, ‘‘มหากุลสฺส ธีตา อห’’นฺติ มานถทฺธา อโหสิ โกธนา จณฺฑี ผรุสา, สสฺสุสสุรสามิกวตฺตานิ น กโรติ, เคหชนํ ตชฺเชนฺตี ปหรนฺตี จรติฯ อเถกทิวสํ สตฺถา ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต อนาถปิณฺฑิกสฺส เคหํ คนฺตฺวา นิสีทิฯ มหาเสฏฺฐิ ธมฺมํ สุณนฺโตว ภควนฺตํ อุปนิสีทิ, ตสฺมิํ ขเณ สุชาตา ทาสกมฺมกเรหิ สทฺธิํ กลหํ กโรติฯ สตฺถา ธมฺมกถํ ฐเปตฺวา ‘‘กิํ สทฺโท เอโส’’ติ อาหฯ เอสา, ภนฺเต, กุลสุณฺหา อคารวา, เนวสฺสา สสฺสุสสุรสามิกวตฺตํ อตฺถิ, อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา อโหรตฺตํ กลหํ กุรุมานา วิจรตีติฯ เตน หิ นํ ปกฺโกสถาติฯ สา อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ

อถ นํ สตฺถา ‘‘สตฺติมา, สุชาเต, ปุริสสฺส ภริยา, ตาสํ ตฺวํ กตรา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภนฺเต, นาหํ สํขิตฺเตน กถิตสฺส อตฺถํ อาชานามิ, วิตฺถาเรน เม กเถถา’’ติฯ สตฺถา ‘‘เตน หิ โอหิตโสตา สุโณหี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –

‘‘ปทุฏฺฐจิตฺตา อหิตานุกมฺปินี, อญฺเญสุ รตฺตา อติมญฺญเต ปติํ,

ธเนน กีตสฺส วธาย อุสฺสุกา; ยา เอวรูปา ปุริสสฺส ภริยา,

วธกา จ ภริยาติ จ สา ปวุจฺจติฯ [1]

‘‘ยํ อิตฺถิยา วินฺทติ สามิโก ธนํ, สิปฺปํ วณิชฺชญฺจ กสิํ อธิฏฺฐหํ,

อปฺปมฺปิ ตสฺส อปหาตุมิจฺฉติ; ยา เอวรูปา ปุริสสฺส ภริยา,

โจรี จ ภริยาติ จ สา ปวุจฺจติฯ [2]

‘‘อกมฺมกามา อลสา มหคฺฆสา, ผรุสา จ จณฺฑี จ ทุรุตฺตวาทินี,

อุฏฺฐายกานํ อภิภุยฺย วตฺตติ; ยา เอวรูปา ปุริสสฺส ภริยา,

อยฺยา จ ภริยาติ จ สา ปวุจฺจติฯ [3]

‘‘ยา สพฺพทา โหติ หิตานุกมฺปินี, มาตาว ปุตฺตํ อนุรกฺขเต ปติํ,

ตโต ธนํ สมฺภตมสฺส รกฺขติ; ยา เอวรูปา ปุริสสฺส ภริยา,

มาตา จ ภริยาติ จ สา ปวุจฺจติฯ [4]

‘‘ยถาปิ เชฏฺฐา ภคินี กนิฏฺฐกา, สคารวา โหติ สกมฺหิ สาธิเก,

หิรีมนา ภตฺตุ วสานุวตฺตินี; ยา เอวรูปา ปุริสสฺส ภริยา,

ภคินี จ ภริยาติ จ สา ปวุจฺจติฯ [5]

‘‘ยาจีธ ทิสฺวาน ปติํ ปโมทติ, สขี สขารํว จิรสฺสมาคตํ,

โกเลยฺยกา สีลวตี ปติพฺพตา; ยา เอวรูปา ปุริสสฺส ภริยา,

สขี จ ภริยาติ จ สา ปวุจฺจติฯ [6]

‘‘อกฺกุทฺธสนฺตา วธทณฺฑตชฺชิตา, อทุฏฺฐจิตฺตา ปติโน ติติกฺขติ,

อกฺโกธนา ภตฺตุ วสานุวตฺตินี; ยา เอวรูปา ปุริสสฺส ภริยา,

ทาสี จ ภริยาติ จ สา ปวุจฺจติ’’ฯ (อ. นิ. 7.63); [7]

อิมา โข, สุชาเต, ปุริสสฺส สตฺต ภริยาฯ ตาสุ วธกสมา โจรีสมา อยฺยสมาติ อิมา ติสฺโส นิรเย นิพฺพตฺตนฺติ, อิตรา จตสฺโส นิมฺมานรติเทวโลเกฯ

‘‘ยาจีธ ภริยา วธกาติ วุจฺจติ, โจรีติ อยฺยาติ จ ยา ปวุจฺจติ;

ทุสฺสีลรูปา ผรุสา อนาทรา, กายสฺส เภทา นิรยํ วชนฺติ ตาฯ

‘‘ยาจีธ มาตา ภคินี สขีติ จ, ทาสีติ ภริยาติ จ ยา ปวุจฺจติ;

สีเล ฐิตตฺตา จิรรตฺตสํวุตา, กายสฺส เภทา สุคติํ วชนฺติ ตา’’ติฯ (อ. นิ. 7.63);

เอวํ สตฺถริ อิมา สตฺต ภริยา ทสฺเสนฺเตเยว สุชาตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘สุชาเต, ตฺวํ อิมาสํ สตฺตนฺนํ ภริยานํ กตรา’’ติ วุตฺเต ‘‘ทาสิสมา อหํ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ตถาคตํ วนฺทิตฺวา ขมาเปสิฯ อิติ สตฺถา สุชาตํ ฆรสุณฺหํ เอโกวาเทเนว ทเมตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ เชตวนํ คนฺตฺวา ภิกฺขุสงฺเฆน วตฺเต ทสฺสิเต คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ ธมฺมสภายมฺปิ โข, ภิกฺขู, สตฺถุ คุณกถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, เอโกวาเทเนว สตฺถา สุชาตํ ฆรสุณฺหํ ทเมตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ มยา สุชาตา เอโกวาเทเนว ทมิตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส มาตา โกธนา อโหสิ จณฺฑา ผรุสา อกฺโกสิกา ปริภาสิกาฯ โส มาตุ โอวาทํ ทาตุกาโมปิ ‘‘อวตฺถุกํ กเถตุํ น ยุตฺต’’นฺติ ตสฺสา อนุสาสนตฺถํ เอกํ อุปมํ โอโลเกนฺโต จรติฯ อเถกทิวสํ อุยฺยานํ อคมาสิ, มาตาปิ ปุตฺเตน สทฺธิํเยว อคมาสิ ฯ อถ อนฺตรามคฺเค กิกี สกุโณ วิรวิ, โพธิสตฺตปริสา ตํ สทฺทํ สุตฺวา กณฺเณ ปิทหิตฺวา ‘‘อมฺโภ, จณฺฑวาเจ ผรุสวาเจ มา สทฺทมกาสี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺเต ปน นาฏกปริวาริเต มาตรา สทฺธิํ อุยฺยาเน วิจรนฺเต เอกสฺมิํ สุปุปฺผิตสาลรุกฺเข นิลีนา เอกา โกกิลา มธุเรน สเรน วสฺสิฯ มหาชโน ตสฺสา สทฺเทน สมฺมตฺโต หุตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ‘‘สณฺหวาเจ สขิลวาเจ มุทุวาเจ วสฺส วสฺสา’’ติ คีวํ อุกฺขิปิตฺวา โอหิตโสโต โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิฯ

อถ มหาสตฺโต ตานิ ทฺเว การณานิ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ มาตรํ สญฺญาเปตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อมฺม, อนฺตรามคฺเค กิกีสทฺทํ สุตฺวา มหาชโน ‘มา สทฺทมกาสิ , มา สทฺทมกาสี’ติ กณฺเณ ปิทหิ, ผรุสวาจา นาม น กสฺสจิ ปิยา’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[55]

‘‘น หิ วณฺเณน สมฺปนฺนา, มญฺชุกา ปิยทสฺสนา;

ขรวาจา ปิยา โหนฺติ, อสฺมิํ โลเก ปรมฺหิ จฯ

[56]

‘‘นนุ ปสฺสสิมํ กาฬิํ, ทุพฺพณฺณํ ติลกาหตํ;

โกกิลํ สณฺหภาเณน, พหูนํ ปาณินํ ปิยํฯ

[57]

‘‘ตสฺมา สขิลวาจสฺส, มนฺตภาณี อนุทฺธโต;

อตฺถํ ธมฺมญฺจ ทีเปติ, มธุรํ ตสฺส ภาสิต’’นฺติฯ

ตาสํ อยมตฺโถ – อมฺม, อิเม สตฺตา ปิยงฺคุสามาทินา สรีรวณฺเณน สมนฺนาคตา กถานิคฺโฆสสฺส มธุรตาย มญฺชุกา, อภิรูปตาย ปิยทสฺสนา สมานาปิ อนฺตมโส มาตาปิตโรปิ อกฺโกสปริภาสาทิวเสน ปวตฺตาย ขรวาจาย สมนฺนาคตตฺตา ขรวาจา อิมสฺมิญฺจ ปรสฺมิญฺจ โลเก ปิยา นาม น โหนฺติ อนฺตรามคฺเค ขรวาจา กิกี วิย, สณฺหภาณิโน ปน มฏฺฐาย มธุราย วาจาย สมนฺนาคตา วิรูปาปิ ปิยา โหนฺติฯ เตน ตํ วทามิ – นนุ ปสฺสสิ ตฺวํ อิมํ กาฬิํ ทุพฺพณฺณํ สรีรวณฺณโตปิ กาฬตเรหิ ติลเกหิ อาหตํ โกกิลํ, ยา เอวํ ทุพฺพณฺณา สมานาปิ สณฺหภาสเนน พหูนํ ปิยา ชาตาฯ อิติ ยสฺมา ขรวาโจ สตฺโต โลเก มาตาปิตูนมฺปิ อปฺปิโย, ตสฺมา พหุชนสฺส ปิยภาวํ อิจฺฉนฺโต โปโส สขิลวาโจ สณฺหมฏฺฐมุทุวาโจ อสฺสฯ ปญฺญาสงฺขาตาย มนฺตาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา วจนโต มนฺตภาณี, วินา อุทฺธจฺเจน ปมาณยุตฺตสฺเสว กถนโต อนุทฺธโตฯ โย หิ เอวรูโป ปุคฺคโล ปาฬิญฺจ อตฺถญฺจ ทีเปติ, ตสฺส ภาสิตํ การณสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา ปรํ อนกฺโกเสตฺวา กถิตตาย มธุรนฺติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต อิมาหิ ตีหิ คาถาหิ มาตุ ธมฺมํ เทเสตฺวา มาตรํ สญฺญาเปสิ, สา ตโต ปฏฺฐาย อาจารสมฺปนฺนา อโหสิฯ โพธิสตฺโตปิ มาตรํ เอโกวาเทน นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิรญฺโญ มาตา สุชาตา อโหสิ, ราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สุชาตชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[270] 10. อุลูกชาตกวณฺณนา

สพฺเพหิ กิร ญาตีหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กาโกลูกกลหํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล กากา ทิวา อุลูเก ขาทนฺติ, อุลูกา สูริยตฺถงฺคมนโต ปฏฺฐาย ตตฺถ ตตฺถ สยิตานํ กากานํ สีสานิ ฉินฺทิตฺวา เต ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺติฯ อเถกสฺส ภิกฺขุโน เชตวนปจฺจนฺเต เอกสฺมิํ ปริเวเณ วสนฺตสฺส สมฺมชฺชนกาเล รุกฺขโต ปติตานิ สตฺตฏฺฐนาฬิมตฺตานิปิ พหุตรานิปิ กากสีสานิ ฉฑฺเฑตพฺพานิ โหนฺติฯ โส ตมตฺถํ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิฯ

ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อมุกสฺส กิร ภิกฺขุโน วสนฏฺฐาเน ทิวเส ทิวเส เอตฺตกานิ นาม กากสีสานิ ฉฑฺเฑตพฺพานิ โหนฺตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิ, ภิกฺขู ‘‘อิมาย นามา’’ติ วตฺวา ‘‘กทา ปฏฺฐาย ปน, ภนฺเต, กากานญฺจ อุลูกานญฺจ อญฺญมญฺญํ เวรํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ปุจฺฉิํสุ, สตฺถา ‘‘ปฐมกปฺปิกกาลโต ปฏฺฐายา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต ปฐมกปฺปิกา มนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา เอกํ อภิรูปํ โสภคฺคปฺปตฺตํ อาจารสมฺปนฺนํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ปุริสํ คเหตฺวา ราชานํ กริํสุ, จตุปฺปทาปิ สนฺนิปติตฺวา เอกํ สีหํ ราชานํ อกํสุ, มหาสมุทฺเท มจฺฉา อานนฺทํ นาม มจฺฉํ ราชานํ อกํสุฯ ตโต สกุณคณา หิมวนฺตปเทเส เอกสฺมิํ ปิฏฺฐิปาสาเณ สนฺนิปติตฺวา ‘‘มนุสฺเสสุ ราชา ปญฺญายติ, ตถา จตุปฺปเทสุ เจว มจฺเฉสุ จฯ อมฺหากํ ปนนฺตเร ราชา นาม นตฺถิ, อปฺปติสฺสวาโส นาม น วฏฺฏติ, อมฺหากมฺปิ ราชานํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, เอกํ ราชฏฺฐาเน ฐเปตพฺพยุตฺตกํ ชานาถา’’ติฯ เต ตาทิสํ สกุณํ โอโลกยมานา เอกํ อุลูกํ โรเจตฺวา ‘‘อยํ โน รุจฺจตี’’ติ อาหํสุฯ อเถโก สกุโณ สพฺเพสํ อชฺฌาสยคฺคหณตฺถํ ติกฺขตฺตุํ สาเวสิฯ ตสฺส สาเวนฺตสฺส ทฺเว สาวนา อธิวาเสตฺวา ตติยสาวนาย เอโก กาโก อุฏฺฐาย ‘‘ติฏฺฐ ตาเวตสฺส อิมสฺมิํ ราชาภิเสกกาเล เอวรูปํ มุขํ ภวติ, กุทฺธสฺส กีทิสํ ภวิสฺสติ, อิมินา หิ กุทฺเธน โอโลกิตา มยํ ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตโลณํ วิย ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชิสฺสาม, อิมํ ราชานํ กาตุํ มยฺหํ น รุจฺจตี’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสตุํ ปฐมํ คาถมาห –

[58]

‘‘สพฺเพหิ กิร ญาตีหิ, โกสิโย อิสฺสโร กโต;

สเจ ญาตีหนุญฺญาโต, ภเณยฺยาหํ เอกวาจิก’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยา เอสา สาวนา วตฺตติ, ตํ สุตฺวา วทามิฯ สพฺเพหิ กิร อิเมหิ สมาคเตหิ ญาตีหิ อยํ โกสิโย ราชา กโตฯ สเจ ปนาหํ ญาตีหิ อนุญฺญาโต ภเวยฺยํ, เอตฺถ วตฺตพฺพํ เอกวาจิกํ กิญฺจิ ภเณยฺยนฺติฯ

อถ นํ อนุชานนฺตา สกุณา ทุติยํ คาถมาหํสุ –

[59]

‘‘ภณ สมฺม อนุญฺญาโต, อตฺถํ ธมฺมญฺจ เกวลํ;

สนฺติ หิ ทหรา ปกฺขี, ปญฺญวนฺโต ชุตินฺธรา’’ติฯ

ตตฺถ ภณ, สมฺม, อนุญฺญาโตติ, สมฺม, วายส ตฺวํ อมฺเหหิ สพฺเพหิ อนุญฺญาโต, ยํ เต ภณิตพฺพํ, ตํ ภณฯ อตฺถํ ธมฺมญฺจ เกวลนฺติ ภณนฺโต จ การณญฺเจว ปเวณิอาคตญฺจ วจนํ อมุญฺจิตฺวา ภณฯ ปญฺญวนฺโต ชุตินฺธราติ ปญฺญาสมฺปนฺนา เจว ญาโณภาสธรา จ ทหราปิ ปกฺขิโน อตฺถิเยวฯ

โส เอวํ อนุญฺญาโต ตติยํ คาถมาห –

[60]

‘‘น เม รุจฺจติ ภทฺทํ โว, อุลูกสฺสาภิเสจนํ;

อกฺกุทฺธสฺส มุขํ ปสฺส, กถํ กุทฺโธ กริสฺสตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ภทฺทํ ตุมฺหากํ โหตุ, ยํ ปเนตํ ติกฺขตฺตุํ สาวนวาจาย อุลูกสฺส อภิเสจนํ กรียติ, เอตํ มยฺหํ น รุจฺจติฯ เอตสฺส หิ อิทานิ ตุฏฺฐจิตฺตสฺส อกฺกุทฺธสฺส มุขํ ปสฺสถ, กุทฺโธ ปนายํ กถํ กริสฺสตีติ น ชานามิ, สพฺพถาปิ เอตํ มยฺหํ น รุจฺจตีติฯ

โส เอวํ วตฺวา ‘‘มยฺหํ น รุจฺจติ, มยฺหํ น รุจฺจตี’’ติ วิรวนฺโต อากาเส อุปฺปติ, อุลูโกปิ นํ อุฏฺฐาย อนุพนฺธิฯ ตโต ปฏฺฐาย เต อญฺญมญฺญํ เวรํ พนฺธิํสุฯ สกุณา สุวณฺณหํสํ ราชานํ กตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ ‘‘ตทา รชฺเช อภิสิตฺตหํสโปโต อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อุลูกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

ปทุมวคฺโค ทุติโยฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

ปทุมํ มุทุปาณี จ, ปโลภนํ ปนาทกํ;

ขุรปฺปํ สินฺธวญฺเจว, กกฺกฏา, รามทูสกํ;

สุชาตํ อุลูกํ ทสฯ

3. อุทปานวคฺโค

[271] 1. อุทปานทูสกชาตกวณฺณนา