เอวญฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต อุมฺมุกํ คเหตฺวา ตํ สนฺตาเสตฺวา ปลาเปสิฯ โส อุปฺปติตฺวา วนํ ปกฺขนฺโต ตถา ปกฺขนฺโตว อโหสิ, น ปุน ตํ ฐานํ อคมาสิฯ โพธิสตฺโต อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ตาปสกุมารสฺส กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิ, โสปิ อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทสิฯ เต อุโภปิ อปริหีนชฺฌานา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, โปราณโต ปฏฺฐายเปส กุหโกเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน เกจิ อรหนฺโต อเหสุํฯ ‘‘ตทา มกฺกโฏ กุหกภิกฺขุ อโหสิ, ปุตฺโต ราหุโล, ปิตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กปิชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

สิงฺคาลวคฺโค ทสโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

สพฺพทาฐี จ สุนโข, คุตฺติโล วิคติจฺฉา จ;

มูลปริยายํ พาโลวาทํ, ปาทญฺชลิ กิํ สุโกปมํ;

สาลกํ กปิ เต ทสฯ

อถ วคฺคุทฺทานํ –

ทฬฺหวคฺโค จ สนฺถโว, กลฺยาณธมฺมาสทิโส;

รูหโก ทฬฺหวคฺโค จ, พีรณถมฺภกาสาโว;

อุปาหโน สิงฺคาโล จ, ทสวคฺคา ทุเก สิยุํฯ

ทุกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ติกนิปาโต

1. สงฺกปฺปวคฺโค

[251] 1. สงฺกปฺปราคชาตกวณฺณนา

สงฺกปฺปราคโธเตนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถินครวาสี กิเรโก กุลปุตฺโต สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวา เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ อิตฺถิํ ทิสฺวา อุปฺปนฺนกามราโค อนภิรโต วิจริฯ ตเมนํ อาจริยุปชฺฌายาทโย ทิสฺวา อนภิรติการณํ ปุจฺฉิตฺวา วิพฺภมิตุกามภาวมสฺส ญตฺวา ‘‘อาวุโส, สตฺถา นาม กามราคาทิกิเลสปีฬิตานํ กิเลเส หาเรตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา โสตาปตฺติผลาทีนิ เทติ, เอหิ ตํ สตฺถุ สนฺติกํ เนสฺสามา’’ติ อาทาย อคมํสุฯ สตฺถารา จ ‘‘กิํ นุ โข, ภิกฺขเว, อนิจฺฉมานกญฺเญว ภิกฺขุํ คเหตฺวา อาคตตฺถา’’ติ วุตฺเต ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํการณา’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘อิตฺถิโย นาเมตา, ภิกฺขุ, ปุพฺเพ ฌานพเลน วิกฺขมฺภิตกิเลสานํ วิสุทฺธสตฺตานมฺปิ สํกิเลสํ อุปฺปาเทสุํ, ตาทิสํ ตุจฺฉปุคฺคลํ กิํการณา น สํกิเลสิสฺสนฺติ, วิสุทฺธาปิ สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, อุตฺตมยสสมงฺคิโนปิ อายสกฺยํ ปาปุณนฺติ, ปเคว อปริสุทฺธาฯ สิเนรุกมฺปนกวาโต ปุราณปณฺณกสฏํ กิํ น กมฺเปสฺสติ, โพธิตเล นิสีทิตฺวา อภิสมฺพุชฺฌนกสตฺตํ อยํ กิเลโส อาโลเฬสิ, ตาทิสํ กิํ น อาโลเฬสฺสตี’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภเว พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสิํ ปจฺจาคนฺตฺวา กตทารปริคฺคโห มาตาปิตูนํ อจฺจเยน เตสํ มตกิจฺจานิ กตฺวา หิรญฺโญโลกนกมฺมํ กโรนฺโต ‘‘อิทํ ธนํ ปญฺญายติ, เยหิ ปเนตํ สมฺภตํ, เต น ปญฺญายนฺตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต สํเวคปฺปตฺโต อโหสิ, สรีรา เสทา มุจฺจิํสุฯ โส ฆราวาเส จิรํ วสนฺโต มหาทานํ ทตฺวา กาเม ปหาย อสฺสุมุขํ ญาติสงฺฆํ ปริจฺจชิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา รมณีเย ปเทเส ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา อุญฺฉาจริยาย วนมูลผลาทีหิ ยาเปนฺโต นจิรสฺเสว อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต จิรํ วสิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มนุสฺสปถํ คนฺตฺวา โลณมฺพิลํ อุปเสวิสฺสามิ, เอวํ เม สรีรญฺเจว ถิรํ ภวิสฺสติ, ชงฺฆวิหาโร จ กโต ภวิสฺสติ, เย จ มาทิสสฺส สีลสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขํ วา ทสฺสนฺติ, อภิวาทนาทีนิ วา กริสฺสนฺติ, เต สคฺคปุรํ ปูเรสฺสนฺตี’’ติฯ

โส หิมวนฺตา โอตริตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน พาราณสิํ ปตฺวา สูริยตฺถงฺคมนเวลาย วสนฏฺฐานํ โอโลเกนฺโต ราชุยฺยานํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ ปฏิสลฺลานสารุปฺปํ, เอตฺถ วสิสฺสาเม’’ติ อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสินฺโน ฌานสุเขน รตฺติํ เขเปตฺวา ปุนทิวเส กตสรีรปฏิชคฺคโน ปุพฺพณฺหสมเย ชฏาชินวกฺกลานิ สณฺฐเปตฺวา ภิกฺขาภาชนํ อาทาย สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส อิริยาปถสมฺปนฺโน ยุคมตฺตทสฺสโน หุตฺวา สพฺพาการสมฺปนฺนาย อตฺตโน รูปสิริยา โลกสฺส โลจนานิ อากฑฺเฒนฺโต นครํ ปวิสิตฺวา ภิกฺขาย จรนฺโต รญฺโญ นิเวสนทฺวารํ ปาปุณิฯ ราชา มหาตเล จงฺกมนฺโต วาตปานนฺตเรน โพธิสตฺตํ ทิสฺวา อิริยาปถสฺมิญฺเญว ปสีทิตฺวา ‘‘สเจ สนฺตธมฺโม นาม อตฺถิ, อิมสฺส เตน อพฺภนฺตเร ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตํ ตาปสํ อาเนหี’’ติ เอกํ อมจฺจํ อาณาเปสิฯ โส คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา ‘‘ราชา, ภนฺเต, ตํ ปกฺโกสตี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘มหาปุญฺญ, อมฺเห ราชา น ชานาตี’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาว อิเธว โหถา’’ติ คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘อมฺหากํ กุลูปกตาปโส นตฺถิ, คจฺฉ, นํ อาเนหี’’ติ สยมฺปิ วาตปาเนน หตฺถํ ปสาเรตฺวา วนฺทนฺโต ‘‘อิโต เอถ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต อมจฺจสฺส หตฺเถ ภิกฺขาภาชนํ ทตฺวา มหาตลํ อภิรุหิฯ

อถ นํ ราชา วนฺทิตฺวา ราชปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน สมฺปาทิเตหิ ยาคุขชฺชกภตฺเตหิ ปริวิสิตฺวา กตภตฺตกิจฺจํ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ

ปญฺหพฺยากรเณน ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสีทิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห กตฺถวาสิกา , กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘หิมวนฺตวาสิกา มยํ, มหาราช, หิมวนฺตโต อาคตา’’ติ วุตฺเต ปุน ‘‘กิํการณา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วสฺสารตฺตกาเล, มหาราช, นิพทฺธวาโส นาม ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, ราชุยฺยาเน วสถ, ตุมฺเห จ จตูหิ ปจฺจเยหิ น กิลมิสฺสถ, อหญฺจ สคฺคสํวตฺตนิกํ ปุญฺญํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา ภุตฺตปาตราโส โพธิสตฺเตน สทฺธิํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา จงฺกมํ มาเปตฺวา เสสานิปิ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานาทีนิ สมฺปาเทตฺวา ปพฺพชิตปริกฺขาเร ปฏิยาเทตฺวา ‘‘สุเขน วสถ, ภนฺเต’’ติ อุยฺยานปาลํ สมฺปฏิจฺฉาเปสิฯ โพธิสตฺโต ตโต ปฏฺฐาย ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ ตตฺเถว วสิฯ

อเถกทิวสํ รญฺโญ ปจฺจนฺโต กุปิโตฯ โส ตสฺส วูปสมนตฺถาย คนฺตุกาโม เทวิํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, ตยา นคเร โอหียิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ นิสฺสาย กเถถ, เทวา’’ติฯ ‘‘สีลวนฺตํ ตาปสํ, ภทฺเท’’ติฯ ‘‘เทว, นาหํ ตสฺมิํ ปมชฺชิสฺสามิ, อมฺหากํ อยฺยสฺส ปฏิชคฺคนํ มม ภาโร, ตุมฺเห นิราสงฺกา คจฺฉถา’’ติฯ ราชา นิกฺขมิตฺวา คโต, เทวีปิ โพธิสตฺตํ ตเถว สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐาติฯ โพธิสตฺโต ปน รญฺโญ คตกาเล นิพทฺธเวลายํ อาคนฺตฺวา อตฺตโน รุจิตาย เวลาย ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กโรติฯ

อเถกทิวสํ โพธิสตฺเต อติจิรายนฺเต เทวี สพฺพํ ขาทนียโภชนียํ ปฏิยาเทตฺวา นฺหตฺวา อลงฺกริตฺวา นีจมญฺจกํ ปญฺญาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อาคมนํ โอโลกยมานา มฏฺฐสาฏกํ สิถิลํ กตฺวา นิวาเสตฺวา นิปชฺชิฯ โพธิสตฺโตปิ เวลํ สลฺลกฺเขตฺวา ภิกฺขาภาชนํ อาทาย อากาเสนาคนฺตฺวา มหาวาตปานทฺวารํ ปาปุณิฯ ตสฺส วกฺกลสทฺทํ สุตฺวา สหสา อุฏฺฐหมานาย เทวิยา สรีรา มฏฺฐสาฏโก ภสฺสิตฺถ, โพธิสตฺโต วิสภาคารมฺมณํ ทิสฺวา อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา สุภวเสน โอโลเกสิฯ อถสฺส ฌานพเลน สนฺนิสินฺโนปิ กิเลโส กรณฺฑเก ปกฺขิตฺตอาสีวิโส วิย ผณํ กตฺวา อุฏฺฐหิ, ขีรรุกฺขสฺส วาสิยา อาโกฏิตกาโล วิย อโหสิฯ กิเลสุปฺปาทเนน สเหว ฌานงฺคานิ ปริหายิํสุ, อินฺทฺริยานิ อปริปุณฺณานิ อเหสุํ, สยํ ปกฺขจฺฉินฺนกาโก วิย อโหสิฯ

โส ปุพฺเพ วิย นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กาตุํ นาสกฺขิ , นิสีทาปิยมาโนปิ น นิสีทิฯ อถสฺส เทวี สพฺพํ ขาทนียโภชนียํ ภิกฺขาภาชเนเยว ปกฺขิปิฯ ยถา จ ปุพฺเพ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา สีหปญฺชเรน นิกฺขมิตฺวา อากาเสเนว คจฺฉติ, เอวํ ตํ ทิวสํ คนฺตุํ นาสกฺขิฯ ภตฺตํ ปน คเหตฺวา มหานิสฺเสณิยา โอตริตฺวา อุยฺยานํ อคมาสิฯ เทวีปิ อสฺส อตฺตนิ ปฏิพทฺธจิตฺตตํ อญฺญาสิฯ โส อุยฺยานํ คนฺตฺวา ภตฺตํ อภุญฺชิตฺวาว เหฏฺฐามญฺจเก นิกฺขิปิตฺวา ‘‘เทวิยา เอวรูปา หตฺถโสภา ปาทโสภา, เอวรูปํ กฏิปริโยสานํ, เอวรูปํ อูรุลกฺขณ’’นฺติอาทีนิ วิปฺปลปนฺโต สตฺตาหํ นิปชฺชิ, ภตฺตํ ปูติกํ อโหสิ นีลมกฺขิกาปริปุณฺณํฯ

อถ ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา ปจฺจาคโต อลงฺกตปฏิยตฺตํ นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ราชนิเวสนํ อคนฺตฺวาว ‘‘โพธิสตฺตํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา อุกฺลาปํ อสฺสมปทํ ทิสฺวา ‘‘ปกฺกนฺโต ภวิสฺสตี’’ติ ปณฺณสาลาย ทฺวารํ วิวริตฺวา อนฺโตปวิฏฺโฐ ตํ นิปนฺนกํ ทิสฺวา ‘‘เกนจิ อผาสุเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ ปูติภตฺตํ ฉฑฺฑาเปตฺวา ปณฺณสาลํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา ‘‘ภนฺเต, กิํ เต อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘วิทฺโธสฺมิ, มหาราชา’’ติฯ ราชา ‘‘มม ปจฺจามิตฺเตหิ มยิ โอกาสํ อลภนฺเตหิ ‘มมายนฏฺฐานมสฺส ทุพฺพลํ กริสฺสามา’ติ อาคนฺตฺวา เอส วิทฺโธ ภวิสฺสติ มญฺเญ’’ติ สรีรํ ปริวตฺเตตฺวา วิทฺธฏฺฐานํ โอโลเกนฺโต วิทฺธฏฺฐานํ อทิสฺวา ‘‘กตฺถ วิทฺโธสิ, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต ‘‘นาหํ, มหาราช, อญฺเญน วิทฺโธ, อหํ ปน อตฺตนาว อตฺตานํ หทเย วิชฺฌิ’’นฺติ วตฺวา อุฏฺฐาย นิสีทิตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[1]

‘‘สงฺกปฺปราคโธเตน, วิตกฺกนิสิเตน จ;

นาลงฺกเตน ภทฺเรน, อุสุการากเตน จฯ

[2]

‘‘น กณฺณายตมุตฺเตน, นาปิ โมรูปเสวินา;

เตนมฺหิ หทเย วิทฺโธ, สพฺพงฺคปริทาหินาฯ

[3]

‘‘อาเวธญฺจ น ปสฺสามิ, ยโต รุหิรมสฺสเว;

ยาว อโยนิโส จิตฺตํ, สยํ เม ทุกฺขมาภต’’นฺติฯ

ตตฺถ สงฺกปฺปราคโธเตนาติ กามวิตกฺกสมฺปยุตฺตราคโธเตนฯ วิตกฺกนิสิเตน จาติ เตเนว ราโคทเกน วิตกฺกปาสาเณ นิสิเตนฯ นาลงฺกเตน ภทฺเรนาติ เนว อลงฺกเตน ภทฺเรน, อนลงฺกเตน พีภจฺเฉนาติ อตฺโถฯ อุสุการากเตน จาติ อุสุกาเรหิปิ อกเตนฯ น กณฺณายตมุตฺเตนาติ ยาว ทกฺขิณกณฺณจูฬกํ อากฑฺฒิตฺวา อมุตฺตเกนฯ นาปิ โมรูปเสวินาติ โมรปตฺตคิชฺฌปตฺตาทีหิ อกตูปเสวเนนฯ เตนมฺหิ หทเย วิทฺโธติ เตน กิเลสกณฺเฑนาหํ หทเย วิทฺโธ อมฺหิฯ สพฺพงฺคปริทาหินาติ สพฺพานิ องฺคานิ ปริทหนสมตฺเถนฯ มหาราช, เตน หิ กิเลสกณฺเฑน หทเย วิทฺธกาลโต ปฏฺฐาย มม อคฺคิ ปทิตฺตานิว สพฺพานิ องฺคานิ ฑยฺหนฺตีติ ทสฺเสติฯ

อาเวธญฺจ น ปสฺสามีติ วิทฺธฏฺฐาเน วณญฺจ น ปสฺสามิฯ ยโต รุหิรมสฺสเวติ ยโต เม อาเวธโต โลหิตํ ปคฺฆเรยฺย, ตํ น ปสฺสามีติ อตฺโถฯ ยาว อโยนิโส จิตฺตนฺติ เอตฺถ ยาวาติ ทฬฺหตฺเถ นิปาโต, อติวิย ทฬฺหํ กตฺวา อโยนิโส จิตฺตํ วฑฺฒิตนฺติ อตฺโถฯ สยํ เม ทุกฺขมาภตนฺติ อตฺตนาว มยา อตฺตโน ทุกฺขํ อานีตนฺติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต อิมาหิ ตีหิ คาถาหิ รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา ราชานํ ปณฺณสาลโต พหิ กตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา นฏฺฐํ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ปณฺณสาลาย นิกฺขมิตฺวา อากาเส นิสินฺโน ราชานํ โอวทิตฺวา ‘‘มหาราช, อหํ หิมวนฺตเมว คมิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘น สกฺกา, ภนฺเต, คนฺตุ’’นฺติ วุจฺจมาโนปิ ‘‘มหาราช, มยา อิธ วสนฺเตน เอวรูโป วิปฺปกาโร ปตฺโต, อิทานิ น สกฺกา อิธ วสิตุ’’นฺติ รญฺโญ ยาจนฺตสฺเสว อากาเส อุปฺปติตฺวา หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺฐหิฯ เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหนฺโต อเหสุํฯ ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สงฺกปฺปราคชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[252] 2. ติลมุฏฺฐิชาตกวณฺณนา

อชฺชาปิ เม ตํ มนสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ โกธนํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ อญฺญตโร กิร, ภิกฺขุ, โกธโน อโหสิ อุปายาสพหุโล, อปฺปมฺปิ วุตฺโต สมาโน กุปฺปิ อภิสชฺชิ, โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตฺวากาสิฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ โกธโน อุปายาสพหุโล อุทฺธเน ปกฺขิตฺตโลณํ วิย ตฏตฏายนฺโต วิจรติ, เอวรูเป นิกฺโกธเน พุทฺธสาสเน ปพฺพชิโต สมาโน โกธมตฺตมฺปิ นิคฺคณฺหิตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ เปเสตฺวา ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, โกธโน’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อยํ โกธโน อโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส ปุตฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมาโร นาม อโหสิฯ โปราณกราชาโน จ อตฺตโน ปุตฺเต ‘‘เอวํ เอเต นิหตมานทปฺปา สีตุณฺหกฺขมา โลกจาริตฺตญฺญู จ ภวิสฺสนฺตี’’ติ อตฺตโน นคเร ทิสาปาโมกฺขอาจริเย วิชฺชมาเนปิ สิปฺปุคฺคหณตฺถาย ทูเร ติโรรฏฺฐํ เปเสนฺติ, ตสฺมา โสปิ ราชา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกํ ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา เอกปฏลิกอุปาหนา จ ปณฺณจฺฉตฺตญฺจ กหาปณสหสฺสญฺจ ทตฺวา ‘‘ตาต, ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหา’’ติ เปเสสิฯ โส ‘‘สาธู’’ติ มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ตกฺกสิลํ ปตฺวา อาจริยสฺส เคหํ ปุจฺฉิตฺวา อาจริเย มาณวกานํ สิปฺปํ วาเจตฺวา อุฏฺฐาย ฆรทฺวาเร จงฺกมนฺเต เคหํ คนฺตฺวา ยสฺมิํ ฐาเน ฐิโต อาจริยํ อทฺทส, ตตฺเถว อุปาหนา โอมุญฺจิตฺวา ฉตฺตญฺจ อปเนตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ โส ตสฺส กิลนฺตภาวํ ญตฺวา อาคนฺตุกสงฺคหํ กาเรสิฯ กุมาโร ภุตฺตโภชโน โถกํ วิสฺสมิตฺวา อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิ, ‘‘กุโต อาคโตสิ, ตาตา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘พาราณสิโต’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺส ปุตฺโตสี’’ติ? ‘‘พาราณสิรญฺโญ’’ติฯ ‘‘เกนตฺเถนาคโตสี’’ติ? ‘‘สิปฺปํ อุคฺคณฺหตฺถายา’’ติฯ

‘‘กิํ เต อาจริยภาโค อาภโต, อุทาหุ ธมฺมนฺเตวาสิโก โหตุกาโมสี’’ติ? โส ‘‘อาจริยภาโค เม อาภโต’’ติ วตฺวา อาจริยสฺส ปาทมูเล สหสฺสตฺถวิกํ ฐเปตฺวา วนฺทิฯ

ธมฺมนฺเตวาสิกา ทิวา อาจริยสฺส กมฺมํ กตฺวา รตฺติํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติ, อาจริยภาคทายกา เคเห เชฏฺฐปุตฺตา วิย หุตฺวา สิปฺปเมว อุคฺคณฺหนฺติฯ ตสฺมา โสปิ อาจริโย สลฺลหุเกน สุภนกฺขตฺเตน กุมารสฺส สิปฺปํ ปฏฺฐเปสิฯ กุมาโรปิ สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺโต เอกทิวสํ อาจริเยน สทฺธิํ นฺหายิตุํ อคมาสิฯ อเถกา มหลฺลิกา อิตฺถี ติลานิ เสเต กตฺวา ปตฺถริตฺวา รกฺขมานา นิสีทิฯ กุมาโร เสตติเล ทิสฺวา ขาทิตุกาโม หุตฺวา เอกํ ติลมุฏฺฐิํ คเหตฺวา ขาทิ, มหลฺลิกา ‘‘ตณฺหาลุโก เอโส’’ติ กิญฺจิ อวตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ โส ปุนทิวเสปิ ตาย เวลาย ตเถว อกาสิ, สาปิ นํ น กิญฺจิ อาหฯ อิตโร ตติยทิวเสปิ ตเถวากาสิ, ตทา มหลฺลิกา ‘‘ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อตฺตโน อนฺเตวาสิเกหิ มํ วิลุมฺปาเปตี’’ติ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทิฯ อาจริโย นิวตฺติตฺวา ‘‘กิํ เอตํ , อมฺมา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สามิ, อนฺเตวาสิโก เต มยา กตานํ เสตติลานํ อชฺเชกํ มุฏฺฐิํ ขาทิ, หิยฺโย เอกํ, ปเร เอกํ, นนุ เอวํ ขาทนฺโต มม สนฺตกํ สพฺพํ นาเสสฺสตี’’ติฯ ‘‘อมฺม, มา โรทิ, มูลํ เต ทาเปสฺสามี’’ติฯ ‘‘น เม, สามิ, มูเลนตฺโถ, ยถา ปเนส กุมาโร ปุน เอวํ น กโรติ, ตถา ตํ สิกฺขาเปหี’’ติฯ อาจริโย ‘‘เตน หิ ปสฺส, อมฺมา’’ติ ทฺวีหิ มาณเวหิ ตํ กุมารํ ทฺวีสุ หตฺเถสุ คาหาเปตฺวา เวฬุเปสิกํ คเหตฺวา ‘‘ปุน เอวรูปํ มา อกาสี’’ติ ติกฺขตฺตุํ ปิฏฺฐิยํ ปหริฯ กุมาโร อาจริยสฺส กุชฺฌิตฺวา รตฺตานิ อกฺขีนิ กตฺวา ปาทปิฏฺฐิโต ยาว เกสมตฺถกา โอโลเกสิฯ โสปิสฺส กุชฺฌิตฺวา โอโลกิตภาวํ อญฺญาสิฯ กุมาโร สิปฺปํ นิฏฺฐาเปตฺวา ‘‘อนุโยคํ ทตฺวา มาราเปตพฺโพ เอส มยา’’ติ เตน กตโทสํ หทเย ฐเปตฺวา คมนกาเล อาจริยํ วนฺทิตฺวา ‘‘ยทาหํ, อาจริย, พาราณสิรชฺชํ ปตฺวา ตุมฺหากํ สนฺติกํ เปเสสฺสามิ, ตทา ตุมฺเห อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติ สสิเนโห วิย ปฏิญฺญํ คเหตฺวา ปกฺกามิฯ

โส พาราณสิํ ปตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา สิปฺปํ ทสฺเสสิฯ ราชา ‘‘ชีวมาเนน เม ปุตฺโต ทิฏฺโฐ, ชีวมาโนวสฺส รชฺชสิริํ ปสฺสามี’’ติ ปุตฺตํ รชฺเช ปติฏฺฐาเปสิฯ

โส รชฺชสิริํ อนุภวมาโน อาจริเยน กตโทสํ สริตฺวา อุปฺปนฺนโกโธ ‘‘มาราเปสฺสามิ น’’นฺติ ปกฺโกสนตฺถาย อาจริยสฺส ทูตํ ปาเหสิฯ อาจริโย ‘‘ตรุณกาเล นํ สญฺญาเปตุํ น สกฺขิสฺสามี’’ติ อคนฺตฺวา ตสฺส รญฺโญ มชฺฌิมวยกาเล ‘‘อิทานิ นํ สญฺญาเปตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ราชทฺวาเร ฐตฺวา ‘‘ตกฺกสิลาจริโย อาคโต’’ติ อาโรจาเปสิฯ ราชา ตุฏฺโฐ พฺราหฺมณํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตํ อตฺตโน สนฺติกํ อาคตํ ทิสฺวาว โกธํ อุปฺปาเทตฺวา รตฺตานิ อกฺขีนิ กตฺวา อมจฺเจ อามนฺเตตฺวา ‘‘โภ, อชฺชาปิ เม อาจริเยน ปหฏฏฺฐานํ รุชฺชติ, อาจริโย นลาเฏน มจฺจุํ อาทาย ‘มริสฺสามี’ติ อาคโต, อชฺชสฺส ชีวิตํ นตฺถี’’ติ วตฺวา ปุริมา ทฺเว คาถา อโวจ –

[4]

‘‘อชฺชาปิ เม ตํ มนสิ, ยํ มํ ตฺวํ ติลมุฏฺฐิยา;

พาหาย มํ คเหตฺวาน, ลฏฺฐิยา อนุตาฬยิฯ

[5]

‘‘นนุ ชีวิเต น รมสิ, เยนาสิ พฺราหฺมณาคโต;

ยํ มํ พาหา คเหตฺวาน, ติกฺขตฺตุํ อนุตาฬยี’’ติฯ

ตตฺถ ยํ มํ พาหาย มนฺติ ทฺวีสุ ปเทสุ อุปโยควจนํ อนุตาฬนคหณาเปกฺขํฯ ยํ มํ ตฺวํ ติลมุฏฺฐิยา การณา อนุตาฬยิ, อนุตาเฬนฺโต จ มํ พาหาย คเหตฺวา อนุตาฬยิ, ตํ อนุตาฬนํ อชฺชาปิ เม มนสีติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ นนุ ชีวิเต น รมสีติ มญฺเญ ตฺวํ อตฺตโน ชีวิตมฺหิ นาภิรมสิฯ เยนาสิ พฺราหฺมณาคโตติ ยสฺมา พฺราหฺมณ อิธ มม สนฺติกํ อาคโตสิฯ ยํ มํ พาหา คเหตฺวานาติ ยํ มม พาหา คเหตฺวา, ยํ มํ พาหาย คเหตฺวาติปิ อตฺโถฯ ติกฺขตฺตุํ อนุตาฬยีติ ตโย วาเร เวฬุลฏฺฐิยา ตาเฬสิ, อชฺช ทานิ ตสฺส ผลํ วินฺทาหีติ นํ มรเณน สนฺตชฺเชนฺโต เอวมาหฯ

ตํ สุตฺวา อาจริโย ตติยํ คาถมาห –

[6]

‘‘อริโย อนริยํ กุพฺพนฺตํ, โย ทณฺเฑน นิเสธติ;

สาสนํ ตํ น ตํ เวรํ, อิติ นํ ปณฺฑิตา วิทู’’ติฯ

ตตฺถ อริโยติ สุนฺทราธิวจนเมตํฯ โส ปน อริโย จตุพฺพิโธ โหติ อาจารอริโย ทสฺสนอริโย ลิงฺคอริโย ปฏิเวธอริโยติฯ ตตฺถ มนุสฺโส วา โหตุ ติรจฺฉาโน วา, อริยาจาเร ฐิโต อาจารอริโย นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อริยวตฺตสิ วกฺกงฺค, โย ปิณฺฑมปจายติ;

จชามิ เต ตํ ภตฺตารํ, คจฺฉถูโภ ยถาสุข’’นฺติฯ (ชา. 2.21.106);

รูเปน ปน อิริยาปเถน จ ปาสาทิเกน ทสฺสนีเยน สมนฺนาคโต ทสฺสนอริโย นามฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อริยาวกาโสสิ ปสนฺนเนตฺโต, มญฺเญ ภวํ ปพฺพชิโต กุลมฺหา;

กถํ นุ จิตฺตานิ ปหาย โภเค, ปพฺพชิ นิกฺขมฺม ฆรา สปญฺญา’’ติฯ (ชา. 2.17.143);

นิวาสนปารุปนลิงฺคคฺคหเณน ปน สมณสทิโส หุตฺวา วิจรนฺโต ทุสฺสีโลปิ ลิงฺคอริโย นามฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘ฉทนํ กตฺวาน สุพฺพตานํ, ปกฺขนฺที กุลทูสโก ปคพฺโภ;

มายาวี อสญฺญโต ปลาโป, ปติรูเปน จรํ ส มคฺคทูสี’’ติฯ

พุทฺธาทโย ปน ปฏิเวธอริยา นามฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จา’’ติฯ เตสุ อิธ อาจารอริโยว อธิปฺเปโตฯ

อนริยนฺติ ทุสฺสีลํ ปาปธมฺมํฯ กุพฺพนฺตนฺติ ปาณาติปาตาทิกํ ปญฺจวิธทุสฺสีลฺยกมฺมํ กโรนฺตํ, เอกเมว วา เอตํ อตฺถปทํ, อนริยํ หีนํ ลามกํ ปญฺจเวรภยกมฺมํ กโรนฺตํ ปุคฺคลํฯ โยติ ขตฺติยาทีสุ โย โกจิฯ ทณฺเฑนาติ เยน เกนจิ ปหรณเกนฯ นิเสธตีติ ‘‘มา ปุน เอวรูปํ กรี’’ติ ปหรนฺโต นิวาเรติฯ สาสนํ ตํ น ตํ เวรนฺติ ตํ, มหาราช, อกตฺตพฺพํ กโรนฺเต ปุตฺตธีตโร วา อนฺเตวาสิเก วา เอวํ ปหริตฺวา นิเสธนํ นาม อิมสฺมิํ โลเก สาสนํ อนุสิฏฺฐิ โอวาโท, น เวรํฯ

อิติ นํ ปณฺฑิตา วิทูติ เอวเมตํ ปณฺฑิตา ชานนฺติฯ ตสฺมา, มหาราช, ตฺวมฺปิ เอวํ ชาน, น เอวรูเป ฐาเน เวรํ กาตุํ อรหสิฯ สเจ หิ ตฺวํ, มหาราช, มยา เอวํ สิกฺขาปิโต นาภวิสฺส, อถ คจฺฉนฺเต กาเล ปูวสกฺขลิอาทีนิ เจว ผลาผลาทีนิ จ หรนฺโต โจรกมฺเมสุ ปลุทฺโธ อนุปุพฺเพน สนฺธิจฺเฉทนปนฺถทูหนคามฆาตกาทีนิ กตฺวา ‘‘ราชาปราธิโก โจโร’’ติ สโหฑฺฒํ คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺสิโต ‘‘คจฺฉถสฺส โทสานุรูปํ ทณฺฑํ อุปเนถา’’ติ ทณฺฑภยํ ปาปุณิสฺส, กุโต เต เอวรูปา สมฺปตฺติ อภวิสฺส, นนุ มํ นิสฺสาย อิทํ อิสฺสริยํ ตยา ลทฺธนฺติ เอวํ อาจริโย ราชานํ สญฺญาเปสิ ฯ ปริวาเรตฺวา ฐิตา อมจฺจาปิสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘สจฺจํ, เทว, อิทํ อิสฺสริยํ ตุมฺหากํ อาจริยสฺเสว สนฺตก’’นฺติ อาหํสุฯ

ตสฺมิํ ขเณ ราชา อาจริยสฺส คุณํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘สพฺพิสฺสริยํ เต, อาจริย, ทมฺมิ, รชฺชํ ปฏิจฺฉา’’ติ อาหฯ อาจริโย ‘‘น เม, มหาราช, รชฺเชนตฺโถ’’ติ ปฏิกฺขิปิฯ ราชา ตกฺกสิลํ เปเสตฺวา อาจริยสฺส ปุตฺตทารํ อาหราเปตฺวา มหนฺตํ อิสฺสริยํ ทตฺวา ตเมว ปุโรหิตํ กตฺวา ปิตุฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ตสฺโสวาเท ฐิโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โกธโน ภิกฺขุ อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิ, พหู ชนา โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน อเหสุํฯ ‘‘ตทา ราชา โกธโน ภิกฺขุ อโหสิ, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ติลมุฏฺฐิชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[253] 3. มณิกณฺฐชาตกวณฺณนา

มมนฺนปานนฺติ อิทํ สตฺถา อาฬวิํ นิสฺสาย อคฺคาฬเว เจติเย วิหรนฺโต กุฏิการสิกฺขาปทํ (ปารา. 342) อารพฺภ กเถสิฯ อาฬวกา หิ ภิกฺขู สญฺญาจิกาย กุฏิโย การยมานา ยาจนพหุลา วิญฺญตฺติพหุลา วิหริํสุ ‘‘ปุริสํ เทถ, ปุริสตฺถกรํ เทถา’’ติอาทีนิ วทนฺตาฯ

มนุสฺสา อุปทฺทุตา ยาจนาย อุปทฺทุตา วิญฺญตฺติยา ภิกฺขู ทิสฺวา อุพฺพิชฺชิํสุปิ อุตฺตสิํสุปิ ปลายิํสุปิฯ อถายสฺมา มหากสฺสโป อาฬวิํ อุปสงฺกมิตฺวา ปิณฺฑาย ปาวิสิ, มนุสฺสา เถรมฺปิ ทิสฺวา ตเถว ปฏิปชฺชิํสุฯ โส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ปุพฺพายํ, อาวุโส, อาฬวี สุลภปิณฺฑา, อิทานิ กสฺมา ทุลฺลภปิณฺฑา ชาตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ การณํ สุตฺวา ภควติ อาฬวิํ อาคนฺตฺวา อคฺคาฬวเจติเย วิหรนฺเต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สตฺถา เอตสฺมิํ การเณ ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา อาฬวเก ภิกฺขู ปฏิปุจฺฉิ – ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, สญฺญาจิกาย กุฏิโย กาเรถา’’ติฯ ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต เต ภิกฺขู ครหิตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ยาจนา นาเมสา สตฺตรตนปริปุณฺเณ นาคภวเน วสนฺตานํ นาคานมฺปิ อมนาปา, ปเคว มนุสฺสานํ, เยสํ เอกํ กหาปณกํ อุปฺปาเทนฺตานํ ปาสาณโต มํสํ อุปฺปาฏนกาโล วิย โหตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาวิภเว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล อญฺโญปิ ปุญฺญวา สตฺโต ตสฺส มาตุ กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติฯ เต อุโภปิ ภาตโร วยปฺปตฺตา มาตาปิตูนํ กาลกิริยาย สํวิคฺคหทยา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา คงฺคาตีเร ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วสิํสุฯ เตสุ เชฏฺฐสฺส อุปริคงฺคาย ปณฺณสาลา อโหสิ, กนิฏฺฐสฺส อโธคงฺคายฯ อเถกทิวสํ มณิกณฺโฐ นาม นาคราชา นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา คงฺคาตีเร มาณวกเวเสน วิจรนฺโต กนิฏฺฐสฺส อสฺสมํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เต อญฺญมญฺญํ สมฺโมทนียกถํ กเถตฺวา วิสฺสาสิกา อเหสุํ, วินา วตฺติตุํ นาสกฺขิํสุฯ มณิกณฺโฐ อภิณฺหํ กนิฏฺฐตาปสสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา กถาสลฺลาเปน นิสีทิตฺวา คมนกาเล ตาปเส สิเนเหน อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา โภเคหิ ตาปสํ ปริกฺขิปนฺโต ปริสฺสชิตฺวา อุปริมุทฺธนิ มหนฺตํ ผณํ ธาเรตฺวา โถกํ วสิตฺวา ตํ สิเนหํ วิโนเทตฺวา สรีรํ วินิเวเฐตฺวา ตาปสํ วนฺทิตฺวา สกฏฺฐานเมว คจฺฉติฯ ตาปโส ตสฺส ภเยน กิโส อโหสิ ลูโข ทุพฺพณฺโณ อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโต ธมนิสนฺถตคตฺโตฯ

โส เอกทิวสํ ภาตุ สนฺติกํ อคมาสิฯ อถ นํ โส ปุจฺฉิ – ‘‘กิสฺส, ตฺวํ โภ, กิโส ลูโข ทุพฺพณฺโณ อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโต ธมนิสนฺถตคตฺโต’’ติฯ โส ตสฺส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘กิํ ปน, ตฺวํ โภ, ตสฺส นาคราชสฺส อาคมนํ อิจฺฉสิ, น อิจฺฉสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘น อิจฺฉามี’’ติ วตฺวา ‘‘โส ปน นาคราชา ตว สนฺติกํ อาคจฺฉนฺโต กิํ ปิฬนฺธนํ ปิฬนฺธิตฺวา อาคจฺฉตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มณิรตน’’นฺติ อาหฯ เตน หิ ตฺวํ ตสฺมิํ นาคราเช ตว สนฺติกํ อาคนฺตฺวา อนิสินฺเนเยว ‘‘มณิํ เม เทหี’’ติ ยาจ, เอวํ โส นาโค ตํ โภเคหิ อปริกฺขิปิตฺวาว คมิสฺสติฯ ปุนทิวเส อสฺสมปททฺวาเร ฐตฺวา อาคจฺฉนฺตเมว นํ ยาเจยฺยาสิ, ตติยทิวเส คงฺคาตีเร ฐตฺวา อุทกา อุมฺมุชฺชนฺตเมว นํ ยาเจยฺยาสิ, เอวํ โส ตว สนฺติกํ ปุน น อาคมิสฺสตีติฯ

ตาปโส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา อตฺตโน ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา ปุนทิวเส นาคราชานํ อาคนฺตฺวา ฐิตมตฺตเมว ‘‘เอตํ อตฺตโน ปิฬนฺธนมณิํ เม เทหี’’ติ ยาจิ, โส อนิสีทิตฺวาว ปลายิฯ อถ นํ ทุติยทิวเส อสฺสมปททฺวาเร ฐตฺวา อาคจฺฉนฺตเมว ‘‘หิยฺโย เม มณิรตนํ นาทาสิ, อชฺช ทานํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ นาโค อสฺสมปทํ อปวิสิตฺวาว ปลายิฯ ตติยทิวเส อุทกโต อุมฺมุชฺชนฺตเมว นํ ‘‘อชฺช เม ตติโย ทิวโส ยาจนฺตสฺส, เทหิ ทานิ เม เอตํ มณิรตน’’นฺติ อาหฯ นาคราชา อุทเก ฐตฺวาว ตาปสํ ปฏิกฺขิปนฺโต ทฺเว คาถา อาห –

[7]

‘‘มมนฺนปานํ วิปุลํ อุฬารํ, อุปฺปชฺชตีมสฺส มณิสฺส เหตุ;

ตํ เต น ทสฺสํ อติยาจโกสิ, น จาปิ เต อสฺสมมาคมิสฺสํฯ

[8]

‘‘สุสู ยถา สกฺขรโธตปาณี, ตาเสสิมํ เสลํ ยาจมาโน;

ตํ เต น ทสฺสํ อติยาจโกสิ, น จาปิ เต อสฺสมมาคมิสฺส’’นฺติฯ

ตตฺถ มมนฺนปานนฺติ มม ยาคุภตฺตาทิทิพฺพโภชนํ อฏฺฐปานกเภทญฺจ ทิพฺพปานํฯ วิปุลนฺติ พหุฯ อุฬารนฺติ เสฏฺฐํ ปณีตํฯ ตํ เตติ ตํ มณิํ ตุยฺหํฯ

อติยาจโกสีติ กาลญฺจ ปมาณญฺจ อติกฺกมิตฺวา อชฺช ตีณิ ทิวสานิ มยฺหํ ปิยํ มนาปํ มณิรตนํ ยาจมาโน อติกฺกมฺม ยาจโกสิฯ น จาปิ เตติ น เกวลํ น ทสฺสํ, อสฺสมมฺปิ เต นาคมิสฺสํฯ สุสู ยถาติ ยถา นาม ยุวา ตรุณมนุสฺโสฯ สกฺขรโธตปาณีติ สกฺขราย โธตปาณิ, เตเลน ปาสาเณ โธตอสิหตฺโถฯ ตาเสสิมํ เสลํ ยาจมาโนติ อิมํ มณิํ ยาจนฺโต ตฺวํ กญฺจนถรุขคฺคํ อพฺพาหิตฺวา ‘‘สีสํ เต ฉินฺทามี’’ติ วทนฺโต ตรุณปุริโส วิย มํ ตาเสสิฯ

เอวํ วตฺวา โส นาคราชา อุทเก นิมุชฺชิตฺวา อตฺตโน นาคภวนเมว คนฺตฺวา น ปจฺจาคญฺฉิฯ อถ โส ตาปโส ตสฺส ทสฺสนียสฺส นาคราชสฺส อทสฺสเนน ภิยฺโยโสมตฺตาย กิโส อโหสิ ลูโข ทุพฺพณฺโณ อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโต ธมนิสนฺถตคตฺโตฯ อถ เชฏฺฐตาปโส ‘‘กนิฏฺฐสฺส ปวตฺติํ ชานิสฺสามี’’ติ ตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ตํ ภิยฺโยโสมตฺตาย ปณฺฑุโรคินํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข, โภ, ตฺวํ ภิยฺโยโสมตฺตาย ปณฺฑุโรคี ชาโต’’ติ วตฺวา ‘‘ตสฺส ทสฺสนียสฺส นาคราชสฺส อทสฺสเนนา’’ติ สุตฺวา ‘‘อยํ ตาปโส นาคราชานํ วินา วตฺติตุํ น สกฺโกตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[9]

‘‘น ตํ ยาเจ ยสฺส ปิยํ ชิคีเส, เทสฺโส โหติ อติยาจนาย;

นาโค มณิํ ยาจิโต พฺราหฺมเณน, อทสฺสนํเยว ตทชฺฌคมา’’ติฯ

ตตฺถ น ตํ ยาเจติ ตํ ภณฺฑํ น ยาเจยฺยฯ ยสฺส ปิยํ ชิคีเสติ ยํ ภณฺฑํ อสฺส ปุคฺคลสฺส ปิยนฺติ ชาเนยฺยฯ เทสฺโส โหตีติ อปฺปิโย โหติฯ อติยาจนายาติ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา วรภณฺฑํ ยาจนฺโต ตาย อติยาจนายฯ อทสฺสนํเยว ตทชฺฌคมาติ ตโต ปฏฺฐาย อทสฺสนเมว คโตติฯ

เอวํ ปน ตํ วตฺวา ‘‘อิโต ทานิ ปฏฺฐาย มา โสจี’’ติ สมสฺสาเสตฺวา เชฏฺฐภาตา อตฺตโน อสฺสมเมว คโตฯ อถาปรภาเค เต ทฺเวปิ ภาตโร อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํฯ

สตฺถา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, สตฺตรตนปริปุณฺเณ นาคภวเน วสนฺตานํ นาคานมฺปิ ยาจนา นาม อมนาปา, กิมงฺคํ ปน มนุสฺสาน’’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กนิฏฺโฐ อานนฺโท อโหสิ, เชฏฺโฐ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มณิกณฺฐชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[254] 4. กุณฺฑกกุจฺฉิสินฺธวชาตกวณฺณนา

ภุตฺวา ติณปริฆาสนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย สมฺมาสมฺพุทฺเธ สาวตฺถิยํ วสฺสํ วสิตฺวา จาริกํ จริตฺวา ปุน ปจฺจาคเต มนุสฺสา ‘‘อาคนฺตุกสกฺการํ กริสฺสามา’’ติ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ททนฺติฯ วิหาเร เอกํ ธมฺมโฆสกภิกฺขุํ ฐเปสุํ, โส เย เย อาคนฺตฺวา ยตฺตเก ภิกฺขู อิจฺฉนฺติ, เตสํ เตสํ ภิกฺขู วิจาเรตฺวา เทติฯ

อเถกา ทุคฺคตมหลฺลิกา อิตฺถี เอกเมว ปฏิวีสํ สชฺเชตฺวา เตสํ เตสํ มนุสฺสานํ ภิกฺขูสุ วิจาเรตฺวา ทินฺเนสุ อุสฺสูเร ธมฺมโฆสกสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘‘มยฺหํ เอกํ ภิกฺขุํ เทถา’’ติ อาหฯ โส ‘‘มยา สพฺเพ ภิกฺขู วิจาเรตฺวา ทินฺนา, สาริปุตฺตตฺเถโร ปน วิหาเรเยว, ตฺวํ ตสฺส ภิกฺขํ เทหี’’ติ อาหฯ สา ‘‘สาธู’’ติ ตุฏฺฐจิตฺตา เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก ฐตฺวา เถรสฺส อาคตกาเล วนฺทิตฺวา หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา ฆรํ เนตฺวา นิสีทาเปสิฯ ‘‘เอกาย กิร มหลฺลิกาย ธมฺมเสนาปติ อตฺตโน ฆเร นิสีทาปิโต’’ติ พหูนิ สทฺธานิ กุลานิ อสฺโสสุํฯ เตสุ ราชา ปสฺเสนที โกสโล ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ตสฺสา สาฏเกน เจว สหสฺสตฺถวิกาย จ สทฺธิํ ภตฺตภาชนานิ ปหิณิ ‘‘มยฺหํ อยฺยํ ปริวิสมานา อิมํ สาฏกํ นิวาเสตฺวา อิเม กหาปเณ วฬญฺเชตฺวา เถรํ ปริวิสตู’’ติฯ ยถา จ ราชา, เอวํ อนาถปิณฺฑิโก จูฬอนาถปิณฺฑิโก วิสาขา จ มหาอุปาสิกา ปหิณิฯ อญฺญานิปิ ปน กุลานิ เอกสตทฺวิสตาทิวเสน อตฺตโน อตฺตโน พลานุรูเปน กหาปเณ ปหิณิํสุฯ เอวํ เอกาเหเนว สา มหลฺลิกา สตสหสฺสมตฺตํ ลภิฯ

เถโร ปน ตาย ทินฺนยาคุเมว ปิวิตฺวา ตาย กตขชฺชกเมว ปกฺกภตฺตเมว จ ปริภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ตํ มหลฺลิกํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา วิหารเมว อคมาสิฯ

ธมฺมสภายํ ภิกฺขู เถรสฺส คุณกถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, ธมฺมเสนาปติ มหลฺลิกคหปตานิํ ทุคฺคตภาวโต โมเจสิ, ปติฏฺฐา อโหสิฯ ตาย ทินฺนมาหารํ อชิคุจฺฉนฺโต ปริภุญฺชี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต อิทาเนว เอติสฺสา มหลฺลิกาย อวสฺสโย ชาโต, น จ อิทาเนว ตาย ทินฺนํ อาหารํ อชิคุจฺฉนฺโต ปริภุญฺชติ, ปุพฺเพปิ ปริภุญฺชิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุตฺตราปเถ อสฺสวาณิชกุเล นิพฺพตฺติฯ อุตฺตราปถชนปทโต ปญฺจสตา อสฺสวาณิชา อสฺเส พาราณสิํ อาเนตฺวา วิกฺกิณนฺติฯ อญฺญตโรปิ อสฺสวาณิโช ปญฺจอสฺสสตานิ อาทาย พาราณสิมคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ อนฺตรามคฺเค จ พาราณสิโต อวิทูเร เอโก นิคมคาโม อตฺถิ, ตตฺถ ปุพฺเพ มหาวิภโว เสฏฺฐิ อโหสิฯ ตสฺส มหนฺตํ นิเวสนํ, ตํ ปน กุลํ อนุกฺกเมน ปริกฺขยํ คตํ, เอกาว มหลฺลิกา อวสิฏฺฐา, สา ตสฺมิํ นิเวสเน วสติฯ อถ โส อสฺสวาณิโช ตํ นิคมคามํ ปตฺวา ‘‘เวตนํ ทสฺสามี’’ติ ตสฺสา นิเวสเน นิวาสํ คณฺหิตฺวา อสฺเส เอกมนฺเต ฐเปสิฯ ตํทิวสเมวสฺส เอกิสฺสา อาชานียาวฬวาย คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ โส ทฺเว ตโย ทิวเส วสิตฺวา อสฺเส พลํ คาหาเปตฺวา ‘‘ราชานํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อสฺเส อาทาย ปายาสิฯ อถ นํ มหลฺลิกา ‘‘เคหเวตนํ เทหี’’ติ วตฺวา ‘‘สาธุ, อมฺม, เทมี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตาต, เวตนํ เม ททมาโน อิมมฺปิ อสฺสโปตกํ เวตนโต ขณฺเฑตฺวา เทหี’’ติ อาหฯ วาณิโช ตถา กตฺวา ปกฺกามิฯ สา ตสฺมิํ อสฺสโปตเก ปุตฺตสิเนหํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา อวสฺสาวนฌามกภตฺตวิฆาสติณานิ ทตฺวา ตํ ปฏิชคฺคิฯ

อถาปรภาเค โพธิสตฺโต ปญฺจ อสฺสสตานิ อาทาย อาคจฺฉนฺโต ตสฺมิํ เคเห นิวาสํ คณฺหิฯ กุณฺฑกขาทกสฺส สินฺธวโปตกสฺส ฐิตฏฺฐานโต คนฺธํ ฆายิตฺวา เอกอสฺโสปิ เคหํ ปวิสิตุํ นาสกฺขิฯ

โพธิสตฺโต มหลฺลิกํ ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺม, กจฺจิ อิมสฺมิํ เคเห อสฺโส อตฺถี’’ติ ฯ ‘‘ตาต, อญฺโญ อสฺโส นาม นตฺถิ, อหํ ปน ปุตฺตํ กตฺวา เอกํ อสฺสโปตกํ ปฏิชคฺคามิ, โส เอตฺถ อตฺถี’’ติฯ ‘‘กหํ โส, อมฺมา’’ติ? ‘‘จริตุํ คโต, ตาตา’’ติฯ ‘‘กาย เวลาย อาคมิสฺสติ, อมฺมา’’ติ? ‘‘สายนฺเห, ตาตา’’ติฯ โพธิสตฺโต ตสฺส อาคมนํ ปฏิมาเนนฺโต อสฺเส พหิ ฐเปตฺวาว นิสีทิฯ สินฺธวโปตโกปิ วิจริตฺวา กาเลเยว อาคมิฯ โพธิสตฺโต กุณฺฑกกุจฺฉิสินฺธวโปตกํ ทิสฺวา ลกฺขณานิ สมาเนตฺวา ‘‘อยํ สินฺธโว อนคฺโฆ, มหลฺลิกาย มูลํ ทตฺวา คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตสิฯ สินฺธวโปตโกปิ เคหํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐาเนเยว ฐิโตฯ ตสฺมิํ ขเณ เต อสฺสา เคหํ ปวิสิตุํ สกฺขิํสุฯ

โพธิสตฺโต ทฺวีหตีหํ วสิตฺวา อสฺเส สนฺตปฺเปตฺวา คจฺฉนฺโต ‘‘อมฺม, อิมํ อสฺสโปตกํ มูลํ คเหตฺวา มยฺหํ เทหี’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ วเทสิ, ตาต, ปุตฺตํ วิกฺกิณนฺตา นาม อตฺถี’’ติฯ ‘‘อมฺม, ตฺวํ เอตํ กิํ ขาทาเปตฺวา ปฏิชคฺคสี’’ติ? ‘‘โอทนกญฺชิกญฺจ ฌามกภตฺตญฺจ วิฆาสติณญฺจ ขาทาเปตฺวา กุณฺฑกยาคุญฺจ ปาเยตฺวา ปฏิชคฺคามิ, ตาตา’’ติฯ ‘‘อมฺม, อหํ เอตํ ลภิตฺวา ปิณฺฑรสโภชนํ โภเชสฺสามิ, ฐิตฏฺฐาเน เจลวิตานํ ปสาเรตฺวา อตฺถรณปิฏฺเฐ ฐเปสฺสามี’’ติฯ ‘‘ตาต, เอวํ สนฺเต มม ปุตฺโต จ สุขํ อนุภวตุ, ตํ คเหตฺวา คจฺฉา’’ติฯ อถ โพธิสตฺโต ตสฺส จตุนฺนํ ปาทานํ นงฺคุฏฺฐสฺส มุขสฺส จ มูลํ เอเกกํ กตฺวา ฉ สหสฺสตฺถวิกาโย ฐเปตฺวา มหลฺลิกํ นววตฺถํ นิวาสาเปตฺวา สินฺธวโปตกสฺส ปุรโต ฐเปสิฯ โส อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา มาตรํ โอโลเกตฺวา อสฺสูนิ ปวตฺเตสิฯ สาปิ ตสฺส ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชิตฺวา อาห – ‘‘มยา ปุตฺตโปสาวนิกํ ลทฺธํ, ตฺวํ, ตาต, คจฺฉาหี’’ติ, ตทา โส อคมาสิฯ

โพธิสตฺโต ปุนทิวเส อสฺสโปตกสฺส ปิณฺฑรสโภชนํ สชฺเชตฺวา ‘‘วีมํสิสฺสามิ ตาว นํ, ชานาติ นุ โข อตฺตโน พลํ, อุทาหุ น ชานาตี’’ติ โทณิยํ กุณฺฑกยาคุํ อากิราเปตฺวา ทาเปสิฯ โส ‘‘นาหํ อิมํ โภชนํ ภุญฺชิสฺสามี’’ติ ตํ ยาคุํ ปายิตุํ น อิจฺฉิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส วีมํสนวเสน ปฐมํ คาถมาห –

[10]

‘‘ภุตฺวา ติณปริฆาสํ, ภุตฺวา อาจามกุณฺฑกํ;

เอตํ เต โภชนํ อาสิ, กสฺมา ทานิ น ภุญฺชสี’’ติฯ

ตตฺถ ภุตฺวา ติณปริฆาสนฺติ ตฺวํ ปุพฺเพ มหลฺลิกาย ทินฺนํ เตสํ เตสํ ขาทิตาวเสสํ วิฆาสติณสงฺขาตํ ปริฆาสํ ภุญฺชิตฺวา วฑฺฒิโตฯ ภุตฺวา อาจามกุณฺฑกนฺติ เอตฺถ อาจาโม วุจฺจติ โอทนาวเสสํฯ กุณฺฑกนฺติ กุณฺฑกเมวฯ เอตญฺจ ภุญฺชิตฺวา วฑฺฒิโตสีติ ทีเปติฯ เอตํ เตติ เอตํ ตว ปุพฺเพ โภชนํ อาสิฯ กสฺมา ทานิ น ภุญฺชสีติ มยาปิ เต ตเมว ทินฺนํ, ตฺวํ ตํ กสฺมา อิทานิ น ภุญฺชสีติฯ

ตํ สุตฺวา สินฺธวโปตโก อิตรา ทฺเว คาถา อโวจ –

[11]

‘‘ยตฺถ โปสํ น ชานนฺติ, ชาติยา วินเยน วา;

พหุ ตตฺถ มหาพฺรหฺเม, อปิ อาจามกุณฺฑกํฯ

[12]

‘‘ตฺวญฺจ โขมํ ปชานาสิ, ยาทิสายํ หยุตฺตโม;

ชานนฺโต ชานมาคมฺม, น เต ภกฺขามิ กุณฺฑก’’นฺติฯ

ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเนฯ โปสนฺติ สตฺตํฯ ชาติยา วินเยน วาติ ‘‘ชาติสมฺปนฺโน วา เอโส, น วา, อาจารยุตฺโต วา, น วา’’ติ เอวํ น ชานนฺติฯ มหาพฺรหฺเมติ ครุกาลปเนน อาลปนฺโต อาหฯ ยาทิสายนฺติ ยาทิโส อยํ, อตฺตานํ สนฺธาย วทติฯ ชานนฺโต ชานมาคมฺมาติ อหํ อตฺตโน พลํ ชานนฺโต ชานนฺตเมว ตํ อาคมฺม ปฏิจฺจ ตว สนฺติเก กุณฺฑกํ กิํ ภุญฺชิสฺสามิฯ น หิ ตฺวํ กุณฺฑกํ โภชาเปตุกามตาย ฉ สหสฺสานิ ทตฺวา มํ คณฺหีติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘ตํ วีมํสนตฺถาย ตํ มยา กตํ, มา กุชฺฌี’’ติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา สุโภชนํ โภเชตฺวา อาทาย ราชงฺคณํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ ปสฺเส ปญฺจ อสฺสสตานิ ฐเปตฺวา เอกสฺมิํ ปสฺเส วิจิตฺตสาณิํ ปริกฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา อตฺถรณํ ปตฺถริตฺวา อุปริ เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา สินฺธวโปตกํ ฐเปสิฯ

ราชา อาคนฺตฺวา อสฺเส โอโลเกนฺโต ‘‘อยํ อสฺโส กสฺมา วิสุํ ฐปิโต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘มหาราช , อยํ สินฺธโว อิเม อสฺเส วิสุํ อกโต โมเจสฺสตี’’ติ สุตฺวา ‘‘โสภโน, โภ, สินฺธโว’’ติ ปุจฺฉิฯ

โพธิสตฺโต ‘‘อาม, มหาราชา’’ติ วตฺวา ‘‘เตน หิสฺส ชวํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ วุตฺเต ตํ อสฺสํ กปฺเปตฺวา อภิรุหิตฺวา ‘‘ปสฺส, มหาราชา’’ติ มนุสฺเส อุสฺสาเรตฺวา ราชงฺคเณ อสฺสํ ปาเหสิฯ สพฺพํ ราชงฺคณํ นิรนฺตรํ อสฺสปนฺตีหิ ปริกฺขิตฺตมิวาโหสิฯ ปุน โพธิสตฺโต ‘‘ปสฺส, มหาราช, สินฺธวโปตกสฺส เวค’’นฺติ วิสฺสชฺเชสิ, เอกปุริโสปิ นํ น อทฺทสฯ ปุน รตฺถปฏํ อุทเร ปริกฺขิปิตฺวา วิสฺสชฺเชสิ, รตฺตปฏเมว ปสฺสิํสุฯ อถ นํ อนฺโตนคเร เอกิสฺสา อุยฺยานโปกฺขรณิยา อุทกปิฏฺเฐ วิสฺสชฺเชสิ, ตตฺถสฺส อุทกปิฏฺเฐ ธาวโต ขุรคฺคานิปิ น เตมิํสุฯ ปุนวารํ ปทุมินิปตฺตานํ อุปริ ธาวนฺโต เอกปณฺณมฺปิ น อุทเก โอสีทาเปสิฯ เอวมสฺส ชวสมฺปนฺนํ ทสฺเสตฺวา โอรุยฺห ปาณิํ ปหริตฺวา หตฺถตลํ อุปนาเมสิ, อสฺโส อุปคนฺตฺวา จตฺตาโร ปาเท เอกโต กตฺวา หตฺถตเล อฏฺฐาสิฯ อถ มหาสตฺโต ราชานํ อาห – ‘‘มหาราช, อิมสฺส อสฺสโปตกสฺส สพฺพากาเรน เวเค ทสฺสิยมาเน สมุทฺทปริยนฺโต นปฺปโหตี’’ติฯ ราชา ตุสฺสิตฺวา มหาสตฺตสฺส อุปฑฺฒรชฺชํ อทาสิฯ สินฺธวโปตกมฺปิ อภิสิญฺจิตฺวา มงฺคลอสฺสํ อกาสิฯ

โส รญฺโญ ปิโย อโหสิ มนาโป, สกฺกาโรปิสฺส มหา อโหสิฯ ตสฺส หิ วสนฏฺฐานํ รญฺโญ อลงฺกตปฏิยตฺโต วาสฆรคพฺโภ วิย อโหสิ, จตุชาติคนฺเธหิ ภูมิเลปนํ อกํสุ, คนฺธทามมาลาทามานิ โอสารยิํสุ, อุปริ สุวณฺณตารกขจิตํ เจลวิตานํ อโหสิ, สมนฺตโต จิตฺรสาณิ ปริกฺขิตฺตา อโหสิ, นิจฺจํ คนฺธเตลปทีปา ฌายิํสุ, อุจฺจารปสฺสาวฏฺฐาเนปิสฺส สุวณฺณกฏาหํ ฐปยิํสุ, นิจฺจํ ราชารหโภชนเมว ภุญฺชิฯ ตสฺส ปน อาคตกาลโต ปฏฺฐาย รญฺโญ สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ หตฺถคตเมว อโหสิฯ ราชา โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนา สกทาคามิโน อนาคามิโน อรหนฺโต จ อเหสุํฯ ‘‘ตทา มหลฺลิกา อยเมว มหลฺลิกา อโหสิ, สินฺธโว สาริปุตฺโต, ราชา อานนฺโท, อสฺสวาณิชฺโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กุณฺฑกกุจฺฉิสินฺธวชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[255] 5. สุกชาตกวณฺณนา

ยาว โส มตฺตมญฺญาสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อติพหุํ ภุญฺชิตฺวา อชีรเณน กาลกตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิํ กิร เอวํ กาลกเต ธมฺมสภายํ ภิกฺขู ตสฺส อคุณกถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ อตฺตโน กุจฺฉิปฺปมาณํ อชานิตฺวา อติพหุํ ภุญฺชิตฺวา ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต กาลกโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส อติโภชนปจฺจเยเนว มโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส สุกโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อเนกานํ สุกสหสฺสานํ สมุทฺทานุคเต หิมวนฺตปเทเส วสนฺตานํ ราชา อโหสิฯ ตสฺเสโก ปุตฺโต อโหสิ, ตสฺมิํ พลปฺปตฺเต โพธิสตฺโต ทุพฺพลจกฺขุโก อโหสิฯ สุกานํ กิร สีโฆ เวโค โหติ, เตน เตสํ มหลฺลกกาเล ปฐมํ จกฺขุเมว ทุพฺพลํ โหติฯ โพธิสตฺตสฺส ปุตฺโต มาตาปิตโร กุลาวเก ฐเปตฺวา โคจรํ อาหริตฺวา โปเสสิฯ โส เอกทิวสํ โคจรภูมิํ คนฺตฺวา ปพฺพตมตฺถเก ฐิโต สมุทฺทํ โอโลเกนฺโต เอกํ ทีปกํ ปสฺสิฯ ตสฺมิํ ปน สุวณฺณวณฺณํ มธุรผลํ อมฺพวนํ อตฺถิฯ โส ปุนทิวเส โคจรเวลาย อุปฺปติตฺวา ตสฺมิํ อมฺพวเน โอตริตฺวา อมฺพรสํ ปิวิตฺวา อมฺพปกฺกํ อาทาย อาคนฺตฺวา มาตาปิตูนํ อทาสิฯ โพธิสตฺโต ตํ ขาทนฺโต รสํ สญฺชานิตฺวา ‘‘ตาต, นนุ อิมํ อสุกทีปเก อมฺพปกฺก’’นฺติ วตฺวา ‘‘อาม, ตาตา’’ติ วุตฺเต ‘‘ตาต, เอตํ ทีปกํ คจฺฉนฺตา นาม สุกา ทีฆมายุํ ปาเลนฺตา นาม นตฺถิ, มา โข ตฺวํ ปุน ตํ ทีปกํ อคมาสี’’ติ อาหฯ โส ตสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวา อคมาสิเยวฯ

อเถกทิวสํ พหุํ อมฺพรสํ ปิวิตฺวา มาตาปิตูนํ อตฺถาย อมฺพปกฺกํ อาทาย สมุทฺทมตฺถเกนาคจฺฉนฺโต อติธาตตาย กิลนฺตกาโย นิทฺทายาภิภูโต, โส นิทฺทายนฺโตปิ อาคจฺฉเตว, ตุณฺเฑน ปนสฺส คหิตํ อมฺพปกฺกํ ปติฯ โส อนุกฺกเมน อาคมนวีถิํ ชหิตฺวา โอสีทนฺโต อุทกปิฏฺเฐเนว อาคจฺฉนฺโต อุทเก ปติฯ

อถ นํ เอโก มจฺโฉ คเหตฺวา ขาทิฯ โพธิสตฺโต ตสฺมิํ อาคมนเวลาย อนาคจฺฉนฺเตเยว ‘‘สมุทฺเท ปติตฺวา มโต ภวิสฺสตี’’ติ อญฺญาสิฯ อถสฺส มาตาปิตโรปิ อาหารํ อลภมานา สุสฺสิตฺวา มริํสุฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[13]

‘‘ยาว โส มตฺตมญฺญาสิ, โภชนสฺมิํ วิหงฺคโม;

ตาว อทฺธานมาปาทิ, มาตรญฺจ อโปสยิฯ

[14]

‘‘ยโต จ โข พหุตรํ, โภชนํ อชฺฌวาหริ;

ตโต ตตฺเถว สํสีทิ, อมตฺตญฺญู หิ โส อหุฯ

[15]

‘‘ตสฺมา มตฺตญฺญุตา สาธุ, โภชนสฺมิํ อคิทฺธตา;

อมตฺตญฺญู หิ สีทนฺติ, มตฺตญฺญู จ น สีทเร’’ติฯ

ตตฺถ ยาว โสติ ยาว โส วิหงฺคโม โภชเน มตฺตมญฺญาสิฯ ตาว อทฺธานมาปาทีติ ตตฺถกํ กาลํ ชีวิตอทฺธานํ อาปาทิ, อายุํ วินฺทิฯ มาตรญฺจาติ เทสนาสีสเมตํ, มาตาปิตโร จ อโปสยีติ อตฺโถฯ ยโต จ โขติ ยสฺมิญฺจ โข กาเลฯ โภชนํ อชฺฌวาหรีติ อมฺพรสํ อชฺโฌหริฯ ตโตติ ตสฺมิํ กาเลฯ ตตฺเถว สํสีทีติ ตสฺมิํ สมุทฺเทเยว โอสีทิ นิมุชฺชิ, มจฺฉโภชนตํ อาปชฺชิฯ

ตสฺมา มตฺตญฺญุตา สาธูติ ยสฺมา โภชเน อมตฺตญฺญู สุโก สมุทฺเท โอสีทิตฺวา มโต, ตสฺมา โภชนสฺมิํ อคิทฺธิตาสงฺขาโต มตฺตญฺญุภาโว สาธุ, ปมาณชานนํ สุนฺทรนฺติ อตฺโถฯ อถ วา ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ, เนว ทวาย น มทาย…เป.… ผาสุวิหาโร จา’’ติฯ

‘‘อลฺลํ สุกฺขญฺจ ภุญฺชนฺโต, น พาฬฺหํ สุหิโต สิยา;

อูนุทโร มิตาหาโร, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชฯ

‘‘จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป, อภุตฺวา อุทกํ ปิเว;

อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโนฯ (เถรคา. 982-983);

‘‘มนุชสฺส สทา สตีมโต, มตฺตํ ชานโต ลทฺธโภชเน;

ตนู ตสฺส ภวนฺติ เวทนา, สณิกํ ชีรติ อายุํ ปาลย’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.124) –

เอวํ วณฺณิตา มตฺตญฺญุตาปิ สาธุฯ

‘‘กนฺตาเร ปุตฺตมํสํว, อกฺขสฺสพฺภญฺชนํ ยถา;

เอวํ อาหริ อาหรํ, ยาปนตฺถมมุจฺฉิโต’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.19) –

เอวํ วณฺณิตา อคิทฺธิตาปิ สาธุฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘อคิทฺธิมา’’ติ ลิขิตํ, ตโต อยํ อฏฺฐกถาปาโฐว สุนฺทรตโรฯ อมตฺตญฺญู หิ สีทนฺตีติ โภชเน ปมาณํ อชานนฺตา หิ รสตณฺหาวเสน ปาปกมฺมํ กตฺวา จตูสุ อปาเยสุ สีทนฺติฯ มตฺตญฺญู จ น สีทเรติ เย ปน โภชเน ปมาณํ ชานนฺติ, เต ทิฏฺฐธมฺเมปิ สมฺปราเยปิ น สีทนฺตีติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนาปิ สกทาคามิโนปิ อนาคามิโนปิ อรหนฺโตปิ อเหสุํฯ ‘‘ตทา สุกราชปุตฺโต โภชเน อมตฺตญฺญู ภิกฺขุ อโหสิ, สุกราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สุกชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[256] 6. ชรูทปานชาตกวณฺณนา

ชรูทปานํ ขณมานาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาวตฺถิวาสิโน วาณิเช อารพฺภ กเถสิฯ เต กิร สาวตฺถิยํ ภณฺฑํ คเหตฺวา สกฏานิ ปูเรตฺวา โวหารตฺถาย คมนกาเล ตถาคตํ นิมนฺเตตฺวา สรณานิ คเหตฺวา สีเลสุ ปติฏฺฐาย สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘มยํ, ภนฺเต, โวหารตฺถาย ทีฆมคฺคํ คมิสฺสาม, ภณฺฑํ วิสฺสชฺเชตฺวา สิทฺธิปฺปตฺตา โสตฺถินา ปจฺจาคนฺตฺวา ปน ตุมฺเห วนฺทิสฺสามา’’ติ วตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิํสุฯ เต กนฺตารมคฺเค ปุราณอุทปานํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺมิํ อุทปาเน ปานียํ นตฺถิ, มยญฺจ ปิปาสิตา, ขณิสฺสาม น’’นฺติ ขณนฺตา ปฏิปาฏิยา พหุํ อยํ…เป.… เวฬุริยํ ลภิํสุฯ

เต เตเนว สนฺตุฏฺฐา หุตฺวา เตสํ รตนานํ สกฏานิ ปูเรตฺวา โสตฺถินา สาวตฺถิํ ปจฺจาคมิํสุฯ เต อาภตํ ธนํ ปฏิสาเมตฺวา มยํ ‘‘สิทฺธิปฺปตฺตา ภตฺตํ ทสฺสามา’’ติ ตถาคตํ นิมนฺเตตฺวา ทานํ ทตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา อตฺตโน ธนสฺส ลทฺธาการํ สตฺถุ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘ตุมฺเห โข อุปาสกา เตน ธเนน สนฺตุฏฺฐา หุตฺวา ปมาณญฺญุตาย ธนญฺจ ชีวิตญฺจ อลภิตฺถ, โปราณกา ปน อสนฺตุฏฺฐา อมตฺตญฺญุโน ปณฺฑิตานํ วจนํ อกตฺวา ชีวิกฺขยํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ วาณิชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถวาหเชฏฺฐโก อโหสิฯ โส พาราณสิยํ ภณฺฑํ คเหตฺวา สกฏานิ ปูเรตฺวา พหู วาณิเช อาทาย ตเมว กนฺตารํ ปฏิปนฺโน ตเมว อุทปานํ อทฺทสฯ ตตฺถ เต วาณิชา ‘‘ปานียํ ปิวิสฺสามา’’ติ ตํ อุทปานํ ขณนฺตา ปฏิปาฏิยา พหูนิ อยาทีนิ ลภิํสุฯ เต พหุมฺปิ รตนํ ลภิตฺวา เตน อสนฺตุฏฺฐา ‘‘อญฺญมฺปิ เอตฺถ อิโต สุนฺทรตรํ ภวิสฺสตี’’ติ ภิยฺโยโสมตฺตาย ตํ ขณิํสุเยวฯ อถ โพธิสตฺโต เต อาห – ‘‘โภ วาณิชา, โลโภ นาเมส วินาสมูลํ, อมฺเหหิ พหุ ธนํ ลทฺธํ, เอตฺตเกเนว สนฺตุฏฺฐา โหถ, มา อติขณถา’’ติฯ เต เตน นิวาริยมานาปิ ขณิํสุเยวฯ โส จ อุทปาโน นาคปริคฺคหิโต, อถสฺส เหฏฺฐา วสนกนาคราชา อตฺตโน วิมาเน ภิชฺชนฺเต เลฑฺฑูสู จ ปํสูสุ จ ปตมาเนสุ กุทฺโธ ฐเปตฺวา โพธิสตฺตํ อวเสเส สพฺเพปิ นาสิกวาเตน ปหริตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา นาคภวนา นิกฺขมฺม สกฏานิ โยเชตฺวา สพฺพรตนานํ ปูเรตฺวา โพธิสตฺตํ สุขยานเก นิสีทาเปตฺวา นาคมาณวเกหิ สทฺธิํ สกฏานิ โยชาเปนฺโต โพธิสตฺตํ พาราณสิํ เนตฺวา ฆรํ ปเวเสตฺวา ตํ ปฏิสาเมตฺวา อตฺตโน นาคภวนเมว คโตฯ โพธิสตฺโต ตํ ธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กตฺวา ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สคฺคปุรํ ปูเรสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[16]

‘‘ชรูทปานํ ขณมานา, วาณิชา อุทกตฺถิกา;

อชฺฌคมุํ อยสํ โลหํ, ติปุสีสญฺจ วาณิชา;

รชตํ ชาตรูปญฺจ, มุตฺตา เวฬุริยา พหูฯ

[17]

‘‘เต จ เตน อสนฺตุฏฺฐา, ภิยฺโย ภิยฺโย อขาณิสุํ;

เต ตตฺถาสีวิโส โฆโร, เตชสฺสี เตชสา หนิฯ

[18]

‘‘ตสฺมา ขเณ นาติขเณ, อติขาตญฺหิ ปาปกํ;

ขาเตน จ ธนํ ลทฺธํ, อติขาเตน นาสิต’’นฺติฯ

ตตฺถ อยสนฺติ กาฬโลหํฯ โลหนฺติ ตมฺพโลหํฯ มุตฺตาติ มุตฺตาโยฯ เต จ เตน อสนฺตุฏฺฐาติ เต จ วาณิชา เตน ธเนน อสนฺตุฏฺฐาฯ เต ตตฺถาติ เต วาณิชา ตสฺมิํ อุทปาเนฯ เตชสฺสีติ วิสเตเชน สมนฺนาคโตฯ เตชสา หนีติ วิสเตเชน ฆาเตสิฯ อติขาเตน นาสิตนฺติ อติขเณน ตญฺจ ธนํ ชีวิตญฺจ นาสิตํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา นาคราชา สาริปุตฺโต อโหสิ, สตฺถวาหเชฏฺฐโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ชรูทปานชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[257] 7. คามณิจนฺทชาตกวณฺณนา

นายํ ฆรานํ กุสโลติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺญาปสํสนํ อารพฺภ กเถสิฯ ธมฺมสภายญฺหิ ภิกฺขู ทสพลสฺส ปญฺญํ ปสํสนฺตา นิสีทิํสุ – ‘‘อาวุโส, ตถาคโต มหาปญฺโญ ปุถุปญฺโญ หาสปญฺโญ ชวนปญฺโญ ติกฺขปญฺโญ นิพฺเพธิกปญฺโญ สเทวกํ โลกํ ปญฺญาย อติกฺกมตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต ปญฺญวาเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ ชนสนฺโธ นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ

ตสฺส มุขํ สุปริมชฺชิตกญฺจนาทาสตลํ วิย ปริสุทฺธํ อโหสิ อติโสภคฺคปฺปตฺตํ, เตนสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘อาทาสมุขมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ ตํ สตฺตวสฺสพฺภนฺตเรเยว ปน ปิตา ตโย เวเท จ สพฺพญฺจ โลเก กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ สิกฺขาเปตฺวา ตสฺส สตฺตวสฺสิกกาเล กาลมกาสิฯ อมจฺจา มหนฺเตน สกฺกาเรน รญฺโญ สรีรกิจฺจํ กตฺวา มตกทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา ‘‘กุมาโร อติทหโร, น สกฺกา รชฺเช อภิสิญฺจิตุํ, วีมํสิตฺวา นํ อภิสิญฺจิสฺสามา’’ติ เอกทิวสํ นครํ อลงฺการาเปตฺวา วินิจฺฉยฏฺฐานํ สชฺเชตฺวา ปลฺลงฺกํ ปญฺญเปตฺวา กุมารสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘วินิจฺฉยฏฺฐานํ, เทว, คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหํสุฯ กุมาโร ‘‘สาธู’’ติ มหนฺเตน ปริวาเรน คนฺตฺวา ปลฺลงฺเก นิสีทิฯ

ตสฺส นิสินฺนกาเล อมจฺจา เอกํ ทฺวีหิ ปาเทหิ วิจรณมกฺกฏํ วตฺถุวิชฺชาจริยเวสํ คาหาเปตฺวา วินิจฺฉยฏฺฐานํ เนตฺวา ‘‘เทว, อยํ ปุริโส ปิตุ มหาราชสฺส กาเล วตฺถุวิชฺชาจริโย ปคุณวิชฺโช อนฺโตภูมิยํ สตฺตรตนฏฺฐาเน คุณโทสํ ปสฺสติ, เอเตเนว คหิตํ ราชกุลานํ เคหฏฺฐานํ โหติ, อิมํ เทโว สงฺคณฺหิตฺวา ฐานนฺตเร ฐเปตู’’ติ อาหํสุฯ กุมาโร ตํ เหฏฺฐา จ อุปริจ โอโลเกตฺวา ‘‘นายํ มนุสฺโส, มกฺกโฏ เอโส’’ติ ญตฺวา ‘‘มกฺกฏา นาม กตํ กตํ วิทฺธํเสตุํ ชานนฺติ, อกตํ ปน กาตุํ วา วิจาเรตุํ วา น ชานนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา อมจฺจานํ ปฐมํ คาถมาห –

[19]

‘‘นายํ ฆรานํ กุสโล, โลโล อยํ วลีมุโข;

กตํ กตํ โข ทูเสยฺย, เอวํ ธมฺมมิทํ กุล’’นฺติฯ

ตตฺถ นายํ ฆรานํ กุสโลติ อยํ สตฺโต น ฆรานํ กุสโล, ฆรานิ วิจาเรตุํ วา กาตุํ วา เฉโก น โหติฯ โลโลติ โลลชาติโกฯ วลีมุโขติ วลิโย มุเข อสฺสาติ วลีมุโขฯ เอวํ ธมฺมมิทํกุลนฺติ อิทํ มกฺกฏกุลํ นาม กตํ กตํ ทูเสตพฺพํ วินาเสตพฺพนฺติ เอวํ สภาวนฺติฯ

อถามจฺจา ‘‘เอวํ ภวิสฺสติ, เทวา’’ติ ตํ อปเนตฺวา เอกาหทฺวีหจฺจเยน ปุน ตเมว อลงฺกริตฺวา วินิจฺฉยฏฺฐานํ อาเนตฺวา ‘‘อยํ, เทว, ปิตุ มหาราชสฺส กาเล วินิจฺฉยามจฺโจ, วินิจฺฉยสุตฺตมสฺส สุปวตฺติตํ, อิมํ สงฺคณฺหิตฺวา วินิจฺฉยกมฺมํ กาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหํสุฯ กุมาโร ตํ โอโลเกตฺวา ‘‘จิตฺตวโต มนุสฺสสฺส โลมํ นาม เอวรูปํ น โหติ, อยํ นิจิตฺตโก วานโร วินิจฺฉยกมฺมํ กาตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[20]

‘‘นยิทํ จิตฺตวโต โลมํ, นายํ อสฺสาสิโก มิโค;

สิฏฺฐํ เม ชนสนฺเธน, นายํ กิญฺจิ วิชานตี’’ติฯ

ตตฺถ นยิทํ จิตฺตวโต โลมนฺติ ยํ อิทํ เอตสฺส สรีเร ผรุสโลมํ, อิทํ วิจารณปญฺญาย สมฺปยุตฺตจิตฺตวโต น โหติฯ ปากติกจิตฺเตน ปน อจิตฺตโก นาม ติรจฺฉานคโต นตฺถิฯ นายํ อสฺสาสิโกติ อยํ อวสฺสโย วา หุตฺวา อนุสาสนิํ วา ทตฺวา อญฺญํ อสฺสาเสตุํ อสมตฺถตาย น อสฺสาสิโกฯ มิโคติ มกฺกฏํ อาหฯ สิฏฺฐํ เม ชนสนฺเธนาติ มยฺหํ ปิตรา ชนสนฺเธน เอตํ สิฏฺฐํ กถิตํ, ‘‘มกฺกโฏ นาม การณาการณํ น ชานาตี’’ติ เอวํ อนุสาสนี ทินฺนาติ ทีเปติฯ นายํ กิญฺจิ วิชานตีติ ตสฺมา อยํ วานโร น กิญฺจิ ชานาตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘นายํ กิญฺจิ น ทูสเย’’ติ ลิขิตํ, ตํ อฏฺฐกถายํ นตฺถิฯ

อมจฺจา อิมมฺปิ คาถํ สุตฺวา ‘‘เอวํ ภวิสฺสติ, เทวา’’ติ ตํ อปเนตฺวา ปุนปิ เอกทิวสํ ตเมว อลงฺกริตฺวา วินิจฺฉยฏฺฐานํ อาเนตฺวา ‘‘อยํ, เทว, ปุริโส ปิตุ มหาราชสฺส กาเล มาตาปิตุอุปฏฺฐานการโก, กุเลเชฏฺฐาปจายิกกมฺมการโก, อิมํ สงฺคณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหํสุฯ กุมาโร ตํ โอโลเกตฺวา ‘‘มกฺกฏา นาม จลจิตฺตา, เอวรูปํ กมฺมํ กาตุํ น สมตฺถา’’ติ จินฺเตตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[21]

‘‘น มาตรํ ปิตรํ วา, ภาตรํ ภคินิํ สกํ;

ภเรยฺย ตาทิโส โปโส, สิฏฺฐํ ทสรเถน เม’’ติฯ

ตตฺถ ภาตรํ ภคินิํ สกนฺติ อตฺตโน ภาตรํ วา ภคินิํ วาฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘สข’’นฺติ ลิขิตํ, ตํ ปน อฏฺฐกถายํ ‘‘สกนฺติ วุตฺเต สกภาติกภคินิโย ลพฺภนฺติ, สขนฺติ วุตฺเต สหายโก ลพฺภตี’’ติ วิจาริตเมวฯ ภเรยฺยาติ โปเสยฺยฯ ตาทิโส โปโสติ ยาทิโส เอส ทิสฺสติ, ตาทิโส มกฺกฏชาติโก สตฺโต น ภเรยฺยฯ

สิฏฺฐํ ทสรเถน เมติ เอวํ เม ปิตรา อนุสิฏฺฐํฯ ปิตา หิสฺส ชนํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สนฺทหนโต ‘‘ชนสนฺโธ’’ติ วุจฺจติ, ทสหิ รเถหิ กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ อตฺตโน เอเกเนว รเถน กรณโต ‘‘ทสรโถ’’ติฯ ตสฺส สนฺติกา เอวรูปสฺส โอวาทสฺส สุตตฺตา เอวมาหฯ

อมจฺจา ‘‘เอวํ ภวิสฺสติ, เทวา’’ติ มกฺกฏํ อปเนตฺวา ‘‘ปณฺฑิโต กุมาโร, สกฺขิสฺสติ รชฺชํ กาเรตุ’’นฺติ โพธิสตฺตํ รชฺเช อภิสิญฺจิตฺวา ‘‘อาทาสมุขรญฺโญ อาณา’’ติ นคเร เภริํ จราเปสุํฯ ตโต ปฏฺฐาย โพธิสตฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ, ปณฺฑิตภาโวปิสฺส สกลชมฺพุทีปํ ปตฺถริตฺวา คโตฯ

ปณฺฑิตภาวทีปนตฺถํ ปนสฺส อิมานิ จุทฺทส วตฺถูนิ อาภตานิ –

‘‘โคโณ ปุตฺโต หโย เจว, นฬกาโร คามโภชโก;

คณิกา ตรุณี สปฺโป, มิโค ติตฺติรเทวตา;

นาโค ตปสฺสิโน เจว, อโถ พฺราหฺมณมาณโว’’ติฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพีกถา – โพธิสตฺตสฺมิญฺหิ รชฺเช อภิสิญฺจิเต เอโก ชนสนฺธรญฺโญ ปาทมูลิโก นาเมน คามณิจนฺโท นาม เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ รชฺชํ นาม สมานวเยหิ สทฺธิํ โสภติ, อหญฺจ มหลฺลโก, ทหรํ กุมารํ อุปฏฺฐาตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ชนปเท กสิกมฺมํ กตฺวา ชีวิสฺสามี’’ติ, โส นครโต ติโยชนมตฺตํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ คามเก วาสํ กปฺเปสิฯ กสิกมฺมตฺถาย ปนสฺส โคณาปิ นตฺถิ, โส เทเว วุฏฺเฐ เอกํ สหายกํ ทฺเว โคเณ ยาจิตฺวา สพฺพทิวสํ กสิตฺวา ติณํ ขาทาเปตฺวา โคเณ สามิกสฺส นิยฺยาเทตุํ เคหํ อคมาสิฯ โส ตสฺมิํ ขเณ ภริยาย สทฺธิํ เคหมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ภตฺตํ ภุญฺชติฯ โคณาปิ ปริจเยน เคหํ ปวิสิํสุ, เตสุ ปวิสนฺเตสุ สามิโก ถาลกํ อุกฺขิปิ, ภริยา ถาลกํ อปเนสิฯ คามณิจนฺโท ‘‘ภตฺเตน มํ นิมนฺเตยฺยุ’’นฺติ โอโลเกนฺโต โคเณ อนิยฺยาเทตฺวาว คโตฯ โจรา รตฺติํ วชํ ภินฺทิตฺวา เตเยว โคเณ หริํสุฯ โคณสามิโก ปาโตว วชํ ปวิฏฺโฐ เต โคเณ อทิสฺวา โจเรหิ หฏภาวํ ชานนฺโตปิ ‘‘คามณิจนฺทสฺส คีวํ กริสฺสามี’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘โภ โคเณ, เม เทหี’’ติ อาหฯ ‘‘นนุ โคณา เคหํ ปวิฏฺฐา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เต มยฺหํ นิยฺยาทิตา’’ติ? ‘‘น นิยฺยาทิตา’’ติฯ

‘‘เตน หิ อยํ เต ราชทูโต, เอหี’’ติ อาหฯ เตสุ หิ ชนปเทสุ ยํกิญฺจิ สกฺขรํ วา กปาลขณฺฑํ วา อุกฺขิปิตฺวา ‘‘อยํ เต ราชทูโต, เอหี’’ติ วุตฺเต โย น คจฺฉติ, ตสฺส ราชาณํ กโรติ, ตสฺมา โส ‘‘ราชทูโต’’ติ สุตฺวาว นิกฺขมิฯ

โส เตน สทฺธิํ ราชกุลํ คจฺฉนฺโต เอกํ สหายกสฺส วสนคามํ ปตฺวา ‘‘โภ, อติฉาโตมฺหิ, ยาว คามํ ปวิสิตฺวา อาหารกิจฺจํ กตฺวา อาคจฺฉามิ, ตาว อิเธว โหหี’’ติ วตฺวา สหายเคหํ ปาวิสิฯ สหาโย ปนสฺส เคเห นตฺถิ, สหายิกา ทิสฺวา ‘‘สามิ, ปกฺกาหาโร นตฺถิ, มุหุตฺตํ อธิวาเสหิ, อิทาเนว ปจิตฺวา ทสฺสามี’’ติ นิสฺเสณิยา เวเคน ตณฺฑุลโกฏฺฐกํ อภิรุหนฺตี ภูมิยํ ปติ, ตงฺขณญฺเญว ตสฺสา สตฺตมาสิโก คพฺโภ ปติโตฯ ตสฺมิํ ขเณ ตสฺสา สามิโก อาคนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘ตฺวํ เม ภริยํ ปหริตฺวา คพฺภํ ปาเตสิ, อยํ เต ราชทูโต, เอหี’’ติ ตํ คเหตฺวา นิกฺขมิฯ ตโต ปฏฺฐาย ทฺเว ชนา คามณิํ มชฺเฌ กตฺวา คจฺฉนฺติฯ

อเถกสฺมิํ คามทฺวาเร เอโก อสฺสโคปโก อสฺสํ นิวตฺเตตุํ น สกฺโกติ, อสฺโสปิ เตสํ สนฺติเกน คจฺฉติฯ อสฺสโคปโก คามณิจนฺทํ ทิสฺวา ‘‘มาตุล คามณิจนฺท, เอตํ ตาว อสฺสํ เกนจิเทว ปหริตฺวา นิวตฺเตหี’’ติ อาหฯ โส เอกํ ปาสาณํ คเหตฺวา ขิปิ, ปาสาโณ อสฺสสฺส ปาเท ปหริตฺวา เอรณฺฑทณฺฑกํ วิย ภินฺทิฯ อถ นํ อสฺสโคปโก ‘‘ตยา เม อสฺสสฺส ปาโท ภินฺโน, อยํ เต ราชทูโต’’ติ วตฺวา คณฺหิฯ

โส ตีหิ ชเนหิ นียมาโน จินฺเตสิ – ‘‘อิเม มํ รญฺโญ ทสฺเสสฺสนฺติ, อหํ โคณมูลมฺปิ ทาตุํ น สกฺโกมิ, ปเคว คพฺภปาตนทณฺฑํ, อสฺสมูลํ ปน กุโต ลภิสฺสามิ, มตํ เม เสยฺโย’’ติฯ โส คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อฏวิยํ มคฺคสมีเปเยว เอกํ เอกโต ปปาตํ ปพฺพตํ อทฺทส, ตสฺส ฉายาย ทฺเว ปิตาปุตฺตา นฬการา เอกโต กิลญฺชํ จินนฺติฯ คามณิจนฺโท ‘‘โภ, สรีรกิจฺจํ กาตุกาโมมฺหิ, โถกํ อิเธว โหถ, ยาว อาคจฺฉามี’’ติ วตฺวา ปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา ปปาตปสฺเส ปตมาโน ปิตุนฬการสฺส ปิฏฺฐิยํ ปติ, นฬกาโร เอกปฺปหาเรเนว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ คามณิ อุฏฺฐาย อฏฺฐาสิฯ

นฬการปุตฺโต ‘‘ตฺวํ เม ปิตุฆาตกโจโร, อยํ เต ราชทูโต’’ติ วตฺวา ตํ หตฺเถ คเหตฺวา คุมฺพโต นิกฺขมิ , ‘‘กิํ เอต’’นฺติ จ วุตฺเต ‘‘ปิตุฆาตกโจโร เม’’ติ อาหฯ ตโต ปฏฺฐาย คามณิํ มชฺเฌ กตฺวา จตฺตาโร ชนา ปริวาเรตฺวา นยิํสุฯ

อถาปรสฺมิํ คามทฺวาเร เอโก คามโภชโก คามณิจนฺทํ ทิสฺวา ‘‘มาตุล คามณิจนฺท, กหํ คจฺฉสี’’ติ วตฺวา ‘‘ราชานํ ปสฺสิตุ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อทฺธา ตฺวํ ราชานํ ปสฺสิสฺสสิ, อหํ รญฺโญ สาสนํ ทาตุกาโม, หริสฺสสี’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, หริสฺสามี’’ติฯ ‘‘อหํ ปกติยา อภิรูโป ธนวา ยสสมฺปนฺโน อโรโค, อิทานิ ปนมฺหิ ทุคฺคโต เจว ปณฺฑุโรคี จ, ตตฺถ กิํ การณนฺติ ราชานํ ปุจฺฉ, ราชา กิร ปณฺฑิโต, โส เต กเถสฺสติ, ตสฺส สาสนํ ปุน มยฺหํ กเถยฺยาสี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ

อถ นํ ปุรโต อญฺญตรสฺมิํ คามทฺวาเร เอกา คณิกา ทิสฺวา ‘‘มาตุล คามณิจนฺท, กหํ คจฺฉสี’’ติ วตฺวา ‘‘ราชานํ ปสฺสิตุ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ราชา กิร ปณฺฑิโต, มม สาสนํ หรา’’ติ วตฺวา เอวมาห – ‘‘ปุพฺเพ อหํ พหุํ ภติํ ลภามิ, อิทานิ ปน ตมฺพุลมตฺตมฺปิ น ลภามิ, โกจิ เม สนฺติกํ อาคโต นาม นตฺถิ, ตตฺถ กิํ การณนฺติ ราชานํ ปุจฺฉิตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา มยฺหํ กเถยฺยาสี’’ติฯ

อถ นํ ปุรโต อญฺญตรสฺมิํ คามทฺวาเร เอกา ตรุณิตฺถี ทิสฺวา ตเถว ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อหํ เนว สามิกสฺส เคเห วสิตุํ สกฺโกมิ, น กุลเคเห, ตตฺถ กิํ การณนฺติ ราชานํ ปุจฺฉิตฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา มยฺหํ กเถยฺยาสี’’ติ อาหฯ

อถ นํ ตโต ปรภาเค มหามคฺคสมีเป เอกสฺมิํ วมฺมิเก วสนฺโต สปฺโป ทิสฺวา ‘‘คามณิจนฺท, กหํ ยาสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ราชานํ ปสฺสิตุ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ราชา กิร ปณฺฑิโต, สาสนํ เม หรา’’ติ วตฺวา ‘‘อหํ โคจรตฺถาย คมนกาเล ฉาตชฺฌตฺโต มิลาตสรีโร วมฺมิกโต นิกฺขมนฺโต สรีเรน พิลํ ปูเรตฺวา สรีรํ กฑฺเฒนฺโต กิจฺเฉน นิกฺขมามิ, โคจรํ จริตฺวา อาคโต ปน สุหิโต ถูลสรีโร หุตฺวา ปวิสนฺโต พิลปสฺสานิ อผุสนฺโต สหสาว ปวิสามิ, ตตฺถ กิํ การณนฺติ ราชานํ ปุจฺฉิตฺวา มยฺหํ กเถยฺยาสี’’ติ อาหฯ

อถ นํ ปุรโต เอโก มิโค ทิสฺวา ตเถว ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อหํ อญฺญตฺถ ติณํ ขาทิตุํ น สกฺโกมิ, เอกสฺมิํเยว รุกฺขมูเล สกฺโกมิ, ตตฺถ กิํ การณนฺติ ราชานํ ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ อาหฯ

อถ นํ ตโต ปรภาเค เอโก ติตฺติโร ทิสฺวา ตเถว ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อหํ เอกสฺมิํเยว วมฺมิกปาเท นิสีทิตฺวา วสฺสนฺโต มนาปํ กริตฺวา วสฺสิตุํ สกฺโกมิ, เสสฏฺฐาเนสุ นิสินฺโน น สกฺโกมิ, ตตฺถ กิํ การณนฺติ ราชานํ ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ อาหฯ

อถ นํ ปุรโต เอกา รุกฺขเทวตา ทิสฺวา ‘‘จนฺท, กหํ ยาสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘รญฺโญ สนฺติก’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ราชา กิร ปณฺฑิโต, อหํ ปุพฺเพ สกฺการปฺปตฺโต อโหสิํ, อิทานิ ปน ปลฺลวมุฏฺฐิมตฺตมฺปิ น ลภามิ, ตตฺถ กิํ การณนฺติ ราชานํ ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ อาหฯ

ตโต อปรภาเค เอโก นาคราชา ตํ ทิสฺวา ตเถว ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ราชา กิร ปณฺฑิโต, ปุพฺเพ อิมสฺมิํ สเร อุทกํ ปสนฺนํ มณิวณฺณํ, อิทานิ อาวิลํ ปณฺณกเสวาลปริโยนทฺธํ, ตตฺถ กิํ การณนฺติ ราชานํ ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ อาหฯ

อถ นํ ปุรโต นครสฺส อาสนฺนฏฺฐาเน เอกสฺมิํ อาราเม วสนฺตา ตาปสา ทิสฺวา ตเถว ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ราชา กิร ปณฺฑิโต, ปุพฺเพ อิมสฺมิํ อาราเม ผลาผลานิ มธุรานิ อเหสุํ, อิทานิ นิโรชานิ กสฏานิ ชาตานิ, ตตฺถ กิํ การณนฺติ ราชานํ ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ อาหํสุฯ

ตโต นํ ปุรโต คนฺตฺวา นครทฺวารสมีเป เอกิสฺสํ สาลายํ พฺราหฺมณมาณวกา ทิสฺวา ‘‘กหํ, โภ จนฺท, คจฺฉสี’’ติ วตฺวา ‘‘รญฺโญ สนฺติก’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ โน สาสนํ คเหตฺวา คจฺฉ, อมฺหากญฺหิ ปุพฺเพ คหิตคหิตฏฺฐานํ ปากฏํ อโหสิ, อิทานิ ปน ฉิทฺทฆเฏ อุทกํ วิย น สณฺฐาติ น ปญฺญายติ, อนฺธกาโร วิย โหติ, ตตฺถ กิํ การณนฺติ ราชานํ ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ อาหํสุฯ

คามณิจนฺโท อิมานิ ทส สาสนานิ คเหตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ อคมาสิฯ ราชา วินิจฺฉยฏฺฐาเน นิสินฺโน อโหสิฯ โคณสามิโก คามณิจนฺทํ คเหตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิฯ

ราชา คามณิจนฺทํ ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา ‘‘อยํ อมฺหากํ ปิตุ อุปฏฺฐาโก, อมฺเห อุกฺขิปิตฺวา ปริหริ, กหํ นุ โข เอตฺตกํ กาลํ วสี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อมฺโภ คามณิจนฺท, กหํ เอตฺตกํ กาลํ วสสิ, จิรกาลโต ปฏฺฐาย น ปญฺญายสิ, เกนตฺเถน อาคโตสี’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, เทว, อมฺหากํ เทวสฺส สคฺคคตกาลโต ปฏฺฐาย ชนปทํ คนฺตฺวา กสิกมฺมํ กตฺวา ชีวามิ, ตโต มํ อยํ ปุริโส โคณอฑฺฑการณา ราชทูตํ ทสฺเสตฺวา ตุมฺหากํ สนฺติกํ อากฑฺฒี’’ติฯ ‘‘อนากฑฺฒิยมาโน นาคจฺเฉยฺยาสิ’’, ‘‘อากฑฺฒิตภาโวเยว โสภโน, อิทานิ ตํ ทฏฺฐุํ ลภามิ, กหํ โส ปุริโส’’ติ? ‘‘อยํ, เทวา’’ติฯ ‘‘สจฺจํ กิร, โภ, อมฺหากํ จนฺทสฺส ทูตํ ทสฺเสสี’’ติ? ‘‘สจฺจํ, เทวา’’ติฯ ‘‘กิํ การณา’’ติ? ‘‘อยํ เม เทว ทฺเว โคเณ น เทตี’’ติฯ ‘‘สจฺจํ กิร, จนฺทา’’ติฯ ‘‘เตน หิ, เทว, มยฺหมฺปิ วจนํ สุณาถา’’ติ สพฺพํ ปวตฺติํ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา ราชา โคณสามิกํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ, โภ, ตว เคหํ ปวิสนฺเต โคเณ อทฺทสา’’ติฯ ‘‘นาทฺทสํ, เทวา’’ติฯ ‘‘กิํ, โภ, มํ ‘อาทาสมุขราชา นามา’ติ กเถนฺตานํ น สุตปุพฺพํ ตยา, วิสฺสตฺโถ กเถหี’’ติ? ‘‘อทฺทสํ, เทวา’’ติฯ ‘‘โภ จนฺท, โคณานํ อนิยฺยาทิตตฺตา โคณา ตว คีวา, อยํ ปน ปุริโส ทิสฺวาว ‘น ปสฺสามี’ติ สมฺปชานมุสาวาทํ ภณิ, ตสฺมา ตฺวญฺเญว กมฺมิโก หุตฺวา อิมสฺส จ ปุริสสฺส ปชาปติยาย จสฺส อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา สยํ โคณมูลํ จตุวีสติ กหาปเณ เทหี’’ติฯ เอวํ วุตฺเต โคณสามิกํ พหิ กริํสุฯ โส ‘‘อกฺขีสุ อุปฺปาฏิเตสุ จตุวีสติกหาปเณหิ กิํ กริสฺสามี’’ติ คามณิจนฺทสฺส ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘สามิ จนฺท, โคณมูลกหาปณา ตุยฺเหว โหนฺตุ, อิเม จ คณฺหาหี’’ติ อญฺเญปิ กหาปเณ ทตฺวา ปลายิฯ

ตโต ทุติโย อาห – ‘‘อยํ, เทว, มม ปชาปติํ ปหริตฺวา คพฺภํ ปาเตสี’’ติฯ ‘‘สจฺจํ จนฺทา’’ติ? ‘‘สุโณหิ มหาราชา’’ติ จนฺโท สพฺพํ วิตฺถาเรตฺวา กเถสิฯ อถ นํ ราชา ‘‘กิํ ปน ตฺวํ เอตสฺส ปชาปติํ ปหริตฺวา คพฺภํ ปาเตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น ปาเตมิ, เทวา’’ติ ฯ ‘‘อมฺโภ สกฺขิสฺสสิ ตฺวํ อิมินา คพฺภสฺส ปาติตภาวํ สาเธตุ’’นฺติ? ‘‘น สกฺโกมิ, เทวา’’ติฯ ‘‘อิทานิ กิํ กโรสี’’ติ? ‘‘เทว, ปุตฺตํ เม ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

‘‘เตน หิ, อมฺโภ จนฺท, ตฺวํ เอตสฺส ปชาปติํ ตว เคเห กริตฺวา ยทา ปุตฺตวิชาตา โหติ, ตทา นํ เนตฺวา เอตสฺเสว เทหี’’ติฯ โสปิ คามณิจนฺทสฺส ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘มา เม, สามิ, เคหํ, ภินฺที’’ติ กหาปเณ ทตฺวา ปลายิฯ

อถ ตติโย อาคนฺตฺวา ‘‘อิมินา เม, เทว, ปหริตฺวา อสฺสสฺส ปาโท ภินฺโน’’ติ อาหฯ ‘‘สจฺจํ จนฺทา’’ติฯ ‘‘สุโณหิ, มหาราชา’’ติ จนฺโท ตํ ปวตฺติํ วิตฺถาเรน กเถสิฯ ตํ สุตฺวา ราชา อสฺสโคปกํ อาห – ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ‘อสฺสํ ปหริตฺวา นิวตฺเตหี’ติ กเถสี’’ติฯ ‘‘น กเถมิ, เทวา’’ติฯ โส ปุนวาเร ปุจฺฉิโต ‘‘อาม, กเถมี’’ติ อาหฯ ราชา จนฺทํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อมฺโภ จนฺท, อยํ กเถตฺวาว ‘น กเถมี’ติ มุสาวาทํ วทติ, ตฺวํ เอตสฺส ชิวฺหํ ฉินฺทิตฺวา อสฺสมูลํ อมฺหากํ สนฺติกา คเหตฺวา สหสฺสํ เทหี’’ติ อาหฯ อสฺสโคปโก อปเรปิ กหาปเณ ทตฺวา ปลายิฯ

ตโต นฬการปุตฺโต ‘‘อยํ เม, เทว, ปิตุฆาตกโจโร’’ติ อาหฯ ‘‘สจฺจํ กิร, จนฺทา’’ติฯ ‘‘สุโณหิ, เทวา’’ติ จนฺโท ตมฺปิ การณํ วิตฺถาเรตฺวา กเถสิฯ อถ ราชา นฬการํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อิทานิ กิํ กโรสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว เม ปิตรํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘อมฺโภ จนฺท, อิมสฺส กิร ปิตรํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, มตกํ ปน น สกฺกา ปุน อาเนตุํ, ตฺวํ อิมสฺส มาตรํ อาเนตฺวา ตว เคเห กตฺวา เอตสฺส ปิตา โหหี’’ติฯ นฬการปุตฺโต ‘‘มา เม, สามิ, มตสฺส ปิตุ เคหํ ภินฺที’’ติ คามณิจนฺทสฺส กหาปเณ ทตฺวา ปลายิฯ

คามณิจนฺโท อฑฺเฑ ชยํ ปตฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต ราชานํ อาห – ‘‘อตฺถิ, เทว, ตุมฺหากํ เกหิจิ สาสนํ ปหิตํ, ตํ โว กเถมี’’ติฯ ‘‘กเถหิ, จนฺทา’’ติฯ จนฺโท พฺราหฺมณมาณวกานํ สาสนํ อาทิํ กตฺวา ปฏิโลมกฺกเมน เอเกกํ กถํ กเถสิฯ ราชา ปฏิปาฏิยา วิสฺสชฺเชสิฯ

กถํ? ปฐมํ ตาว สาสนํ สุตฺวา ‘‘ปุพฺเพ เตสํ วสนฏฺฐาเน เวลํ ชานิตฺวา วสฺสนกุกฺกุโฏ อโหสิ, เตสํ เตน สทฺเทน อุฏฺฐาย มนฺเต คเหตฺวา สชฺฌายํ กโรนฺตานญฺเญว อรุโณ อุคฺคจฺฉติ, เตน เตสํ คหิตคหิตํ น นสฺสติฯ

อิทานิ ปน เนสํ วสนฏฺฐาเน อเวลาย วสฺสนกกุกฺกุโฏ อตฺถิ, โส อติรตฺติํ วา วสฺสติ อติปภาเต วา, อติรตฺติํ วสฺสนฺตสฺส ตสฺส สทฺเทน อุฏฺฐาย มนฺเต คเหตฺวา นิทฺทาภิภูตา สชฺฌายํ อกตฺวาว ปุน สยนฺติ , อติปภาเต วสฺสนฺตสฺส สทฺเทน อุฏฺฐาย สชฺฌายิตุํ น ลภนฺติ, เตน เตสํ คหิตคหิตํ น ปญฺญายตี’’ติ อาหฯ

ทุติยํ สุตฺวา ‘‘เต ปุพฺเพ สมณธมฺมํ กโรนฺตา กสิณปริกมฺเม ยุตฺตปยุตฺตา อเหสุํฯ อิทานิ ปน สมณธมฺมํ วิสฺสชฺเชตฺวา อกตฺตพฺเพสุ ยุตฺตปยุตฺตา อาราเม อุปฺปนฺนานิ ผลาผลานิ อุปฏฺฐากานํ ทตฺวา ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกน มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, เตน เนสํ ผลาผลานิ น มธุรานิ ชาตานิฯ สเจ ปน เต ปุพฺเพ วิย ปุน สมณธมฺเม ยุตฺตปยุตฺตา ภวิสฺสนฺติ, ปุน เตสํ ผลาผลานิ มธุรานิ ภวิสฺสนฺติฯ เต ตาปสา ราชกุลานํ ปณฺฑิตภาวํ น ชานนฺติ, สมณธมฺมํ เตสํ กาตุํ วเทหี’’ติ อาหฯ

ตติยํ สุตฺวา ‘‘เต นาคราชาโน อญฺญมญฺญํ กลหํ กโรนฺติ, เตน ตํ อุทกํ อาวิลํ ชาตํฯ สเจ เต ปุพฺเพ วิย สมคฺคา ภวิสฺสนฺติ, ปุน ปสนฺนํ ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ

จตุตฺถํ สุตฺวา ‘‘สา รุกฺขเทวตา ปุพฺเพ อฏวิยํ ปฏิปนฺเน มนุสฺเส รกฺขติ, ตสฺมา นานปฺปการํ พลิกมฺมํ ลภติฯ อิทานิ ปน อารกฺขํ น กโรติ, ตสฺมา พลิกมฺมํ น ลภติฯ สเจ ปุพฺเพ วิย อารกฺขํ กริสฺสติ, ปุน ลาภคฺคปฺปตฺตา ภวิสฺสติฯ สา ราชูนํ อตฺถิภาวํ น ชานาติ, ตสฺมา อฏวิอารุฬฺหมนุสฺสานํ อารกฺขํ กาตุํ วเทหี’’ติ อาหฯ

ปญฺจมํ สุตฺวา ‘‘ยสฺมิํ วมฺมิกปาเท นิสีทิตฺวา โส ติตฺติโร มนาปํ วสฺสติ, ตสฺส เหฏฺฐา มหนฺตี นิธิกุมฺภิ อตฺถิ, ตํ อุทฺธริตฺวา ตฺวํ คณฺหาหี’’ติ อาหฯ

ฉฏฺฐํ สุตฺวา ‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส มูเล โส มิโค ติณานิ ขาทิตุํ สกฺโกติ, ตสฺส รุกฺขสฺส อุปริ มหนฺตํ ภมรมธุ อตฺถิ, โส มธุมกฺขิเตสุ ติเณสุ ปลุทฺโธ อญฺญานิ ขาทิตุํ น สกฺโกติ, ตฺวํ ตํ มธุปฏลํ หริตฺวา อคฺคมธุํ อมฺหากํ ปหิณ, เสสํ อตฺตนา ปริภุญฺชา’’ติ อาหฯ

สตฺตมํ สุตฺวา ‘‘ยสฺมิํ วมฺมิเก โส สปฺโป วสติ, ตสฺส เหฏฺฐา มหนฺตี นิธิกุมฺภิ อตฺถิ, โส ตํ รกฺขมาโน วสนฺโต นิกฺขมนกาเล ธนโลเภน สรีรํ สิถิลํ กตฺวา ลคฺคนฺโต นิกฺขมติ, โคจรํ คเหตฺวา ธนสิเนเหน อลคฺคนฺโต เวเคน สหสา ปวิสติฯ ตํ นิธิกุมฺภิํ อุทฺธริตฺวา ตฺวํ คณฺหาหี’’ติ อาหฯ

อฏฺฐมํ สุตฺวา ‘‘ตสฺสา ตรุณิตฺถิยา สามิกสฺส จ มาตาปิตูนญฺจ วสนคามานํ อนฺตเร เอกสฺมิํ คามเก ชาโร อตฺถิฯ สา ตํ สริตฺวา ตสฺมิํ สิเนเหน สามิกสฺส เคเห วสิตุํ อสกฺโกนฺตี ‘มาตาปิตโร ปสฺสิสฺสามี’ติ ชารสฺส เคเห กติปาหํ วสิตฺวา มาตาปิตูนํ เคหํ คจฺฉติ, ตตฺถ กติปาหํ วสิตฺวา ปุน ชารํ สริตฺวา ‘สามิกสฺส เคหํ คมิสฺสามี’ติ ปุน ชารสฺเสว เคหํ คจฺฉติฯ ตสฺสา อิตฺถิยา ราชูนํ อตฺถิภาวํ อาจิกฺขิตฺวา ‘สามิกสฺเสว กิร เคเห วสตุฯ สเจ ตํ ราชา คณฺหาเปติ, ชีวิตํ เต นตฺถิ, อปฺปมาทํ กาตุํ วฏฺฏตี’ติ ตสฺสา กเถหี’’ติ อาหฯ

นวมํ สุตฺวา ‘‘สา คณิกา ปุพฺเพ เอกสฺส หตฺถโต ภติํ คเหตฺวา ตํ อชีราเปตฺวา อญฺญสฺส หตฺถโต น คณฺหาติ, เตนสฺสา ปุพฺเพ พหุํ อุปฺปชฺชิฯ อิทานิ ปน อตฺตโน ธมฺมตํ วิสฺสชฺเชตฺวา เอกสฺส หตฺถโต คหิตํ อชีราเปตฺวาว อญฺญสฺส หตฺถโต คณฺหาติ, ปุริมสฺส โอกาสํ อกตฺวา ปจฺฉิมสฺส กโรติ, เตนสฺสา ภติ น อุปฺปชฺชติ, น เกจิ นํ อุปสงฺกมนฺติฯ สเจ อตฺตโน ธมฺเม ฐสฺสติ, ปุพฺพสทิสาว ภวิสฺสติฯ อตฺตโน ธมฺเม ฐาตุมสฺสา กเถหี’’ติ อาหฯ

ทสมํ สุตฺวา ‘‘โส คามโภชโก ปุพฺเพ ธมฺเมน สเมน อฑฺฑํ วินิจฺฉินิ, เตน มนุสฺสานํ ปิโย อโหสิ มนาโป, สมฺปิยายมานา จสฺส มนุสฺสา พหุปณฺณาการํ อาหริํสุ, เตน อภิรูโป ธนวา ยสสมฺปนฺโน อโหสิฯ อิทานิ ปน ลญฺชวิตฺตโก หุตฺวา อธมฺเมน อฑฺฑํ วินิจฺฉินติ, เตน ทุคฺคโต กปโณ หุตฺวา ปณฺฑุโรเคน อภิภูโตฯ สเจ ปุพฺเพ วิย ธมฺเมน อฑฺฑํ วินิจฺฉินิสฺสติ, ปุน ปุพฺพสทิโส ภวิสฺสติฯ โส รญฺโญ อตฺถิภาวํ น ชานาติ, ธมฺเมน อฑฺฑํ วินิจฺฉินิตุมสฺส กเถหี’’ติ อาหฯ

อิติ โส คามณิจนฺโท อิมานิ เอตฺตกานิ สาสนานิ รญฺโญ อาโรเจสิ, ราชา อตฺตโน ปญฺญาย สพฺพานิปิ ตานิ สพฺพญฺญุพุทฺโธ วิย พฺยากริตฺวา คามณิจนฺทสฺส พหุํ ธนํ ทตฺวา ตสฺส วสนคามํ พฺรหฺมเทยฺยํ กตฺวา ตสฺเสว ทตฺวา อุยฺโยเชสิฯ

โส นครา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺเตน ทินฺนสาสนํ พฺราหฺมณมาณวกานญฺจ ตาปสานญฺจ นาคราชสฺส จ รุกฺขเทวตาย จ อาโรเจตฺวา ติตฺติรสฺส วสนฏฺฐานโต นิธิํ คเหตฺวา มิคสฺส ติณขาทนฏฺฐาเน รุกฺขโต ภมรมธุํ คเหตฺวา รญฺโญ มธุํ เปเสตฺวา สปฺปสฺส วสนฏฺฐาเน วมฺมิกํ ขณิตฺวา นิธิํ คเหตฺวา ตรุณิตฺถิยา จ คณิกาย จ คามโภชกสฺส จ รญฺโญ กถิตนิยาเมเนว สาสนํ อาโรเจตฺวา มหนฺเตน ยเสน อตฺตโน คามกํ คนฺตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ อาทาสมุขราชาปิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สคฺคปุรํ ปูเรนฺโต คโตฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว มหาปญฺโญ, ปุพฺเพปิ มหาปญฺโญเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิอรหนฺโต อเหสุํฯ ‘‘ตทา คามณิจนฺโท อานนฺโท อโหสิ, อาทาสมุขราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

คามณิจนฺทชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[258] 8. มนฺธาตุชาตกวณฺณนา

ยาวตา จนฺทิมสูริยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย จรมาโน เอกํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ อิตฺถิํ ทิสฺวา อุกฺกณฺฐิฯ อถ นํ ภิกฺขู ธมฺมสภํ อาเนตฺวา ‘‘อยํ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโต’’ติ สตฺถุ ทสฺเสสุํฯ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กทา ตฺวํ , ภิกฺขุ, อคารํ อชฺฌาวสมาโน ตณฺหํ ปูเรตุํ สกฺขิสฺสสิ, กามตณฺหา หิ นาเมสา สมุทฺโท วิย ทุปฺปูรา, โปราณกราชาโน ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ จกฺกวตฺติรชฺชํ กาเรตฺวา มนุสฺสปริหาเรเนว จาตุมหาราชิกเทวโลเก รชฺชํ กาเรตฺวา ตาวติํสเทวโลเก ฉตฺติํสาย สกฺกานญฺจ วสนฏฺฐาเน เทวรชฺชํ กาเรตฺวาปิ อตฺตโน กามตณฺหํ ปูเรตุํ อสกฺโกนฺตาว กาลมกํสุ, ตฺวํ ปเนตํ ตณฺหํ กทา ปูเรตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต ปฐมกปฺปิเกสุ มหาสมฺมโต นาม ราชา อโหสิฯ

ตสฺส ปุตฺโต โรโช นาม, ตสฺส ปุตฺโต วรโรโช นาม, ตสฺส ปุตฺโต กลฺยาโณ นาม, ตสฺส ปุตฺโต วรกลฺยาโณ นาม, ตสฺส ปุตฺโต อุโปสโถ นาม, ตสฺส ปุตฺโต มนฺธาตุ นาม อโหสิฯ โส สตฺตหิ รตเนหิ จตูหิ จ อิทฺธีหิ สมนฺนาคโต จกฺกวตฺติรชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส วามหตฺถํ สมญฺชิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน อปฺโผฏิตกาเล อากาสา ทิพฺพเมโฆ วิย ชาณุปฺปมาณํ สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสติ, เอวรูโป อจฺฉริยมนุสฺโส อโหสิฯ โส จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ กุมารกีฬํ กีฬิฯ จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ โอปรชฺชํ กาเรสิ, จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ จกฺกวตฺติรชฺชํ กาเรสิ, อายุปฺปมาณํ อสงฺเขฺยยฺยํ อโหสิฯ

โส เอกทิวสํ กามตณฺหํ ปูเรตุํ อสกฺโกนฺโต อุกฺกณฺฐิตาการํ ทสฺเสสิฯ อถามจฺจา ‘‘กิํ นุ โข, เทว, อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘มยฺหํ ปุญฺญพเล โอโลกิยมาเน อิทํ รชฺชํ กิํ กริสฺสติ, กตรํ นุ โข ฐานํ รมณีย’’นฺติ? ‘‘เทวโลโก, มหาราชา’’ติฯ โส จกฺกรตนํ อพฺภุกฺกิริตฺวา สทฺธิํ ปริสาย จาตุมหาราชิกเทวโลกํ อคมาสิฯ อถสฺส จตฺตาโร มหาราชาโน ทิพฺพมาลาคนฺธหตฺถา เทวคณปริวุตา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ตํ อาทาย จาตุมหาราชิกเทวโลกํ คนฺตฺวา เทวรชฺชํ อทํสุฯ ตสฺส สกปริสาย ปริวาริตสฺเสว ตสฺมิํ รชฺชํ กาเรนฺตสฺส ทีโฆ อทฺธา วีติวตฺโตฯ

โส ตตฺถาปิ ตณฺหํ ปูเรตุํ อสกฺโกนฺโต อุกฺกณฺฐิตาการํ ทสฺเสสิ, จตฺตาโร มหาราชาโน ‘‘กิํ นุ โข, เทว, อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘อิมมฺหา เทวโลกา กตรํ ฐานํ รมณีย’’นฺติฯ ‘‘มยํ, เทว, ปเรสํ อุปฏฺฐากปริสา, ตาวติํสเทวโลโก รมณีโย’’ติฯ มนฺธาตา จกฺกรตนํ อพฺภุกฺกิริตฺวา อตฺตโน ปริสาย ปริวุโต ตาวติํสาภิมุโข ปายาสิฯ อถสฺส สกฺโก เทวราชา ทิพฺพมาลาคนฺธหตฺโถ เทวคณปริวุโต ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ตํ หตฺเถ คเหตฺวา ‘‘อิโต เอหิ, มหาราชา’’ติ อาหฯ รญฺโญ เทวคณปริวุตสฺส คมนกาเล ปริณายกรตนํ จกฺกรตนํ อาทาย สทฺธิํ ปริสาย มนุสฺสปถํ โอตริตฺวา อตฺตโน นครเมว ปาวิสิฯ สกฺโก มนฺธาตุํ ตาวติํสภวนํ เนตฺวา เทวตา ทฺเว โกฏฺฐาเส กตฺวา อตฺตโน เทวรชฺชํ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา อทาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ทฺเว ราชาโน รชฺชํ กาเรสุํฯ เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต สกฺโก สฏฺฐิ จ วสฺสสตสหสฺสานิ ติสฺโส จ วสฺสโกฏิโย อายุํ เขเปตฺวา จวิ, อญฺโญ สกฺโก นิพฺพตฺติฯ

โสปิ เทวรชฺชํ กาเรตฺวา อายุกฺขเยน จวิฯ เอเตนูปาเยน ฉตฺติํส สกฺกา จวิํสุ, มนฺธาตา ปน มนุสฺสปริหาเรน เทวรชฺชํ กาเรสิเยวฯ

ตสฺส เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต ภิยฺโยโสมตฺตาย กามตณฺหา อุปฺปชฺชิ, โส ‘‘กิํ เม อุปฑฺฒรชฺเชน, สกฺกํ มาเรตฺวา เอกรชฺชเมว กริสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ สกฺกํ มาเรตุํ นาม น สกฺกา, ตณฺหา นาเมสา วิปตฺติมูลา, เตนสฺส อายุสงฺขาโร ปริหายิ, ชรา สรีรํ ปหริฯ มนุสฺสสรีรญฺจ นาม เทวโลเก น ภิชฺชติ, อถ โส เทวโลกา ภสฺสิตฺวา อุยฺยาเน โอตริฯ อุยฺยานปาโล ตสฺส อาคตภาวํ ราชกุเล นิเวเทสิฯ ราชกุลํ อาคนฺตฺวา อุยฺยาเนเยว สยนํ ปญฺญเปสิฯ ราชา อนุฏฺฐานเสยฺยาย นิปชฺชิฯ อมจฺจา ‘‘เทว, ตุมฺหากํ ปรโต กินฺติ กเถมา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘มม ปรโต ตุมฺเห อิมํ สาสนํ มหาชนสฺส กเถยฺยาถ – ‘มนฺธาตุมหาราชา ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ จกฺกวตฺติรชฺชํ กาเรตฺวา ทีฆรตฺตํ จาตุมหาราชิเกสุ รชฺชํ กาเรตฺวา ฉตฺติํสาย สกฺกานํ อายุปฺปมาเณน เทวโลเก รชฺชํ กาเรตฺวา ตณฺหํ อปูเรตฺวา กาลมกาสี’’’ติฯ โส เอวํ วตฺวา กาลํ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[22]

‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา, ปริหรนฺติ ทิสา ภนฺติ วิโรจนา;

สพฺเพว ทาสา มนฺธาตุ, เย ปาณา ปถวิสฺสิตาฯ

[23]

‘‘น กหาปณวสฺเสน, ติตฺติ กาเมสุ วิชฺชติ;

อปฺปสฺสาทา ทุขา กามา, อิติ วิญฺญาย ปณฺฑิโตฯ

[24]

‘‘อปิ ทิพฺเพสุ กาเมสุ, รติํ โส นาธิคจฺฉติ;

ตณฺหกฺขยรโต โหติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก’’ติฯ

ตตฺถ ยาวตาติ ปริจฺเฉทวจนํฯ ปริหรนฺตีติ ยตฺตเกน ปริจฺเฉเทน สิเนรุํ ปริหรนฺติฯ ทิสา ภนฺตีติ ทสสุ ทิสาสุ ภาสนฺติ ปภาสนฺติฯ วิโรจนาติ อาโลกกรณตาย วิโรจนสภาวาฯ

สพฺเพว ทาสา มนฺธาตุ, เย ปาณา ปถวิสฺสิตาติ เอตฺตเก ปเทเส เย ปถวินิสฺสิตา ปาณา ชนปทวาสิโน มนุสฺสา, สพฺเพว เต ‘‘ทาสา มยํ รญฺโญ มนฺธาตุสฺส, อยฺยโก โน ราชา มนฺธาตา’’ติ เอวํ อุปคตตฺตา ภุชิสฺสาปิ สมานา ทาสาเยวฯ

น กหาปณวสฺเสนาติ เตสํ ทาสภูตานํ มนุสฺสานํ อนุคฺคหาย ยํ มนฺธาตา อปฺโผเฏตฺวา สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสาเปติ, ตํ อิธ ‘‘กหาปณวสฺส’’นฺติ วุตฺตํฯ ติตฺติ กาเมสูติ เตนาปิ กหาปณวสฺเสน วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ ติตฺติ นาม นตฺถิ, เอวํ ทุปฺปูรา เอสา ตณฺหาฯ อปฺปสฺสาทา ทุขา กามาติ สุปินกูปมตฺตา กามา นาม อปฺปสฺสาทา ปริตฺตสุขา, ทุกฺขเมว ปเนตฺถ พหุตรํฯ ตํ ทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตปริยาเยน ทีเปตพฺพํฯ อิติ วิญฺญายาติ เอวํ ชานิตฺวาฯ

ทิพฺเพสูติ เทวตานํ ปริโภเคสุ รูปาทีสุฯ รติํ โสติ โส วิปสฺสโก ภิกฺขุ ทิพฺเพหิ กาเมหิ นิมนฺติยมาโนปิ เตสุ รติํ นาธิคจฺฉติ อายสฺมา สมิทฺธิ วิยฯ ตณฺหกฺขยรโตติ นิพฺพานรโตฯ นิพฺพานญฺหิ อาคมฺม ตณฺหา ขียติ, ตสฺมา ตํ ‘‘ตณฺหกฺขโย’’ติ วุจฺจติฯ ตตฺถ รโต โหติ อภิรโตฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโกติ พุทฺธสฺส สวนนฺเต ชาโต พหุสฺสุโต โยคาวจรปุคฺคโลฯ

เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, อญฺเญ ปน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสุฯ ‘‘ตทา มนฺธาตุราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มนฺธาตุชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[259] 9. ติรีฏวจฺฉชาตกวณฺณนา

นยิมสฺส วิชฺชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อายสฺมโต อานนฺทสฺส โกสลรญฺโญ มาตุคามานํ หตฺถโต ปญฺจสตานิ, รญฺโญ หตฺถโต ปญฺจสตานีติ ทุสฺสสหสฺสปฏิลาภวตฺถุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา ทุกนิปาเต คุณชาตเก (ชา. อฏฺฐ. 2.2.คุณชาตกวณฺณนา) วิตฺถาริตเมวฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา นามคฺคหณทิวเส ติรีฏวจฺฉกุมาโรติ กตนาโม อนุปุพฺเพน วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อคารํ อชฺฌาวสนฺโต มาตาปิตูนํ กาลกิริยาย สํวิคฺคหทโย หุตฺวา นิกฺขมิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺญายตเน วนมูลผลาหาโร หุตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ ตสฺมิํ ตตฺถ วสนฺเต พาราณสิรญฺโญ ปจฺจนฺโต กุปิ, โส ตตฺถ คนฺตฺวา ยุทฺเธ ปราชิโต มรณภยภีโต หตฺถิกฺขนฺธคโต เอเกน ปสฺเสน ปลายิตฺวา อรญฺเญ วิจรนฺโต ปุพฺพณฺหสมเย ติรีฏวจฺฉสฺส ผลาผลตฺถาย คตกาเล ตสฺส อสฺสมปทํ ปาวิสิฯ โส ‘‘ตาปสานํ วสนฏฺฐาน’’นฺติ หตฺถิโต โอตริตฺวา วาตาตเปน กิลนฺโต ปิปาสิโต ปานียฆฏํ โอโลเกนฺโต กตฺถจิ อทิสฺวา จงฺกมนโกฏิยํ อุทปานํ อทฺทสฯ อุทกอุสฺสิญฺจนตฺถาย ปน รชฺชุฆฏํ อทิสฺวา ปิปาสํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต หตฺถิสฺส กุจฺฉิยํ พทฺธโยตฺตํ คเหตฺวา หตฺถิํ อุทปานตเฏ ฐเปตฺวา ตสฺส ปาเท โยตฺตํ พนฺธิตฺวา โยตฺเตน อุทปานํ โอตริตฺวา โยตฺเต อปาปุณนฺเต อุตฺตริตฺวา อุตฺตรสาฏกํ โยตฺตโกฏิยา สงฺฆาเฏตฺวา ปุน โอตริ, ตถาปิ นปฺปโหสิเยวฯ โส อคฺคปาเทหิ อุทกํ ผุสิตฺวา อติปิปาสิโต ‘‘ปิปาสํ วิโนเทตฺวา มรณมฺปิ สุมรณ’’นฺติ จินฺเตตฺวา อุทปาเน ปติตฺวา ยาวทตฺถํ ปิวิตฺวา ปจฺจุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว อฏฺฐาสิฯ หตฺถีปิ สุสิกฺขิตตฺตา อญฺญตฺถ อคนฺตฺวา ราชานํ โอโลเกนฺโต ตตฺเถว อฏฺฐาสิฯ โพธิสตฺโต สายนฺหสมเย ผลาผลํ อาหริตฺวา หตฺถิํ ทิสฺวา ‘‘ราชา อาคโต ภวิสฺสติ, วมฺมิตหตฺถีเยว ปน ปญฺญายติ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ โส หตฺถิสมีปํ อุปสงฺกมิฯ หตฺถีปิ ตสฺส อุปสงฺกมนภาวํ ญตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ โพธิสตฺโต อุทปานตฏํ คนฺตฺวา ราชานํ ทิสฺวา ‘‘มา ภายิ, มหาราชา’’ติ สมสฺสาเสตฺวา นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา ราชานํ อุตฺตาเรตฺวา กายมสฺส สมฺพาหิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา นฺหาเปตฺวา ผลาผลานิ ขาทาเปตฺวา หตฺถิสฺส สนฺนาหํ โมเจสิฯ ราชา ทฺวีหตีหํ วิสฺสมิตฺวา โพธิสตฺตสฺส อตฺตโน สนฺติกํ อาคมนตฺถาย ปฏิญฺญํ คเหตฺวา ปกฺกามิฯ ราชพลกาโย นครสฺส อวิทูเร ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา ฐิโตฯ ราชานํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปริวาเรสิ, ราชา นครํ ปาวิสิฯ

โพธิสตฺโตปิ อฑฺฒมาสจฺจเยน พาราณสิํ ปตฺวา อุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขํ จรมาโน ราชทฺวารํ คโตฯ ราชา มหาวาตปานํ อุคฺฆาเฏตฺวา ราชงฺคณํ โอโลกยมาโน โพธิสตฺตํ ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห วนฺทิตฺวา มหาตลํ อาโรเปตฺวา สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตํ อาหารํ โภเชตฺวา สยมฺปิ ภุญฺชิตฺวา อุยฺยานํ เนตฺวา ตตฺถสฺส จงฺกมนาทิปริวารํ วสนฏฺฐานํ กาเรตฺวา สพฺเพ ปพฺพชิตปริกฺขาเร ทตฺวา อุยฺยานปาลํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกามิฯ ตโต ปฏฺฐาย โพธิสตฺโต ราชนิเวสเนเยว ปริภุญฺชิ, มหาสกฺการสมฺมาโน อโหสิฯ

ตํ อสหมานา อมจฺจา ‘‘เอวรูปํ สกฺการํ เอโกปิ โยโธ ลภมาโน กิํ นาม น กเรยฺยา’’ติ วตฺวา อุปราชานํ อุปคนฺตฺวา ‘‘เทว, อมฺหากํ ราชา เอกํ ตาปสํ อติวิย มมายติ, กิํ นาม เตน ตสฺมิํ ทิฏฺฐํ, ตุมฺเหปิ ตาว รญฺญา สทฺธิํ มนฺเตถา’’ติ อาหํสุฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อมจฺเจหิ สทฺธิํ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[25]

‘‘นยิมสฺส วิชฺชามยมตฺถิ กิญฺจิ, น พนฺธโว โน ปน เต สหาโย;

อถ เกน วณฺเณน ติรีฏวจฺโฉ, เตทณฺฑิโก ภุญฺชติ อคฺคปิณฺฑ’’นฺติฯ

ตตฺถ นยิมสฺส วิชฺชามยมตฺถิ กิญฺจีติ อิมสฺส ตาปสสฺส วิชฺชามยํ กิญฺจิ กมฺมํ นตฺถิฯ น พนฺธโว ติปุตฺตพนฺธวสิปฺปพนฺธวโคตฺตพนฺธวญาติพนฺธเวสุ อญฺญตโรปิ น โหติ ฯ โน ปน เต สหาโยติ สหปํสุกีฬิโก สหายโกปิ เต น โหติฯ เกน วณฺเณนาติ เกน การเณนฯ ติรีฏวจฺโฉติ ตสฺส นามํฯ เตทณฺฑิโกติ กุณฺฑิกฐปนตฺถาย ติทณฺฑกํ คเหตฺวา จรนฺโตฯ อคฺคปิณฺฑนฺติ รสสมฺปนฺนํ ราชารหํ อคฺคโภชนํฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ปุตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, มม ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา ยุทฺธปราชิตสฺส ทฺวีหตีหํ อนาคตภาวํ สรสี’’ติ วตฺวา ‘‘สรามี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตทา มยา อิมํ นิสฺสาย ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติ สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘ตาต , มยฺหํ ชีวิตทายเก มม สนฺติกํ อาคเต รชฺชํ ททนฺโตปิ อหํ เนว เอเตน กตคุณานุรูปํ กาตุํ สกฺโกมี’’ติ วตฺวา อิตรา ทฺเว คาถา อโวจ –

[26]

‘‘อาปาสุ เม ยุทฺธปราชิตสฺส, เอกสฺส กตฺวา วิวนสฺมิ โฆเร;

ปสารยี กิจฺฉคตสฺส ปาณิํ, เตนูทตาริํ ทุขสมฺปเรโตฯ

[27]

‘‘เอตสฺส กิจฺเจน อิธานุปตฺโต, เวสายิโน วิสยา ชีวโลเก;

ลาภารโห ตาต ติรีฏวจฺโฉ, เทถสฺส โภคํ ยชถญฺจ ยญฺญ’’นฺติฯ

ตตฺถ อาปาสูติ อาปทาสุฯ เอกสฺสาติ อทุติยสฺสฯ กตฺวาติ อนุกมฺปํ กริตฺวา เปมํ อุปฺปาเทตฺวาฯ วิวนสฺมินฺติ ปานียรหิเต อรญฺเญฯ โฆเรติ ทารุเณฯ ปสารยี กิจฺฉคตสฺส ปาณินฺติ นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา กูปํ โอตาเรตฺวา ทุกฺขคตสฺส มยฺหํ อุตฺตารณตฺถาย วีริยปฏิสํยุตฺตํ หตฺถํ ปสาเรสิฯ เตนูทตาริํ ทุขสมฺปเรโตติ เตน การเณนมฺหิ ทุกฺขปริวาริโตปิ ตมฺหา กูปา อุตฺติณฺโณฯ

เอตสฺส กิจฺเจน อิธานุปตฺโตติ อหํ เอตสฺส ตาปสสฺส กิจฺเจน, เอเตน กตสฺส กิจฺจสฺสานุภาเวน อิธานุปฺปตฺโต ฯ เวสายิโน วิสยาติ เวสายี วุจฺจติ ยโม, ตสฺส วิสยาฯ ชีวโลเกติ มนุสฺสโลเกฯ อหญฺหิ อิมสฺมิํ ชีวโลเก ฐิโต ยมวิสยํ มจฺจุวิสยํ ปรโลกํ คโต นาม อโหสิํ, โสมฺหิ เอตสฺส การณา ตโต ปุน อิธาคโตติ วุตฺตํ โหติฯ ลาภารโหติ ลาภํ อรโห จตุปจฺจยลาภสฺส อนุจฺฉวิโกฯ เทถสฺส โภคนฺติ เอเตน ปริภุญฺชิตพฺพํ จตุปจฺจยสมณปริกฺขารสงฺขาตํ โภคํ เอตสฺส เทถฯ ยชถญฺจ ยญฺญนฺติ ตฺวญฺจ อมจฺจา จ นาครา จาติ สพฺเพปิ ตุมฺเห เอตสฺส โภคญฺจ เทถ, ยญฺญญฺจ ยชถฯ ตสฺส หิ ทียมาโน เทยฺยธมฺโม เตน ภุญฺชิตพฺพตฺตา โภโค โหติ, อิตเรสํ ทานยญฺญตฺตา ยญฺโญฯ เตนาห ‘‘เทถสฺส โภคํ ยชถญฺจ ยญฺญ’’นฺติฯ

เอวํ รญฺญา คคนตเล ปุณฺณจนฺทํ อุฏฺฐาเปนฺเตน วิย โพธิสตฺตสฺส คุเณ ปกาสิเต ตสฺส คุโณ สพฺพตฺถเมว ปากโฏ ชาโต, อติเรกตโร ตสฺส ลาภสกฺกาโร อุทปาทิฯ ตโต ปฏฺฐาย อุปราชา วา อมจฺจา วา อญฺโญ วา โกจิ กิญฺจิ ราชานํ วตฺตุํ น วิสหิฯ ราชา โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคปุรํ ปูเรสิฯ โพธิสตฺโตปิ อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา ‘‘โปราณกปณฺฑิตาปิ อุปการวเสน กริํสู’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ติรีฏวจฺฉชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[260] 10. ทูตชาตกวณฺณนา

ยสฺสตฺถา ทูรมายนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โลลภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ นวกนิปาเต จกฺกวากชาตเก (ชา. 1.9.69 อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ อามนฺเตตฺวา ‘‘น โข, ภิกฺขุ, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตฺวํ โลโล, โลลฺยการเณเนว ปน อสินา สีสจฺเฉทนํ ลภี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย โภชนสุทฺธิโก อโหสิ, เตนสฺส โภชนสุทฺธิกราชาตฺเวว นามํ ชาตํฯ โส กิร ตถารูเปน วิธาเนน ภตฺตํ ภุญฺชติ, ยถาสฺส เอกิสฺสา ภตฺตปาติยา สตสหสฺสํ วยํ คจฺฉติฯ

ภุญฺชนฺโต ปน อนฺโตเคเห น ภุญฺชติ, อตฺตโน โภชนวิธานํ โอโลเกนฺตํ มหาชนํ ปุญฺญํ กาเรตุกามตาย ราชทฺวาเร รตนมณฺฑปํ กาเรตฺวา โภชนเวลาย ตํ อลงฺกราเปตฺวา กญฺจนมเย สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา ขตฺติยกญฺญาหิ ปริวุโต สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยา สพฺพรสโภชนํ ภุญฺชติฯ อเถโก โลลปุริโส ตสฺส โภชนวิธานํ โอโลเกตฺวา ตํ โภชนํ ภุญฺชิตุกาโม หุตฺวา ปิปาสํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อตฺเถโก อุปาโย’’ติ คาฬฺหํ นิวาเสตฺวา หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘โภ, อหํ ทูโต, ทูโต’’ติ อุจฺจาสทฺทํ กโรนฺโต ราชานํ อุปสงฺกมิฯ เตน จ สมเยน ตสฺมิํ ชนปเท ‘‘ทูโตมฺหี’’ติ วทนฺตํ น วาเรนฺติ, ตสฺมา มหาชโน ทฺวิธา ภิชฺชิตฺวา โอกาสํ อทาสิฯ โส เวเคน คนฺตฺวา รญฺโญ ปาติยา เอกํ ภตฺตปิณฺฑํ คเหตฺวา มุเข ปกฺขิปิ, อถสฺส ‘‘สีสํ ฉินฺทิสฺสามี’’ติ อสิคาโห อสิํ อพฺพาเหสิ, ราชา ‘‘มา ปหรี’’ติ นิวาเรสิ, ‘‘มา ภายิ, ภุญฺชสฺสู’’ติ หตฺถํ โธวิตฺวา นิสีทิฯ โภชนปริโยสาเน จสฺส อตฺตโน ปิวนปานียญฺเจว ตมฺพูลญฺจ ทาเปตฺวา ‘‘โภ ปุริส, ตฺวํ ‘ทูโตมฺหี’ติ วทสิ, กสฺส ทูโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มหาราช อหํ ตณฺหาทูโต, อุทรทูโต, ตณฺหา มํ อาณาเปตฺวา ‘ตฺวํ คจฺฉาหี’ติ ทูตํ กตฺวา เปเสสี’’ติ วตฺวา ปุริมา ทฺเว คาถา อโวจ –

[28]

‘‘ยสฺสตฺถา ทูรมายนฺติ, อมิตฺตมปิ ยาจิตุํ;

ตสฺสูทรสฺสหํ ทูโต, มา เม กุชฺฌ รเถสภฯ

[29]

‘‘ยสฺส ทิวา จ รตฺโต จ, วสมายนฺติ มาณวา;

ตสฺสูทรสฺสหํ ทูโต, มา เม กุชฺฌ รเถสภา’’ติฯ

ตตฺถ ยสฺสตฺถา ทูรมายนฺตีติ ยสฺส อตฺถาย อิเม สตฺตา ตณฺหาวสิกา หุตฺวา ทูรมฺปิ คจฺฉนฺติฯ รเถสภาติ รถโยธเชฏฺฐกฯ

ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สจฺจเมตํ, อิเม สตฺตา อุทรทูตา ตณฺหาวเสน วิจรนฺติ, ตณฺหาว อิเม สตฺเต วิจาเรติ, ยาว มนาปํ วต อิมินา กถิต’’นฺติ ตสฺส ปุริสสฺส ตุสฺสิตฺวา ตติยํ คาถมาห –

[30]

‘‘ททามิ เต พฺราหฺมณ โรหิณีนํ, ควํ สหสฺสํ สห ปุงฺคเวน;

ทูโต หิ ทูตสฺส กถํ น ทชฺชํ, มยมฺปิ ตสฺเสว ภวาม ทูตา’’ติฯ

ตตฺถ พฺราหฺมณาติ อาลปนมตฺตเมตํฯ โรหิณีนนฺติ รตฺตวณฺณานํฯ สห ปุงฺคเวนาติ ยูถปริณายเกน อุปทฺทวรกฺขเกน อุสเภน สทฺธิํฯ มยมฺปีติ อหญฺจ อวเสสา จ สพฺเพ สตฺตา ตสฺเสว อุทรสฺส ทูตา ภวาม, ตสฺมา อหํ อุทรทูโต สมาโน อุทรทูตสฺส ตุยฺหํ กสฺมา น ทชฺชนฺติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘อิมินา วต ปุริเสน อสฺสุตปุพฺพํ การณํ กถิต’’นฺติ ตุฏฺฐจิตฺโต ตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส โลลภิกฺขุ สกทาคามิผเล ปติฏฺฐหิ, อญฺเญปิ พหู โสตาปนฺนาทโย อเหสุํฯ ‘‘ตทา โลลปุริโส เอตรหิ โลลภิกฺขุ อโหสิ, โภชนสุทฺธิกราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทูตชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

สงฺกปฺปวคฺโค ปฐโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

สงฺกปฺป ติลมุฏฺฐิ จ, มณิ จ สินฺธวาสุกํ;

ชรูทปานํ คามณิ, มนฺธาตา ติรีฏทูตนฺติฯ

2. ปทุมวคฺโค

[261] 1. ปทุมชาตกวณฺณนา

ยถา เกสา จ มสฺสู จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อานนฺทโพธิมฺหิ มาลาปูชการเก ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ กาลิงฺคโพธิชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ โส ปน อานนฺทตฺเถเรน โรปิตตฺตา ‘‘อานนฺทโพธี’’ติ ชาโตฯ เถเรน หิ เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก โพธิสฺส โรปิตภาโว สกลชมฺพุทีเป ปตฺถริฯ