เมนู

‘‘ทฑฺโฒ วาหสหสฺเสหิ, สิตฺโต ฆฏสเตหิ โส;

ปริกฺขตา จ สา ภูมิ, มา ภายิ นาคมิสฺสตี’’ติฯ

ตโต ปฏฺฐาย โทวาริโก อสฺสาสํ ปฏิลภิฯ โพธิสตฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มหาปิงฺคโล เทวทตฺโต อโหสิ, ปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มหาปิงฺคลชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อุปาหนวคฺโค นวโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

อุปาหนํ วีณาถูณํ, วิกณฺณกํ อสิตาภุ;

วจฺฉนขํ พกญฺเจว, สาเกตญฺจ เอกปทํ;

หริตมาตุ ปิงฺคลํฯ

10. สิงฺคาลวคฺโค

[241] 1. สพฺพทาฐชาตกวณฺณนา

สิงฺคาโล มานตฺถทฺโธติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺโต อชาตสตฺตุํ ปสาเทตฺวา อุปฺปาทิตํ ลาภสกฺการํ จิรฏฺฐิติกํ กาตุํ นาสกฺขิ, นาฬาคิริปโยชเน ปาฏิหาริยสฺส ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย ตสฺส โส ลาภสกฺกาโร อนฺตรธายิฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต ลาภสกฺการํ อุปฺปาเทตฺวา จิรฏฺฐิติกํ กาตุํ นาสกฺขี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว อตฺตโน อุปฺปนฺนํ ลาภสกฺการํ อนฺตรธาเปติ, ปุพฺเพปิ อนฺตรธาเปสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิโต อโหสิ ติณฺณํ เวทานํ อฏฺฐารสนฺนญฺจ สิปฺปานํ ปารํ คโตฯ โส ปถวีชยมนฺตํ นาม ชานาติฯ ปถวีชยมนฺโตติ อาวฏฺฏนมนฺโต วุจฺจติฯ อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต ‘‘ตํ มนฺตํ สชฺฌายิสฺสามี’’ติ เอกสฺมิํ องฺคณฏฺฐาเน ปิฏฺฐิปาสาเณ นิสีทิตฺวา สชฺฌายมกาสิฯ ตํ กิร มนฺตํ อญฺญวิหิตํ ธิติวิรหิตํ สาเวตุํ น สกฺกา, ตสฺมา นํ โส ตถารูเป ฐาเน สชฺฌายติฯ อถสฺส สชฺฌายนกาเล เอโก สิงฺคาโล เอกสฺมิํ พิเล นิปนฺโน ตํ มนฺตํ สุตฺวาว ปคุณมกาสิฯ โส กิร อนนฺตราตีเต อตฺตภาเว ปคุณปถวีชยมนฺโต เอโก พฺราหฺมโณ อโหสิฯ โพธิสตฺโต สชฺฌายํ กตฺวา อุฏฺฐาย ‘‘ปคุโณ วต เม อยํ มนฺโต’’ติ อาหฯ สิงฺคาโล พิลา นิกฺขมิตฺวา ‘‘อมฺโภ พฺราหฺมณ, อยํ มนฺโต ตยาปิ มเมว ปคุณตโร’’ติ วตฺวา ปลายิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อยํ สิงฺคาโล มหนฺตํ อกุสลํ กริสฺสตี’’ติ ‘‘คณฺหถ คณฺหถา’’ติ โถกํ อนุพนฺธิฯ สิงฺคาโล ปลายิตฺวา อรญฺญํ ปาวิสิฯ

โส คนฺตฺวา เอกํ สิงฺคาลิํ โถกํ สรีเร ฑํสิ, ‘‘กิํ, สามี’’ติ จ วุตฺเต ‘‘มยฺหํ ชานาสิ น ชานาสี’’ติ อาหฯ สา ‘‘อาม, ชานามี’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ โส ปถวีชยมนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา อเนกานิ สิงฺคาลสตานิ อาณาเปตฺวา สพฺเพปิ หตฺถิอสฺสสีหพฺยคฺฆสูกรมิคาทโย จตุปฺปเท อตฺตโน สนฺติเก อกาสิฯ กตฺวา จ ปน สพฺพทาโฐ นาม ราชา หุตฺวา เอกํ สิงฺคาลิํ อคฺคมเหสิํ อกาสิฯ ทฺวินฺนํ หตฺถีนํ ปิฏฺเฐ สีโห ติฏฺฐติ, สีหปิฏฺเฐ สพฺพทาโฐ สิงฺคาโล ราชา สิงฺคาลิยา อคฺคมเหสิยา สทฺธิํ นิสีทติ, มหนฺโต ยโส อโหสิฯ โส ยสมหนฺเตน ปมชฺชิตฺวา มานํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘พาราณสิรชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ สพฺพจตุปฺปทปริวุโต พาราณสิยา อวิทูรฏฺฐานํ สมฺปาปุณิ, ปริสา ทฺวาทสโยชนา อโหสิฯ โส อวิทูเร ฐิโตเยว ‘‘รชฺชํ วา เทตุ, ยุทฺธํ วา’’ติ รญฺโญ สาสนํ เปเสสิฯ พาราณสิวาสิโน ภีตตสิตา นครทฺวารานิ ปิทหิตฺวา อฏฺฐํสุฯ

โพธิสตฺโต ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มา ภายิ, มหาราช, สพฺพทาฐสิงฺคาเลน สทฺธิํ ยุทฺธํ มม ภาโร, ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ เตน สทฺธิํ ยุชฺฌิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถี’’ติ ราชานญฺจ นาคเร จ สมสฺสาเสตฺวา ‘‘กินฺติ กตฺวา นุ โข สพฺพทาโฐ รชฺชํ คเหสฺสติ, ปุจฺฉิสฺสามิ ตาว น’’นฺติ ทฺวารฏฺฏาลกํ อภิรุหิตฺวา ‘‘สมฺม สพฺพทาฐ, กินฺติ กตฺวา อิมํ รชฺชํ คณฺหิสฺสสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สีหนาทํ นทาเปตฺวา มหาชนํ สทฺเทน สนฺตาเสตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘อตฺเถต’’นฺติ ญตฺวา อฏฺฏาลกา โอรุยฺห ‘‘สกลทฺวาทสโยชนิกพาราณสินครวาสิโน กณฺณจฺฉิทฺทานิ มาสปิฏฺเฐน ลญฺชนฺตู’’ติ เภริํ จราเปสิฯ มหาชโน เภริยา อาณํ สุตฺวา อนฺตมโส พิฬาเล อุปาทาย สพฺพจตุปฺปทานญฺเจว อตฺตโน จ กณฺณจฺฉิทฺทานิ ยถา ปรสฺส สทฺทํ โสตุํ น สกฺกา, เอวํ มาสปิฏฺเฐน ลญฺชิฯ

อถ โพธิสตฺโต ปุน อฏฺฏาลกํ อภิรุหิตฺวา ‘‘สพฺพทาฐา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ, พฺราหฺมณา’’ติ? ‘‘อิมํ รชฺชํ กินฺติ กตฺวา คณฺหิสฺสสี’’ติ? ‘‘สีหนาทํ นทาเปตฺวา มนุสฺเส ตาเสตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สีหนาทํ นทาเปตุํ น สกฺขิสฺสสิฯ ชาติสมฺปนฺนา หิ สุรตฺตหตฺถปาทา เกสรสีหราชาโน ตาทิสสฺส ชรสิงฺคาลสฺส อาณํ น กริสฺสนฺตี’’ติฯ สิงฺคาโล มานตฺถทฺโธ หุตฺวา ‘‘อญฺเญ ตาว สีหา ติฏฺฐนฺตุ, ยสฺสาหํ ปิฏฺเฐ นิสินฺโน, ตญฺเญว นทาเปสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ นทาเปหิ, ยทิ สกฺโกสี’’ติฯ โส ยสฺมิํ สีเห นิสินฺโน, ตสฺส ‘‘นทาหี’’ติ ปาเทน สญฺญํ อทาสิฯ สีโห หตฺถิกุมฺเภ มุขํ อุปฺปีเฬตฺวา ติกฺขตฺตุํ อปฺปฏิวตฺติยํ สีหนาทํ นทิฯ หตฺถี สนฺตาสปฺปตฺตา หุตฺวา สิงฺคาลํ ปาทมูเล ปาเตตฺวา ปาเทนสฺส สีสํ อกฺกมิตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ อกํสุ, สพฺพทาโฐ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตฯ เตปิ หตฺถี สีหนาทํ สุตฺวา มรณภยตชฺชิตา อญฺญมญฺญํ โอวิชฺฌิตฺวา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิํสุ, ฐเปตฺวา สีเห เสสาปิ มิคสูกราทโย สสพิฬารปริโยสานา สพฺเพ จตุปฺปาทา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิํสุฯ สีหา ปลายิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิํสุ, ทฺวาทสโยชนิโก มํสราสิ อโหสิฯ โพธิสตฺโต อฏฺฏาลกา โอตริตฺวา นครทฺวารานิ วิวราเปตฺวา ‘‘สพฺเพ อตฺตโน กณฺเณสุ มาสปิฏฺฐํ อปเนตฺวา มํสตฺถิกา มํสํ อาหรนฺตู’’ติ นคเร เภริํ จราเปสิฯ มนุสฺสา อลฺลมํสํ ขาทิตฺวา เสสํ สุกฺขาเปตฺวา วลฺลูรมกํสุฯ ตสฺมิํ กิร กาเล วลฺลูรกรณํ อุทปาทีติ วทนฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อิมา อภิสมฺพุทฺธคาถา วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ –

[182]

‘‘สิงฺคาโล มานตฺถทฺโธ จ, ปริวาเรน อตฺถิโก;

ปาปุณิ มหติํ ภูมิํ, ราชาสิ สพฺพทาฐินํฯ

[183]

‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ ปริวารวา;

โส หิ ตตฺถ มหา โหติ, สิงฺคาโล วิย ทาฐิน’’นฺติฯ

ตตฺถ มานตฺถทฺโธติ ปริวารํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน มาเนน ถทฺโธฯ ปริวาเรน อตฺถิโกติ อุตฺตริมฺปิ ปริวาเรน อตฺถิโก หุตฺวาฯ มหติํ ภูมินฺติ มหนฺตํ สมฺปตฺติํฯ ราชาสิ สพฺพทาฐินนฺติ สพฺเพสํ ทาฐีนํ ราชา อาสิฯ โส หิ ตตฺถ มหา โหตีติ โส ปริวารสมฺปนฺโน ปุริโส เตสุ ปริวาเรสุ มหา นาม โหติฯ สิงฺคาโล วิย ทาฐินนฺติ ยถา สิงฺคาโล ทาฐีนํ มหา อโหสิ, เอวํ มหา โหติ, อถ โส สิงฺคาโล วิย ปมาทํ อาปชฺชิตฺวา ตํ ปริวารํ นิสฺสาย วินาสํ ปาปุณาตีติฯ

‘‘ตทา สิงฺคาโล เทวทตฺโต อโหสิ, ราชา สาริปุตฺโต, ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สพฺพทาฐชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[242] 2. สุนขชาตกวณฺณนา

พาโล วตายํ สุนโขติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อมฺพณโกฏฺฐเก อาสนสาลาย ภตฺตภุญฺชนสุนขํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ กิร ชาตกาลโต ปฏฺฐาย ปานียหารกา คเหตฺวา ตตฺถ โปเสสุํฯ โส อปรภาเค ตตฺถ ภตฺตํ ภุญฺชนฺโต ถูลสรีโร อโหสิฯ อเถกทิวสํ เอโก คามวาสี ปุริโส ตํ ฐานํ ปตฺโต สุนขํ ทิสฺวา ปานียหารกานํ อุตฺตริสาฏกญฺจ กหาปณญฺจ ทตฺวา คทฺทูเลน พนฺธิตฺวา ตํ อาทาย ปกฺกามิฯ โส คเหตฺวา นียมาโน น วสฺสิ, ทินฺนํ ทินฺนํ ขาทนฺโต ปจฺฉโต ปจฺฉโต อคมาสิฯ

อถ โส ปุริโส ‘‘อยํ อิทานิ มํ ปิยายตี’’ติ คทฺทูลํ โมเจสิ, โส วิสฺสฏฺฐมตฺโต เอกเวเคน อาสนสาลเมว คโตฯ ภิกฺขู ตํ ทิสฺวา เตน คตการณํ ชานิตฺวา สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อาสนสาลาย สุนโข พนฺธนโมกฺขกุสโล วิสฺสฏฺฐมตฺโตว ปุน อาคโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, โส สุนโข อิทาเนว พนฺธนโมกฺขกุสโล, ปุพฺเพปิ กุสโลเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ อคฺคเหสิฯ ตทา พาราณสิยํ เอกสฺส มนุสฺสสฺส สุนโข อโหสิ, โส ปิณฺฑิภตฺตํ ลภนฺโต ถูลสรีโร ชาโตฯ อเถโก คามวาสี พาราณสิํ อาคโต ตํ สุนขํ ทิสฺวา ตสฺส มนุสฺสสฺส อุตฺตริสาฏกญฺจ กหาปณญฺจ ทตฺวา สุนขํ คเหตฺวา จมฺมโยตฺเตน พนฺธิตฺวา โยตฺตโกฏิยํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต อฏวิมุเข เอกํ สาลํ ปวิสิตฺวา สุนขํ พนฺธิตฺวา ผลเก นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ ตสฺมิํ กาเล โพธิสตฺโต เกนจิเทว กรณีเยน อฏวิํ ปฏิปนฺโน ตํ สุนขํ โยตฺเตน พนฺธิตฺวา ฐปิตํ ทิสฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[184]

‘‘พาโล วตายํ สุนโข, โย วรตฺตํ น ขาทติ;

พนฺธนา จ ปมุญฺเจยฺย, อสิโต จ ฆรํ วเช’’ติฯ

ตตฺถ ปมุญฺเจยฺยาติ ปโมเจยฺย, อยเมว วา ปาโฐฯ อสิโต จ ฆรํ วเชติ อสิโต สุหิโต หุตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คจฺเฉยฺยฯ

ตํ สุตฺวา สุนโข ทุติยํ คาถมาห –

[185]

‘‘อฏฺฐิตํ เม มนสฺมิํ เม, อโถ เม หทเย กตํ;

กาลญฺจ ปฏิกงฺขามิ, ยาว ปสฺสุปตู ชโน’’ติฯ

ตตฺถ อฏฺฐิตํ เม มนสฺมิํ เมติ ยํ ตุมฺเห กเถถ, ตํ มยา อธิฏฺฐิตเมว, มนสฺมิํเยว เม เอตํฯ อโถ เม หทเย กตนฺติ อถ จ ปน เม ตุมฺหากํ วจนํ หทเย กตเมวฯ กาลญฺจ ปฏิกงฺขามีติ กาลํ ปฏิมาเนมิฯ

ยาว ปสฺสุปตู ชโนติ ยาวายํ มหาชโน ปสุปตุ นิทฺทํ โอกฺกมตุ, ตาวาหํ กาลํ ปฏิมาเนมิ ฯ อิตรถา หิ ‘‘อยํ สุนโข ปลายตี’’ติ รโว อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺมา รตฺติภาเค สพฺเพสํ สุตฺตกาเล จมฺมโยตฺตํ ขาทิตฺวา ปลายิสฺสามีติฯ โส เอวํ วตฺวา มหาชเน นิทฺทํ โอกฺกนฺเต โยตฺตํ ขาทิตฺวา สุหิโต หุตฺวา ปลายิตฺวา อตฺตโน สามิกานํ ฆรเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สุนโขว เอตรหิ สุนโข, ปณฺฑิตปุริโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สุนขชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[243] 3. คุตฺติลชาตกวณฺณนา

สตฺตตนฺติํ สุมธุรนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล ภิกฺขู เทวทตฺตํ อาหํสุ – ‘‘อาวุโส เทวทตฺต, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตุยฺหํ อาจริโย, ตฺวํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ นิสฺสาย ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคณฺหิ, จตฺตาริ ฌานานิ อุปฺปาเทสิ, อาจริยสฺส นาม ปฏิสตฺตุนา ภวิตุํ น ยุตฺต’’นฺติฯ เทวทตฺโต ‘‘กิํ ปน เม, อาวุโส, สมโณ โคตโม อาจริโย, นนุ มยา อตฺตโน พเลเนว ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคหิตานิ, จตฺตาริ ฌานานิ อุปฺปาทิตานี’’ติ อาจริยํ ปจฺจกฺขาสิฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต อาจริยํ ปจฺจกฺขาย สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฏิสตฺตุ หุตฺวา มหาวินาสํ ปตฺโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว อาจริยํ ปจฺจกฺขาย มม ปฏิสตฺตุ หุตฺวา วินาสํ ปาปุณาติ, ปุพฺเพปิ ปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คนฺธพฺพกุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘คุตฺติลกุมาโร’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต คนฺธพฺพสิปฺเป นิปฺผตฺติํ ปตฺวา คุตฺติลคนฺธพฺโพ นาม สกลชมฺพุทีเป อคฺคคนฺธพฺโพ อโหสิฯ โส ทาราภรณํ อกตฺวา อนฺเธ มาตาปิตโร โปเสสิฯ

ตทา พาราณสิวาสิโน วาณิชา วณิชฺชาย อุชฺเชนินครํ คนฺตฺวา อุสฺสเว ฆุฏฺเฐ ฉนฺทกํ สํหริตฺวา พหุํ มาลาคนฺธวิเลปนญฺจ ขชฺชโภชฺชาทีนิ จ อาทาย กีฬนฏฺฐาเน สนฺนิปติตฺวา ‘‘เวตนํ ทตฺวา เอกํ คนฺธพฺพํ อาเนถา’’ติ อาหํสุฯ เตน จ สมเยน อุชฺเชนิยํ มูสิโล นาม เชฏฺฐคนฺธพฺโพ โหติ, เต ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อตฺตโน คนฺธพฺพํ กาเรสุํฯ

มูสิโล วีณํ วาทนฺโต วีณํ อุตฺตมมุจฺฉนาย มุจฺฉิตฺวา วาเทสิฯ เตสํ คุตฺติลคนฺธพฺพสฺส คนฺธพฺเพ ชาตปริจยานํ ตสฺส คนฺธพฺพํ กิลญฺชกณฺฑูวนํ วิย หุตฺวา อุปฏฺฐาสิ, เอโกปิ ปหฏฺฐาการํ น ทสฺเสสิฯ มูสิโล เตสุ ตุฏฺฐาการํ อทสฺเสนฺเตสุ ‘‘อติขรํ กตฺวา วาเทมิ มญฺเญ’’ติ มชฺฌิมมุจฺฉนาย มุจฺฉิตฺวา มชฺฌิมสเรน วาเทสิ, เต ตตฺถปิ มชฺฌตฺตาว อเหสุํฯ อถ โส ‘‘อิเม น กิญฺจิ ชานนฺติ มญฺเญ’’ติ สยมฺปิ อชานนโก วิย หุตฺวา ตนฺติโย สิถิเล วาเทสิ, เต ตตฺถปิ น กิญฺจิ อาหํสุฯ อถ เน มูสิโล ‘‘อมฺโภ วาณิชา, กิํ นุ โข มยิ วีณํ วาเทนฺเต ตุมฺเห น ตุสฺสถา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตฺวํ วีณํ วาเทสิ, มยญฺหิ ‘อยํ วีณํ มุจฺเฉตี’ติ สญฺญํ อกริมฺหา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตุมฺเห มยา อุตฺตริตรํ อาจริยํ ชานาถ, อุทาหุ อตฺตโน อชานนภาเวน น ตุสฺสถา’’ติฯ วาณิชา ‘‘พาราณสิยํ คุตฺติลคนฺธพฺพสฺส วีณาสทฺทํ สุตปุพฺพานํ ตว วีณาสทฺโท อิตฺถีนํ ทารเก โตสาปนสทฺโท วิย โหตี’’ติ อาหํสุฯ ‘‘เตน หิ, หนฺท, ตุมฺเหหิ ทินฺนปริพฺพยํ ปฏิคฺคณฺหถ, น มยฺหํ เอเตนตฺโถ, อปิจ โข ปน พาราณสิํ คจฺฉนฺตา มํ คณฺหิตฺวา คจฺเฉยฺยาถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา คมนกาเล ตํ อาทาย พาราณสิํ คนฺตฺวา ตสฺส ‘‘เอตํ คุตฺติลสฺส วสนฏฺฐาน’’นฺติ อาจิกฺขิตฺวา สกสกนิเวสนํ อคมิํสุฯ

มูสิโล โพธิสตฺตสฺส เคหํ ปวิสิตฺวา ลคฺเคตฺวา ฐปิตํ โพธิสตฺตสฺส ชาติวีณํ ทิสฺวา คเหตฺวา วาเทสิ, อถ โพธิสตฺตสฺส มาตาปิตโร อนฺธภาเวน ตํ อปสฺสนฺตา ‘‘มูสิกา มญฺเญ วีณํ ขาทนฺตี’’ติ สญฺญาย ‘‘สุสู’’ติ อาหํสุฯ ตสฺมิํ กาเล มูสิโล วีณํ ฐเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ‘‘กุโต อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตุํ อุชฺเชนิโต อาคโตมฺหี’’ติ อาหฯ

โส ‘‘สาธู’’ติ วุตฺเต ‘‘กหํ อาจริโย’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘วิปฺปวุตฺโถ, ตาต, อชฺช อาคมิสฺสตี’’ติ สุตฺวา ตตฺเถว นิสีทิตฺวา โพธิสตฺตํ อาคตํ ทิสฺวา เตน กตปฏิสนฺถาโร อตฺตโน อาคตการณํ อาโรเจสิฯ โพธิสตฺโต องฺควิชฺชาปาฐโก, โส ตสฺส อสปฺปุริสภาวํ ญตฺวา ‘‘คจฺฉ ตาต, นตฺถิ ตว สิปฺป’’นฺติ ปฏิกฺขิปิฯ โส โพธิสตฺตสฺส มาตาปิตูนํ ปาเท คเหตฺวา อุปการํ กโรนฺโต เต อาราเธตฺวา ‘‘สิปฺปํ เม ทาเปถา’’ติ ยาจิฯ โพธิสตฺโต มาตาปิตูหิ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโน เต อติกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต สิปฺปํ อทาสิฯ โส โพธิสตฺเตเนว สทฺธิํ ราชนิเวสนํ คจฺฉติฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘โก เอส, อาจริยา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มยฺหํ อนฺเตวาสิโก, มหาราชา’’ติฯ โส อนุกฺกเมน รญฺโญ วิสฺสาสิโก อโหสิฯ โพธิสตฺโต อาจริยมุฏฺฐิํ อกตฺวา อตฺตโน ชานนนิยาเมน สพฺพํ สิปฺปํ สิกฺขาเปตฺวา ‘‘นิฏฺฐิตํ เต, ตาต, สิปฺป’’นฺติ อาหฯ

โส จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ สิปฺปํ ปคุณํ, อิทญฺจ พาราณสินครํ สกลชมฺพุทีเป อคฺคนครํ, อาจริโยปิ มหลฺลโก, อิเธว มยา วสิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส อาจริยํ อาห – ‘‘อาจริย อหํ ราชานํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติฯ อาจริโย ‘‘สาธุ, ตาต, รญฺโญ อาโรเจสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ‘‘อมฺหากํ อนฺเตวาสิโก เทวํ อุปฏฺฐาตุํ อิจฺฉติ, เทยฺยธมฺมมสฺส ชานาถา’’ติ รญฺโญ อาโรเจตฺวา รญฺญา ‘‘ตุมฺหากํ เทยฺยธมฺมโต อุปฑฺฒํ ลภิสฺสตี’’ติ วุตฺเต ตํ ปวตฺติํ มูสิลสฺส อาโรเจสิฯ มูสิโล ‘‘อหํ ตุมฺเหหิ สมกญฺเญว ลภนฺโต อุปฏฺฐหิสฺสามิ, น อลภนฺโต’’ติ อาห ฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? ‘‘นนุ อหํ ตุมฺหากํ ชานนสิปฺปํ สพฺพํ ชานามี’’ติ? ‘‘อาม, ชานาสี’’ติฯ ‘‘เอวํ สนฺเต กสฺมา มยฺหํ อุปฑฺฒํ เทตี’’ติ? โพธิสตฺโต รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘ยทิ เอวํ ตุมฺเหหิ สมกํ สิปฺปํ ทสฺเสตุํ สกฺโกนฺโต สมกํ ลภิสฺสตี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต รญฺโญ วจนํ ตสฺส อาโรเจตฺวา เตน ‘‘สาธุ ทสฺเสสฺสามี’’ติ วุตฺเต รญฺโญ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘สาธุ ทสฺเสตุ, กตรทิวสํ สากจฺฉา โหตู’’ติ วุตฺเต ‘‘อิโต สตฺตเม ทิวเส โหตุ, มหาราชา’’ติ อาหฯ

ราชา มูสิลํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ อาจริเยน สทฺธิํ สากจฺฉํ กริสฺสสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘อาจริเยน สทฺธิํ วิคฺคโห นาม น วฏฺฏติ, มา กรี’’ติ วาริยมาโนปิ ‘‘อลํ, มหาราช, โหตุเยว เม อาจริเยน สทฺธิํ สตฺตเม ทิวเส สากจฺฉา, กตรสฺส ชานิภาวํ ชานิสฺสามา’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘อิโต กิร สตฺตเม ทิวเส อาจริยคุตฺติโล จ อนฺเตวาสิกมูสิโล จ ราชทฺวาเร อญฺญมญฺญํ สากจฺฉํ กตฺวา สิปฺปํ ทสฺเสสฺสนฺติ, นาครา สนฺนิปติตฺวา สิปฺปํ ปสฺสนฺตู’’ติ เภริํ จราเปสิฯ

โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ มูสิโล ทหโร ตรุโณ, อหํ มหลฺลโก ปริหีนถาโม, มหลฺลกสฺส กิริยา นาม น สมฺปชฺชติฯ อนฺเตวาสิเก นาม ปราชิเตปิ วิเสโส นตฺถิ, อนฺเตวาสิกสฺส ปน ชเย สติ ปตฺตพฺพลชฺชโต อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มรณํ วรตร’’นฺติฯ โส อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มรณภเยน นิวตฺตติ, ลชฺชาภเยน คจฺฉติฯ เอวมสฺส คมนาคมนํ กโรนฺตสฺเสว ฉ ทิวสา อติกฺกนฺตา, ติณานิ มตานิ, ชงฺฆมคฺโค นิพฺพตฺติฯ ตสฺมิํ ขเณ สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก อาวชฺชมาโน ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘คุตฺติลคนฺธพฺโพ อนฺเตวาสิกสฺส ภเยน อรญฺเญ มหาทุกฺขํ อนุโภติ , เอตสฺส มยา อวสฺสเยน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ เวเคน คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปุรโต ฐตฺวา ‘‘อาจริย, กสฺมา อรญฺญํ ปวิฏฺโฐสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ วุตฺเต ‘‘สกฺโกหมสฺมี’’ติ อาหฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘อหํ โข, เทวราช, อนฺเตวาสิกโต ปราชยภเยน อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[186]

‘‘สตฺตตนฺติํ สุมธุรํ, รามเณยฺยํ อวาจยิํ;

โส มํ รงฺคมฺหิ อวฺเหติ, สรณํ เม โหติ โกสิยา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อหํ, เทวราช, มูสิลํ นาม อนฺเตวาสิกํ สตฺตตนฺติํ สุมธุรํ รามเณยฺยํ วีณํ อตฺตโน ชานนนิยาเมน สิกฺขาเปสิํ, โส มํ อิทานิ รงฺคมณฺฑเล ปกฺโกสติ, ตสฺส เม ตฺวํ, โกสิยโคตฺต, สรณํ โหหีติฯ

สกฺโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘มา ภายิ, อหํ เต ตาณญฺจ เลณญฺจา’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[187]

‘‘อหํ ตํ สรณํ สมฺม, อหมาจริยปูชโก;

น ตํ ชยิสฺสติ สิสฺโส, สิสฺสมาจริย เชสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถ อหํ ตํ สรณนฺติ อหํ สรณํ อวสฺสโย ปติฏฺฐา หุตฺวา ตํ ตายิสฺสามิฯ สมฺมาติ ปิยวจนเมตํฯ สิสฺสมาจริย, เชสฺสสีติ, อาจริย, ตฺวํ วีณํ วาทยมาโน สิสฺสํ ชินิสฺสสิฯ อปิจ ตฺวํ วีณํ วาเทนฺโต เอกํ ตนฺติํ ฉินฺทิตฺวา ฉ วาเทยฺยาสิ, วีณาย เต ปกติสทฺโท ภวิสฺสติฯ มูสิโลปิ ตนฺติํ ฉินฺทิสฺสติ, อถสฺส วีณาย สทฺโท น ภวิสฺสติฯ ตสฺมิํ ขเณ โส ปราชยํ ปาปุณิสฺสติฯ อถสฺส ปราชยภาวํ ญตฺวา ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ จตุตฺถมฺปิ ปญฺจมมฺปิ สตฺตมมฺปิ ตนฺติํ ฉินฺทิตฺวา สุทฺธทณฺฑกเมว วาเทยฺยาสิ, ฉินฺนตนฺติโกฏีหิ สโร นิกฺขมิตฺวา สกลํ ทฺวาทสโยชนิกํ พาราณสินครํ ฉาเทตฺวา ฐสฺสตีติฯ

เอวํ วตฺวา สกฺโก โพธิสตฺตสฺส ติสฺโส ปาสกฆฏิกา ทตฺวา เอวมาห – ‘‘วีณาสทฺเทเนว ปน สกลนคเร ฉาทิเต อิโต เอกํ ปาสกฆฏิกํ อากาเส ขิเปยฺยาสิ, อถ เต ปุรโต โอตริตฺวา ตีณิ อจฺฉราสตานิ นจฺจิสฺสนฺติฯ ตาสํ นจฺจนกาเล จ ทุติยํ ขิเปยฺยาสิ, อถาปรานิปิ ตีณิ สตานิ โอตริตฺวา ตว วีณาธุเร นจฺจิสฺสนฺติฯ ตโต ตติยํ ขิเปยฺยาสิ, อถาปรานิ ตีณิ สตานิ โอตริตฺวา รงฺคมณฺฑเล นจฺจิสฺสนฺติฯ อหมฺปิ เต สนฺติกํ อาคมิสฺสามิ, คจฺฉ มา ภายี’’ติ โพธิสตฺตํ อสฺสาเสสิฯ โพธิสตฺโต ปุพฺพณฺหสมเย เคหํ อคมาสิฯ นาครา ราชทฺวารสมีเป มณฺฑปํ กตฺวา รญฺโญ อาสนํ ปญฺญเปสุํฯ ราชา ปาสาทา โอตริตฺวา อลงฺกตมณฺฑเป ปลฺลงฺกมชฺเฌ นิสีทิ, ทฺวาทสสหสฺสา อลงฺกติตฺถิโย อมจฺจพฺราหฺมณคหปติกาทโย จ ราชานํ ปริวารยิํสุ, สพฺเพ นาครา สนฺนิปติํสุ, ราชงฺคเณ จกฺกาติจกฺเก มญฺจาติมญฺเจ พนฺธิํสุฯ

โพธิสตฺโตปิ นฺหาตานุลิตฺโต นานคฺครสโภชนํ ภุญฺชิตฺวา วีณํ คาหาเปตฺวา อตฺตโน ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ สกฺโก อทิสฺสมานกาเยน อาคนฺตฺวา อากาเส อฏฺฐาสิ, โพธิสตฺโตเยว นํ ปสฺสติฯ มูสิโลปิ อาคนฺตฺวา อตฺตโน อาสเน นิสีทิฯ มหาชโน ปริวาเรสิ, อาทิโตว ทฺเวปิ สมสมํ วาทยิํสุฯ มหาชโน ทฺวินฺนมฺปิ วาทิเตน ตุฏฺโฐ อุกฺกุฏฺฐิสหสฺสานิ ปวตฺเตสิฯ สกฺโก อากาเส ฐตฺวา โพธิสตฺตญฺเญว สาเวนฺโต ‘‘เอกํ ตนฺติํ ฉินฺทา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ตนฺติํ ฉินฺทิ, สา ฉินฺนาปิ ฉินฺนโกฏิยา สรํ มุญฺจเตว, เทวคนฺธพฺพํ วิย วตฺตติฯ มูสิโลปิ ตนฺติํ ฉินฺทิ, ตโต สทฺโท น นิกฺขมิฯ

อาจริโย ทุติยมฺปิ ฉินฺทิ …เป.… สตฺตมมฺปิ ฉินฺทิฯ สุทฺธทณฺฑกํ วาเทนฺตสฺส สทฺโท นครํ ฉาเทตฺวา อฏฺฐาสิฯ เจลุกฺเขปสหสฺสานิ เจว อุกฺกุฏฺฐิสหสฺสานิ จ ปวตฺตยิํสุฯ โพธิสตฺโต เอกํ ปาสกํ อากาเส ขิปิ, ตีณิ อจฺฉราสตานิ โอตริตฺวา นจฺจิํสุฯ เอวํ ทุติเย จ ตติเย จ ขิตฺเต ตีณิ ตีณิ อจฺฉราสตานิ โอตริตฺวา วุตฺตนเยเนว นจฺจิํสุฯ

ตสฺมิํ ขเณ ราชา มหาชนสฺส อิงฺคิตสญฺญํ อทาสิ, มหาชโน อุฏฺฐาย ‘‘ตฺวํ อาจริเยน สทฺธิํ วิรุชฺฌิตฺวา ‘สมการํ กโรมี’ติ วายมสิ, อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสี’’ติ มูสิลํ ตชฺเชตฺวา คหิตคหิเตเหว ปาสาณทณฺฑาทีหิ สํจุณฺเณตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ปาเท คเหตฺวา สงฺการฏฺฐาเน ฉฑฺเฑสิฯ ราชา ตุฏฺฐจิตฺโต ฆนวสฺสํ วสฺสาเปนฺโต วิย โพธิสตฺตสฺส พหุํ ธนํ อทาสิ, ตถา นาคราฯ สกฺโก โพธิสตฺเตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘อหํ เต, ปณฺฑิต, สหสฺสยุตฺตํ อาชญฺญรถํ คาหาเปตฺวา ปจฺฉา มาตลิํ เปเสสฺสามิ, ตฺวํ สหสฺสยุตฺตํ เวชยนฺตรถวรํ อภิรุยฺห เทวโลกํ อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ

อถ นํ คนฺตฺวา ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ นิสินฺนํ ‘‘กหํ คตาตฺถ, มหาราชา’’ติ เทวธีตโร ปุจฺฉิํสุฯ สกฺโก ตาสํ ตํ การณํ วิตฺถาเรน กเถตฺวา โพธิสตฺตสฺส สีลญฺจ คุณญฺจ วณฺเณสิฯ เทวธีตโร ‘‘มหาราช, มยมฺปิ อาจริยํ ทฏฺฐุกามา, อิธ นํ อาเนหี’’ติ อาหํสุฯ สกฺโก มาตลิํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, เทวจฺฉรา คุตฺติลคนฺธพฺพํ ทฏฺฐุกามา, คจฺฉ นํ เวชยนฺตรเถ นิสีทาเปตฺวา อาเนหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ อาเนสิฯ สกฺโก โพธิสตฺเตน สทฺธิํ สมฺโมทิตฺวา ‘‘เทวกญฺญา กิร เต, อาจริย, คนฺธพฺพํ โสตุกามา’’ติ อาหฯ ‘‘มยํ มหาราช, คนฺธพฺพา นาม สิปฺปํ นิสฺสาย ชีวาม, มูลํ ลภนฺตา วาเทยฺยามา’’ติฯ ‘‘วาเทหิ, อหํ เต มูลํ ทสฺสามี’’ติฯ ‘‘น มยฺหํ อญฺเญน มูเลนตฺโถ, อิมา ปน เทวธีตโร อตฺตโน อตฺตโน กลฺยาณกมฺมํ กเถนฺตุ, เอวาหํ วาเทสฺสามี’’ติ ฯ อถ นํ เทวธีตโร อาหํสุ – ‘‘อมฺเหหิ กตํ กลฺยาณกมฺมํ ปจฺฉา ตุมฺหากํ กเถสฺสาม, คนฺธพฺพํ กโรหิ อาจริยา’’ติฯ โพธิสตฺโต สตฺตาหํ เทวตานํ คนฺธพฺพํ อกาสิ, ตํ ทิพฺพคนฺธพฺพํ อภิภวิตฺวา ปวตฺติฯ สตฺตเม ทิวเส อาทิโต ปฏฺฐาย เทวธีตานํ กลฺยาณกมฺมํ ปุจฺฉิฯ

เอกํ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล เอกสฺส ภิกฺขุโน อุตฺตมวตฺถํ ทตฺวา สกฺกสฺส ปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺตํ อจฺฉราสหสฺสปริวารํ อุตฺตมวตฺถเทวกญฺญํ ‘‘ตฺวํ ปุริมภเว กิํ กมฺมํ กตฺวา นิพฺพตฺตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ตสฺส ปุจฺฉนากาโร จ วิสฺสชฺชนา จ วิมานวตฺถุมฺหิ อาคตเมวฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –

‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺฐสิ เทวเต;

โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกาฯ

‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญํ;

เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ

‘‘วตฺถุตฺตมทายิกา นารี, ปวรา โหติ นเรสุ นารีสุ;

เอวํ ปิยรูปทายิกา มนาปํ, ทิพฺพํ สา ลภเต อุเปจฺจ ฐานํฯ

‘‘ตสฺสา เม ปสฺส วิมานํ, อจฺฉรา กามวณฺณินีหมสฺมิ;

อจฺฉราสหสฺสสฺสาหํ, ปวรา ปสฺส ปุญฺญานํ วิปากํฯ

‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

‘‘เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา;

วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ (วิ. ว. 329-331, 333-336);

อปรา ปิณฺฑาย จรมานสฺส ภิกฺขุโน ปูชนตฺถาย ปุปฺผานิ อทาสิ, อปรา ‘‘เจติเย คนฺธปญฺจงฺคุลิกํ เทถา’’ติ คนฺเธ อทาสิ, อปรา มธุรานิ ผลาผลานิ อทาสิ, อปรา อุจฺฉุรสํ อทาสิ, อปรา กสฺสปทสพลสฺส เจติเย คนฺธปญฺจงฺคุลิกํ อทาสิ, อปรา มคฺคปฏิปนฺนานํ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนญฺจ กุลเคเห วาสํ อุปคตานํ สนฺติเก ธมฺมํ อสฺโสสิ, อปรา นาวาย อุปกฏฺฐาย เวลาย ภุตฺตสฺส ภิกฺขุโน อุทเก ฐตฺวา อุทกํ อทาสิ, อปรา อคารมชฺเฌ วสมานา อกฺโกธนา หุตฺวา สสฺสุสสุรวตฺตํ อกาสิ, อปรา อตฺตโน ลทฺธโกฏฺฐาสโตปิ สํวิภาคํ กตฺวาว ปริภุญฺชิ, สีลวตี จ อโหสิ, อปรา ปรเคเห ทาสี หุตฺวา นิกฺโกธนา นิมฺมานา อตฺตโน ลทฺธโกฏฺฐาสโต สํวิภาคํ กตฺวา เทวรญฺโญ ปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺตา (วิ. ว. อฏฺฐ. 328-336)ฯ เอวํ สพฺพาปิ คุตฺติลวิมานวตฺถุสฺมิํ อาคตา ฉตฺติํส เทวธีตา ยํ ยํ กมฺมํ กตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺตา, สพฺพํ โพธิสตฺโต ปุจฺฉิฯ ตาปิสฺส อตฺตโน กตกมฺมํ คาถาหิเยว กเถสุํฯ ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘ลาภา วต เม, สุลทฺธํ วต เม, สฺวาหํ อิธาคนฺตฺวา อปฺปมตฺตเกนปิ กมฺเมน ปฏิลทฺธทิพฺพสมฺปตฺติโย อสฺโสสิํฯ อิโต ทานิ ปฏฺฐาย มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา ทานาทีนิ กุสลกมฺมาเนว กริสฺสามี’’ติ วตฺวา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘สฺวาคตํ วต เม อชฺช, สุปฺปภาตํ สุหุฏฺฐิตํ;

ยํ อทฺทสามิ เทวตาโย, อจฺฉรากามวณฺณิโยฯ

‘‘อิมาสาหํ ธมฺมํ สุตฺวา, กาหามิ กุสลํ พหุํ;

ทาเนน สมจริยาย, สํยเมน ทเมน จ;

สฺวาหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจเร’’ติฯ (วิ. ว. 617-618);

อถ นํ สตฺตาหจฺจเยน เทวราชา มาตลิสงฺคาหกํ อาณาเปตฺวา รเถ นิสีทาเปตฺวา พาราณสิเมว เปเสสิฯ โส พาราณสิํ คนฺตฺวา เทวโลเก อตฺตนา ทิฏฺฐการณํ มนุสฺสานํ อาจิกฺขิฯ ตโต ปฏฺฐาย มนุสฺสา สอุสฺสาหา ปุญฺญานิ กาตุํ มญฺญิํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มูสิโล เทวทตฺโต อโหสิ, สกฺโก อนุรุทฺโธ, ราชา อานนฺโท, คุตฺติลคนฺธพฺโพ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

คุตฺติลชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[244] 4. วิคติจฺฉชาตกวณฺณนา

ยํ ปสฺสติ น ตํ อิจฺฉตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ปลายิกํ ปริพฺพาชกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สกลชมฺพุทีเป ปฏิวาทํ อลภิตฺวา สาวตฺถิํ อาคนฺตฺวา ‘‘โก มยา สทฺธิํ วาทํ กาตุํ สมตฺโถ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ สุตฺวา มหาชนปริวุโต เชตวนํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ จตุปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ อถสฺส สตฺถา ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘เอกํ นาม กิ’’นฺติ ปญฺหํ ปุจฺฉิ, โส ตํ กเถตุํ อสกฺโกนฺโต อุฏฺฐาย ปลายิฯ นิสินฺนปริสา ‘‘เอกปเทเนว โว, ภนฺเต, ปริพฺพาชโก นิคฺคหิโต’’ติ อาหํสุฯ สตฺถา ‘‘นาหํ, อุปาสกา, อิทาเนเวตํ เอกปเทเนว นิคฺคณฺหามิ, ปุพฺเพปิ นิคฺคณฺหิํเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ทีฆรตฺตํ หิมวนฺเต วสิฯ โส ปพฺพตา โอรุยฺห เอกํ นิคมคามํ นิสฺสาย คงฺคานิวตฺตเน ปณฺณสาลายํ วาสํ กปฺเปสิฯ อเถโก ปริพฺพาชโก สกลชมฺพุทีเป ปฏิวาทํ อลภิตฺวา ตํ นิคมํ ปตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ มยา สทฺธิํ วาทํ กาตุํ สมตฺโถ’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อตฺถี’’ติ โพธิสตฺตสฺส อานุภาวํ สุตฺวา มหาชนปริวุโต ตสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา นิสีทิฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘วณฺณคนฺธปริภาวิตํ คงฺคาปานียํ ปิวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ปริพฺพาชโก วาเทน โอตฺถรนฺโต ‘‘กา คงฺคา, วาลุกา คงฺคา, อุทกํ คงฺคา, โอริมตีรํ คงฺคา, ปาริมตีรํ คงฺคา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘ตฺวํ ปน, ปริพฺพาชก, ฐเปตฺวา อุทกํ วาลุกํ โอริมตีรํ ปาริมตีรญฺจ กหํ คงฺคํ ลภิสฺสสี’’ติ อาหฯ ปริพฺพาชโก อปฺปฏิภาโน หุตฺวา อุฏฺฐาย ปลายิฯ ตสฺมิํ ปลาเต โพธิสตฺโต นิสินฺนปริสาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อโวจ –

[188]

‘‘ยํ ปสฺสติ น ตํ อิจฺฉติ, ยญฺจ น ปสฺสติ ตํ กิริจฺฉติ;

มญฺญามิ จิรํ จริสฺสติ, น หิ ตํ ลจฺฉติ ยํ ส อิจฺฉติฯ

[189]

‘‘ยํ ลภติ น เตน ตุสฺสติ, ยญฺจ ปตฺเถติ ลทฺธํ หีเฬติ;

อิจฺฉา หิ อนนฺตโคจรา, วิคติจฺฉาน นโม กโรมเส’’ติฯ

ตตฺถ ยํ ปสฺสตีติ ยํ อุทกาทิํ ปสฺสติ, ตํ คงฺคาติ น อิจฺฉติฯ ยญฺจ น ปสฺสตีติ ยญฺจ อุทกาทิวินิมุตฺตํ คงฺคํ น ปสฺสติ, ตํ กิริจฺฉติฯ มญฺญามิ จิรํ จริสฺสตีติ อหํ เอวํ มญฺญามิ – อยํ ปริพฺพาชโก เอวรูปํ คงฺคํ ปริเยสนฺโต จิรํ จริสฺสติฯ ยถา วา อุทกาทิวินิมุตฺตํ คงฺคํ, เอวํ รูปาทิวินิมุตฺตํ อตฺตานมฺปิ ปริเยสนฺโต สํสาเร จิรํ จริสฺสติฯ น หิ ตํ ลจฺฉตีติ จิรํ จรนฺโตปิ ยํ ตํ เอวรูปํ คงฺคํ วา อตฺตานํ วา อิจฺฉติ, ตํ น ลจฺฉติฯ ยํ ลภตีติ ยํ อุทกํ วา รูปาทิํ วา ลภติ, เตน น ตุสฺสติฯ ยญฺจ ปตฺเถติ ลทฺธํ หีเฬตีติ เอวํ ลทฺเธน อตุสฺสนฺโต ยํ ยํ สมฺปตฺติํ ปตฺเถติ, ตํ ตํ ลภิตฺวา ‘‘กิํ เอตายา’’ติ หีเฬติ อวมญฺญติฯ อิจฺฉา หิ อนนฺตโคจราติ ลทฺธํ หีเฬตฺวา อญฺญมญฺญํ อารมฺมณํ อิจฺฉนโต อยํ อิจฺฉา นาม ตณฺหา อนนฺตโคจราฯ วิคติจฺฉาน นโม กโรมเสติ ตสฺมา เย วิคติจฺฉา พุทฺธาทโย, เตสํ มยํ นมกฺการํ กโรมาติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปริพฺพาชโก เอตรหิ ปริพฺพาชโก อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วิคติจฺฉชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[245] 5. มูลปริยายชาตกวณฺณนา

กาโล ฆสติ ภูตานีติ อิทํ สตฺถา อุกฺกฏฺฐํ นิสฺสาย สุภควเน วิหรนฺโต มูลปริยายสุตฺตนฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา กิร ปญฺจสตา พฺราหฺมณา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สาสเน ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคณฺหิตฺวา มานมทมตฺตา หุตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ ตีเณว ปิฏกานิ ชานาติ, มยมฺปิ ตานิ ชานาม, เอวํ สนฺเต กิํ ตสฺส อมฺเหหิ นานากรณ’’นฺติ พุทฺธุปฏฺฐานํ น คจฺฉนฺติ, ปฏิปกฺขา หุตฺวา จรนฺติฯ

อเถกทิวสํ สตฺถา เตสุ อาคนฺตฺวา อตฺตโน สนฺติเก นิสินฺเนสุ อฏฺฐหิ ภูมีหิ ปฏิมณฺเฑตฺวา มูลปริยายสุตฺตนฺตํ กเถสิ, เต น กิญฺจิ สลฺลกฺเขสุํฯ

อถ เนสํ เอตทโหสิ – ‘‘มยํ อมฺเหหิ สทิสา ปณฺฑิตา นตฺถี’ติ มานํ กโรม, อิทานิ ปน น กิญฺจิ ชานาม, พุทฺเธหิ สทิโส ปณฺฑิโต นาม นตฺถิ, อโห พุทฺธคุณา นามา’’ติฯ เต ตโต ปฏฺฐาย นิหตมานา หุตฺวา อุทฺธฏทาฐา วิย สปฺปา นิพฺพิเสวนา ชาตาฯ สตฺถา อุกฺกฏฺฐายํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา เวสาลิํ คนฺตฺวา โคตมกเจติเย โคตมกสุตฺตนฺตํ นาม กเถสิ, ทสสหสฺสิโลกธาตุ กมฺปิ, ตํ สุตฺวา เต ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ มูลปริยายสุตฺตนฺตปริโยสาเน ปน สตฺถริ อุกฺกฏฺฐายํ วิหรนฺเตเยว ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อโห พุทฺธานํ อานุภาโว, เต นาม พฺราหฺมณปพฺพชิตา ตถา มานมทมตฺตา ภควตา มูลปริยายเทสนาย นิหตมานา กตา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปาหํ อิเม เอวํ มานปคฺคหิตสิเร วิจรนฺเต นิหตมาเน อกาสิํเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจสิฯ เต ปญฺจสตาปิ นิฏฺฐิตสิปฺปา สิปฺเป อนุโยคํ ทตฺวา ‘‘ยตฺตกํ มยํ ชานาม, อาจริโยปิ ตตฺตกเมว, วิเสโส นตฺถี’’ติ มานตฺถทฺธา หุตฺวา อาจริยสฺส สนฺติกํ น คจฺฉนฺติ, วตฺตปฏิวตฺตํ น กโรนฺติฯ เต เอกทิวสํ อาจริเย พทริรุกฺขมูเล นิสินฺเน ตํ วมฺเภตุกามา พทริรุกฺขํ นเขน อาโกเฏตฺวา ‘‘นิสฺสาโรวายํ รุกฺโข’’ติ อาหํสุฯ โพธิสตฺโต อตฺตโน วมฺภนภาวํ ญตฺวา อนฺเตวาสิเก ‘‘เอกํ โว ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ อาหฯ เต หฏฺฐตุฏฺฐา ‘‘วเทถ, กเถสฺสามา’’ติฯ อาจริโย ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[190]

‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา;

โย จ กาลฆโส ภูโต, ส ภูตปจนิํ ปจี’’ติฯ

ตตฺถ กาโลติ ปุเรภตฺตกาโลปิ ปจฺฉาภตฺตกาโลปีติ เอวมาทิฯ

ภูตานีติ สตฺตาธิวจนเมตํ, น กาโล ภูตานํ จมฺมมํสาทีนิ ลุญฺจิตฺวา ขาทติ, อปิจ โข เนสํ อายุวณฺณพลานิ เขเปนฺโต โยพฺพญฺญํ มทฺทนฺโต อาโรคฺยํ วินาเสนฺโต ฆสติ ขาทตีติ วุจฺจติฯ เอวํ ฆสนฺโต จ น กิญฺจิ วชฺเชติ, สพฺพาเนว ฆสติฯ น เกวลญฺจ ภูตาเนว, อปิจ โข สหตฺตนา อตฺตานมฺปิ ฆสติ, ปุเรภตฺตกาโล ปจฺฉาภตฺตกาลํ น ปาปุณาติฯ เอส นโย ปจฺฉาภตฺตกาลาทีสุฯ โย จ กาลฆโส ภูโตติ ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ โส หิ อริยมคฺเคน อายติํ ปฏิสนฺธิกาลํ เขเปตฺวา ขาทิตฺวา ฐิตตฺตา ‘‘กาลฆโส ภูโต’’ติ วุจฺจติ ส ภูตปจนิํ ปจีติ โส ยายํ ตณฺหา อปาเยสุ ภูเต ปจติ, ตํ ญาณคฺคินา ปจิ ทหิ ภสฺมมกาสิ, เตน ‘‘ภูตปจนิํ ปจี’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘ปชนิ’’นฺติปิ ปาโฐ, ชนิกํ นิพฺพตฺตกินฺติ อตฺโถฯ

อิมํ ปญฺหํ สุตฺวา มาณเวสุ เอโกปิ ชานิตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิฯ อถ เน โพธิสตฺโต ‘‘มา โข ตุมฺเห ‘อยํ ปญฺโห ตีสุ เวเทสุ อตฺถี’ติ สญฺญํ อกตฺถ, ตุมฺเห ‘ยมหํ ชานามิ, ตํ สพฺพํ ชานามา’ติ มญฺญมานา มํ พทริรุกฺขสทิสํ กโรถ, มม ตุมฺเหหิ อญฺญาตสฺส พหุโน ชานนภาวํ น ชานาถ, คจฺฉถ สตฺตเม ทิวเส กาลํ ทมฺมิ, เอตฺตเกน กาเลน อิมํ ปญฺหํ จินฺเตถา’’ติฯ เต โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา สตฺตาหํ จินฺเตตฺวาปิ ปญฺหสฺส เนว อนฺตํ, น โกฏิํ ปสฺสิํสุฯ เต สตฺตมทิวเส อาจริยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิตฺวา ‘‘กิํ, ภทฺรมุขา, ชานิตฺถ ปญฺห’’นฺติ วุตฺเต ‘‘น ชานามา’’ติ วทิํสุฯ อถ โพธิสตฺโต เต ครหมาโน ทุติยํ คาถมาห –

[191]

‘‘พหูนิ นรสีสานิ, โลมสานิ พฺรหานิ จ;

คีวาสุ ปฏิมุกฺกานิ, โกจิเทเวตฺถ กณฺณวา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – พหูนิ นรานํ สีสานิ ทิสฺสนฺติ, สพฺพานิ จ ตานิ โลมสานิ, สพฺพานิ มหนฺตานิ คีวาสุเยว ฐปิตานิ, น ตาลผลํ วิย หตฺเถน คหิตานิ, นตฺถิ เตสํ อิเมหิ ธมฺเมหิ นานากรณํฯ เอตฺถ ปน โกจิเทว กณฺณวาติ อตฺตานํ สนฺธายาหฯ กณฺณวาติ ปญฺญวา, กณฺณฉิทฺทํ ปน น กสฺสจิ นตฺถิฯ อิติ เต มาณวเก ‘‘กณฺณฉิทฺทมตฺตเมว ตุมฺหากํ พาลานํ อตฺถิ, น ปญฺญา’’ติ ครหิตฺวา ปญฺหํ วิสฺสชฺเชสิฯ

เต สุตฺวา – ‘‘อโห อาจริยา นาม มหนฺตา’’ติ ขมาเปตฺวา นิหตมานา โพธิสตฺตํ อุปฏฺฐหิํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปญฺจสตา มาณวกา อิเม ภิกฺขู อเหสุํ, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มูลปริยายชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[246] 6. พาโลวาทชาตกวณฺณนา

หนฺตฺวา เฉตฺวา วธิตฺวา จาติ อิทํ สตฺถา เวสาลิํ อุปนิสฺสาย กูฏาคารสาลายํ วิหรนฺโต สีหเสนาปติํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ภควนฺตํ สรณํ คนฺตฺวา นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส สมํสกภตฺตํ อทาสิฯ นิคณฺฐา ตํ สุตฺวา กุปิตา อนตฺตมนา ตถาคตํ วิเหเฐตุกามา ‘‘สมโณ โคตโม ชานํ อุทฺทิสฺสกตํ มํสํ ภุญฺชตี’’ติ อกฺโกสิํสุฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต ‘สมโณ โคตโม ชานํ อุทฺทิสฺสกตํ มํสํ ภุญฺชตี’ติ สทฺธิํ ปริสาย อกฺโกสนฺโต อาหิณฺฑตี’’ติฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต อิทาเนว มํ อุทฺทิสฺสกตมํสขาทเนน ครหติ, ปุพฺเพปิ ครหิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย หิมวนฺตโต พาราณสิํ คนฺตฺวา ปุนทิวเส นครํ ภิกฺขาย ปาวิสิฯ อเถโก กุฏุมฺพิโก ‘‘ตาปสํ วิเหเฐสฺสามี’’ติ ฆรํ ปเวเสตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา มจฺฉมํเสน ปริวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ‘‘อิมํ มํสํ ตุมฺเหเยว อุทฺทิสฺส ปาเณ มาเรตฺวา กตํ, อิทํ อกุสลํ มา อมฺหากเมว, ตุมฺหากมฺปิ โหตู’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[192]

‘‘หนฺตฺวา เฉตฺวา วธิตฺวา จ, เทติ ทานํ อสญฺญโต;

เอทิสํ ภตฺตํ ภุญฺชมาโน, ส ปาเปน อุปลิปฺปตี’’ติฯ

ตตฺถ หนฺตฺวาติ ปหริตฺวาฯ เฉตฺวาติ กิลเมตฺวาฯ วธิตฺวาติ มาเรตฺวาฯ เทติ ทานํ อสญฺญโตติ อสญฺญโต ทุสฺสีโล เอวํ กตฺวา ทานํ เทติฯ เอทิสํ ภตฺตํ ภุญฺชมาโน, ส ปาเปน อุปลิปฺปตีติ เอทิสํ อุทฺทิสฺสกตภตฺตํ ภุญฺชมาโน โส สมโณปิ ปาเปน อุปลิปฺปติ สํยุชฺชติเยวาติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[193]

‘‘ปุตฺตทารมฺปิ เจ หนฺตฺวา, เทติ ทานํ อสญฺญโต;

ภุญฺชมาโนปิ สปฺปญฺโญ, น ปาเปน อุปลิปฺปตี’’ติฯ

ตตฺถ ภุญฺชมาโนปิ สปฺปญฺโญติ ติฏฺฐตุ อญฺญํ มํสํ, ปุตฺตทารํ วธิตฺวาปิ ทุสฺสีเลน ทินฺนํ สปฺปญฺโญ ขนฺติเมตฺตาทิคุณสมฺปนฺโน ตํ ภุญฺชมาโนปิ ปาเปน น อุปลิปฺปตีติฯ เอวมสฺส โพธิสตฺโต ธมฺมํ กเถตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กุฏุมฺพิโก นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

พาโลวาทชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[247] 7. ปาทญฺชลิชาตกวณฺณนา

อทฺธา ปาทญฺชลี สพฺเพติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลาฬุทายีเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส ทฺเว อคฺคสาวกา ปญฺหํ วินิจฺฉินนฺติ, ภิกฺขู ปญฺหํ สุณนฺตา เถเร ปสํสนฺติฯ ลาฬุทายีเถโร ปน ปริสนฺตเร นิสินฺโน ‘‘เอเต อมฺเหหิ สมํ กิํ ชานนฺตี’’ติ โอฏฺฐํ ภญฺชิฯ ตํ ทิสฺวา เถรา อุฏฺฐาย ปกฺกมิํสุ, ปริสา ภิชฺชิฯ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส ลาฬุทายี, ทฺเว อคฺคสาวเก ครหิตฺวา โอฏฺฐํ ภญฺชี’’ติฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ลาฬุทายี ฐเปตฺวา โอฏฺฐภญฺชนํ ตโต อุตฺตริ อญฺญํ น ชานาตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อมจฺโจ อโหสิฯ รญฺโญ ปาทญฺชลี นาม ปุตฺโต ลาโล ทนฺธปริสกฺกโน อโหสิฯ อปรภาเค ราชา กาลมกาสิฯ อมจฺจา รญฺโญ มตกิจฺจานิ กตฺวา ‘‘ตํ รชฺเช อภิสิญฺจิสฺสามา’’ติ มนฺตยมานา ราชปุตฺตํ ปาทญฺชลิํ อาหํสุฯ โพธิสตฺโต ปน ‘‘อยํ กุมาโร ลาโล ทนฺธปริสกฺกโน, ปริคฺคเหตฺวา นํ อภิสิญฺจิสฺสามา’’ติ อาหฯ อมจฺจา วินิจฺฉยํ สชฺเชตฺวา กุมารํ สมีเป นิสีทาเปตฺวา อฑฺฑํ วินิจฺฉินนฺตา น สมฺมา วินิจฺฉินิํสุฯ เต อสฺสามิกํ สามิกํ กตฺวา กุมารํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘กีทิสํ, กุมาร, สุฏฺฐุ อฑฺฑํ วินิจฺฉินิมฺหา’’ติฯ โส โอฏฺฐํ ภญฺชิฯ โพธิสตฺโต ‘‘ปณฺฑิโต วต มญฺเญ กุมาโร, อสมฺมาวินิจฺฉิตภาโว เตน ญาโต ภวิสฺสตี’’ติ มญฺญมาโน ปฐมํ คาถมาห –

[194]

‘‘อทฺธา ปาทญฺชลี สพฺเพ, ปญฺญาย อติโรจติ;

ตถา หิ โอฏฺฐํ ภญฺชติ, อุตฺตริํ นูน ปสฺสตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – เอกํเสน ปาทญฺชลิกุมาโร สพฺเพ อมฺเห ปญฺญาย อติโรจติฯ ตถา หิ โอฏฺฐํ ภญฺชติ, นูน อุตฺตริํ อญฺญํ การณํ ปสฺสตีติฯ

เต อปรสฺมิมฺปิ ทิวเส วินิจฺฉยํ สชฺเชตฺวา อญฺญํ อฑฺฑํ สุฏฺฐุ วินิจฺฉินิตฺวา ‘‘กีทิสํ, เทว, สุฏฺฐุ วินิจฺฉินิต’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ โส ปุนปิ โอฏฺฐเมว ภญฺชิฯ อถสฺส อนฺธพาลภาวํ ญตฺวา โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[195]

‘‘นายํ ธมฺมํ อธมฺมํ วา, อตฺถานตฺถญฺจ พุชฺฌติ;

อญฺญตฺร โอฏฺฐนิพฺโภคา, นายํ ชานาติ กิญฺจน’’นฺติฯ

อมจฺจา ปาทญฺชลิกุมารสฺส ลาลภาวํ ญตฺวา โพธิสตฺตํ รชฺเช อภิสิญฺจิํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปาทญฺชลี ลาฬุทายี อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ปาทญฺชลิชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[248] 8. กิํสุโกปมชาตกวณฺณนา

สพฺเพหิ กิํสุโก ทิฏฺโฐติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิํสุโกปมสุตฺตนฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ จตฺตาโร หิ ภิกฺขู ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ ยาจิํสุ, สตฺถา เตสํ กมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ เต กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อตฺตโน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ อคมิํสุฯ เตสุ เอโก ฉ ผสฺสายตนานิ ปริคฺคณฺหิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ, เอโก ปญฺจกฺขนฺเธ, เอโก จตฺตาโร มหาภูเต, เอโก อฏฺฐารส ธาตุโยฯ เต อตฺตโน อตฺตโน อธิคตวิเสสํ สตฺถุ อาโรเจสุํฯ อเถกสฺส ภิกฺขุโน ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘อิเมสํ กมฺมฏฺฐานานิ นานา, นิพฺพานํ เอกํ, กถํ สพฺเพหิ อรหตฺตํ ปตฺต’’นฺติฯ โส สตฺถารํ ปุจฺฉิฯ สตฺถา ‘‘กิํ เต, ภิกฺขุ, กิํสุกทิฏฺฐภาติเกหิ นานตฺต’’นฺติ วตฺวา ‘‘อิทํ โน, ภนฺเต, การณํ กเถถา’’ติ ภิกฺขูหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส จตฺตาโร ปุตฺตา อเหสุํฯ เต เอกทิวสํ สารถิํ ปกฺโกเสตฺวา ‘‘มยํ, สมฺม, กิํสุกํ ทฏฺฐุกามา, กิํสุกรุกฺขํ โน ทสฺเสหี’’ติ อาหํสุฯ สารถิ ‘‘สาธุ, ทสฺเสสฺสามี’’ติ วตฺวา จตุนฺนมฺปิ เอกโต อทสฺเสตฺวา เชฏฺฐราชปุตฺตํ ตาว รเถ นิสีทาเปตฺวา อรญฺญํ เนตฺวา ‘‘อยํ กิํสุโก’’ติ ขาณุกกาเล กิํสุกํ ทสฺเสสิฯ อปรสฺส พหลปลาสกาเล, อปรสฺส ปุปฺผิตกาเล, อปรสฺส ผลิตกาเลฯ อปรภาเค จตฺตาโรปิ ภาตโร เอกโต นิสินฺนา ‘‘กิํสุโก นาม กีทิโส’’ติ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ ตโต เอโก ‘‘เสยฺยาถาปิ ฌามถูโณ’’ติ อาหฯ ทุติโย ‘‘เสยฺยถาปิ นิคฺโรธรุกฺโข’’ติ, ตติโย ‘‘เสยฺยถาปิ มํสเปสี’’ติ, จตุตฺโถ ‘‘เสยฺยถาปิ สิรีโส’’ติฯ เต อญฺญมญฺญสฺส กถาย อปริตุฏฺฐา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทว, กิํสุโก นาม กีทิโส’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ กิํ กถิต’’นฺติ วุตฺเต อตฺตนา กถิตนีหารํ รญฺโญ กเถสุํฯ ราชา ‘‘จตูหิปิ ตุมฺเหหิ กิํสุโก ทิฏฺโฐ, เกวลํ โว กิํสุกสฺส ทสฺเสนฺโต สารถิ ‘อิมสฺมิํ กาเล กิํสุโก กีทิโส , อิมสฺมิํ กีทิโส’ติ วิภชิตฺวา น ปุจฺฉิโต, เตน โว กงฺขา อุปฺปนฺนา’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[196]

‘‘สพฺเพหิ กิํสุโก ทิฏฺโฐ, กิํ นฺเวตฺถ วิจิกิจฺฉถ;

น หิ สพฺเพสุ ฐาเนสุ, สารถี ปริปุจฺฉิโต’’ติฯ

ตตฺถ น หิ สพฺเพสุ ฐาเนสุ, สารถี ปริปุจฺฉิโตติ สพฺเพหิ โว กิํสุโก ทิฏฺโฐ, กิํ นุ ตุมฺเห เอตฺถ วิจิกิจฺฉถ, สพฺเพสุ ฐาเนสุ กิํสุโกเวโส, ตุมฺเหหิ ปน น หิ สพฺเพสุ ฐาเนสุ สารถิ ปริปุจฺฉิโต, เตน โว กงฺขา อุปฺปนฺนาติฯ

สตฺถา อิมํ การณํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ยถา, ภิกฺขุ, เต จตฺตาโร ภาติกา วิภาคํ กตฺวา อปุจฺฉิตตฺตา กิํสุเก กงฺขํ อุปฺปาเทสุํ, เอวํ ตฺวมฺปิ อิมสฺมิํ ธมฺเม กงฺขํ อุปฺปาเทสี’’ติ วตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[197]

‘‘เอวํ สพฺเพหิ ญาเณหิ, เยสํ ธมฺมา อชานิตา;

เต เว ธมฺเมสุ กงฺขนฺติ, กิํสุกสฺมิํว ภาตโร’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยถา เต ภาตโร สพฺเพสุ ฐาเนสุ กิํสุกสฺส อทิฏฺฐตฺตา กงฺขิํสุ, เอวํ สพฺเพหิ วิปสฺสนาญาเณหิ เยสํ สพฺเพ ฉผสฺสายตนขนฺธภูตธาตุเภทา ธมฺมา อชานิตา, โสตาปตฺติมคฺคสฺส อนธิคตตฺตา อปฺปฏิวิทฺธา, เต เว เตสุ ผสฺสายตนาทิธมฺเมสุ กงฺขนฺติ ยถา เอกสฺมิํเยว กิํสุกสฺมิํ จตฺตาโร ภาตโรติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กิํสุโกปมชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[249] 9. สาลกชาตกวณฺณนา

เอกปุตฺตโก ภวิสฺสสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ มหาเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิเรกํ กุมารกํ ปพฺพาเชตฺวา ปีเฬนฺโต ตตฺถ วิหรติฯ สามเณโร ปีฬํ สหิตุํ อสกฺโกนฺโต อุปฺปพฺพชิฯ เถโร คนฺตฺวา ตํ อุปลาเปติ ‘‘กุมาร, ตว จีวรํ ตเวว ภวิสฺสติ ปตฺโตปิ, มม สนฺตกํ ปตฺตจีวรมฺปิ ตเวว ภวิสฺสติ, เอหิ ปพฺพชาหี’’ติฯ

โส ‘‘นาหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วตฺวาปิ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโน ปพฺพชิ ฯ อถ นํ ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย ปุน เถโร วิเหเฐสิฯ โส ปีฬํ อสหนฺโต ปุน อุปฺปพฺพชิตฺวา อเนกวารํ ยาจนฺเตปิ ตสฺมิํ ‘‘ตฺวํ เนว มํ สหสิ, น วินา วตฺติตุํ สกฺโกสิ, คจฺฉ น ปพฺพชิสฺสามี’’ติ น ปพฺพชิฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, สุหทโย วต โส ทารโก มหาเถรสฺส อาสยํ ญตฺวา น ปพฺพชี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส สุหทโย, ปุพฺเพปิ สุหทโยว, เอกวารํ เอตสฺส โทสํ ทิสฺวา น ปุน อุปคจฺฉี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กุฏุมฺพิกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ธญฺญวิกฺกเยน ชีวิกํ กปฺเปสิฯ อญฺญตโรปิ อหิตุณฺฑิโก เอกํ มกฺกฏํ สิกฺขาเปตฺวา โอสธํ คาหาเปตฺวา เตน สปฺปํ กีฬาเปนฺโต ชีวิกํ กปฺเปสิฯ โส พาราณสิยํ อุสฺสเว ฆุฏฺเฐ อุสฺสวํ กีฬิตุกาโม ‘‘อิมํ มา ปมชฺชี’’ติ ตํ มกฺกฏํ ตสฺส ธญฺญวาณิชสฺส หตฺเถ ฐเปตฺวา อุสฺสวํ กีฬิตฺวา สตฺตเม ทิวเส ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ มกฺกโฏ’’ติ ปุจฺฉิฯ มกฺกโฏ สามิกสฺส สทฺทํ สุตฺวาว ธญฺญาปณโต เวเคน นิกฺขมิฯ อถ นํ โส เวฬุเปสิกาย ปิฏฺฐิยํ โปเถตฺวา อาทาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา เอกมนฺเต พนฺธิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ มกฺกโฏ ตสฺส นิทฺทายนภาวํ ญตฺวา อตฺตโน พนฺธนํ โมเจตฺวา ปลายิตฺวา อมฺพรุกฺขํ อารุยฺห อมฺพปกฺกํ ขาทิตฺวา อฏฺฐิํ อหิตุณฺฑิกสฺส สรีเร ปาเตสิฯ โส ปพุชฺฌิตฺวา อุลฺโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘มธุรวจเนน นํ วญฺเจตฺวา รุกฺขา โอตาเรตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติ ตํ อุปลาเปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[198]

‘‘เอกปุตฺตโก ภวิสฺสสิ, ตฺวญฺจ โน เหสฺสสิ อิสฺสโร กุเล;

โอโรห ทุมสฺมา สาลก, เอหิ ทานิ ฆรกํ วเชมเส’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ตฺวํ มยฺหํ เอกปุตฺตโก ภวิสฺสสิ, กุเล จ เม โภคานํ อิสฺสโร, เอตมฺหา รุกฺขา โอตร, เอหิ อมฺหากํ ฆรํ คมิสฺสามฯ สาลกาติ นาเมน อาลปนฺโต อาหฯ

ตํ สุตฺวา มกฺกโฏ ทุติยํ คาถมาห –

[199]

‘‘นนุ มํ สุหทโยติ มญฺญสิ, ยญฺจ มํ หนสิ เวฬุยฏฺฐิยา;

ปกฺกมฺพวเน รมามเส, คจฺฉ ตฺวํ ฆรกํ ยถาสุข’’นฺติฯ

ตตฺถ นนุ มํ สุหทโยติ มญฺญสีติ นนุ ตฺวํ มํ ‘‘สุหทโย’’ติ มญฺญสิ, ‘‘สุหทโย อย’’นฺติ มญฺญสีติ อตฺโถฯ ยญฺจ มํ หนสิ เวฬุยฏฺฐิยาติ ยํ มํ เอวํ อติมญฺญสิ, ยญฺจ เวฬุเปสิกาย หนสิ, เตนาหํ นาคจฺฉามีติ ทีเปติฯ อถ นํ ‘‘มยํ อิมสฺมิํ ปกฺกมฺพวเน รมามเส, คจฺฉ ตฺวํ ฆรกํ ยถาสุข’’นฺติ วตฺวา อุปฺปติตฺวา วนํ ปาวิสิฯ อหิตุณฺฑิโกปิ อนตฺตมโน อตฺตโน เคหํ อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มกฺกโฏ สามเณโร อโหสิ, อหิตุณฺฑิโก มหาเถโร, ธญฺญวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สาลกชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[250] 10. กปิชาตกวณฺณนา

อยํ อิสี อุปสมสํยเม รโตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส หิ กุหกภาโว ภิกฺขูสุ ปากโฏ ชาโตฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุโก ภิกฺขุ นิยฺยานิเก พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา กุหกวตฺตํ ปูเรตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว , เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เอส ภิกฺขุ อิทาเนว, ปุพฺเพปิ กุหโกเยว, อคฺคิมตฺตสฺส การณา มกฺกโฏ หุตฺวา โกหญฺญมกาสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปุตฺตสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล พฺราหฺมณิยา มตาย ปุตฺตํ องฺเกนาทาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตมฺปิ ปุตฺตํ ตาปสกุมารกํ กตฺวา ปณฺณสาลาย วาสํ กปฺเปสิฯ วสฺสารตฺตสมเย อจฺฉินฺนธาเร เทเว วสฺสนฺเต เอโก มกฺกโฏ สีตปีฬิโต ทนฺเต ขาทนฺโต กมฺปนฺโต วิจรติฯ โพธิสตฺโต มหนฺเต ทารุกฺขนฺเธ อาหริตฺวา อคฺคิํ กตฺวา มญฺจเก นิปชฺชิ, ปุตฺตโกปิสฺส ปาเท ปริมชฺชมาโน นิสีทิฯ โส มกฺกโฏ เอกสฺส มตตาปสสฺส สนฺตกานิ วกฺกลานิ นิวาเสตฺวา จ ปารุปิตฺวา จ อชินจมฺมํ อํเส กตฺวา กาชกมณฺฑลุํ อาทาย อิสิเวเสนาคนฺตฺวา ปณฺณสาลทฺวาเร อคฺคิสฺส การณา กุหกกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตาปสกุมารโก ตํ ทิสฺวา ‘‘ตาต, ตาปโส เอโก สีตปีฬิโต กมฺปมาโน ติฏฺฐติ, อิธ นํ ปกฺโกสถ, วิสิพฺเพสฺสตี’’ติ ปิตรํ อายาจนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[200]

‘‘อยํ อิสี อุปสมสํยเม รโต, ส ติฏฺฐติ สิสิรภเยน อฏฺฏิโต;

หนฺท อยํ ปวิสตุมํ อคารกํ, วิเนตุ สีตํ ทรถญฺจ เกวล’’นฺติฯ

ตตฺถ อุปสมสํยเม รโตติ ราคาทิกิเลสอุปสเม จ สีลสํยเม จ รโตฯ ส ติฏฺฐตีติ โส ติฏฺฐติฯ สิสิรภเยนาติ วาตวุฏฺฐิชนิตสฺส สิสิรสฺส ภเยนฯ อฏฺฏิโตติ ปีฬิโตฯ ปวิสตุมนฺติ ปวิสตุ อิมํฯ เกวลนฺติ สกลํ อนวเสสํฯ

โพธิสตฺโต ปุตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา อุฏฺฐาย โอโลเกนฺโต มกฺกฏภาวํ ญตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[201]

‘‘นายํ อิสี อุปสมสํยเม รโต, กปี อยํ ทุมวรสาขโคจโร;

โส ทูสโก โรสโก จาปิ ชมฺโม, สเจ วเชมมฺปิ ทูเสยฺยคาร’’นฺติฯ

ตตฺถ ทุมวรสาขโคจโรติ ทุมวรานํ สาขโคจโรฯ โส ทูสโก โรสโก จาปิ ชมฺโมติ โส เอวํ คตคตฏฺฐานสฺส ทูสนโต ทูสโก, ฆฏฺฏนตาย โรสโก, ลามกภาเวน ชมฺโมฯ สเจ วเชติ ยทิ อิมํ ปณฺณสาลํ วเช ปวิเสยฺย, สพฺพํ อุจฺจารปสฺสาวกรเณน จ อคฺคิทาเนน จ ทูเสยฺยาติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา โพธิสตฺโต อุมฺมุกํ คเหตฺวา ตํ สนฺตาเสตฺวา ปลาเปสิฯ โส อุปฺปติตฺวา วนํ ปกฺขนฺโต ตถา ปกฺขนฺโตว อโหสิ, น ปุน ตํ ฐานํ อคมาสิฯ โพธิสตฺโต อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ตาปสกุมารสฺส กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิ, โสปิ อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทสิฯ เต อุโภปิ อปริหีนชฺฌานา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, โปราณโต ปฏฺฐายเปส กุหโกเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน เกจิ อรหนฺโต อเหสุํฯ ‘‘ตทา มกฺกโฏ กุหกภิกฺขุ อโหสิ, ปุตฺโต ราหุโล, ปิตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กปิชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

สิงฺคาลวคฺโค ทสโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

สพฺพทาฐี จ สุนโข, คุตฺติโล วิคติจฺฉา จ;

มูลปริยายํ พาโลวาทํ, ปาทญฺชลิ กิํ สุโกปมํ;

สาลกํ กปิ เต ทสฯ

อถ วคฺคุทฺทานํ –

ทฬฺหวคฺโค จ สนฺถโว, กลฺยาณธมฺมาสทิโส;

รูหโก ทฬฺหวคฺโค จ, พีรณถมฺภกาสาโว;

อุปาหโน สิงฺคาโล จ, ทสวคฺคา ทุเก สิยุํฯ

ทุกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ติกนิปาโต

1. สงฺกปฺปวคฺโค

[251] 1. สงฺกปฺปราคชาตกวณฺณนา