เมนู

น หิ ลภเส นิเสธกนฺติ มาทิสํ ปน ปสยฺห อภิภวิตฺวา นิเสธกํ น ตาว ลภสิ, อชฺช ตํ อาคตมคฺเคเนว ปลาเปสฺสามิฯ อาสชฺชสีติ อุปคจฺฉสิฯ คชมิว เอกจารินนฺติ เอกจารินํ มตฺตวรวารณํ วิยฯ โย ตํ ปทา นฬมิว โปถยิสฺสตีติ โย ตํ ยถา นาม มตฺตวรวารโณ ปาทา นฬํ โปเถติ สํจุณฺเณติ, เอวํ โปถยิสฺสติ, ตํ ตฺวํ อาสชฺชสีติ อตฺตานํ สนฺธายาหฯ

เอวํ ตชฺเชนฺตสฺส ปนสฺส กถํ สุตฺวา คนฺธารราชา อุลฺโลเกนฺโต กญฺจนปฏฺฏสทิสํ มหานลาฏํ ทิสฺวา อตฺตโน คหณภีโต นิวตฺติตฺวา ปลายนฺโต สกนครเมว อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา คนฺธารราชา ปลายิตปริพฺพาชโก อโหสิ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทุติยปลายิตชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

กาสาววคฺโค อฏฺฐโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

กาสาวํ จูฬนนฺทิยํ, ปุฏภตฺตญฺจ กุมฺภิลํ;

ขนฺติวณฺณํ โกสิยญฺจ, คูถปาณํ กามนีตํ;

ปลายิตทฺวยมฺปิ จฯ

9. อุปาหนวคฺโค

[231] 1. อุปาหนชาตกวณฺณนา

ยถาปิ กีตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ธมฺมสภายญฺหิ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต อาจริยํ ปจฺจกฺขาย ตถาคตสฺส ปฏิปกฺโข ปฏิสตฺตุ หุตฺวา มหาวินาสํ ปาปุณี’’ติฯ

สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว อาจริยํ ปจฺจกฺขาย มม ปฏิปกฺโข หุตฺวา มหาวินาสํ ปตฺโต, ปุพฺเพปิ ปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หตฺถาจริยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต หตฺถิสิปฺเป นิปฺผตฺติํ ปาปุณิฯ อเถโก กาสิคามโก มาณวโก อาคนฺตฺวา ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหิฯ โพธิสตฺตา นาม สิปฺปํ วาเจนฺตา อาจริยมุฏฺฐิํ น กโรนฺติ, อตฺตโน ชานนนิยาเมน นิรวเสสํ สิกฺขาเปนฺติฯ ตสฺมา โส มาณโว โพธิสตฺตสฺส ชานนสิปฺปํ นิรวเสสมุคฺคณฺหิตฺวา โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘อาจริย , อหํ ราชานํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ – ‘‘มหาราช, มม อนฺเตวาสิโก ตุมฺเห อุปฏฺฐาตุํ อิจฺฉตี’’ติฯ ‘‘สาธุ, อุปฏฺฐาตู’’ติฯ ‘‘เตน หิสฺส ปริพฺพยํ ชานาถา’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ อนฺเตวาสิโก ตุมฺเหหิ สมกํ น ลจฺฉติ, ตุมฺเหสุ สตํ ลภนฺเตสุ ปณฺณาสํ ลจฺฉติ, ทฺเว ลภนฺเตสุ เอกํ ลจฺฉตี’’ติฯ โส เคหํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ อนฺเตวาสิกสฺส อาโรเจสิฯ อนฺเตวาสิโก ‘‘อหํ, อาจริย, ตุมฺเหหิ สมํ สิปฺปํ ชานามิฯ สเจ สมกญฺเญว ปริพฺพยํ ลภิสฺสามิ, อุปฏฺฐหิสฺสามิฯ โน เจ, น อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ตํ ปวตฺติํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘สเจ โส ตุมฺเหหิ สมปฺปกาโร, ตุมฺเหหิ สมกญฺเญว สิปฺปํ ทสฺเสตุํ สกฺโกนฺโต สมกํ ลภิสฺสตี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ตํ ปวตฺติํ ตสฺส อาโรเจตฺวา เตน ‘‘สาธุ ทสฺเสสฺสามี’’ติ วุตฺเต รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘เตน หิ สฺเว สิปฺปํ ทสฺเสถา’’ติฯ ‘‘สาธุ, ทสฺเสสฺสาม, นคเร เภริํ จราเปถา’’ติฯ ราชา ‘‘สฺเว กิร อาจริโย จ อนฺเตวาสิโก จ อุโภ หตฺถิสิปฺปํ ทสฺเสสฺสนฺติ, ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา ทฏฺฐุกามา ปสฺสนฺตู’’ติ เภริํ จราเปสิฯ

อาจริโย ‘‘น เม อนฺเตวาสิโก อุปายโกสลฺลํ ชานาตี’’ติ เอกํ หตฺถิํ คเหตฺวา เอกรตฺเตเนว วิโลมํ สิกฺขาเปสิฯ โส ตํ ‘‘คจฺฉา’’ติ วุตฺเต โอสกฺกิตุํ, ‘‘โอสกฺกา’’ติ วุตฺเต คนฺตุํ, ‘‘ติฏฺฐา’’ติ วุตฺเต นิปชฺชิตุํ, ‘‘นิปชฺชา’’ติ วุตฺเต ฐาตุํ, ‘‘คณฺหา’’ติ วุตฺเต ฐเปตุํ, ‘‘ฐเปหี’’ติ วุตฺเต คณฺหิตุํ สิกฺขาเปตฺวา ปุนทิวเส ตํ หตฺถิํ อภิรุหิตฺวา ราชงฺคณํ อคมาสิฯ อนฺเตวาสิโกปิ เอกํ มนาปํ หตฺถิํ อภิรุหิฯ มหาชโน สนฺนิปติฯ อุโภปิ สมกํ สิปฺปํ ทสฺเสสุํฯ

ปุน โพธิสตฺโต อตฺตโน หตฺถิํ วิโลมํ กาเรสิ, โส ‘‘คจฺฉา’’ติ วุตฺเต โอสกฺกิ, ‘‘โอสกฺกา’’ติ วุตฺเต ปุรโต ธาวิ, ‘‘ติฏฺฐา’’ติ วุตฺเต นิปชฺชิ, ‘‘นิปชฺชา’’ติ วุตฺเต อฏฺฐาสิ, ‘‘คณฺหา’’ติ วุตฺเต นิกฺขิปิ, ‘‘นิกฺขิปา’’ติ วุตฺเต คณฺหิฯ มหาชโน ‘‘อเร ทุฏฺฐอนฺเตวาสิก, ตฺวํ อาจริเยน สทฺธิํ สารมฺภํ กโรสิ, อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสิ, ‘อาจริเยน สมกํ ชานามี’ติ เอวํสญฺญี โหสี’’ติ เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปหริตฺวา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิฯ

โพธิสตฺโต หตฺถิมฺหา โอรุยฺห ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาราช, สิปฺปํ นาม อตฺตโน สุขตฺถาย คณฺหนฺติ, เอกจฺจสฺส ปน คหิตสิปฺปํ ทุกฺกฏอุปาหนา วิย วินาสเมว อาวหตี’’ติ วตฺวา อิทํ คาถาทฺวยมาห –

[161]

‘‘ยถาปิ กีตา ปุริสสฺสุปาหนา, สุขสฺส อตฺถาย ทุขํ อุทพฺพเห;

ฆมฺมาภิตตฺตา ตลสา ปปีฬิตา, ตสฺเสว ปาเท ปุริสสฺส ขาทเรฯ

[162]

‘‘เอวเมว โย ทุกฺกุลีโน อนริโย, ตมฺมาก วิชฺชญฺจ สุตญฺจ อาทิย;

ตเมว โส ตตฺถ สุเตน ขาทติ, อนริโย วุจฺจติ ปานทูปโม’’ติฯ

ตตฺถ อุทพฺพเหติ อุทพฺพเหยฺยฯ ฆมฺมาภิตตฺตา ตลสา ปปีฬิตาติ ฆมฺเมน อภิตตฺตา ปาทตเลน จ ปีฬิตาฯ ตสฺเสวาติ เยน ตา สุขตฺถาย กิณิตฺวา ปาเทสุ ปฏิมุกฺกา ทุกฺกฏูปาหนา, ตสฺเสวฯ ขาทเรติ วณํ กโรนฺตา ปาเท ขาทนฺติฯ

ทุกฺกุลีโนติ ทุชฺชาติโก อกุลปุตฺโตฯ อนริโยติ หิโรตฺตปฺปวชฺชิโต อสปฺปุริโสฯ ตมฺมาก วิชฺชญฺจ สุตญฺจ อาทิยาติ เอตฺถ ตํ ตํ มนตีติ ‘‘ตมฺโม’’ติ วตฺตพฺเพ ตมฺมาโก, ตํ ตํ สิปฺปํ อาเสวติ ปริวตฺเตตีติ อตฺโถ, อาจริยสฺเสตํ นามํฯ ตสฺมา ตมฺมากา, คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปนสฺส รสฺสภาโว กโตฯ

วิชฺชนฺติ อฏฺฐารสสุ วิชฺชาฏฺฐาเนสุ ยํกิญฺจิฯ สุตนฺติ ยํกิญฺจิ สุตปริยตฺติฯ อาทิยาติอาทิยิตฺวาฯ ตเมว โส ตตฺถ สุเตน ขาทตีติ ตเมวาติ อตฺตานเมวฯ โสติ โย ทุกฺกุลีโน อนริโย อาจริยมฺหา วิชฺชญฺจ สุตญฺจ อาทิยติ, โสฯ ตตฺถ สุเตน ขาทตีติ ตสฺส สนฺติเก สุเตน โส อตฺตานเมว ขาทตีติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘เตเนว โส ตตฺถ สุเตน ขาทตี’’ติปิ ปาโฐฯ ตสฺสาปิ โส เตน ตตฺถ สุเตน อตฺตานเมว ขาทตีติ อยเมว อตฺโถฯ อนริโย วุจฺจติ ปานทูปโมติ อิติ อนริโย ทุปาหนูปโม ทุกฺกฏูปาหนูปโม วุจฺจติฯ ยถา หิ ทุกฺกฏูปาหนา ปุริสํ ขาทนฺติ, เอวเมส สุเตน ขาทนฺโต อตฺตนาว อตฺตานํ ขาทติฯ อถ วา ปานาย ทุโตติ ปานทุ, อุปาหนูปตาปิตสฺส อุปาหนาย ขาทิตปาทสฺเสตํ นามํฯ ตสฺมา โย โส อตฺตานํ สุเตน ขาทติ, โส เตน สุเตน ขาทิตตฺตา ‘‘อนริโย’’ติ วุจฺจติ ปานทูปโม, อุปาหนูปตาปิตปาทสทิโสติ วุจฺจตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ราชา ตุฏฺโฐ โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อนฺเตวาสิโก เทวทตฺโต อโหสิ, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อุปาหนชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[232] 2. วีณาถูณชาตกวณฺณนา

เอกจินฺติโตยมตฺโถติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ กุมาริกํ อารพฺภ กเถสิฯ สา กิเรกา สาวตฺถิยํ เสฏฺฐิธีตา อตฺตโน เคเห อุสภราชสฺส สกฺการํ กยิรมานํ ทิสฺวา ธาติํ ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺม, โก นาเมส เอวํ สกฺการํ ลภตี’’ติฯ ‘‘อุสภราชา นาม, อมฺมา’’ติฯ ปุน สา เอกทิวสํ ปาสาเท ฐตฺวา อนฺตรวีถิํ โอโลเกนฺตี เอกํ ขุชฺชํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘คุนฺนํ อนฺตเร เชฏฺฐกสฺส ปิฏฺฐิยํ กกุธํ โหติ, มนุสฺสเชฏฺฐกสฺสปิ เตน ภวิตพฺพํ, อยํ มนุสฺเสสุ ปุริสูสโภ ภวิสฺสติ, เอตสฺส มยา ปาทปริจาริกาย ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

สา ทาสิํ เปเสตฺวา ‘‘เสฏฺฐิธีตา ตยา สทฺธิํ คนฺตุกามา, อสุกฏฺฐานํ กิร คนฺตฺวา ติฏฺฐา’’ติ ตสฺส อาโรเจตฺวา สารภณฺฑกํ อาทาย อญฺญาตกเวเสน ปาสาทา โอตริตฺวา เตน สทฺธิํ ปลายิฯ อปรภาเค ตํ กมฺมํ นคเร จ ภิกฺขุสงฺเฆ จ ปากฏํ ชาตํฯ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุกา กิร เสฏฺฐิธีตา ขุชฺเชน สทฺธิํ ปลาตา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวสา ขุชฺชํ กาเมติ, ปุพฺเพปิ กาเมสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ นิคมคาเม เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒมาโน อตฺตโน ปุตฺตสฺส พาราณสีเสฏฺฐิสฺส ธีตรํ วาเรตฺวา ทิวสํ ฐเปสิฯ เสฏฺฐิธีตา อตฺตโน เคเห อุสภสฺส สกฺการสมฺมานํ ทิสฺวา ‘‘โก นาเมโส’’ติ ธาติํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อุสโภ’’ติ สุตฺวา อนฺตรวีถิยา คจฺฉนฺตํ เอกํ ขุชฺชํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ปุริสูสโภ ภวิสฺสตี’’ติ สารภณฺฑกํ คเหตฺวา เตน สทฺธิํ ปลายิฯ โพธิสตฺโตปิ โข ‘‘เสฏฺฐิธีตรํ เคหํ อาเนสฺสามี’’ติ มหนฺเตน ปริวาเรน พาราณสิํ คจฺฉนฺโต ตเมว มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ เต อุโภปิ สพฺพรตฺติํ มคฺคํ อคมํสุฯ อถ ขุชฺชสฺส สพฺพรตฺติํ สีตาสิหตสฺส อรุโณทเย สรีเร วาโต กุปฺปิ, มหนฺตา เวทนา วตฺตนฺติฯ โส มคฺคา โอกฺกมฺม เวทนาปฺปตฺโต หุตฺวา วีณาทณฺฑโก วิย สํกุฏิโต นิปชฺชิ, เสฏฺฐิธีตาปิสฺส ปาทมูเล นิสีทิฯ โพธิสตฺโต เสฏฺฐิธีตรํ ขุชฺชสฺส ปาทมูเล นิสินฺนํ ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา เสฏฺฐิธีตาย สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[163]

‘‘เอกจินฺติโตยมตฺโถ , พาโล อปริณายโก;

น หิ ขุชฺเชน วาเมน, โภติ สงฺคนฺตุมรหสี’’ติฯ

ตตฺถ เอกจินฺติโตยมตฺโถติ อมฺม, ยํ ตฺวํ อตฺถํ จินฺเตตฺวา อิมินา ขุชฺเชน สทฺธิํ ปลาตา, อยํ ตยา เอกิกาย เอว จินฺติโต ภวิสฺสติฯ พาโล อปริณายโกติ อยํ ขุชฺโช พาโล, ทุปฺปญฺญภาเวน มหลฺลโกปิ พาโลว, อญฺญสฺมิํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเต อสติ คนฺตุํ อสมตฺถตาย อปริณายโกฯ

น หิ ขุชฺเชน วาเมน, โภติ สงฺคนฺตุมรหสีติ อิมินา หิ ขุชฺเชน วามนตฺตา วาเมน โภติ ตฺวํ มหากุเล ชาตา อภิรูปา ทสฺสนียา สงฺคนฺตุํ สห คนฺตุํ นารหสีติฯ

อถสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา เสฏฺฐิธีตา ทุติยํ คาถมาห –

[164]

‘‘ปุริสูสภํ มญฺญมานา, อหํ ขุชฺชมกามยิํ;

โสยํ สํกุฏิโต เสติ, ฉินฺนตนฺติ ยถา ถุณา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อหํ, อยฺย, เอกํ อุสภํ ทิสฺวา ‘‘คุนฺนํ เชฏฺฐกสฺส ปิฏฺฐิยํ กกุธํ โหติ, อิมสฺสปิ ตํ อตฺถิ, อิมินาปิ ปุริสูสเภน ภวิตพฺพ’’นฺติ เอวมหํ ขุชฺชํ ปุริสูสภํ มญฺญมานา อกามยิํฯ โสยํ ยถา นาม ฉินฺนตนฺติ สโทณิโก วีณาทณฺฑโก, เอวํ สํกุฏิโต เสตีติฯ

โพธิสตฺโต ตสฺสา อญฺญาตกเวเสน นิกฺขนฺตภาวเมว ญตฺวา ตํ นฺหาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา รถํ อาโรเปตฺวา เคหเมว อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อยเมว เสฏฺฐิธีตา อโหสิ, พาราณสีเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วีณาถูณชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[233] 3. วิกณฺณกชาตกวณฺณนา

กามํ ยหิํ อิจฺฉสิ เตน คจฺฉาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ธมฺมสภํ อานีโต ‘‘สจฺจํ กิร, ตฺวํ ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโต’’ติ สตฺถารา ปุฏฺโฐ ‘‘สจฺจ’’นฺติ วตฺวา ‘‘กสฺมา อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘กามคุณการณา’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘กามคุณา นาเมเต ภิกฺขุ วิกณฺณกสลฺลสทิสา, สกิํ หทเย ปติฏฺฐํ ลภมานา วิกณฺณกํ วิย วิทฺธํ สุํสุมารํ มรณเมว ปาเปนฺตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต เอกทิวสํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา โปกฺขรณีตีรํ สมฺปาปุณิฯ

นจฺจคีตาสุ กุสลา นจฺจคีตานิ ปโยเชสุํ, โปกฺขรณิยํ มจฺฉกจฺฉปา คีตสทฺทโลลตาย สนฺนิปติตฺวา รญฺญาว สทฺธิํ คจฺฉนฺติฯ ราชา ตาลกฺขนฺธปฺปมาณํ มจฺฉฆฏํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข อิเม มจฺฉา มยา สทฺธิํเยว จรนฺตี’’ติ อมจฺเจ ปุจฺฉิฯ อมจฺจา ‘‘เอเต, เทว, อุปฏฺฐหนฺตี’’ติ อาหํสุฯ ราชา ‘‘เอเต กิร มํ อุปฏฺฐหนฺตี’’ติ ตุสฺสิตฺวา เตสํ นิจฺจภตฺตํ ปฏฺฐเปสิฯ เทวสิกํ ตณฺฑุลมฺพณํ ปาเจสิฯ มจฺฉา ภตฺตเวลาย เอกจฺเจ อาคจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ นาคจฺฉนฺติ, ภตฺตํ นสฺสติฯ รญฺโญ ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย สตฺตเวลาย เภริํ ปหริตฺวา เภริสญฺญาย มจฺเฉสุ สนฺนิปติเตสุ ภตฺตํ เทถา’’ติ อาหฯ ตโต ปฏฺฐาย ภตฺตกมฺมิโก เภริํ ปหราเปตฺวา สนฺนิปติตานํ มจฺฉานํ ภตฺตํ เทติฯ เตปิ เภริสญฺญาย สนฺนิปติตฺวา ภุญฺชนฺติฯ

เตสุ เอวํ สนฺนิปติตฺวา ภุญฺชนฺเตสุ เอโก สุํสุมาโร อาคนฺตฺวา มจฺเฉ ขาทิฯ ภตฺตกมฺมิโก รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘สุํสุมารํ มจฺฉานํ ขาทนกาเล วิกณฺณเกน วิชฺฌิตฺวา คณฺหา’’ติ อาห ฯ โส ‘‘สาธู’’ติ คนฺตฺวา นาวาย ฐตฺวา มจฺเฉ ขาทิตุํ อาคตํ สุํสุมารํ วิกณฺณเกน ปหริ, ตํ ตสฺส อนฺโตปิฏฺฐิํ ปาวิสิฯ โส เวทนาปฺปตฺโต หุตฺวา ตํ คเหตฺวาว ปลายิฯ ภตฺตกมฺมิโก ตสฺส วิทฺธภาวํ ญตฺวา ตํ อาลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[165]

‘‘กามํ ยหิํ อิจฺฉสิ เตน คจฺฉ, วิทฺโธสิ มมฺมมฺหิ วิกณฺณเกน;

หโตสิ ภตฺเตน สุวาทิเตน, โลโล จ มจฺเฉ อนุพนฺธมาโน’’ติฯ

ตตฺถ กามนฺติ เอกํเสนฯ ยหิํ อิจฺฉสิ เตน คจฺฉาติ ยสฺมิํ อิจฺฉสิ, ตสฺมิํ คจฺฉฯ มมฺมมฺหีติ มมฺมฏฺฐาเนฯ วิกณฺณเกนาติ วิกณฺณกสลฺเลนฯ หโตสิ ภตฺเตน สุวาทิเตน, โลโล จ มจฺเฉ อนุพนฺธมาโนติ ตฺวํ เภริวาทิตสญฺญาย ภตฺเต ทียมาเน โลโล หุตฺวา ขาทนตฺถาย มจฺเฉ อนุพนฺธมาโน เตน สวาทิเตน ภตฺเตน หโต, คตฏฺฐาเนปิ เต ชีวิตํ นตฺถีติ อตฺโถฯ โส อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตฯ

สตฺถา อิมํ การณํ ทสฺเสตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[166]

‘‘เอวมฺปิ โลกามิสํ โอปตนฺโต, วิหญฺญตี จิตฺตวสานุวตฺตี;

โส หญฺญตี ญาติสขาน มชฺเฌ, มจฺฉานุโค โสริว สุํสุมาโร’’ติฯ

ตตฺถ โลกามิสนฺติ ปญฺจ กามคุณาฯ เต หิ โลโก อิฏฺฐโต กนฺตโต มนาปโต คณฺหาติ, ตสฺมา ‘‘โลกามิส’’นฺติ วุจฺจติฯ โอปตนฺโตติ ตํ โลกามิสํ อนุปตนฺโต กิเลสวเสน จิตฺตวสานุวตฺตี ปุคฺคโล วิหญฺญติ กิลมติ, โส หญฺญตีติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล ญาตีนญฺจ สขานญฺจ มชฺเฌ โส วิกณฺณเกน วิทฺโธ มจฺฉานุโค สุํสุมาโร วิย ปญฺจ กามคุเณ มนาปาติ คเหตฺวา หญฺญติ กิลมติ มหาวินาสํ ปาปุณาติเยวาติฯ

เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา สุํสุมาโร เทวทตฺโต, มจฺฉา พุทฺธปริสา, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วิกณฺณกชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[234] 4. อสิตาภูชาตกวณฺณนา

ตฺวเมว ทานิมกราติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ กุมาริกํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิเรกสฺมิํ ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ อุปฏฺฐากกุเล เอกา กุมาริกา อภิรูปา โสภคฺคปฺปตฺตา, สา วยปฺปตฺตา สมานชาติกํ กุลํ อคมาสิฯ สามิโก ตํ กิสฺมิญฺจิ อมญฺญมาโน อญฺญตฺถ จิตฺตวเสน จรติฯ สา ตสฺส ตํ อตฺตนิ อนาทรตํ อคเณตฺวา ทฺเว อคฺคสาวเก นิมนฺเตตฺวา ทานํ ทตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตี โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ

สา ตโต ปฏฺฐาย มคฺคผลสุเขน วีตินามยมานา ‘‘สามิโกปิ มํ น อิจฺฉติ, ฆราวาเสน เม กมฺมํ นตฺถิ, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มาตาปิตูนํ อาจิกฺขิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตสฺสา สา กิริยา ภิกฺขูสุ ปากฏา ชาตาฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุกกุลสฺส ธีตา อตฺถคเวสิกา สามิกสฺส อนิจฺฉภาวํ ญตฺวา อคฺคสาวกานํ ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย ปุน มาตาปิตโร อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา, เอวํ อตฺถคเวสิกา, อาวุโส สา กุมาริกา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวสา กุลธีตา อตฺถคเวสิกา, ปุพฺเพปิ อตฺถคเวสิกาเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปเทเส วาสํ กปฺเปสิฯ ตทา พาราณสิราชา อตฺตโน ปุตฺตสฺส พฺรหฺมทตฺตกุมารสฺส ปริวารสมฺปตฺติํ ทิสฺวา อุปฺปนฺนาสงฺโก ปุตฺตํ รฏฺฐา ปพฺพาเชสิฯ โส อสิตาภุํ นาม อตฺตโน เทวิํ อาทาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา มจฺฉมํสผลาผลานิ ขาทนฺโต ปณฺณสาลาย นิวาสํ กปฺเปสิฯ โส เอกํ กินฺนริํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต ‘‘อิมํ ปชาปติํ กริสฺสามี’’ติ อสิตาภุํ อคเณตฺวา ตสฺสา อนุปทํ อคมาสิฯ สา ตํ กินฺนริํ อนุพนฺธมานํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มํ อคเณตฺวา กินฺนริํ อนุพนฺธติ, กิํ เม อิมินา’’ติ วิรตฺตจิตฺตา หุตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อตฺตโน กสิณปริกมฺมํ กถาเปตฺวา กสิณํ โอโลเกนฺตี อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา อาคนฺตฺวา อตฺตโน ปณฺณสาลาย ทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ พฺรหฺมทตฺโตปิ กินฺนริํ อนุพนฺธนฺโต วิจริตฺวา ตสฺสา คตมคฺคมฺปิ อทิสฺวา ฉินฺนาโส หุตฺวา ปณฺณสาลาภิมุโขว อาคโตฯ อสิตาภู ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา มณิวณฺเณ คคนตเล ฐิตา ‘‘อยฺยปุตฺต, ตํ นิสฺสาย มยา อิทํ ฌานสุขํ ลทฺธ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[167]

‘‘ตฺวเมว ทานิมกร, ยํ กาโม พฺยคมา ตยิ;

โสยํ อปฺปฏิสนฺธิโก, ขรฉินฺนํว เรนุก’’นฺติฯ

ตตฺถ ตฺวเมว ทานิมกราติ, อยฺยปุตฺต, มํ ปหาย กินฺนริํ อนุพนฺธนฺโต ตฺวญฺเญว อิทานิ อิทํ อกรฯ ยํ กาโม พฺยคมา ตยีติ ยํ มม ตยิ กาโม วิคโต วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหีโน, ยสฺส ปหีนตฺตา อหํ อิมํ วิเสสํ ปตฺตาติ ทีเปติฯ โสยํ อปฺปฏิสนฺธิโกติ โส ปน กาโม อิทานิ อปฺปฏิสนฺธิโก ชาโต, น สกฺกา ปฏิสนฺธิตุํฯ ขรฉินฺนํว เรนุกนฺติ ขโร วุจฺจติ กกโจ, เรนุกํ วุจฺจติ หตฺถิทนฺโตฯ ยถา กกเจน ฉินฺโน หตฺถิทนฺโต อปฺปฏิสนฺธิโก โหติ, น ปุน ปุริมนเยน อลฺลียติ, เอวํ ปุน มยฺหํ ตยา สทฺธิํ จิตฺตสฺส ฆฏนํ นาม นตฺถีติ วตฺวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ อคมาสิฯ

โส ตสฺสา คตกาเล ปริเทวมาโน ทุติยํ คาถมาห –

[168]

‘‘อตฺริจฺฉํ อติโลเภน , อติโลภมเทน จ;

เอวํ หายติ อตฺถมฺหา, อหํว อสิตาภุยา’’ติฯ

ตตฺถ อตฺริจฺฉํ อติโลเภนาติ อตฺริจฺฉา วุจฺจติ อตฺร อตฺร อิจฺฉาสงฺขาตา อปริยนฺตตณฺหา, อติโลโภ วุจฺจติ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตโลโภฯ อติโลภมเทน จาติ ปุริสมทํ อุปฺปาทนโต อติโลภมโท นาม ชายติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อตฺริจฺฉาวเสน อตฺริจฺฉมาโน ปุคฺคโล อติโลเภน จ อติโลภมเทน จ ยถา อหํ อสิตาภุยา ราชธีตาย ปริหีโน, เอวํ อตฺถา หายตีติฯ

อิติ โส อิมาย คาถาย ปริเทวิตฺวา อรญฺเญ เอกโกว วสิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน คนฺตฺวา รชฺชํ คณฺหิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชปุตฺโต จ ราชธีตา จ อิเม ทฺเว ชนา อเหสุํ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อสิตาภูชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[235] 5. วจฺฉนขชาตกวณฺณนา

สุขา ฆรา วจฺฉนขาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โรชมลฺลํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิรายสฺมโต อานนฺทสฺส คิหิสหาโยฯ โส เอกทิวสํ อาคมนตฺถาย เถรสฺส สาสนํ ปาเหสิ, เถโร สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา อคมาสิฯ โส เถรํ นานคฺครสโภชนํ โภเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน เถเรน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เถรํ คิหิโภเคหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ นิมนฺเตนฺโต ‘‘ภนฺเต อานนฺท, มม เคเห ปหูตํ สวิญฺญาณกอวิญฺญาณกรตนํ, อิทํ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ตุยฺหํ ทมฺมิ, เอหิ อุโภ อคารํ อชฺฌาวสามา’’ติฯ เถโร ตสฺส กามคุเณสุ อาทีนวํ กเถตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘ทิฏฺโฐ เต, อานนฺท, โรโช’’ติ สตฺถารา ปุจฺฉิโต ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘กิมสฺส กเถสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, มํ โรโช ฆราวาเสน นิมนฺเตสิ, อถสฺสาหํ ฆราวาเส เจว กามคุเณสุ จ อาทีนวํ กเถสิ’’นฺติฯ สตฺถา ‘‘น โข, อานนฺท, โรโช มลฺโล อิทาเนว ปพฺพชิเต ฆราวาเสน นิมนฺเตสิ, ปุพฺเพปิ นิมนฺเตสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อญฺญตรสฺมิํ นิคมคาเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปเทเส จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส พาราณสิํ ปาวิสิฯ อถสฺส พาราณสิเสฏฺฐิ อาจารวิหาเร ปสีทิตฺวา เคหํ เนตฺวา โภเชตฺวา อุยฺยาเน วสนตฺถาย ปฏิญฺญํ คเหตฺวา ตํ ปฏิชคฺคนฺโต อุยฺยาเน วสาเปสิฯ เต อญฺญมญฺญํ อุปฺปนฺนสิเนหา อเหสุํฯ

อเถกทิวสํ พาราณสิเสฏฺฐิ โพธิสตฺเต เปมวิสฺสาสวเสน เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘ปพฺพชฺชา นาม ทุกฺขา, มม สหายํ วจฺฉนขปริพฺพาชกํ อุปฺปพฺพาเชตฺวา สพฺพํ วิภวํ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ตสฺส ทตฺวา ทฺเวปิ สมคฺควาสํ วสิสฺสามา’’ติฯ โส เอกทิวสํ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน เตน สทฺธิํ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘ภนฺเต วจฺฉนข, ปพฺพชฺชา นาม ทุกฺขา, สุโข ฆราวาโส, เอหิ อุโภ สมคฺคา กาเม ปริภุญฺชนฺตา วสามา’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[169]

‘‘สุขา ฆรา วจฺฉนข, สหิรญฺญา สโภชนา;

ยตฺถ ภุตฺวา ปิวิตฺวา จ, สเยยฺยาถ อนุสฺสุโก’’ติฯ

ตตฺถ สหิรญฺญาติ สตฺตรตนสมฺปนฺนาฯ สโภชนาติ พหุขาทนียโภชนียาฯ ยตฺถ ภุตฺวา ปิวิตฺวา จาติ เยสุ สหิรญฺญโภชเนสุ ฆเรสุ นานคฺครสานิ โภชนานิ ปริภุญฺชิตฺวา นานาปานานิ จ ปิวิตฺวาฯ สเยยฺยาถ อนุสฺสุโกติ เยสุ อลงฺกตสิริสยนปิฏฺเฐ อนุสฺสุโก หุตฺวา สเยยฺยาสิ, เต ฆรา นาม อติวิย สุขาติฯ

อถสฺส ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘มหาเสฏฺฐิ, ตฺวํ อญฺญาณตาย กามคิทฺโธ หุตฺวา ฆราวาสสฺส คุณํ, ปพฺพชฺชาย จ อคุณํ กเถสิ, ฆราวาสสฺส เต อคุณํ กเถสฺสามิ, สุณาหิ ทานี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[170]

‘‘ฆรา นานีหมานสฺส, ฆรา นาภณโต มุสา;

ฆรา นาทินฺนทณฺฑสฺส, ปเรสํ อนิกุพฺพโต;

เอวํ ฉิทฺทํ ทุรภิสมฺภวํ, โก ฆรํ ปฏิปชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ ฆรา นานีหมานสฺสาติ นิจฺจกาลํ กสิโครกฺขาทิกรเณน อนีหมานสฺส อวายมนฺตสฺส ฆรา นาม นตฺถิ, ฆราวาโส น ปติฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ ฆรา นาภณโต มุสาติ เขตฺตวตฺถุหิรญฺญสุวณฺณาทีนํ อตฺถาย อมุสาภณโตปิ ฆรา นาม นตฺถิฯ ฆรา นาทินฺนทณฺฑสฺส, ปเรสํ อนิกุพฺพโตติ นาทินฺนทณฺฑสฺสาติ อคฺคหิตทณฺฑสฺส, นิกฺขิตฺตทณฺฑสฺส ปเรสํ อนิกุพฺพโต ฆรา นาม นตฺถิฯ โย ปน อาทินฺนทณฺโฑ หุตฺวา ปเรสํ ทาสกมฺมกราทีนํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อปราเธ อปราธานุรูปํ วธพนฺธนเฉทนตาฬนาทิวเสน กโรติ, ตสฺเสว ฆราวาโส สณฺฐหตีติ อตฺโถฯ เอวํ ฉิทฺทํ ทุรภิสมฺภวํ, โก ฆรํ ปฏิปชฺชตีติ ตํ ทานิ เอวํ เอเตสํ อีหนาทีนํ อกรเณ สติ ตาย ตาย ปริหานิยา ฉิทฺทํ กรเณปิ สติ นิจฺจเมว กาตพฺพโต ทุรภิสมฺภวํ ทุราราธนียํ, นิจฺจํ กโรนฺตสฺสปิ วา ทุรภิสมฺภวเมว ทุปฺปูรํ ฆราวาสํ ‘‘อหํ นิปฺปริตสฺโส หุตฺวา อชฺฌาวสิสฺสามี’’ติ โก ปฏิปชฺชตีติฯ

เอวํ มหาสตฺโต ฆราวาสสฺส โทสํ กเถตฺวา อุยฺยานเมว อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิเสฏฺฐิ โรโช มลฺโล อโหสิ, วจฺฉนขปริพฺพาชโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วจฺฉนขชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[236] 6. พกชาตกวณฺณนา

ภทฺทโก วตยํ ปกฺขีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา อาเนตฺวา ทสฺสิตํ ทิสฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส กุหโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส เอกสฺมิํ สเร มจฺโฉ หุตฺวา มหาปริวาโร วสิฯ อเถโก พโก ‘‘มจฺเฉ ขาทิสฺสามี’’ติ สรสฺส อาสนฺนฏฺฐาเน สีสํ ปาเตตฺวา ปกฺเข ปสาเรตฺวา มนฺทมนฺโท มจฺเฉ โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิ เตสํ ปมาทํ อาคมยมาโนฯ ตสฺมิํ ขเณ โพธิสตฺโต มจฺฉคณปริวุโต โคจรํ คณฺหนฺโต ตํ ฐานํ ปาปุณิฯ มจฺฉคโณ ตํ พกํ ปสฺสิตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[171]

‘‘ภทฺทโก วตยํ ปกฺขี, ทิโช กุมุทสนฺนิโภ;

วูปสนฺเตหิ ปกฺเขหิ, มนฺทมนฺโทว ฌายตี’’ติฯ

ตตฺถ มนฺทมนฺโทว ฌายตีติ อพลพโล วิย หุตฺวา กิญฺจิ อชานนฺโต วิย เอกโกว ฌายตีติฯ

อถ นํ โพธิสตฺโต โอโลเกตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[172]

‘‘นาสฺส สีลํ วิชานาถ, อนญฺญาย ปสํสถ;

อมฺเห ทิโช น ปาเลติ, เตน ปกฺขี น ผนฺทตี’’ติฯ

ตตฺถ อนญฺญายาติ อชานิตฺวาฯ อมฺเห ทิโช น ปาเลตีติ เอส ทิโช อมฺเห น รกฺขติ น โคปายติ, ‘‘กตรํ นุ โข เอเตสุ กพฬํ กริสฺสามี’’ติ อุปธาเรติฯ

เตน ปกฺขี น ผนฺทตีติ เตนายํ สกุโณ น ผนฺทติ น จลตีติฯ เอวํ วุตฺเต มจฺฉคโณ อุทกํ โขเภตฺวา พกํ ปลาเปสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พโก กุหโก ภิกฺขุ อโหสิ, มจฺฉราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

พกชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[237] 7. สาเกตชาตกวณฺณนา

โก นุ โข ภควา เหตูติ อิทํ สตฺถา สาเกตํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต สาเกตํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปเนตฺถ อตีตมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ เหฏฺฐา เอกกนิปาเต (ชา. อฏฺฐ. 1.1.สาเกตชาตกวณฺณนา) กถิตเมวฯ ตถาคตสฺส ปน วิหารํ คตกาเล ภิกฺขู ‘‘สิเนโห นาเมส, ภนฺเต, กถํ ปติฏฺฐาตี’’ติ ปุจฺฉนฺตา ปฐมํ คาถมาหํสุ –

[173]

‘‘โก นุ โข ภควา เหตุ, เอกจฺเจ อิธ ปุคฺคเล;

อตีว หทยํ นิพฺพาติ, จิตฺตญฺจาปิ ปสีทตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – โก นุ โข เหตุ, เยน อิเธกจฺเจ ปุคฺคเล ทิฏฺฐมตฺเตเยว หทยํ อติวิย นิพฺพาติ, สุวาสิตสฺส สีตสฺส อุทกสฺส ฆฏสหสฺเสน ปริสิตฺตํ วิย สีตลํ โหติ, เอกจฺเจ น นิพฺพาติฯ เอกจฺเจ ทิฏฺฐมตฺเตเยว จิตฺตํ ปสีทติ, มุทุ โหติ, เปมวเสน อลฺลียติ, เอกจฺเจ น อลฺลียตีติฯ

อถ เนสํ สตฺถา เปมการณํ ทสฺเสนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[174]

‘‘ปุพฺเพว สนฺนิวาเสน, ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา;

เอวํ ตํ ชายเต เปมํ, อุปฺปลํว ยโถทเก’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, เปมํ นาเมตํ ทฺวีหิ การเณหิ ชายติ, ปุริมภเว มาตา วา ปิตา วา ปุตฺโต วา ธีตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปติ วา ภริยา วา สหาโย วา มิตฺโต วา หุตฺวา โย เยน สทฺธิํ เอกฏฺฐาเน วุตฺถปุพฺโพ, ตสฺส อิมินา ปุพฺเพว สนฺนิวาเสน ภวนฺตเรปิ อนุพนฺธนฺโต โส สิเนโห น วิชหติฯ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว กเตน ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา เอวํ ตํ ชายเต เปมํ, อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ เปมํ นาม ชายติฯ ยถา กิํ? อุปฺปลํว ยโถทเกติฯ วา-การสฺส รสฺสตฺตํ กตํฯ สมุจฺจยตฺเถ เจส วุตฺโต, ตสฺมา อุปฺปลญฺจ เสสํ ชลชปุปฺผญฺจ ยถา อุทเก ชายมานํ ทฺเว การณานิ นิสฺสาย ชายติ อุทกญฺเจว กลลญฺจ, ตถา เอเตหิ ทฺวีหิ การเณหิ เปมํ ชายตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ จ พฺราหฺมณี จ อิเม ทฺเว ชนา อเหสุํ, ปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สาเกตชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[238] 8. เอกปทชาตกวณฺณนา

อิงฺฆ เอกปทํ, ตาตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิวาสี กิเรส กุฏุมฺพิโก, อถสฺส เอกทิวสํ องฺเก นิสินฺโน ปุตฺโต อตฺถสฺส ทฺวารํ นาม ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘พุทฺธวิสโย เอส ปญฺโห, น ตํ อญฺโญ กเถตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ ปุตฺตํ คเหตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อยํ เม ทารโก อูรุมฺหิ นิสินฺโน อตฺถสฺส ทฺวารํ นาม ปญฺหํ ปุจฺฉิ, อหํ ตํ อชานนฺโต อิธาคโต, กเถถ, ภนฺเต, อิมํ ปญฺห’’นฺติฯ สตฺถา ‘‘น โข, อุปาสก, อยํ ทารโก อิทาเนว อตฺถคเวสโก, ปุพฺเพปิ อตฺถคเวสโกว หุตฺวา อิมํ ปญฺหํ ปณฺฑิเต ปุจฺฉิ, โปราณกปณฺฑิตาปิสฺส กเถสุํ, ภวสงฺเขปคตตฺตา ปน น สลฺลกฺเขสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิฯ อถสฺส ปุตฺโต ทหโร กุมาโร อูรุมฺหิ นิสีทิตฺวา ‘‘ตาต, มยฺหํ เอกปทํ อเนกตฺถนิสฺสิตํ เอกํ การณํ กเถถา’’ติ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[175]

‘‘อิงฺฆ เอกปทํ ตาต, อเนกตฺถปทสฺสิตํ;

กิญฺจิ สงฺคาหิกํ พฺรูสิ, เยนตฺเถ สาธเยมเส’’ติฯ

ตตฺถ อิงฺฆาติ ยาจนตฺเถ โจทนตฺเถ วา นิปาโตฯ เอกปทนฺติ เอกํ การณปทํ, เอกํ การณูปสญฺหิตํ วา พฺยญฺชนปทํฯ อเนกตฺถปทสฺสิตนฺติ อเนกานิ อตฺถปทานิ การณปทานิ นิสฺสิตํฯ กิญฺจิ สงฺคาหิกํ พฺรูสีติ กิญฺจิ เอกปทํ พหูนํ ปทานํ สงฺคาหิกํ พฺรูหิ, อยเมว วา ปาโฐฯ เยนตฺเถ สาธเยมเสติ เยน เอเกน ปเทน อเนกตฺถนิสฺสิเตน มยํ อตฺตโน วุฑฺฒิํ สาเธยฺยาม, ตํ เม กเถหีติ ปุจฺฉิฯ

อถสฺส ปิตา กเถนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[176]

‘‘ทกฺเขยฺเยกปทํ ตาต, อเนกตฺถปทสฺสิตํ;

ตญฺจ สีเลน สญฺญุตฺตํ, ขนฺติยา อุปปาทิตํ;

อลํ มิตฺเต สุขาเปตุํ, อมิตฺตานํ ทุขาย จา’’ติฯ

ตตฺถ ทกฺเขยฺเยกปทนฺติ ทกฺเขยฺยํ เอกปทํฯ ทกฺเขยฺยํ นาม ลาภุปฺปาทกสฺส เฉกสฺส กุสลสฺส ญาณสมฺปยุตฺตํ วีริยํฯ อเนกตฺถปทสฺสิตนฺติ เอวํ วุตฺตปฺปการํ วีริยํ อเนเกหิ อตฺถปเทหิ นิสฺสิตํฯ กตเรหีติ? สีลาทีหิฯ เตเนว ‘‘ตญฺจ สีเลน สญฺญุตฺต’’นฺติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ตญฺจ ปเนตํ วีริยํ อาจารสีลสมฺปยุตฺตํ อธิวาสนขนฺติยา อุเปตํ มิตฺเต สุขาเปตุํ อมิตฺตานญฺจ ทุกฺขาย อลํ สมตฺถํฯ โก หิ นาม ลาภุปฺปาทกญาณสมฺปยุตฺตกุสลวีริยสมนฺนาคโต อาจารขนฺติสมฺปนฺโน มิตฺเต สุขาเปตุํ, อมิตฺเต วา ทุกฺขาเปตุํ น สกฺโกตีติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต ปุตฺตสฺส ปญฺหํ กเถสิฯ โสปิ ปิตุ กถิตนเยเนว อตฺตโน อตฺถํ สาเธตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน ปิตาปุตฺตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิตาฯ ‘‘ตทา ปุตฺโต อยเมว ปุตฺโต อโหสิ, พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

เอกปทชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[239] 9. หริตมณฺฑูกชาตกวณฺณนา

อาสีวิสมฺปิ มํ สนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อชาตสตฺตุํ อารพฺภ กเถสิฯ โกสลราชสฺส หิ ปิตา มหาโกสโล พิมฺพิสารรญฺโญ ธีตรํ ททมาโน ธีตุ นฺหานมูลํ กาสิคามกํ นาม อทาสิฯ สา อชาตสตฺตุนา ปิตุฆาตกกมฺเม กเต รญฺโญ สิเนเหน นจิรสฺเสว กาลมกาสิฯ อชาตสตฺตุ มาตริ กาลกตายปิ ตํ คามํ ภุญฺชเตวฯ โกสลราชา ‘‘ปิตุฆาตกสฺส โจรสฺส มม กุลสนฺตกํ คามํ น ทสฺสามี’’ติ เตน สทฺธิํ ยุชฺฌติฯ กทาจิ มาตุลสฺส ชโย โหติ, กทาจิ ภาคิเนยฺยสฺสฯ ยทา ปน อชาตสตฺตุ ชินาติ, ตทา โสมนสฺสปฺปตฺโต รเถ ธชํ อุสฺสาเปตฺวา มหนฺเตน ยเสน นครํ ปวิสติฯ ยทา ปน ปราชยติ, ตทา โทมนสฺสปฺปตฺโต กญฺจิ อชานาเปตฺวาว ปวิสติฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อชาตสตฺตุ มาตุลํ ชินิตฺวา ตุสฺสติ, ปราชิโต โทมนสฺสปฺปตฺโต โหตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส ชินิตฺวา ตุสฺสติ, ปราชิโต โทมนสฺสปฺปตฺโต โหตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต นีลมณฺฑูกโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ ตทา มนุสฺสา นทีกนฺทราทีสุ ตตฺถ ตตฺถ มจฺเฉ คหณตฺถาย กุมีนานิ โอฑฺเฑสุํฯ เอกสฺมิํ กุมีเน พหู มจฺฉา ปวิสิํสุฯ อเถโก อุทกาสีวิโส มจฺเฉ ขาทนฺโต ตํ กุมีนํ ปาวิสิ, พหู มจฺฉา เอกโต หุตฺวา ตํ ขาทนฺตา เอกโลหิตํ อกํสุฯ โส ปฏิสรณํ อปสฺสนฺโต มรณภยตชฺชิโต กุมีนมุเขน นิกฺขมิตฺวา เวทนาปฺปตฺโต อุทกปริยนฺเต นิปชฺชิฯ นีลมณฺฑูโกปิ ตสฺมิํ ขเณ อุปฺปติตฺวา กุมีนสูลมตฺถเก นิปนฺโน โหติฯ อาสีวิโส วินิจฺฉยฏฺฐานํ อลภนฺโต ตตฺถ นิปนฺนํ ตํ ทิสฺวา ‘‘สมฺม นีลมณฺฑูก, อิเมสํ มจฺฉานํ กิริยา รุจฺจติ ตุยฺห’’นฺติ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[177]

‘‘อาสีวิสมฺปิ มํ สนฺตํ, ปวิฏฺฐํ กุมินามุขํ;

รุจฺจเต หริตามาตา, ยํ มํ ขาทนฺติ มจฺฉกา’’ติฯ

ตตฺถ อาสีวิสมฺปิ มํ สนฺตนฺติ มํ อาคตวิสํ สมานํฯ รุจฺจเต หริตามาตา, ยํ มํ ขาทนฺติ มจฺฉกาติ เอตํ ตว รุจฺจติ หริตมณฺฑูกปุตฺตาติ วทติฯ

อถ นํ หริตมณฺฑูโก ‘‘อาม, สมฺม, รุจฺจตี’’ติฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? ‘‘สเจ ตฺวมฺปิ ตว ปเทสํ อาคเต มจฺเฉ ขาทสิ, มจฺฉาปิ อตฺตโน ปเทสํ อาคตํ ตํ ขาทนฺติ, อตฺตโน วิสเย ปเทเส โคจรภูมิยํ อพลวา นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[178]

‘‘วิลุมฺปเตว ปุริโส, ยาวสฺส อุปกปฺปติ;

ยทา จญฺเญ วิลุมฺปนฺติ, โส วิลุตฺโต วิลุมฺปตี’’ติฯ

ตตฺถ วิลุมฺปเตว ปุริโส, ยาวสฺส อุปกปฺปตีติ ยาว อสฺส ปุริสสฺส อิสฺสริยํ อุปกปฺปติ อิชฺฌติ ปวตฺตติ, ตาว โส อญฺญํ วิลุมฺปติเยวฯ ‘‘ยาว โส อุปกปฺปตี’’ติปิ ปาโฐ , ยตฺตกํ กาลํ โส ปุริโส สกฺโกติ วิลุมฺปิตุนฺติ อตฺโถฯ ยทา จญฺเญ วิลุมฺปนฺตีติ ยทา จ อญฺเญ อิสฺสรา หุตฺวา วิลุมฺปนฺติฯ โส วิลุตฺโต วิลุมฺปตีติ อถ โส วิลุมฺปโก อญฺเญหิ วิลุมฺปติฯ ‘‘วิลุมฺปเต’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ ‘‘วิลุมฺปน’’นฺติปิ ปฐนฺติ, ตสฺสตฺโถ น สเมติฯ เอวํ ‘‘วิลุมฺปโก ปุน วิลุมฺปํ ปาปุณาตี’’ติ โพธิสตฺเตน อฑฺเฑ วินิจฺฉิเต อุทกาสีวิสสฺส ทุพฺพลภาวํ ญตฺวา ‘‘ปจฺจามิตฺตํ คณฺหิสฺสามา’’ติ มจฺฉคณา กุมีนมุขา นิกฺขมิตฺวา ตตฺเถว นํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ปกฺกมุํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อุทกาสีวิโส อชาตสตฺตุ อโหสิ, นีลมณฺฑูโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

หริตมณฺฑูกชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[240] 10. มหาปิงฺคลชาตกวณฺณนา

สพฺโพ ชโนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ

เทวทตฺเต สตฺถริ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา นวมาสจฺจเยน เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก ปถวิยํ นิมุคฺเค เชตวนวาสิโน จ สกลรฏฺฐวาสิโน จ ‘‘พุทฺธปฏิกณฺฏโก เทวทตฺโต ปถวิยา คิลิโต, นิหตปจฺจามิตฺโต ทานิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ชาโต’’ติ ตุฏฺฐหฏฺฐา อเหสุํฯ เตสํ กถํ สุตฺวา ปรมฺปรโฆเสน สกลชมฺพุทีปวาสิโน ยกฺขภูตเทวคณา จ ตุฏฺฐหฏฺฐา เอว อเหสุํฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, เทวทตฺเต ปถวิยํ นิมุคฺเค ‘พุทฺธปฏิกณฺฏโก เทวทตฺโต ปถวิยา คิลิโต’ติ มหาชโน อตฺตมโน ชาโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺเต มเต มหาชโน ตุสฺสติ เจว หสติ จ, ปุพฺเพปิ ตุสฺสิ เจว หสิ จา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ มหาปิงฺคโล นาม ราชา อธมฺเมน วิสเมน รชฺชํ กาเรสิ, ฉนฺทาทิวเสน ปาปกมฺมานิ กโรนฺโต ทณฺฑพลิชงฺฆกหาปณาทิคฺคหเณน อุจฺฉุยนฺเต อุจฺฉุํ วิย มหาชนํ ปีเฬสิ กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโก, ปเรสุ อนุทฺทยามตฺตมฺปิ นามสฺส นตฺถิ, เคเห อิตฺถีนมฺปิ ปุตฺตธีตานมฺปิ อมจฺจพฺราหฺมณคหปติกาทีนมฺปิ อปฺปิโย อมนาโป, อกฺขิมฺหิ ปติตรชํ วิย, ภตฺตปิณฺเฑ สกฺขรา วิย, ปณฺหิํ วิชฺฌิตฺวา ปวิฏฺฐกณฺฏโก วิย จ อโหสิ ฯ ตทา โพธิสตฺโต มหาปิงฺคลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ มหาปิงฺคโล ทีฆรตฺตํ รชฺชํ กาเรตฺวา กาลมกาสิฯ ตสฺมิํ กาลกเต สกลพาราณสิวาสิโน หฏฺฐตุฏฺฐา มหาหสิตํ หสิตฺวา ทารูนํ สกฏสหสฺเสน มหาปิงฺคลํ ฌาเปตฺวา อเนเกหิ ฆฏสหสฺเสหิ อาฬาหนํ นิพฺพาเปตฺวา โพธิสตฺตํ รชฺเช อภิสิญฺจิตฺวา ‘‘ธมฺมิโก โน ราชา ลทฺโธ’’ติ หฏฺฐตุฏฺฐา นคเร อุสฺสวเภริํ จราเปตฺวา สมุสฺสิตธชปฏากํ นครํ อลงฺกริตฺวา ทฺวาเร ทฺวาเร มณฺฑปํ กาเรตฺวา วิปฺปกิณฺณลาชกุสุมมณฺฑิตตเลสุ อลงฺกตมณฺฑเปสุ นิสีทิตฺวา ขาทิํสุ เจว ปิวิํสุ จฯ

โพธิสตฺโตปิ อลงฺกเต มหาตเล สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตสฺส ปลฺลงฺกวรสฺส มชฺเฌ มหายสํ อนุภวนฺโต นิสีทิฯ อมจฺจา จ พฺราหฺมณคหปติรฏฺฐิกโทวาริกาทโย จ ราชานํ ปริวาเรตฺวา อฏฺฐํสุฯ อเถโก โทวาริโก นาติทูเร ฐตฺวา อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโต ปโรทิฯ

โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘สมฺม โทวาริก, มม ปิตริ กาลกเต สพฺเพ ตุฏฺฐปหฏฺฐา อุสฺสวํ กีฬนฺตา วิจรนฺติ, ตฺวํ ปน โรทมาโน ฐิโต , กิํ นุ โข มม ปิตา ตเวว ปิโย อโหสิ มนาโป’’ติ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[179]

‘‘สพฺโพ ชโน หิํสิโต ปิงฺคเลน, ตสฺมิํ มเต ปจฺจยา เวทยนฺติ;

ปิโย นุ เต อาสิ อกณฺหเนตฺโต, กสฺมา นุ ตฺวํ โรทสิ ทฺวารปาลา’’ติฯ

ตตฺถ หิํสิโตติ นานปฺปกาเรหิ ทณฺฑพลิอาทีหิ ปีฬิโตฯ ปิงฺคเลนาติ ปิงฺคลกฺเขนฯ ตสฺส กิร ทฺเวปิ อกฺขีนิ นิพฺพิทฺธปิงฺคลานิ พิฬารกฺขิวณฺณานิ อเหสุํ, เตเนวสฺส ‘‘ปิงฺคโล’’ติ นามํ อกํสุฯ ปจฺจยา เวทยนฺตีติ ปีติโย ปเวทยนฺติฯ อกณฺหเนตฺโตติ ปิงฺคลเนตฺโตฯ กสฺมา นุ ตฺวนฺติ เกน นุ การเณน ตฺวํ โรทสิฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘กสฺมา ตุว’’นฺติ ปาโฐฯ

โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘นาหํ, มหาราช, ‘มหาปิงฺคโล มโต’ติ โสเกน โรทามิ, สีสสฺส เม สุขํ ชาตํฯ ปิงฺคลราชา หิ ปาสาทา โอตรนฺโต จ อาโรหนฺโต จ กมฺมารมุฏฺฐิกาย ปหรนฺโต วิย มยฺหํ สีเส อฏฺฐฏฺฐ ขฏเก เทติ, โส ปรโลกํ คนฺตฺวาปิ มม สีเส ททมาโน วิย นิรยปาลานมฺปิ ยมสฺสปิ สีเล ขฏเก ทสฺสติ, อถ นํ เต ‘อติวิย อยํ อมฺเห พาธตี’ติ ปุน อิเธว อาเนตฺวา วิสฺสชฺเชยฺยุํ, อถ เม โส ปุนปิ สีเส ขฏเก ทเทยฺยาติ ภเยนาหํ โรทามี’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[180]

‘‘น เม ปิโย อาสิ อกณฺหเนตฺโต, ภายามิ ปจฺจาคมนาย ตสฺส;

อิโต คโต หิํเสยฺย มจฺจุราชํ, โส หิํสิโต อาเนยฺย ปุน อิธา’’ติฯ

อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘โส ราชา ทารูนํ วาหสหสฺเสน ทฑฺโฒ อุทกฆฏสเตหิ สิตฺโต, สาปิสฺส อาฬาหนภูมิ สมนฺตโต ขตา, ปกติยาปิ จ ปรโลกํ คตา นาม อญฺญตฺถ คติวสา ปุน เตเนว สรีเรน นาคจฺฉนฺติ, มา ตฺวํ ภายี’’ติ ตํ สมสฺสาเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[181]

‘‘ทฑฺโฒ วาหสหสฺเสหิ, สิตฺโต ฆฏสเตหิ โส;

ปริกฺขตา จ สา ภูมิ, มา ภายิ นาคมิสฺสตี’’ติฯ

ตโต ปฏฺฐาย โทวาริโก อสฺสาสํ ปฏิลภิฯ โพธิสตฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มหาปิงฺคโล เทวทตฺโต อโหสิ, ปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มหาปิงฺคลชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อุปาหนวคฺโค นวโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

อุปาหนํ วีณาถูณํ, วิกณฺณกํ อสิตาภุ;

วจฺฉนขํ พกญฺเจว, สาเกตญฺจ เอกปทํ;

หริตมาตุ ปิงฺคลํฯ

10. สิงฺคาลวคฺโค

[241] 1. สพฺพทาฐชาตกวณฺณนา

สิงฺคาโล มานตฺถทฺโธติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺโต อชาตสตฺตุํ ปสาเทตฺวา อุปฺปาทิตํ ลาภสกฺการํ จิรฏฺฐิติกํ กาตุํ นาสกฺขิ, นาฬาคิริปโยชเน ปาฏิหาริยสฺส ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย ตสฺส โส ลาภสกฺกาโร อนฺตรธายิฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต ลาภสกฺการํ อุปฺปาเทตฺวา จิรฏฺฐิติกํ กาตุํ นาสกฺขี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว อตฺตโน อุปฺปนฺนํ ลาภสกฺการํ อนฺตรธาเปติ, ปุพฺเพปิ อนฺตรธาเปสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ