เมนู

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาฬกเสนาปติ เทวทตฺโต อโหสิ, ฉตฺตปาณิกปฺปโก สาริปุตฺโต, สกฺโก อนุรุทฺโธ, ธมฺมธโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ธมฺมธชชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

พีรณถมฺภวคฺโค สตฺตโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

โสมทตฺตญฺจ อุจฺฉิฏฺฐํ, กุรุ ปุณฺณนทีปิ จ;

กจฺฉปมจฺฉเสคฺคุ จ, กูฏวาณิชครหิ;

ธมฺมธชนฺติ เต ทสฯ

8. กาสาววคฺโค

[221] 1. กาสาวชาตกวณฺณนา

อนิกฺกสาโว กาสาวนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปน ราชคเห สมุฏฺฐิตํฯ เอกสฺมิํ สมเย ธมฺมเสนาปติ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ เวฬุวเน วิหรติฯ เทวทตฺโตปิ อตฺตโน อนุรูปาย ทุสฺสีลปริสาย ปริวุโต คยาสีเส วิหรติฯ ตสฺมิํ สมเย ราชคหวาสิโน ฉนฺทกํ สงฺฆริตฺวา ทานํ สชฺชยิํสุฯ อเถโก โวหารตฺถาย อาคตวาณิโช อิมํ สาฏกํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘มมฺปิ ปตฺติกํ กโรถา’’ติ มหคฺฆํ คนฺธกาสาวํ อทาสิฯ นาครา มหาทานํ ปวตฺตยิํสุ, สพฺพํ ฉนฺทเกน สงฺกฑฺฒิตํ กหาปเณเหว นิฏฺฐาสิฯ โส สาฏโก อติเรโก อโหสิฯ มหาชโน สนฺนิปติตฺวา ‘‘อยํ คนฺธกาสาวสาฏโก อติเรโกฯ กสฺส นํ เทม, กิํ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส, อุทาหุ เทวทตฺตสฺสา’’ติ มนฺตยิํสุฯ

ตตฺเถเก ‘‘สาริปุตฺตตฺเถรสฺสา’’ติ อาหํสุฯ

อปเร ‘‘สาริปุตฺตตฺเถโร กติปาหํ วสิตฺวา ยถารุจิ ปกฺกมิสฺสติ , เทวทตฺตตฺเถโร ปน นิพทฺธํ อมฺหากํ นครเมว อุปนิสฺสาย วิหรติ, มงฺคลามงฺคเลสุ อยเมว อมฺหากํ อวสฺสโย, เทวทตฺตสฺส ทสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ สมฺพหุลิกํ กโรนฺเตสุปิ ‘‘เทวทตฺตสฺส ทสฺสามา’’ติ วตฺตาโร พหุตรา อเหสุํ, อถ นํ เทวทตฺตสฺส อทํสุฯ เทวทตฺโต ตสฺส ทสา ฉินฺทาเปตฺวา โอวฏฺฏิกํ สิพฺพาเปตฺวา รชาเปตฺวา สุวณฺณปฏฺฏวณฺณํ กตฺวา ปารุปิฯ ตสฺมิํ กาเล ติํสมตฺตา ภิกฺขู ราชคหา นิกฺขมิตฺวา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา กตปฏิสนฺถารา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘เอวํ, ภนฺเต, อตฺตโน อนนุจฺฉวิกํ อรหทฺธชํ ปารุปี’’ติ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว อตฺตโน อนนุรูปํ อรหทฺธชํ ปริทหติ, ปุพฺเพปิ ปริทหิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส หตฺถิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อสีติสหสฺสมตฺตวารณปริวาโร ยูถปติ หุตฺวา อรญฺญายตเน วสติฯ อเถโก ทุคฺคตมนุสฺโส พาราณสิยํ วิหรนฺโต ทนฺตการวีถิยํ ทนฺตกาเร ทนฺตวลยาทีนิ กโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘หตฺถิทนฺเต ลภิตฺวา คณฺหิสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิฯ เต ‘‘อาม คณฺหิสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ โส อาวุธํ อาทาย กาสาววตฺถวสโน ปจฺเจกพุทฺธเวสํ คณฺหิตฺวา ปฏิสีสกํ ปฏิมุญฺจิตฺวา หตฺถิวีถิยํ ฐตฺวา อาวุเธน หตฺถิํ มาเรตฺวา ทนฺเต อาทาย พาราณสิยํ วิกฺกิณนฺโต ชีวิกํ กปฺเปสิฯ โส อปรภาเค โพธิสตฺตสฺส ปริวารหตฺถีนํ สพฺพปจฺฉิมํ หตฺถิํ มาเรตุํ อารภิฯ หตฺถิโน เทวสิกํ หตฺถีสุ ปริหายนฺเตสุ ‘‘เกน นุ โข การเณน หตฺถิโน ปริหายนฺตี’’ติ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสุํฯ

โพธิสตฺโต ปริคฺคณฺหนฺโต ‘‘ปจฺเจกพุทฺธเวสํ คเหตฺวา หตฺถิวีถิปริยนฺเต เอโก ปุริโส ติฏฺฐติ, กจฺจิ นุ โข โส มาเรติ, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ เอกทิวสํ หตฺถี ปุรโต กตฺวา สยํ ปจฺฉโต อโหสิฯ โส โพธิสตฺตํ ทิสฺวา อาวุธํ อาทาย ปกฺขนฺทิฯ โพธิสตฺโต นิวตฺติตฺวา ฐิโต ‘‘ภูมิยํ โปเถตฺวา มาเรสฺสามิ น’’นฺติ โสณฺฑํ ปสาเรตฺวา เตน ปริทหิตานิ กาสาวานิ ทิสฺวา ‘‘อิมํ อรหทฺธชํ มยา ครุํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ โสณฺฑํ ปฏิสํหริตฺวา ‘‘อมฺโภ ปุริส, นนุ เอส อรหทฺธโช อนนุจฺฉวิโก ตุยฺหํ, กสฺมา เอตํ ปริทหสี’’ติ อิมา คาถา อโวจ –

[141]

‘‘อนิกฺกสาโว กาสาวํ, โย วตฺถํ ปริทหิสฺสติ;

อเปโต ทมสจฺเจน, น โส กาสาวมรหติฯ

[142]

‘‘โย จ วนฺตกสาวสฺส, สีเลสุ สุสมาหิโต;

อุเปโต ทมสจฺเจน, ส เว กาสาวมรหตี’’ติฯ

ตตฺถ อนิกฺกสาโวติ กสาโว วุจฺจติ ราโค โทโส โมโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สพฺเพ อกุสลา ธมฺมา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺพํ ภวคามิกมฺมํ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ, เอโส กสาโว นามฯ โส ยสฺส ปุคฺคลสฺส อปฺปหีโน สนฺตานโต อนิสฺสฏฺโฐ อนิกฺขนฺโต, โส อนิกฺกสาโว นามฯ กาสาวนฺติ กสายรสปีตํ อรหทฺธชภูตํฯ โย วตฺถํ ปริทหิสฺสตีติ โย เอวรูโป หุตฺวา เอวรูปํ วตฺถํ ปริทหิสฺสติ นิวาเสติ เจว ปารุปติ จฯ อเปโต ทมสจฺเจนาติ อินฺทฺริยทมสงฺขาเตน ทเมน จ นิพฺพานสงฺขาเตน จ ปรมตฺถสจฺเจน อเปโต ปริวชฺชิโตฯ นิสฺสกฺกตฺเถ วา กรณวจนํ, เอตสฺมา ทมสจฺจา อเปโตติ อตฺโถฯ ‘‘สจฺจ’’นฺติ เจตฺถ วจีสจฺจํ จตุสจฺจมฺปิ วฏฺฏติเยวฯ น โส กาสาวมรหตีติ โส ปุคฺคโล อนิกฺกสาวตฺตา อรหทฺธชํ กาสาวํ น อรหติ อนนุจฺฉวิโก เอตสฺสฯ

โย จ วนฺตกสาวสฺสาติ โย ปน ปุคฺคโล ยถาวุตฺตสฺเสว กสาวสฺส วนฺตตฺตา วนฺตกสาโว อสฺสฯ สีเลสุ สุสมาหิโตติ มคฺคสีเลสุ เจว ผลสีเลสุ จ สมฺมา อาหิโต, อาเนตฺวา ฐปิโต วิย เตสุ ปติฏฺฐิโตฯ เตหิ สีเลหิ สมงฺคีภูตสฺเสตํ อธิวจนํฯ อุเปโตติ สมนฺนาคโตฯ ทมสจฺเจนาติ วุตฺตปฺปกาเรน ทเมน จ สจฺเจน จฯ ส เว กาสาวมรหตีติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล อิมํ อรหทฺธชํ กาสาวํ อรหติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต ตสฺส ปุริสสฺส อิมํ การณํ กเถตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย มา อิธ อาคมิ, อาคจฺฉสิ เจ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’’ติ ตชฺเชตฺวา ปลาเปสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา หตฺถิมารกปุริโส เทวทตฺโต อโหสิ, ยูถปติ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กาสาวชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[222] 2. จูฬนนฺทิยชาตกวณฺณนา

อิทํ ตทาจริยวโจติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสญฺหิ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต นาม กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโก สมฺมาสมฺพุทฺเธ อภิมาเร ปโยเชสิ, สิลํ ปวิชฺฌิ, นาฬาคิริํ ปโยเชสิ, ขนฺติเมตฺตานุทฺทยมตฺตมฺปิสฺส ตถาคเต นตฺถี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต กกฺขโฬ ผรุโส นิกฺการุณิโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส มหานนฺทิโย นาม วานโร อโหสิ, กนิฏฺฐภาติโก ปนสฺส จูฬนนฺทิโย นามฯ เต อุโภปิ อสีติสหสฺสวานรปริวารา หิมวนฺตปเทเส อนฺธมาตรํ ปฏิชคฺคนฺตา วาสํ กปฺเปสุํฯ เต มาตรํ สยนคุมฺเพ ฐเปตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มธุรานิ ผลาผลานิ มาตุยา เปเสนฺติฯ อาหรณกวานรา ตสฺสา น เทนฺติ, สา ขุทาปีฬิตา อฏฺฐิจมฺมาวเสสา กิสา อโหสิฯ อถ นํ โพธิสตฺโต อาห – ‘‘มยํ, อมฺม, ตุมฺหากํ มธุรผลาผลานิ เปเสม, ตุมฺเห กสฺมา มิลายถา’’ติฯ ‘‘ตาต, นาหํ ลภามี’’ติฯ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘มยิ ยูถํ ปริหรนฺเต มาตา เม นสฺสิสฺสติ, ยูถํ ปหาย มาตรํเยว ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติฯ โส จูฬนนฺทิยํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ ยูถํ ปริหร, อหํ มาตรํ ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ อาหฯ โสปิ นํ ‘‘ภาติก, มยฺหํ ยูถปริหรเณน กมฺมํ นตฺถิ, อหมฺปิ มาตรเมว ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ อาหฯ อิติ เต อุโภปิ เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา ยูถํ ปหาย มาตรํ คเหตฺวา หิมวนฺตา โอรุยฺห ปจฺจนฺเต นิคฺโรธรุกฺเข วาสํ กปฺเปตฺวา มาตรํ ปฏิชคฺคิํสุฯ

อเถโก พาราณสิวาสี พฺราหฺมณมาณโว ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ‘‘คมิสฺสามี’’ติ อาจริยํ อาปุจฺฉิฯ

อาจริโย องฺควิชฺชานุภาเวน ตสฺส กกฺขฬผรุสสาหสิกภาวํ ญตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ กกฺขโฬ ผรุโส สาหสิโก, เอวรูปานํ น สพฺพกาลํ เอกสทิสเมว อิชฺฌติ, มหาวินาสํ มหาทุกฺขํ ปาปุณิสฺสสิ, มา ตฺวํ กกฺขโฬ โหหิ, ปจฺฉานุตาปนการณํ กมฺมํ มา กรี’’ติ โอวทิตฺวา อุยฺโยเชสิฯ โส อาจริยํ วนฺทิตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ฆราวาสํ คเหตฺวา อญฺเญหิ สิปฺเปหิ ชีวิกํ กปฺเปตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘ธนุโกฏิํ นิสฺสาย ชีวิสฺสามิ, ลุทฺทกมฺมํ กตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสฺสามี’’ติ พาราณสิโต นิกฺขมิตฺวา ปจฺจนฺตคามเก วสนฺโต ธนุกลาปสนฺนทฺโธ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา นานามิเค มาเรตฺวา มํสวิกฺกเยน ชีวิกํ กปฺเปสิฯ โส เอกทิวสํ อรญฺเญ กิญฺจิ อลภิตฺวา อาคจฺฉนฺโต องฺคณปริยนฺเต ฐิตํ นิคฺโรธรุกฺขํ ทิสฺวา ‘‘อปิ นาเมตฺถ กิญฺจิ ภเวยฺยา’’ติ นิคฺโรธรุกฺขาภิมุโข ปายาสิฯ

ตสฺมิํ ขเณ อุโภปิ เต ภาตโร มาตรํ ผลานิ ขาทาเปตฺวา ปุรโต กตฺวา วิฏปพฺภนฺตเร นิสินฺนา ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ โน มาตรํ กริสฺสตี’’ติ สาขนฺตเร นิลียิํสุฯ โสปิ โข สาหสิกปุริโส รุกฺขมูลํ อาคนฺตฺวา ตํ เตสํ มาตรํ ชราทุพฺพลํ อนฺธํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘กิํ เม ตุจฺฉหตฺถคมเนน อิมํ มกฺกฏิํ วิชฺฌิตฺวา คเหตฺวา คมิสฺสามี’’ติฯ โส ตสฺสา วิชฺฌนตฺถาย ธนุํ คณฺหิฯ ตํ ทิสฺวา โพธิสตฺโต ‘‘ตาต จูฬนนฺทิย, เอโส เม ปุริโส มาตรํ วิชฺฌิตุกาโม, อหมสฺสา ชีวิตทานํ ทสฺสามิ, ตฺวํ มมจฺจเยน มาตรํ ปฏิชคฺเคยฺยาสี’’ติ วตฺวา สาขนฺตรา นิกฺขมิตฺวา ‘‘โภ ปุริส, มา เม มาตรํ วิชฺฌิ, เอสา อนฺธา ชราทุพฺพลา, อหมสฺสา ชีวิตทานํ เทมิ, ตฺวํ เอตํ อมาเรตฺวา มํ มาเรหี’’ติ ตสฺส ปฏิญฺญํ คเหตฺวา สรสฺส อาสนฺนฏฺฐาเน นิสีทิฯ โส นิกฺกรุโณ โพธิสตฺตํ วิชฺฌิตฺวา ปาเตตฺวา มาตรมฺปิสฺส วิชฺฌิตุํ ปุน ธนุํ สนฺนยฺหิฯ ตํ ทิสฺวา จูฬนนฺทิโย ‘‘อยํ เม มาตรํ วิชฺฌิตุกาโม, เอกทิวสมฺปิ โข เม มาตา ชีวมานา ลทฺธชีวิตาเยว นาม โหติ, ชีวิตทานมสฺสา ทสฺสามี’’ติ สาขนฺตรา นิกฺขมิตฺวา ‘‘โภ ปุริส, มา เม มาตรํ วิชฺฌิ, อหมสฺสา ชีวิตทานํ ทมฺมิ, ตฺวํ มํ วิชฺฌิตฺวา อมฺเห ทฺเว ภาติเก คเหตฺวา อมฺหากํ มาตุ ชีวิตทานํ เทหี’’ติ ตสฺส ปฏิญฺญํ คเหตฺวา สรสฺส อาสนฺนฏฺฐาเน นิสีทิฯ โส ตมฺปิ วิชฺฌิตฺวา ปาเตตฺวา ‘‘อยํ มกฺกฏี ฆเร ทารกานํ ภวิสฺสตี’’ติ มาตรมฺปิ เตสํ วิชฺฌิตฺวา ปาเตตฺวา ตโยปิ กาเชนาทาย เคหาภิมุโข ปายาสิฯ

อถสฺส ปาปปุริสสฺส เคเห อสนิ ปติตฺวา ภริยญฺจ ทฺเว ทารเก จ เคเหเนว สทฺธิํ ฌาเปสิ, ปิฏฺฐิวํสถูณมตฺตํ อวสิสฺสิฯ อถสฺส นํ คามทฺวาเรเยว เอโก ปุริโส ทิสฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ

โส ปุตฺตทารโสเกน อภิภูโต ตสฺมิํเยว ฐาเน มํสกาชญฺช ธนุญฺจ ฉฑฺเฑตฺวา วตฺถํ ปหาย นคฺโค พาหา ปคฺคยฺห ปริเทวมาโน คนฺตฺวา ฆรํ ปาวิสิฯ อถสฺส สา ถูณา ภิชฺชิตฺวา สีเส ปติตฺวา สีสํ ภินฺทิ, ปถวี วิวรํ อทาสิ, อวีจิโต ชาลา อุฏฺฐหิฯ โส ปถวิยา คิลิยมาโน อาจริยสฺส โอวาทํ สริตฺวา ‘‘อิมํ วต การณํ ทิสฺวา ปาราสริยพฺราหฺมโณ มยฺหํ โอวาทมทาสี’’ติ ปริเทวมาโน อิมํ คาถาทฺวยมาห –

[143]

‘‘อิทํ ตทาจริยวโจ, ปาราสริโย ยทพฺรวิ;

มาสุ ตฺวํ อกริ ปาปํ, ยํ ตฺวํ ปจฺฉา กตํ ตเปฯ

[144]

‘‘ยานิ กโรติ ปุริโส, ตานิ อตฺตนิ ปสฺสติ;

กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปกํ;

ยาทิสํ วปเต พีชํ, ตาทิสํ หรเต ผล’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยํ ปาราสริโย พฺราหฺมโณ อพฺรวิ – ‘‘มาสุ ตฺวํ ปาปํ อกรี, ยํ กตํ ปจฺฉา ตฺวญฺเญว ตเปยฺยา’’ติ, อิทํ ตํ อาจริยสฺส วจนํฯ ยานิ กายวจีมโนทฺวาเรหิ กมฺมานิ ปุริโส กโรติ, เตสํ วิปากํ ปฏิลภนฺโต ตานิเยว อตฺตนิ ปสฺสติฯ กลฺยาณกมฺมการี กลฺยาณํ ผลมนุโภติ, ปาปการี จ ปาปกเมว หีนํ ลามกํ อนิฏฺฐผลํ อนุโภติฯ โลกสฺมิมฺปิ หิ ยาทิสํ วปเต พีชํ, ตาทิสํ หรเต ผลํ, พีชานุรูปํ พีชานุจฺฉวิกเมว ผลํ หรติ คณฺหาติ อนุภวตีติฯ อิติ โส ปริเทวนฺโต ปถวิํ ปวิสิตฺวา อวีจิมหานิรเย นิพฺพตฺติฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว, ปุพฺเพปิ กกฺขโฬ ผรุโส นิกฺการุณิโกเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ลุทฺทกปุริโส เทวทตฺโต อโหสิ, ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย สาริปุตฺโต, จูฬนนฺทิโย อานนฺโท, มาตา มหาปชาปติโคตมี, มหานนฺทิโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

จูฬนนฺทิยชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[223] 3. ปุฏภตฺตชาตกวณฺณนา

นเม นมนฺตสฺส ภเช ภชนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุฏุมฺพิกํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถินครวาสี กิเรโก กุฏุมฺพิโก เอเกน ชนปทกุฏุมฺพิเกน สทฺธิํ โวหารํ อกาสิฯ โส อตฺตโน ภริยํ อาทาย ตสฺส ธารณกสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ ธารณโก ‘‘ทาตุํ น สกฺโกมี’’ติ น กิญฺจิ อทาสิ, อิตโร กุชฺฌิตฺวา ภตฺตํ อภุญฺชิตฺวาว นิกฺขมิฯ อถ นํ อนฺตรามคฺเค ฉาตชฺฌตฺตํ ทิสฺวา มคฺคปฏิปนฺนา ปุริสา ‘‘ภริยายปิ ทตฺวา ภุญฺชาหี’’ติ ภตฺตปุฏํ อทํสุฯ โส ตํ คเหตฺวา ตสฺสา อทาตุกาโม หุตฺวา ‘‘ภทฺเท, อิทํ โจรานํ ติฏฺฐนฏฺฐานํ, ตฺวํ ปุรโต ยาหี’’ติ อุยฺโยเชตฺวา สพฺพํ ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา ตุจฺฉปุฏํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ภทฺเท, อภตฺตกํ ตุจฺฉปุฏเมว อทํสู’’ติ อาหฯ สา เตน เอกเกเนว ภุตฺตภาวํ ญตฺวา โทมนสฺสปฺปตฺตา อโหสิฯ เต อุโภปิ เชตวนปิฏฺฐิวิหาเรน คจฺฉนฺตา ‘‘ปานียํ ปิวิสฺสามา’’ติ เชตวนํ ปวิสิํสุฯ

สตฺถาปิ เตสญฺเญว อาคมนํ โอโลเกนฺโต มคฺคํ คเหตฺวา ฐิตลุทฺทโก วิย คนฺธกุฏิฉายาย นิสีทิ, เต สตฺถารํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ สตฺถา เตหิ สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กิํ, อุปาสิเก, อยํ เต ภตฺตา หิตกาโม สสฺเนโห’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภนฺเต, อหํ เอตสฺส สสฺเนหา, อยํ ปน มยฺหํ นิสฺเนโห, ติฏฺฐนฺตุ อญฺเญปิ ทิวสา, อชฺเชเวส อนฺตรามคฺเค ปุฏภตฺตํ ลภิตฺวา มยฺหํ อทตฺวา อตฺตนาว ภุญฺชี’’ติฯ ‘‘อุปาสิเก, นิจฺจกาลมฺปิ ตฺวํ เอตสฺส หิตกามา สสฺเนหา, อยํ ปน นิสฺเนโหวฯ ยทา ปน ปณฺฑิเต นิสฺสาย ตว คุเณ ชานาติ, ตทา เต สพฺพิสฺสริยํ นิยฺยาเทตี’’ติ วตฺวา ตาย ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อโหสิฯ อถ ราชา ‘‘ปทุพฺเภยฺยาปิ เม อย’’นฺติ อตฺตโน ปุตฺตํ อาสงฺกนฺโต นีหริฯ โส อตฺตโน ภริยํ คเหตฺวา นครา นิกฺขมฺม เอกสฺมิํ กาสิกคามเก วาสํ กปฺเปสิฯ

โส อปรภาเค ปิตุ กาลกตภาวํ สุตฺวา ‘‘กุลสนฺตกํ รชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ พาราณสิํ ปจฺจาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ‘‘ภริยายปิ ทตฺวา ภุญฺชาหี’’ติ ภตฺตปุฏํ ลภิตฺวา ตสฺสา อทตฺวา สยเมว ตํ ภุญฺชิฯ สา ‘‘กกฺขโฬ วตายํ ปุริโส’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺตา อโหสิฯ โส พาราณสิยํ รชฺชํ คเหตฺวา ตํ อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ‘‘เอตฺตกเมว เอติสฺสา อล’’นฺติ น อญฺญํ สกฺการํ วา สมฺมานํ วา กโรติ, ‘‘กถํ ยาเปสี’’ติปิ นํ น ปุจฺฉติฯ

โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ เทวี รญฺโญ พหูปการา สสฺเนหา, ราชา ปเนตํ กิสฺมิญฺจิ น มญฺญติ, สกฺการสมฺมานมสฺสา กาเรสฺสามี’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา อุปจารํ กตฺวา เอกมนฺตํ ฐตฺวา ‘‘กิํ, ตาตา’’ติ วุตฺเต ‘‘กถํ สมุฏฺฐาเปตุํ มยํ, เทวิ, ตุมฺเห อุปฏฺฐหาม, กิํ นาม มหลฺลกานํ ปิตูนํ วตฺถขณฺฑํ วา ภตฺตปิณฺฑํ วา ทาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, อหํ อตฺตนาว กิญฺจิ น ลภามิ, ตุมฺหากํ กิํ ทสฺสามิ, นนุ ลภนกาเล อทาสิํ, อิทานิ ปน เม ราชา น กิญฺจิ เทติฯ ติฏฺฐตุ อญฺญํ ทานํ, รชฺชํ คณฺหิตุํ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ภตฺตปุฏํ ลภิตฺวา ภตฺตมตฺตมฺปิ เม อทตฺวา อตฺตนาว ภุญฺชี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน, อมฺม, รญฺโญ สนฺติเก เอวํ กเถตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติ? ‘‘สกฺขิสฺสามิ, ตาตา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อชฺเชว มม รญฺโญ สนฺติเก ฐิตกาเล มยิ ปุจฺฉนฺเต เอวํ กเถถ อชฺเชว โว คุณํ ชานาเปสฺสามี’’ติ เอวํ วตฺวา โพธิสตฺโต ปุริมตรํ คนฺตฺวา รญฺโญ สนฺติเก อฏฺฐาสิฯ สาปิ คนฺตฺวา รญฺโญ สมีเป อฏฺฐาสิฯ

อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘อมฺม, ตุมฺเห อติวิย กกฺขฬา, กิํ นาม ปิตูนํ วตฺถขณฺฑํ วา ภตฺตปิณฺฑมตฺตํ วา ทาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, อหเมว รญฺโญ สนฺติกา กิญฺจิ น ลภามิ, ตุมฺหากํ กิํ ทสฺสามี’’ติ? ‘‘นนุ อคฺคมเหสิฏฺฐานํ เต ลทฺธ’’นฺติ? ‘‘ตาต, กิสฺมิญฺจิ สมฺมาเน อสติ อคฺคมเหสิฏฺฐานํ กิํ กริสฺสติ, อิทานิ เม ตุมฺหากํ ราชา กิํ ทสฺสติ, โส อนฺตรามคฺเค ภตฺตปุฏํ ลภิตฺวา ตโต กิญฺจิ อทตฺวา สยเมว ภุญฺชี’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘เอวํ กิร, มหาราชา’’ติ ปุจฺฉิฯ ราชา อธิวาเสสิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส อธิวาสนํ วิทิตฺวา ‘‘เตน หิ, อมฺม, รญฺโญ อปฺปิยกาลโต ปฏฺฐาย กิํ ตุมฺหากํ อิธ วาเสนฯ

โลกสฺมิญฺหิ อปฺปิยสมฺปโยโค จ ทุกฺโข, ตุมฺหากํ อิธ วาเส สติ รญฺโญ อปฺปิยสมฺปโยโคว ทุกฺขํ ภวิสฺสติ, อิเม สตฺตา นาม ภชนฺเต ภชนฺติ, อภชนภาวํ ญตฺวา อญฺญตฺถ คนฺตพฺพํ, มหนฺโต โลกสนฺนิวาโส’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[145]

‘‘นเม นมนฺตสฺส ภเช ภชนฺตํ, กิจฺจานุกุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ;

นานตฺถกามสฺส กเรยฺย อตฺถํ, อสมฺภชนฺตมฺปิ น สมฺภเชยฺยฯ

[146]

‘‘จเช จชนฺตํ วนถํ น กยิรา, อเปตจิตฺเตน น สมฺภเชยฺย;

ทิโช ทุมํ ขีณผลนฺติ ญตฺวา, อญฺญํ สเมกฺเขยฺย มหา หิ โลโก’’ติฯ

ตตฺถ นเม นมนฺตสฺส ภเช ภชนฺตนฺติ โย อตฺตโน นมติ, ตสฺเสว ปฏินเมยฺยฯ โย จ ภชติ, ตเมว ภเชยฺยฯ กิจฺจานุกุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจนฺติ อตฺตโน อุปฺปนฺนกิจฺจํ อนุกุพฺพนฺตสฺเสว ตสฺสปิ อุปฺปนฺนกิจฺจํ ปฏิกเรยฺยฯ จเช จชนฺตํ วนถํ น กยิราติ อตฺตานํ ชหนฺตํ ชเหยฺเยว, ตสฺมิํ ตณฺหาสงฺขาตํ วนถํ น กเรยฺยฯ อเปตจิตฺเตนาติ วิคตจิตฺเตน วิปลฺลตฺถจิตฺเตนฯ น สมฺภเชยฺยาติ ตถารูเปน สทฺธิํ น สมาคจฺเฉยฺยฯ ทิโช ทุมนฺติ ยถา สกุโณ ปุพฺเพ ผลิตมฺปิ รุกฺขํ ผเล ขีเณ ‘‘ขีณผโล อย’’นฺติ ญตฺวา ตํ ฉฑฺเฑตฺวา อญฺญํ สเมกฺขติ ปริเยสติ, เอวํ อญฺญํ สเมกฺเขยฺยฯ มหา หิ เอส โลโก, อถ ตุมฺเห สสฺเนหํ เอกํ ปุริสํ ลภิสฺสถาติฯ

ตํ สุตฺวา พาราณสิราชา เทวิยา สพฺพิสฺสริยํ อทาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย สมคฺคา สมฺโมทมานา วสิํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน ทฺเว ชยมฺปติกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ ‘‘ตทา ชยมฺปติกา อิเม ทฺเว ชยมฺปติกา อเหสุํ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ปุฏภตฺตชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[224] 4. กุมฺภิลชาตกวณฺณนา

ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ

[147]

‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, วานรินฺท ยถา ตว;

สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ทิฏฺฐํ โส อติวตฺตติฯ

[148]

‘‘ยสฺส เจเต น วิชฺชนฺติ, คุณา ปรมภทฺทกา;

สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ทิฏฺฐํ โส นาติวตฺตตี’’ติฯ

ตตฺถ คุณา ปรมภทฺทกาติ ยสฺส เอเต ปรมภทฺทกา จตฺตาโร ราสฏฺเฐน ปิณฺฑฏฺเฐน คุณา น วิชฺชนฺติ, โส ปจฺจามิตฺตํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกตีติฯ เสสเมตฺถ สพฺพํ เหฏฺฐา กุมฺภิลชาตเก วุตฺตนยเมว สทฺธิํ สโมธาเนนาติฯ

กุมฺภิลชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[225] 5. ขนฺติวณฺณชาตกวณฺณนา

อตฺถิ เม ปุริโส, เทวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลราชานํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส กิเรโก พหูปกาโร อมจฺโจ อนฺเตปุเร ปทุสฺสิฯ ราชา ‘‘อุปการโก เม’’ติ ญตฺวาปิ อธิวาเสตฺวา สตฺถุ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘โปราณกราชาโนปิ, มหาราช, เอวํ อธิวาเสสุํเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก อมจฺโจ ตสฺส อนฺเตปุเร ปทุสฺสิ, อมจฺจสฺสาปิ เสวโก ตสฺส เคเห ปทุสฺสิฯ โส ตสฺส อปราธํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ตํ อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทว, เอโก เม อุปฏฺฐาโก สพฺพกิจฺจการโก , โส มยฺหํ เคเห ปทุสฺสิ, ตสฺส กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[149]

‘‘อตฺถิ เม ปุริโส เทว, สพฺพกิจฺเจสุ พฺยาวโฏ;

ตสฺส เจโกปราธตฺถิ, ตตฺถ ตฺวํ กินฺติ มญฺญสี’’ติฯ

ตตฺถ ตสฺส เจโกปราธตฺถีติ ตสฺส จ ปุริสสฺส เอโก อปราโธ อตฺถิฯ ตตฺถ ตฺวํ กินฺติ มญฺญสีติ ตตฺถ ตสฺส ปุริสสฺส อปราเธ ตฺวํ ‘‘กิํ กาตพฺพ’’นฺติ มญฺญสิ, ยถา เต จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทนุรูปมสฺส ทณฺฑํ ปเณหีติ ทีเปติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ทุติยํ คาถมาห –

[150]

‘‘อมฺหากมฺปตฺถิ ปุริโส, เอทิโส อิธ วิชฺชติ;

ทุลฺลโภ องฺคสมฺปนฺโน, ขนฺติรสฺมาก รุจฺจตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อมฺหากมฺปิ ราชูนํ สตํ เอทิโส พหูปกาโร อคาเร ทุสฺสนกปุริโส อตฺถิ, โส จ โข อิธ วิชฺชติ, อิทานิปิ อิเธว สํวิชฺชติ, มยํ ราชาโนปิ สมานา ตสฺส พหูปการตํ สนฺธาย อธิวาเสม, ตุยฺหํ ปน อรญฺโญปิ สโต อธิวาสนภาโร ชาโตฯ องฺคสมฺปนฺโน หิ สพฺเพหิ คุณโกฏฺฐาเสหิ สมนฺนาคโต ปุริโส นาม ทุลฺลโภ, เตน การเณน อสฺมากํ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ อธิวาสนขนฺติเยว รุจฺจตีติฯ

อมจฺโจ อตฺตานํ สนฺธาย รญฺโญ วุตฺตภาวํ ญตฺวา ตโต ปฏฺฐาย อนฺเตปุเร ปทุสฺสิตุํ น วิสหิ, โสปิสฺส เสวโก รญฺโญ อาโรจิตภาวํ ญตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ตํ กมฺมํ กาตุํ น วิสหิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อหเมว พาราณสิราชา อโหสิ’’นฺติฯ โสปิ อมจฺโจ รญฺโญ สตฺถุ กถิตภาวํ ญตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ตํ กมฺมํ กาตุํ นาสกฺขีติฯ

ขนฺติวณฺณชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[226] 6. โกสิยชาตกวณฺณนา

กาเล นิกฺขมนา สาธูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลราชานํ อารพฺภ กเถสิฯ โกสลราชา ปจฺจนฺตวูปสมนตฺถาย อกาเล นิกฺขมิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

สตฺถา ปน อตีตํ อาหริตฺวา อาห – ‘‘มหาราช, อตีเต พาราณสิราชา อกาเล นิกฺขมิตฺวา อุยฺยาเน ขนฺธาวารํ นิเวสยิฯ

ตสฺมิํ กาเล เอโก อุลูกสกุโณ เวฬุคุมฺพํ ปวิสิตฺวา นิลียิฯ กากเสนา อาคนฺตฺวา ‘นิกฺขนฺตเมว ตํ คณฺหิสฺสามา’’’ติ ปริวาเรสิฯ โส สูริยตฺถงฺคมนํ อโนโลเกตฺวา อกาเลเยว นิกฺขมิตฺวา ปลายิตุํ อารภิฯ อถ นํ กากา ปริวาเรตฺวา ตุณฺเฑหิ โกฏฺเฏนฺตา ปริปาเตสุํฯ ราชา โพธิสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, ปณฺฑิต, อิเม กากา โกสิยํ ปริปาเตนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อกาเล, มหาราช, อตฺตโน วสนฏฺฐานา นิกฺขมนฺตา เอวรูปํ ทุกฺขํ ปฏิลภนฺติเยว, ตสฺมา อกาเล อตฺตโน วสนฏฺฐานา นิกฺขมิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต อิมํ คาถาทฺวยมาห –

[151]

‘‘กาเล นิกฺขมนา สาธุ, นากาเล สาธุ นิกฺขโม;

อกาเลน หิ นิกฺขมฺม, เอกกมฺปิ พหุชฺชโน;

น กิญฺจิ อตฺถํ โชเตติ, ธงฺกเสนาว โกสิยํฯ

[152]

‘‘ธีโร จ วิธิวิธานญฺญู, ปเรสํ วิวรานุคู;

สพฺพามิตฺเต วสีกตฺวา, โกสิโยว สุขี สิยา’’ติฯ

ตตฺถ กาเล นิกฺขมนา สาธูติ, มหาราช, นิกฺขมนา นาม นิกฺขมนํ วา ปรกฺกมนํ วา ยุตฺตปยุตฺตกาเล สาธุฯ นากาเล สาธุ นิกฺขโมติ อกาเล ปน อตฺตโน วสนฏฺฐานโต อญฺญตฺถ คนฺตุํ นิกฺขโม นาม นิกฺขมนํ วา ปรกฺกมนํ วา น สาธุฯ ‘‘อกาเลน หี’’ติอาทีสุ จตูสุ ปเทสุ ปฐเมน สทฺธิํ ตติยํ, ทุติเยน จตุตฺถํ โยเชตฺวา เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อตฺตโน วสนฏฺฐานโต หิ โกจิ ปุริโส อกาเลน นิกฺขมิตฺวา วา ปรกฺกมิตฺวา วา น กิญฺจิ อตฺถํ โชเตติ, อตฺตโน อปฺปมตฺตกมฺปิ วุฑฺฒิํ อุปฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, อถ โข เอกกมฺปิ พหุชฺชโน พหุปิ โส ปจฺจตฺถิกชโน เอตํ อกาเล นิกฺขมนฺตํ วา ปรกฺกมนฺตํ วา เอกกํ ปริวาเรตฺวา มหาวินาสํ ปาเปติฯ ตตฺรายํ อุปมา – ธงฺกเสนาว โกสิยํ, ยถา อยํ ธงฺกเสนา อิมํ อกาเล นิกฺขมนฺตญฺจ ปรกฺกมนฺตญฺจ โกสิยํ ตุณฺเฑหิ วิตุทนฺติ มหาวินาสํ ปาเปนฺติ, ตถา ตสฺมา ติรจฺฉานคเต อาทิํ กตฺวา เกนจิ อกาเล อตฺตโน วสนฏฺฐานโต น นิกฺขมิตพฺพํ น ปรกฺกมิตพฺพนฺติฯ

ทุติยคาถาย ธีโรติ ปณฺฑิโตฯ วิธีติ โปราณกปณฺฑิเตหิ ฐปิตปเวณีฯ วิธานนฺติ โกฏฺฐาโส วา สํวิทหนํ วาฯ วิวรานุคูติ วิวรํ อนุคจฺฉนฺโต ชานนฺโตฯ สพฺพามิตฺเตติ สพฺเพ อมิตฺเตฯ วสีกตฺวาติ อตฺตโน วเส กตฺวาฯ โกสิโยวาติ อิมมฺหา พาลโกสิยา อญฺโญ ปณฺฑิตโกสิโย วิยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย จ โข ปณฺฑิโต ‘‘อิมสฺมิํ กาเล นิกฺขมิตพฺพํ ปรกฺกมิตพฺพํ, อิมสฺมิํ น นิกฺขมิตพฺพํ น ปรกฺกมิตพฺพ’’นฺติ โปราณกปณฺฑิเตหิ ฐปิตสฺส ปเวณิสงฺขาตสฺส วิธิโน โกฏฺฐาสสงฺขาตํ วิธานํ วา ตสฺส วา วิธิโน วิธานํ สํวิทหนํ อนุฏฺฐานํ ชานาติ, โส วิธิวิธานญฺญู ปเรสํ อตฺตโน ปจฺจามิตฺตานํ วิวรํ ญตฺวา ยถา นาม ปณฺฑิโต โกสิโย รตฺติสงฺขาเต อตฺตโน กาเล นิกฺขมิตฺวา จ ปรกฺกมิตฺวา จ ตตฺถ ตตฺถ สยิตานญฺเญว กากานํ สีสานิ ฉินฺทมาโน เต สพฺเพ อมิตฺเต วสีกตฺวา สุขี สิยา, เอวํ ธีโรปิ กาเล นิกฺขมิตฺวา ปรกฺกมิตฺวา อตฺตโน ปจฺจามิตฺเต วสีกตฺวา สุขี นิทฺทุกฺโข ภเวยฺยาติฯ ราชา โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา นิวตฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โกสิยชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[227] 7. คูถปาณชาตกวณฺณนา

สูโร สูเรน สงฺคมฺมาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิํ กิร กาเล เชตวนโต ติคาวุตฑฺฒโยชนมตฺเต เอโก นิคมคาโม, ตตฺถ พหูนิ สลากภตฺตปกฺขิยภตฺตานิ อตฺถิฯ ตตฺเรโก ปญฺหปุจฺฉโก โกณฺโฑ วสติฯ โส สลากภตฺตปกฺขิยภตฺตานํ อตฺถาย อาคเต ทหเร จ สามเณเร จ ‘‘เก ขาทนฺติ, เก ปิวนฺติ, เก ภุญฺชนฺตี’’ติ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา กเถตุํ อสกฺโกนฺเต ลชฺชาเปสิฯ เต ตสฺส ภเยน สลากภตฺตปกฺขิยภตฺตตฺถาย ตํ คามํ น คจฺฉนฺติฯ

อเถกทิวสํ เอโก ภิกฺขุ สลากคฺคํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, อสุกคาเม สลากภตฺตํ วา ปกฺขิยภตฺตํ วา อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อตฺถาวุโส, ตตฺถ ปเนโก โกณฺโฑ ปญฺหํ ปุจฺฉติ, ตํ กเถตุํ อสกฺโกนฺเต อกฺโกสติ ปริภาสติ, ตสฺส ภเยน โกจิ คนฺตุํ น สกฺโกตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, ตตฺถ ภตฺตานิ มยฺหํ ปาเปถ, อหํ ตํ ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ตุมฺเห ทิสฺวา ปลายนกํ กริสฺสามี’’ติ อาหฯ ภิกฺขู ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตสฺส ตตฺถ ภตฺตานิ ปาเปสุํฯ

โส ตตฺถ คนฺตฺวา คามทฺวาเร จีวรํ ปารุปิฯ ตํ ทิสฺวา โกณฺโฑ จณฺฑเมณฺฑโก วิย เวเคน อุปคนฺตฺวา ‘‘ปญฺหํ เม, สมณ, กเถหี’’ติ อาหฯ ‘‘อุปาสก, คาเม จริตฺวา ยาคุํ อาทาย อาสนสาลํ ตาว เม อาคนฺตุํ เทหี’’ติฯ โส ยาคุํ อาทาย อาสนสาลํ อาคเตปิ ตสฺมิํ ตเถว อาหฯ โสปิ นํ ภิกฺขุ ‘‘ยาคุํ ตาว เม ปาตุํ เทหิ, อาสนสาลํ ตาว สมฺมชฺชิตุํ เทหิ, สลากภตฺตํ ตาว เม อาหริตุํ เทหี’’ติ วตฺวา สลากภตฺตํ อาหริตฺวา ตเมว ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ‘‘เอหิ, ปญฺหํ เต กเถสฺสามี’’ติ พหิคามํ เนตฺวา จีวรํ สํหริตฺวา อํเส ฐเปตฺวา ตสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตตฺราปิ นํ โส ‘‘สมณ, ปญฺหํ เม กเถหี’’ติ อาหฯ อถ นํ ‘‘กเถมิ เต ปญฺห’’นฺติ เอกปฺปหาเรเนว ปาเตตฺวา อฏฺฐีนิ สํจุณฺเณนฺโต วิย โปเถตฺวา คูถํ มุเข ปกฺขิปิตฺวา ‘‘อิโต ทานิ ปฏฺฐาย อิมํ คามํ อาคตํ กญฺจิ ภิกฺขุํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตกาเล ชานิสฺสามี’’ติ สนฺตชฺเชตฺวา ปกฺกามิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ภิกฺขู ทิสฺวาว ปลายติฯ อปรภาเค ตสฺส ภิกฺขุโน สา กิริยา ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏา ชาตาฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุกภิกฺขุ กิร โกณฺฑสฺส มุเข คูถํ ปกฺขิปิตฺวา คโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, โส ภิกฺขุ อิทาเนว ตํ มีฬฺเหน อาสาเทติ, ปุพฺเพปิ อาสาเทสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต องฺคมคธวาสิโน อญฺญมญฺญสฺส รฏฺฐํ คจฺฉนฺตา เอกทิวสํ ทฺวินฺนํ รฏฺฐานํ สีมนฺตเร เอกํ สรํ นิสฺสาย วสิตฺวา สุรํ ปิวิตฺวา มจฺฉมํสํ ขาทิตฺวา ปาโตว ยานานิ โยเชตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

เตสํ คตกาเล เอโก คูถขาทโก ปาณโก คูถคนฺเธน อาคนฺตฺวา เตสํ ปีตฏฺฐาเน ฉฑฺฑิตํ สุรํ ทิสฺวา ปิปาสาย ปิวิตฺวา มตฺโต หุตฺวา คูถปุญฺชํ อภิรุหิ, อลฺลคูถํ ตสฺมิํ อารุฬฺเห โถกํ โอนมิฯ โส ‘‘ปถวี มํ ธาเรตุํ น สกฺโกตี’’ติ วิรวิฯ ตสฺมิญฺเญว ขเณ เอโก มตฺตวรวารโณ ตํ ปเทสํ ปตฺวา คูถคนฺธํ ฆายิตฺวา ชิคุจฺฉนฺโต ปฏิกฺกมิฯ โส ตํ ทิสฺวา ‘‘เอส มม ภเยน ปลายตี’’ติ สญฺญี หุตฺวา ‘‘อิมินา เม สทฺธิํ สงฺคามํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตํ อวฺหยนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[153]

‘‘สูโร สูเรน สงฺคมฺม, วิกฺกนฺเตน ปหารินา;

เอหิ นาค นิวตฺตสฺสุ, กิํ นุ ภีโต ปลายสิ;

ปสฺสนฺตุ องฺคมคธา, มม ตุยฺหญฺจ วิกฺกม’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – ตฺวํ สูโร มยา สูเรน สทฺธิํ สมาคนฺตฺวา วีริยวิกฺกเมน วิกฺกนฺเตน ปหารทานสมตฺถตาย ปหารินา กิํการณา อสงฺคาเมตฺวาว คจฺฉสิ, นนุ นาม เอกสมฺปหาโรปิ ทาตพฺโพ สิยา, ตสฺมา เอหิ นาค นิวตฺตสฺสุ, เอตฺตเกเนว มรณภยตชฺชิโต หุตฺวา กิํ นุ ภีโต ปลายสิ, อิเม อิมํ สีมํ อนฺตรํ กตฺวา วสนฺตา ปสฺสนฺตุ, องฺคมคธา มม ตุยฺหญฺจ วิกฺกมํ อุภินฺนมฺปิ อมฺหากํ ปรกฺกมํ ปสฺสนฺตูติฯ

โส หตฺถี กณฺณํ ทตฺวา ตสฺส วจนํ สุตฺวา นิวตฺติตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ อปสาเทนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[154]

‘‘น ตํ ปาทา วธิสฺสามิ, น ทนฺเตหิ น โสณฺฑิยา;

มีฬฺเหน ตํ วธิสฺสามิ, ปูติ หญฺญตุ ปูตินา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – น ตํ ปาทาทีหิ วธิสฺสามิ, ตุยฺหํ ปน อนุจฺฉวิเกน มีฬฺเหน ตํ วธิสฺสามีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘ปูติคูถปาณโก ปูตินาว หญฺญตู’’ติ ตสฺส มตฺถเก มหนฺตํ ลณฺฑํ ปาเตตฺวา อุทกํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตตฺเถว ตํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา โกญฺจนาทํ นทนฺโต อรญฺญเมว ปาวิสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา คูถปาณโก โกณฺโฑ อโหสิ, วารโณ โส ภิกฺขุ, ตํ การณํ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา ตสฺมิํ วนสณฺเฑ นิวุตฺถเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

คูถปาณชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[228] 8. กามนีตชาตกวณฺณนา

ตโย คิรินฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กามนีตพฺราหฺมณํ นาม อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ อตีตญฺจ ทฺวาทสกนิปาเต กามชาตเก (ชา. 1.12.37 อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ เตสุ ปน ทฺวีสุ ราชปุตฺเตสุ เชฏฺฐโก อาคนฺตฺวา พาราณสิยํ ราชา อโหสิ, กนิฏฺโฐ อุปราชาฯ เตสุ ราชา วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อติตฺโต ธนโลโล อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺโต สกฺโก เทวราชา หุตฺวา ชมฺพุทีปํ โอโลเกนฺโต ตสฺส รญฺโญ ทฺวีสุปิ กาเมสุ อติตฺตภาวํ ญตฺวา ‘‘อิมํ ราชานํ นิคฺคณฺหิตฺวา ลชฺชาเปสฺสามี’’ติ พฺราหฺมณมาณววณฺเณน อาคนฺตฺวา ราชานํ ปสฺสิ, รญฺญา จ ‘‘เกนตฺเถน อาคโตสิ มาณวา’’ติ วุตฺเต ‘‘อหํ, มหาราช, ตีณิ นครานิ ปสฺสามิ เขมานิ สุภิกฺขานิ ปหูตหตฺถิอสฺสรถปตฺตีนิ หิรญฺญสุวณฺณาลงฺการภริตานิ, สกฺกา จ ปน ตานิ อปฺปเกเนว พเลน คณฺหิตุํ, อหํ เต ตานิ คเหตฺวา ทาตุํ อาคโต’’ติ อาหฯ ‘‘กทา คจฺฉาม, มาณวา’’ติ วุตฺเต ‘‘สฺเว มหาราชา’’ติฯ ‘‘เตน หิ คจฺฉ, ปาโตว อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติฯ ‘‘สาธุ, มหาราช, เวเคน พลํ สชฺเชหี’’ติ วตฺวา สกฺโก สกฏฺฐานเมว คโตฯ

ราชา ปุนทิวเส เภริํ จราเปตฺวา พลสชฺชํ กาเรตฺวา อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา หิยฺโย เอโก พฺราหฺมณมาณโว ‘‘อุตฺตรปญฺจาเล อินฺทปตฺเต เกกเกติ อิเมสุ ตีสุ นคเรสุ รชฺชํ คเหตฺวา ทสฺสามี’’ติ อาห, ตํ มาณวํ อาทาย ตีสุ นคเรสุ รชฺชํ คณฺหิสฺสาม, เวเคน นํ ปกฺโกสถาติฯ ‘‘กตฺถสฺส, เทว, นิวาโส ทาปิโต’’ติ? ‘‘น เม ตสฺส นิวาสเคหํ ทาปิต’’นฺติฯ ‘‘นิวาสปริพฺพโย ปน ทินฺโน’’ติ? ‘‘โสปิ น ทินฺโน’’ติฯ อถ ‘‘กหํ นํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ? ‘‘นครวีถีสุ โอโลเกถา’’ติฯ เต โอโลเกนฺตา อทิสฺวา ‘‘น ปสฺสาม, มหาราชา’’ติ อาหํสุฯ รญฺโญ มาณวํ อปสฺสนฺตสฺส ‘‘เอวํ มหนฺตา นาม อิสฺสริยา ปริหีโนมฺหี’’ติ มหาโสโก อุทปาทิ, หทยวตฺถุ อุณฺหํ อโหสิ, วตฺถุโลหิตํ กุปฺปิ, โลหิตปกฺขนฺทิกา อุทปาทิ, เวชฺชา ติกิจฺฉิตุํ นาสกฺขิํสุฯ

ตโต ตีหจตูหจฺจเยน สกฺโก อาวชฺชมาโน ตสฺส ตํ อาพาธํ ญตฺวา ‘‘ติกิจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ พฺราหฺมณวณฺเณน อาคนฺตฺวา ทฺวาเร ฐตฺวา ‘‘เวชฺชพฺราหฺมโณ ตุมฺหากํ ติกิจฺฉนตฺถาย อาคโต’’ติ อาโรจาเปสิฯ ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘มหนฺตมหนฺตา ราชเวชฺชา มํ ติกิจฺฉิตุํ นาสกฺขิํสุ, ปริพฺพยมสฺส ทาเปตฺวา อุยฺโยเชถา’’ติ อาหฯ สกฺโก ตํ สุตฺวา ‘‘มยฺหํ เนว นิวาสปริพฺพเยน อตฺโถ, เวชฺชลาภมฺปิ น คณฺหิสฺสามิ, ติกิจฺฉิสฺสามิ นํ, ปุน ราชา มํ ปสฺสตู’’ติ อาหฯ ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘เตน หิ อาคจฺฉตู’’ติ อาหฯ สกฺโก ปวิสิตฺวา ชยาเปตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ, ราชา ‘‘ตฺวํ มํ ติกิจฺฉสี’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ติกิจฺฉสฺสู’’ติฯ ‘‘สาธุ, มหาราช, พฺยาธิโน เม ลกฺขณํ กเถถ, เกน การเณน อุปฺปนฺโน, กิํ ขาทิตํ วา ปีตํ วา นิสฺสาย, อุทาหุ ทิฏฺฐํ วา สุตํ วา’’ติ? ‘‘ตาต, มยฺหํ พฺยาธิ สุตํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน’’ติฯ ‘‘กิํ เต สุต’’นฺติฯ ‘‘ตาต เอโก มาณโว อาคนฺตฺวา มยฺหํ ‘ตีสุ นคเรสุ รชฺชํ คณฺหิตฺวา ทสฺสามี’ติ อาห, อหํ ตสฺส นิวาสฏฺฐานํ วา นิวาสปริพฺพยํ วา น ทาเปสิํ, โส มยฺหํ กุชฺฌิตฺวา อญฺญสฺส รญฺโญ สนฺติกํ คโต ภวิสฺสติฯ อถ เม ‘เอวํ มหนฺตา นาม อิสฺสริยา ปริหีโนมฺหี’ติ จินฺเตนฺตสฺส อยํ พฺยาธิ อุปฺปนฺโนฯ สเจ สกฺโกสิ ตฺวํ เม กามจิตฺตํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ พฺยาธิํ ติกิจฺฉิตุํ, ติกิจฺฉาหี’’ติ เอตมตฺถํ ปกาเสนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[155]

‘‘ตโย คิริํ อนฺตรํ กามยามิ, ปญฺจาลา กุรุโย เกกเก จ;

ตตุตฺตริํ พฺราหฺมณ กามยามิ, ติกิจฺฉ มํ พฺราหฺมณ กามนีต’’นฺติฯ

ตตฺถ ตโย คิรินฺติ ตโย คิรี, อยเมว วา ปาโฐฯ ยถา ‘‘สุทสฺสนสฺส คิริโน, ทฺวารญฺเหตํ ปกาสตี’’ติ เอตฺถ สุทสฺสนํ เทวนครํ ยุชฺฌิตฺวา ทุคฺคณฺหตาย ทุจฺจลนตาย ‘‘สุทสฺสนคิรี’’ติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ตีณิ นครานิ ‘‘ตโย คิริ’’นฺติ อธิปฺเปตานิฯ ตสฺมา อยเมตฺถ อตฺโถ – ตีณิ จ นครานิ เตสญฺจ อนฺตรํ ติวิธมฺปิ รฏฺฐํ กามยามิฯ ‘‘ปญฺจาลา กุรุโย เกกเก จา’’ติ อิมานิ เตสํ รฏฺฐานํ นามานิฯ เตสุ ปญฺจาลาติ อุตฺตรปญฺจาลา, ตตฺถ กปิลํ นาม นครํฯ กุรุโยติ กุรุรฏฺฐํ, ตตฺถ อินฺทปตฺตํ นาม นครํฯ เกกเก จาติ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํ, เตน เกกกรฏฺฐํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ เกกกราชธานีเยว นครํฯ

ตตุตฺตรินฺติ ตํ อหํ อิโต ปฏิลทฺธา พาราณสิรชฺชา ตตุตฺตริํ ติวิธํ รชฺชํ กามยามิฯ ติกิจฺฉ มํ, พฺราหฺมณ, กามนีตนฺติ อิเมหิ วตฺถุกาเมหิ จ กิเลสกาเมหิ จ นีตํ หตํ ปหตํ สเจ สกฺโกสิ, ติกิจฺฉ มํ พฺราหฺมณาติฯ

อถ นํ สกฺโก ‘‘มหาราช, ตฺวํ มูโลสธาทีหิ อเตกิจฺโฉฯ ญาโณสเธเนว ติกิจฺฉิตพฺโพ’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[156]

‘‘กณฺหาหิทฏฺฐสฺส กโรนฺติ เหเก, อมนุสฺสปวิฏฺฐสฺส กโรนฺติ ปณฺฑิตา;

น กามนีตสฺส กโรติ โกจิ, โอกฺกนฺตสุกฺกสฺส หิ กา ติกิจฺฉา’’ติฯ

ตตฺถ กณฺหาหิทฏฺฐสฺส กโรนฺติ เหเกติ เอกจฺเจ หิ ติกิจฺฉกา โฆรวิเสน กาฬสปฺเปน ทฏฺฐสฺส มนฺเตหิ เจว โอสเธหิ จ ติกิจฺฉํ กโรนฺติฯ อมนุสฺสปวิฏฺฐสฺส กโรนฺติ ปณฺฑิตาติ อปเร ปณฺฑิตา ภูตเวชฺชา ภูตยกฺขาทีหิ อมนุสฺเสหิ ปวิฏฺฐสฺส อภิภูตสฺส คหิตสฺส พลิกมฺมปริตฺตกรณโอสธปริภาวิตาทีหิ ติกิจฺฉํ กโรนฺติฯ น กามนีตสฺส กโรติ โกจีติ กาเมหิ ปน นีตสฺส กามวสิกสฺส ปุคฺคลสฺส อญฺญตฺร ปณฺฑิเตหิ อญฺโญ โกจิ ติกิจฺฉํ น กโรติ, กโรนฺโตปิ กาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ กิํการณา? โอกฺกนฺตสุกฺกสฺส หิ กา ติกิจฺฉาติ, โอกฺกนฺตสุกฺกสฺส อวกฺกนฺตสฺส กุสลธมฺมมริยาทํ อติกฺกนฺตสฺส อกุสลธมฺเม ปติฏฺฐิตสฺส ปุคฺคลสฺส มนฺโตสธาทีหิ กา นาม ติกิจฺฉา, น สกฺกา โอสเธหิ ติกิจฺฉิตุนฺติฯ

อิติสฺส มหาสตฺโต อิมํ การณํ ทสฺเสตฺวา อุตฺตริ เอวมาห – ‘‘มหาราช, สเจ ตฺวํ ตานิ ตีณิ รชฺชานิ ลจฺฉสิ, อปิ นุ โข อิเมสุ จตูสุ นคเรสุ รชฺชํ กโรนฺโต เอกปฺปหาเรเนว จตฺตาริ สาฏกยุคานิ ปริทเหยฺยาสิ, จตูสุ วา สุวณฺณปาตีสุ ภุญฺเชยฺยาสิ, จตูสุ วา สยเนสุ สเยยฺยาสิ, มหาราช, ตณฺหาวสิเกน นาม ภวิตุํ น วฏฺฏติ, ตณฺหา หิ นาเมสา วิปตฺติมูลาฯ สา วฑฺฒมานา โย ตํ วฑฺเฒติ, ตํ ปุคฺคลํ อฏฺฐสุ มหานิรเยสุ โสฬสสุ อุสฺสทนิรเยสุ นานปฺปการเภเทสุ จ อวเสเสสุ อปาเยสุ ขิปตี’’ติฯ เอวํ ราชานํ นิรยาทิภเยน ตชฺเชตฺวา มหาสตฺโต ธมฺมํ เทเสสิฯ ราชาปิสฺส ธมฺมํ สุตฺวา วิคตโสโก หุตฺวา ตาวเทว นิพฺยาธิตํ ปาปุณิ

สกฺโกปิสฺส โอวาทํ ทตฺวา สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา เทวโลกเมว คโตฯ โสปิ ตโต ปฏฺฐาย ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา กามนีตพฺราหฺมโณ อโหสิ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กามนีตชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[229] 9. ปลายิตชาตกวณฺณนา

คชคฺคเมเฆหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปลายิตปริพฺพาชกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร วาทตฺถาย สกลชมฺพุทีปํ วิจริตฺวา กญฺจิ ปฏิวาทิํ อลภิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ มยา สทฺธิํ วาทํ กาตุํ สมตฺโถ’’ติ มนุสฺเส ปุจฺฉิฯ มนุสฺสา ‘‘ตาทิสานํ สหสฺเสนปิ สทฺธิํ วาทํ กาตุํ สมตฺโถ สพฺพญฺญู ทฺวิปทานํ อคฺโค มหาโคตโม ธมฺมิสฺสโร ปรปฺปวาทมทฺทโน, สกเลปิ ชมฺพุทีเป อุปฺปนฺโน ปรปฺปวาโท ตํ ภควนฺตํ อติกฺกมิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ เวลนฺตํ ปตฺวา สมุทฺทอูมิโย วิย หิ สพฺพวาทา ตสฺส ปาทมูลํ ปตฺวา จุณฺณวิจุณฺณา โหนฺตี’’ติ พุทฺธคุเณ กเถสุํฯ ปริพฺพาชโก ‘‘กหํ ปน โส เอตรหี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘เชตวเน’’ติ สุตฺวา ‘‘อิทานิสฺส วาทํ อาโรเปสฺสามี’’ติ มหาชนปริวุโต เชตวนํ คจฺฉนฺโต เชเตน ราชกุมาเรน นวโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา การิตํ เชตวนทฺวารโกฏฺฐกํ ทิสฺวา ‘‘อยํ สมณสฺส โคตมสฺส วสนปาสาโท’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทฺวารโกฏฺฐโก อย’’นฺติ สุตฺวา ‘‘ทฺวารโกฏฺฐโก ตาว เอวรูโป, วสนเคหํ กีทิสํ ภวิสฺสตี’’ติ วตฺวา ‘‘คนฺธกุฏิ นาม อปฺปเมยฺยา’’ติ วุตฺเต ‘‘เอวรูเปน สมเณน สทฺธิํ โก วาทํ กริสฺสตี’’ติ ตโตว ปลายิฯ มนุสฺสา อุนฺนาทิโน หุตฺวา เชตวนํ ปวิสิตฺวา สตฺถารา ‘‘กิํ อกาเล อาคตตฺถา’’ติ วุตฺตา ตํ ปวตฺติํ กถยิํสุฯ สตฺถา ‘‘น โข อุปาสกา อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มม วสนฏฺฐานสฺส ทฺวารโกฏฺฐกํ ทิสฺวา ปลายเตวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลายํ โพธิสตฺโต รชฺชํ กาเรสิ, พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโตฯ โส ‘‘ตกฺกสิลํ คณฺหิสฺสามี’’ติ มหนฺเตน พลกาเยน คนฺตฺวา นครโต อวิทูเร ฐตฺวา ‘‘อิมินา นิยาเมน หตฺถี เปเสถ, อิมินา อสฺเส, อิมินา รเถ, อิมินา ปตฺตี, เอวํ ธาวิตฺวา อาวุเธหิ ปหรถ, เอวํ ฆนวสฺสวลาหกา วิย สรวสฺสํ วสฺสถา’’ติ เตนํ วิจาเรนฺโต อิมํ คาถาทฺวยมาห –

[157]

‘‘คชคฺคเมเฆหิ หยคฺคมาลิภิ, รถูมิชาเตหิ สราภิวสฺเสภิ;

ถรุคฺคหาวฏฺฏทฬฺหปฺปหาริภิ, ปริวาริตา ตกฺกสิลา สมนฺตโตฯ

[158]

‘‘อภิธาวถ จูปธาวถ จ, วิวิธา วินาทิตา วทนฺติภิ;

วตฺตตชฺช ตุมุโล โฆโส ยถา, วิชฺชุลตา ชลธรสฺส คชฺชโต’’ติฯ

ตตฺถ คชคฺคเมเฆหีติ อคฺคคชเมเฆหิ, โกญฺจนาทํ คชฺชนฺเตหิ มตฺตวรวารณวลาหเกหีติ อตฺโถฯ หยคฺคมาลิภีติ อคฺคหยมาลีหิ, วรสินฺธววลาหกกุเลหิ อสฺสานีเกหีติ อตฺโถฯ รถูมิชาเตหีติ สญฺชาตอูมิเวเคหิ สาครสลิเลหิ วิย สญฺชาตรถูมีหิ, รถานีเกหีติ อตฺโถฯ สราภิวสฺเสภีติ เตหิเยว รถานีเกหิ ฆนวสฺสเมโฆ วิย สรวสฺสํ วสฺสนฺเตหิ ถรุคฺคหาวฏฺฏทฬฺหปฺปหาริภีติ ถรุคฺคเหหิ อาวฏฺฏทฬฺหปฺปหารีหิ, อิโต จิโต จ อาวตฺติตฺวา ปริวตฺติตฺวา ทฬฺหํ ปหรนฺเตหิ คหิตขคฺครตนถรุทณฺเฑหิ ปตฺติโยเธหิ จาติ อตฺโถฯ ปริวาริตา ตกฺกสิลา สมนฺตโตติ ยถา อยํ ตกฺกสิลา ปริวาริตา โหติ, สีฆํ ตถา กโรถาติ อตฺโถฯ

อภิธาวถ จูปธาวถ จาติ เวเคน ธาวถ เจว อุปธาวถ จฯ วิวิธา วินาทิตา วทนฺติภีติ วรวารเณหิ สทฺธิํ วิวิธา วินทิตา ภวถ, เสลิตคชฺชิตวาทิเตหิ นานาวิรวา โหถาติ อตฺโถฯ วตฺตตชฺช ตุมุโล โฆโสติ วตฺตตุ อชฺช ตุมุโล มหนฺโต อสนิสทฺทสทิโส โฆโสฯ

ยถา วิชฺชุลตา ชลธรสฺส คชฺชโตติ ยถา คชฺชนฺตสฺส ชลธรสฺส มุขโต นิคฺคตา วิชฺชุลตา จรนฺติ, เอวํ วิจรนฺตา นครํ ปริวาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหถาติ วทติฯ

อิติ โส ราชา คชฺชิตฺวา เสนํ วิจาเรตฺวา นครทฺวารสมีปํ คนฺตฺวา ทฺวารโกฏฺฐกํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ รญฺโญ วสนเคห’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อยํ นครทฺวารโกฏฺฐโก’’ติ วุตฺเต ‘‘นครทฺวารโกฏฺฐโก ตาว เอวรูโป, รญฺโญ นิเวสนํ กีทิสํ ภวิสฺสตี’’ติ วตฺวา ‘‘เวชยนฺตปาสาทสทิส’’นฺติ สุตฺวา ‘‘เอวํ ยสสมฺปนฺเนน รญฺญา สทฺธิํ ยุชฺฌิตุํ น สกฺขิสฺสามา’’ติ ทฺวารโกฏฺฐกํ ทิสฺวาว นิวตฺติตฺวา ปลายิตฺวา พาราณสิเมว อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิราชา ปลายิตปริพฺพาชโก อโหสิ, ตกฺกสิลราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ปลายิตชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[230] 10. ทุติยปลายิตชาตกวณฺณนา

ธชมปริมิตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ปลายิตปริพฺพาชกเมว อารพฺภ กเถสิฯ อิมสฺมิํ ปน วตฺถุสฺมิํ โส ปริพฺพาชโก เชตวนํ ปาวิสิฯ ตสฺมิํ ขเณ สตฺถา มหาชนปริวุโต อลงฺกตธมฺมาสเน นิสินฺโน มโนสิลาตเล สีหนาทํ นทนฺโต สีหโปตโก วิย ธมฺมํ เทเสติฯ ปริพฺพาชโก ทสพลสฺส พฺรหฺมสรีรปฏิภาคํ รูปํ ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกํ มุขํ สุวณฺณปฏฺฏสทิสํ นลาฏญฺจ ทิสฺวา ‘‘โก เอวรูปํ ปุริสุตฺตมํ ชินิตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ นิวตฺติตฺวา ปริสนฺตรํ ปวิสิตฺวา ปลายิฯ มหาชโน ตํ อนุพนฺธิตฺวา นิวตฺติตฺวา สตฺถุสฺส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘น โส ปริพฺพาชโก อิทาเนว, ปุพฺเพปิ มม สุวณฺณวณฺณํ มุขํ ทิสฺวา ปลาโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรสิ, ตกฺกสิลายํ เอโก คนฺธารราชาฯ โส ‘‘พาราณสิํ คเหสฺสามี’’ติ จตุรงฺคินิยา เสนาย อาคนฺตฺวา นครํ ปริวาเรตฺวา นครทฺวาเร ฐิโต อตฺตโน พลวาหนํ โอโลเกตฺวา ‘‘โก เอตฺตกํ พลวาหนํ ชินิตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ อตฺตโน เสนํ สํวณฺเณตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[159]

‘‘ธชมปริมิตํ อนนฺตปารํ, ทุปฺปสหํ ธงฺเกหิ สาครํว;

คิริมิว อนิเลน ทุปฺปสยฺโห, ทุปฺปสโห อหมชฺช ตาทิเสนา’’ติฯ

ตตฺถ ธชมปริมิตนฺติ อิทํ ตาว เม รเถสุ โมรฉเท ฐเปตฺวา อุสฺสาปิตธชเมว อปริมิตํ พหุํ อเนกสตสงฺขฺยํฯ อนนฺตปารนฺติ พลวาหนมฺปิ เม ‘‘เอตฺตกา หตฺถี เอตฺตกา อสฺสา เอตฺตกา รถา เอตฺตกา ปตฺตี’’ติ คณนปริจฺเฉทรหิตํ อนนฺตปารํฯ ทุปฺปสหนฺติ น สกฺกา ปฏิสตฺตูหิ สหิตุํ อภิภวิตุํ ฯ ยถา กิํ? ธงฺเกหิ สาครํว, ยถา สาคโร พหูหิ กาเกหิ เวควิกฺขมฺภนวเสน วา อติกฺกมนวเสน วา ทุปฺปสโห, เอวํ ทุปฺปสหํฯ คิริมิว อนิเลน ทุปฺปสยฺโหติ อปิจ เม อยํ พลกาโย ยถา ปพฺพโต วาเตน อกมฺปนียโต ทุปฺปสโห, ตถา อญฺเญน พลกาเยน ทุปฺปสโหฯ ทุปฺปสโห อหมชฺช ตาทิเสนาติ สฺวาหํ อิมินา พเลน สมนฺนาคโต อชฺช ตาทิเสน ทุปฺปสโหติ อฏฺฏาลเก ฐิตํ โพธิสตฺตํ สนฺธาย วทติฯ

อถสฺส โส ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกํ อตฺตโน มุขํ ทสฺเสตฺวา ‘‘พาล, มา วิปฺปลปสิ, อิทานิ เต พลวาหนํ มตฺตวารโณ วิย นฬวนํ วิทฺธํเสสฺสามี’’ติ สนฺตชฺเชตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[160]

‘‘มา พาลิยํ วิลปิ น หิสฺส ตาทิสํ, วิฑยฺหเส น หิ ลภเส นิเสธกํ;

อาสชฺชสิ คชมิว เอกจารินํ, โย ตํ ปทา นฬมิว โปถยิสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ มา พาลิยํ วิลปีติ มา อตฺตโน พาลภาวํ วิปฺปลปสิฯ น หิสฺส ตาทิสนฺติ น หิ อสฺส ตาทิโส, อยเมว วา ปาโฐฯ ตาทิโส ‘‘อนนฺตปารํ เม พลวาหน’’นฺติ เอวรูปํ ตกฺเกนฺโต รชฺชญฺจ คเหตุํ สมตฺโถ นาม น หิ อสฺส, น โหตีติ อตฺโถฯ วิฑยฺหเสติ ตฺวํ พาล, เกวลํ ราคโทสโมหมานปริฬาเหน วิฑยฺหสิเยวฯ

น หิ ลภเส นิเสธกนฺติ มาทิสํ ปน ปสยฺห อภิภวิตฺวา นิเสธกํ น ตาว ลภสิ, อชฺช ตํ อาคตมคฺเคเนว ปลาเปสฺสามิฯ อาสชฺชสีติ อุปคจฺฉสิฯ คชมิว เอกจารินนฺติ เอกจารินํ มตฺตวรวารณํ วิยฯ โย ตํ ปทา นฬมิว โปถยิสฺสตีติ โย ตํ ยถา นาม มตฺตวรวารโณ ปาทา นฬํ โปเถติ สํจุณฺเณติ, เอวํ โปถยิสฺสติ, ตํ ตฺวํ อาสชฺชสีติ อตฺตานํ สนฺธายาหฯ

เอวํ ตชฺเชนฺตสฺส ปนสฺส กถํ สุตฺวา คนฺธารราชา อุลฺโลเกนฺโต กญฺจนปฏฺฏสทิสํ มหานลาฏํ ทิสฺวา อตฺตโน คหณภีโต นิวตฺติตฺวา ปลายนฺโต สกนครเมว อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา คนฺธารราชา ปลายิตปริพฺพาชโก อโหสิ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทุติยปลายิตชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

กาสาววคฺโค อฏฺฐโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

กาสาวํ จูฬนนฺทิยํ, ปุฏภตฺตญฺจ กุมฺภิลํ;

ขนฺติวณฺณํ โกสิยญฺจ, คูถปาณํ กามนีตํ;

ปลายิตทฺวยมฺปิ จฯ

9. อุปาหนวคฺโค

[231] 1. อุปาหนชาตกวณฺณนา

ยถาปิ กีตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ธมฺมสภายญฺหิ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต อาจริยํ ปจฺจกฺขาย ตถาคตสฺส ปฏิปกฺโข ปฏิสตฺตุ หุตฺวา มหาวินาสํ ปาปุณี’’ติฯ