อิติ นํ ขทิรวนิโย วตฺวา ‘‘โภ กนฺทคลก, ยตฺถ ตฺวํ อุตฺตมงฺคํ อภินฺทิ, ขทิโร นาเมโส สารรุกฺโข’’ติ อาหฯ โส ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กนฺทคลโก เทวทตฺโต อโหสิ, ขทิรวนิโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กนฺทคลกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

นตํทฬฺหวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

พนฺธนาคารํ เกฬิสีลํ, ขณฺฑํ วีรกคงฺเคยฺยํ;

กุรุงฺคมสฺสกญฺเจว, สุสุมารญฺจ กุกฺกุฏํ;

กนฺทคลกนฺติ เต ทสฯ

7. พีรณถมฺภวคฺโค

[211] 1. โสมทตฺตชาตกวณฺณนา

อกาสิ โยคฺคนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลาฬุทายิตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ ชนานํ อนฺตเร เอกวจนมฺปิ สมฺปาเทตฺวา กเถสุํ น สกฺโกติ, สารชฺชพหุโล ‘‘อญฺญํ กเถสฺสามี’’ติ อญฺญเมว กเถสิฯ ตสฺส ตํ ปวตฺติํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ , ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ลาฬุทายี อิทาเนว สารชฺชพหุโล, ปุพฺเพปิ สารชฺชพหุโลเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ อญฺญตรสฺมิํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปุน เคหํ อาคนฺตฺวา มาตาปิตูนํ ทุคฺคตภาวํ ญตฺวา ‘‘ปริหีนกุลโต เสฏฺฐิกุลํ ปติฏฺฐเปสฺสามี’’ติ มาตาปิตโร อาปุจฺฉิตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ราชานํ อุปฏฺฐาสิฯ โส รญฺญา ปิโย อโหสิ มนาโปฯ อถสฺส ปิตุโน ‘‘ทฺวีหิเยว โคเณหิ กสิํ กตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺตสฺส เอโก โคโณ มโตฯ โส โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตาต, เอโก โคโณ มโต, กสิกมฺมํ น ปวตฺตติ, ราชานํ เอกํ โคณํ ยาจาหี’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, นจิรสฺเสว เม ราชา ทิฏฺโฐ, อิทาเนว โคณํ ยาจิตุํ น ยุตฺตํ, ตุมฺเห ยาจถา’’ติฯ ‘‘ตาต, ตฺวํ มยฺหํ สารชฺชพหุลภาวํ น ชานาสิ, อหญฺหิ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ สมฺมุเข กถํ สมฺปาเทตุํ น สกฺโกมิฯ สเจ อหํ รญฺโญ สนฺติกํ โคณํ ยาจิตุํ คมิสฺสามิ, อิมมฺปิ ทตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘ตาต, ยํ โหติ, ตํ โหตุ, น สกฺกา มยา ราชานํ ยาจิตุํ, อปิจ โข ปนาหํ ตุมฺเห โยคฺคํ กาเรสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ สาธุ มํ โยคฺคํ กาเรหี’’ติฯ

โพธิสตฺโต ปิตรํ อาทาย พีรณตฺถมฺภกสุสานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ติณกลาเป พนฺธิตฺวา ‘‘อยํ ราชา, อยํ อุปราชา, อยํ เสนาปตี’’ติ นามานิ กตฺวา ปฏิปาฏิยา ปิตุ ทสฺเสตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘ชยตุ, มหาราชา’ติ เอวํ อิมํ คาถํ วตฺวา โคณํ ยาเจยฺยาสี’’ติ คาถํ อุคฺคณฺหาเปสิ –

‘‘ทฺเว เม โคณา มหาราช, เยหิ เขตฺตํ กสามเส;

เตสุ เอโก มโต เทว, ทุติยํ เทหิ ขตฺติยา’’ติฯ

พฺราหฺมโณ เอเกน สํวจฺฉเรน อิมํ คาถํ ปคุณํ กตฺวา โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘ตาต, โสมทตฺต, คาถา เม ปคุณา ชาตา, อิทานิ อหํ ยสฺส กสฺสจิ สนฺติเก วตฺตุํ สกฺโกมิ, มํ รญฺโญ สนฺติกํ เนหี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ ตถารูปํ ปณฺณาการํ คาหาเปตฺวา ปิตรํ รญฺโญ สนฺติกํ เนสิฯ พฺราหฺมโณ ‘‘ชยตุ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ปณฺณาการํ อทาสิฯ ราชา ‘‘อยํ เต โสมทตฺต พฺราหฺมโณ กิํ โหตี’’ติ อาหฯ ‘‘ปิตา เม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘เกนฏฺเฐนาคโต’’ติ? ตสฺมิํ ขเณ พฺราหฺมโณ โคณยาจนตฺถาย คาถํ วทนฺโต –

‘‘ทฺเว เม โคณา มหาราช, เยหิ เขตฺตํ กสามเส;

เตสุ เอโก มโต เทว, ทุติยํ คณฺห ขตฺติยา’’ติฯ – อาห;

ราชา พฺราหฺมเณน วิรชฺฌิตฺวา กถิตภาวํ ญตฺวา สิตํ กตฺวา ‘‘โสมทตฺต, ตุมฺหากํ เคเห พหู มญฺเญ โคณา’’ติ อาหฯ

‘‘ตุมฺเหหิ ทินฺนา ภวิสฺสนฺติ, มหาราชา’’ติฯ ราชา โพธิสตฺตสฺส ตุสฺสิตฺวา พฺราหฺมณสฺส โสฬส โคเณ อลงฺการภณฺฑเก นิวาสนคามญฺจสฺส พฺรหฺมเทยฺยํ ทตฺวา มหนฺเตน ยเสน พฺราหฺมณํ อุยฺโยเชสิฯ พฺราหฺมโณ สพฺพเสตสินฺธวยุตฺตํ รถํ อภิรุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน คามํ อคมาสิฯ โพธิสตฺโต ปิตรา สทฺธิํ รเถ นิสีทิตฺวา คจฺฉนฺโต ‘‘ตาต, อหํ ตุมฺเห สกลสํวจฺฉรํ โยคฺคํ กาเรสิํ, สนฺนิฏฺฐานกาเล ปน ตุมฺหากํ โคณํ รญฺโญ อทตฺถา’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[121]

‘‘อกาสิ โยคฺคํ ธุวมปฺปมตฺโต, สํวจฺฉรํ พีรณถมฺภกสฺมิํ;

พฺยากาสิ สญฺญํ ปริสํ วิคยฺห, น นิยฺยโม ตายติ อปฺปปญฺญ’’นฺติฯ

ตตฺถ อกาสิ โยคฺคํ ธุวมปฺปมตฺโต, สํวจฺฉรํ พีรณถมฺภกสฺมินฺติ, ตาต, ตฺวํ นิจฺจํ อปฺปมตฺโต พีรณตฺถมฺภมเย สุสาเน โยคฺคํ อกาสิ ฯ พฺยากาสิ สญฺญํ ปริสํ วิคยฺหาติ อถ จ ปน ปริสํ วิคาหิตฺวา ตํ สญฺญํ วิอกาสิ วิการํ อาปาเทสิ, ปริวตฺเตสีติ อตฺโถฯ น นิยฺยโม ตายติ อปฺปปญฺญนฺติ อปฺปหญฺญํ นาม ปุคฺคลํ นิยฺยโม โยคฺคาจิณฺณํ จรณํ น ตายติ น รกฺขตีติฯ

อถสฺส วจนํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ทุติยํ คาถมาห –

[122]

‘‘ทฺวยํ ยาจนโก ตาต, โสมทตฺต นิคจฺฉติ;

อลาภํ ธนลาภํ วา, เอวํธมฺมา หิ ยาจนา’’ติฯ

ตตฺถ เอวํธมฺมา หิ ยาจนาติ ยาจนา หิ เอวํสภาวาติฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ลาฬุทายี อิทาเนว สารชฺชพหุโล, ปุพฺเพปิ สารชฺชพหุโลเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท, โสมทตฺตสฺส ปิตา ลาฬุทายี อโหสิ, โสมทตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โสมทตฺตชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[212] 2. อุจฺฉิฏฺฐภตฺตชาตกวณฺณนา

อญฺโญ อุปริโม วณฺโณติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ภิกฺขุ สตฺถารา ‘‘สจฺจํ กิร, ตฺวํ ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘สจฺจ’’นฺติ วตฺวา ‘‘โก ตํ อุกฺกณฺฐาเปสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปุราณทุติยิกา’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ อยํ เต อิตฺถี อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ อตฺตโน ชารสฺส อุจฺฉิฏฺฐกํ โภเชสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ ฐาเน ภิกฺขํ จริตฺวา ชีวิกกปฺปเก กปเณ นฏกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ทุคฺคโต ทุรูปโก หุตฺวา ภิกฺขํ จริตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสิฯ ตทา กาสิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ คามเก เอกสฺส พฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณี ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา อติจารํ จรติฯ อเถกทิวสํ พฺราหฺมเณ เกนจิเทว กรณีเยน พหิ คเต ตสฺสา ชาโร ตํ ขณํ โอโลเกตฺวา ตํ เคหํ ปาวิสิฯ สา เตน สทฺธิํ อติจริตฺวา ‘‘มุหุตฺตํ อจฺฉ, ภุญฺชิตฺวาว คมิสฺสสี’’ติ ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา สูปพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ อุณฺหภตฺตํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘ตฺวํ ภุญฺชา’’ติ ตสฺส ทตฺวา สยํ พฺราหฺมณสฺส อาคมนํ โอโลกยมานา ทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ โพธิสตฺโต พฺราหฺมณิยา ชารสฺส ภุญฺชนฏฺฐาเน ปิณฺฑํ ปจฺจาสีสนฺโต อฏฺฐาสิฯ

ตสฺมิํ ขเณ พฺราหฺมโณ เคหาภิมุโข อาคจฺฉติฯ พฺราหฺมณี ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เวเคน ปวิสิตฺวา ‘‘อุฏฺเฐหิ, พฺราหฺมโณ อาคจฺฉตี’’ติ ชารํ โกฏฺเฐ โอตาเรตฺวา พฺราหฺมณสฺส ปวิสิตฺวา นิสินฺนกาเล ผลกํ อุปเนตฺวา หตฺถโธวนํ ทตฺวา อิตเรน ภุตฺตาวสิฏฺฐสฺส สีตภตฺตสฺส อุปริ อุณฺหภตฺตํ วฑฺเฒตฺวา พฺราหฺมณสฺส อทาสิฯ โส ภตฺเต หตฺถํ โอตาเรตฺวา อุปริ อุณฺหํ เหฏฺฐา จ ภตฺตํ สีตลํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อิมินา อญฺญสฺส ภุตฺตาธิเกน อุจฺฉิฏฺฐภตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ โส พฺราหฺมณิํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[123]

‘‘อญฺโญ อุปริโม วณฺโณ, อญฺโญ วณฺโณ จ เหฏฺฐิโม;

พฺราหฺมณี ตฺเวว ปุจฺฉามิ, กิํ เหฏฺฐา กิญฺจ อุปฺปรี’’ติฯ

ตตฺถ วณฺโณติ อากาโรฯ อยญฺหิ อุปริมสฺส อุณฺหภาวํ เหฏฺฐิมสฺส จ สีตภาวํ ปุจฺฉนฺโต เอวมาหฯ

กิํ เหฏฺฐา กิญฺจ อุปฺปรีติ วุฑฺฒิตภตฺเตน นาม อุปริ สีตเลน, เหฏฺฐา อุณฺเหน ภวิตพฺพํ, อิทญฺจ ปน น ตาทิสํ, เตน ตํ ปุจฺฉามิ – ‘‘เกน การเณน อุปริ ภตฺตํ อุณฺหํ, เหฏฺฐิมํ สีตล’’นฺติฯ

พฺราหฺมณี อตฺตนา กตกมฺมสฺส อุตฺตานภาวภเยน พฺราหฺมเณ ปุนปฺปุนํ กเถนฺเตปิ ตุณฺหีเยว อโหสิฯ ตสฺมิํ ขเณ นฏปุตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘โกฏฺเฐ นิสีทาปิตปาปปุริเสน ชาเรน ภวิตพฺพํ, อิมินา เคหสฺสามิเกน, พฺราหฺมณี ปน อตฺตนา กตกมฺมสฺส ปากฏภาวภเยน กิญฺจิ น กเถติ, หนฺทาหํ อิมิสฺสา กตกมฺมํ ปกาเสตฺวา ชารสฺส โกฏฺฐเก นิสีทาปิตภาวํ พฺราหฺมณสฺส กเถมี’’ติฯ โส พฺราหฺมณสฺส เคหา นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺฐาย อิตรสฺส เคหปเวสนํ อติจรณํ อคฺคภตฺตภุญฺชนํ พฺราหฺมณิยา ทฺวาเร ฐตฺวา มคฺคํ โอโลกนํ อิตรสฺส โกฏฺเฐ โอตาริตภาวนฺติ สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[124]

‘‘อหํ นโฏสฺมิ ภทฺทนฺเต, ภิกฺขโกสฺมิ อิธาคโต;

อยญฺหิ โกฏฺฐโมติณฺโณ, อยํ โส ยํ คเวสสี’’ติฯ

ตตฺถ อหํ นโฏสฺมิ, ภทฺทนฺเตติ, สามิ, อหํ นฏชาติโกฯ ภิกฺขโกสฺมิ อิธาคโตติ สฺวาหํ อิมํ ฐานํ ภิกฺขโก ภิกฺขํ ปริเยสมาโน อาคโตสฺมิฯ อยญฺหิ โกฏฺฐโมติณฺโณติ อยํ ปน เอติสฺสา ชาโร อิมํ ภตฺตํ ภุญฺชนฺโต ตว ภเยน โกฏฺฐํ โอติณฺโณฯ อยํ โส ยํ คเวสสีติ ยํ ตฺวํ กสฺส นุ โข อิมินา อุจฺฉิฏฺฐเกน ภวิตพฺพนฺติ คเวสสิ, อยํ โสฯ จูฬาย นํ คเหตฺวา โกฏฺฐา นีหริตฺวา ยถา น ปุเนวรูปํ ปาปํ กโรติ, ตถา อสฺส สติํ ชเนหีติ วตฺวา ปกฺกามิฯ พฺราหฺมโณ อุโภปิ เต ยถา นํ น ปุเนวรูปํ ปาปํ กโรนฺติ, ตชฺชนโปถเนหิ ตถา สิกฺขาเปตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิโต ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา พฺราหฺมณี ปุราณทุติยิกา อโหสิ, พฺราหฺมโณ อุกฺกณฺฐิโต ภิกฺขุ, นฏปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อุจฺฉิฏฺฐภตฺตชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[213] 3. ภรุชาตกวณฺณนา

อิสีนมนฺตรํ กตฺวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลราชานํ อารพฺภ กเถสิฯ ภควโต หิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ลาภสกฺกาโร มหา อโหสิฯ ยถาห –

‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํฯ ภิกฺขุสงฺโฆปิ โข สกฺกโต โหติ…เป.… ปริกฺขารานํฯ อญฺญติตฺถิยา ปน ปริพฺพาชกา อสกฺกตา โหนฺติ…เป.… ปริกฺขาราน’’นฺติ (อุทา. 14)ฯ

เต เอวํ ปริหีนลาภสกฺการา อโหรตฺตํ คุฬฺหสนฺนิปาตํ กตฺวา มนฺตยนฺติ ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย มยํ หตลาภสกฺการา ชาตา , สมโณ โคตโม ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต ชาโต, เกน นุ โข การเณนสฺส เอสา สมฺปตฺตี’’ติฯ ตตฺเรเก เอวมาหํสุ – ‘‘สมโณ โคตโม สกลชมฺพุทีปสฺส อุตฺตมฏฺฐาเน ภูมิสีเส วสติฯ เตนสฺส ลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชตี’’ติ, เสสา ‘‘อตฺเถตํ การณํ, มยมฺปิ เชตวนปิฏฺเฐ ติตฺถิยารามํ กาเรมุ, เอวํ ลาภิโน ภวิสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ เต สพฺเพปิ ‘‘เอวเมต’’นฺติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา ‘‘สเจปิ มยํ รญฺโญ อนาโรเจตฺวา อารามํ กาเรสฺสาม, ภิกฺขู วาเรสฺสนฺติ, ลญฺชํ ลภิตฺวา อภิชฺชนโก นาม นตฺถิ, ตสฺมา รญฺโญ ลญฺชํ ทตฺวา อารามฏฺฐานํ คณฺหิสฺสามา’’ติ สมฺมนฺเตตฺวา อุปฏฺฐาเก ยาจิตฺวา รญฺโญ สตสหสฺสํ ทตฺวา ‘‘มหาราช, มยํ เชตวนปิฏฺฐิยํ ติตฺถิยารามํ กริสฺสาม, สเจ ภิกฺขู ‘กาตุํ น ทสฺสามา’ติ ตุมฺหากํ อาโรเจนฺติ, เนสํ ปฏิวจนํ น ทาตพฺพ’’นฺติ อาหํสุฯ ราชา ลญฺชโลเภน ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ

ติตฺถิยา ราชานํ สงฺคณฺหิตฺวา วฑฺฒกิํ ปกฺโกสาเปตฺวา กมฺมํ ปฏฺฐเปสุํ, มหาสทฺโท อโหสิฯ สตฺถา ‘‘เก ปเนเต, อานนฺท, อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อญฺญติตฺถิยา, ภนฺเต, เชตวนปิฏฺฐิยํ ติตฺถิยารามํ กาเรนฺติ, ตตฺเถโส สทฺโท’’ติฯ

‘‘อานนฺท, เนตํ ฐานํ ติตฺถิยารามสฺส อนุจฺฉวิกํ, ติตฺถิยา อุจฺจาสทฺทกามา, น สกฺกา เตหิ สทฺธิํ วสิตุ’’นฺติ วตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ภิกฺขเว, รญฺโญ อาจิกฺขิตฺวา ติตฺถิยารามกรณํ นิวาเรถา’’ติ อาหฯ ภิกฺขุสงฺโฆ คนฺตฺวา รญฺโญ นิเวสนทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ ราชา สงฺฆสฺส อาคตภาวํ สุตฺวาปิ ‘‘ติตฺถิยารามํ นิสฺสาย อาคตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ ลญฺชสฺส คหิตตฺตา ‘‘ราชา เคเห นตฺถี’’ติ วทาเปสิฯ ภิกฺขู คนฺตฺวา สตฺถุ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘ลญฺชํ นิสฺสาย เอวํ กโรตี’’ติ ทฺเว อคฺคสาวเก เปเสสิฯ ราชา เตสมฺปิ อาคตภาวํ สุตฺวา ตเถว วทาเปสิฯ เตปิ อาคนฺตฺวา สตฺถุ อาราเจสุํฯ สตฺถา ‘‘น อิทานิ, สาริปุตฺต, ราชา เคเห นิสีทิตุํ ลภิสฺสติ, พหิ นิกฺขมิสฺสตี’’ติ ปุนทิวเส ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ รญฺโญ นิเวสนทฺวารํ อคมาสิฯ ราชา สุตฺวา ปาสาทา โอตริตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา สตฺถารํ ปเวเสตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา รญฺโญ เอกํ ปริยายธมฺมเทสนํ อารภนฺโต ‘‘มหาราช, โปราณกราชาโน ลญฺชํ คเหตฺวา สีลวนฺเต อญฺญมญฺญํ กลหํ กาเรตฺวา อตฺตโน รฏฺฐสฺส อสฺสามิโน หุตฺวา มหาวินาสํ ปาปุณิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต ภรุรฏฺเฐ ภรุราชา นาม รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ปญฺจาภิญฺโญ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี คณสตฺถา ตาปโส หุตฺวา หิมวนฺตปเทเส จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ปญฺจสตตาปสปริวุโต หิมวนฺตา โอตริตฺวา อนุปุพฺเพน ภรุนครํ ปตฺวา ตตฺถ ปิณฺฑาย จริตฺวา นครา นิกฺขมิตฺวา อุตฺตรทฺวาเร สาขาวิฏปสมฺปนฺนสฺส วฏรุกฺขสฺส มูเล นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ตตฺเถว รุกฺขมูเล วาสํ กปฺเปสิฯ เอวํ ตสฺมิํ อิสิคเณ ตตฺถ วสนฺเต อฑฺฒมาสจฺจเยน อญฺโญ คณสตฺถา ปญฺจสตปริวาโร อาคนฺตฺวา นคเร ภิกฺขาย จริตฺวา นครา นิกฺขมิตฺวา ทกฺขิณทฺวาเร ตาทิสสฺเสว วฏรุกฺขสฺส มูเล นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ตตฺถ รุกฺขมูเล วาสํ กปฺเปสิฯ อิติ เต ทฺเวปิ อิสิคณา ตตฺถ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา หิมวนฺตเมว อคมํสุฯ

เตสํ คตกาเล ทกฺขิณทฺวาเร วฏรุกฺโข สุกฺโขฯ

ปุนวาเร เตสุ อาคจฺฉนฺเตสุ ทกฺขิณทฺวาเร วฏรุกฺขวาสิโน ปฐมตรํ อาคนฺตฺวา อตฺตโน วฏรุกฺขสฺส สุกฺขภาวํ ญตฺวา ภิกฺขาย จริตฺวา นครา นิกฺขมิตฺวา อุตฺตรทฺวาเร วฏรุกฺขมูลํ คนฺตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ตตฺถ วาสํ กปฺเปสุํฯ อิตเร ปน อิสโย ปจฺฉา อาคนฺตฺวา นคเร ภิกฺขาย จริตฺวา อตฺตโน รุกฺขมูลเมว คนฺตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วาสํ กปฺเปสุํฯ เต ‘‘น โส ตุมฺหากํ รุกฺโข, อมฺหากํ รุกฺโข’’ติ รุกฺขํ นิสฺสาย อญฺญมญฺญํ กลหํ กริํสุ, กลโห มหา อโหสิฯ เอเก ‘‘อมฺหากํ ปฐมํ วสิตฏฺฐานํ ตุมฺเห น ลภิสฺสถา’’ติ วทนฺติฯ เอเก ‘‘มยํ อิมสฺมิํ วาเร ปฐมตรํ อิธาคตา, ตุมฺเห น ลภิสฺสถา’’ติ วทนฺติฯ อิติ เต ‘‘มยํ สามิโน, มยํ สามิโน’’ติ กลหํ กโรนฺตา รุกฺขมูลสฺสตฺถาย ราชกุลํ อคมํสุฯ ราชา ปฐมํ วุตฺถอิสิคณญฺเญว สามิกํ อกาสิ ฯ อิตเร ‘‘น ทานิ มยํ อิเมหิ ปราชิตาติ อตฺตานํ วทาเปสฺสามา’’ติ ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกตฺวา เอกํ จกฺกวตฺติปริโภคํ รถปญฺชรํ ทิสฺวา อาหริตฺวา รญฺโญ ลญฺชํ ทตฺวา ‘‘มหาราช, อมฺเหปิ สามิเก กโรหี’’ติ อาหํสุฯ

ราชา ลญฺชํ คเหตฺวา ‘‘ทฺเวปิ คณา วสนฺตู’’ติ ทฺเวปิ สามิเก อกาสิฯ อิตเร อิสโย ตสฺส รถปญฺชรสฺส รถจกฺกานิ นีหริตฺวา ลญฺชํ ทตฺวา ‘‘มหาราช, อมฺเหเยว สามิเก กโรหี’’ติ อาหํสุฯ ราชา ตถา อกาสิฯ อิสิคณา ‘‘อมฺเหหิ วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จ ปหาย ปพฺพชิเตหิ รุกฺขมูลสฺส การณา กลหํ กโรนฺเตหิ ลญฺชํ ททนฺเตหิ อยุตฺตํ กต’’นฺติ วิปฺปฏิสาริโน หุตฺวา เวเคน ปลายิตฺวา หิมวนฺตเมว อคมํสุฯ สกลภรุรฏฺฐวาสิโน เทวตา เอกโต หุตฺวา ‘‘สีลวนฺเต กลหํ กโรนฺเตน รญฺญา อยุตฺตํ กต’’นฺติ ภรุรญฺโญ กุชฺฌิตฺวา ติโยชนสติกํ ภรุรฏฺฐํ สมุทฺทํ อุพฺพตฺเตตฺวา อรฏฺฐมกํสุฯ อิติ เอกํ ภรุราชานํ นิสฺสาย สกลรฏฺฐวาสิโนปิ วินาสํ ปตฺตาติฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[125]

‘‘อิสีนมนฺตรํ กตฺวา, ภรุราชาติ เม สุตํ;

อุจฺฉินฺโน สห รฏฺเฐหิ, ส ราชา วิภวงฺคโตฯ

[126]

‘‘ตสฺมา หิ ฉนฺทาคมนํ, นปฺปสํสนฺติ ปณฺฑิตา;

อทุฏฺฐจิตฺโต ภาเสยฺย, คิรํ สจฺจุปสํหิต’’นฺติฯ

ตตฺถ อนฺตรํ กตฺวาติ ฉนฺทาคติวเสน วิวรํ กตฺวาฯ ภรุราชาติ ภรุรฏฺเฐ ราชาฯ อิติ เม สุตนฺติ อิติ มยา ปุพฺเพ เอตํ สุตํฯ ตสฺมา หิ ฉนฺทาคมนนฺติ ยสฺมา หิ ฉนฺทาคมนํ คนฺตฺวา ภรุราชา สห รฏฺเฐน อุจฺฉินฺโน, ตสฺมา ฉนฺทาคมนํ ปณฺฑิตา นปฺปสํสนฺติฯ อทุฏฺฐจิตฺโตติ กิเลเสหิ อทูสิตจิตฺโต หุตฺวาฯ ภาเสยฺย คิรํ สจฺจุปสํหิตนฺติ สภาวนิสฺสิตํ อตฺถนิสฺสิตํ การณนิสฺสิตเมว คิรํ ภาเสยฺยฯ เย หิ ตตฺถ ภรุรญฺโญ ลญฺชํ คณฺหนฺตสฺส อยุตฺตํ เอตนฺติ ปฏิกฺโกสนฺตา สจฺจุปสํหิตํ คิรํ ภาสิํสุ, เตสํ ฐิตฏฺฐานํ นาฬิเกรทีเป อชฺชาปิ ทีปกสหสฺสํ ปญฺญายตีติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘มหาราช, ฉนฺทวสิเกน นาม น ภวิตพฺพํ, ทฺเว ปพฺพชิตคเณ กลหํ กาเรตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘อหํ เตน สมเยน เชฏฺฐกอิสิ อโหสิ’’นฺติ, ราชา ตถาคตสฺส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา คตกาเล มนุสฺเส เปเสตฺวา ติตฺถิยารามํ วิทฺธํสาเปสิ, ติตฺถิยา อปฺปติฏฺฐา อเหสุํฯ

ภรุชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[214] 4. ปุณฺณนทีชาตกวณฺณนา

ปุณฺณํ นทินฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺญาปารมิํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส ธมฺมสภายํ ภิกฺขู ตถาคตสฺส ปญฺญํ อารพฺภ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ มหาปญฺโญ ปุถุปญฺโญ หาสปญฺโญ ชวนปญฺโญ ติกฺขปญฺโญ คมฺภีรปญฺโญ นิพฺเพธิกปญฺโญ อุปายปญฺญาย สมนฺนาคโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต ปญฺญวา อุปายกุสโลเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปุโรหิตกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺฐานํ ลภิตฺวา พาราณสิรญฺโญ อตฺถธมฺมานุสาสโก อโหสิฯ อปรภาเค ราชา ปริเภทกานํ กถํ คเหตฺวา โพธิสตฺตสฺส กุทฺโธ ‘‘มา มม สนฺติเก วสี’’ติ โพธิสตฺตํ พาราณสิโต ปพฺพาเชสิฯ โพธิสตฺโต ปุตฺตทารํ คเหตฺวา เอกสฺมิํ กาสิกคามเก วาสํ กปฺเปสิฯ อปรภาเค ราชา ตสฺส คุณํ สริตฺวา ‘‘มยฺหํ กญฺจิ เปเสตฺวา อาจริยํ ปกฺโกสิตุํ น ยุตฺตํ, เอกํ ปน คาถํ พนฺธิตฺวา ปณฺณํ ลิขิตฺวา กากมํสํ ปจาเปตฺวา ปณฺณญฺจ มํสญฺจ เสตวตฺเถน ปลิเวเฐตฺวา ราชมุทฺทิกาย ลญฺเฉตฺวา เปเสสฺสามิฯ ยทิ ปณฺฑิโต ภวิสฺสติ, ปณฺณํ วาเจตฺวา กากมํสภาวํ ญตฺวา อาคมิสฺสติ, โน เจ, นาคมิสฺสตี’’ติ ‘‘ปุณฺณํ นทิ’’นฺติ อิมํ คาถํ ปณฺเณ ลิขิ –

[127]

‘‘ปุณฺณํ นทิํ เยน จ เปยฺยมาหุ, ชาตํ ยวํ เยน จ คุยฺหมาหุ;

ทูรํ คตํ เยน จ อวฺหยนฺติ, โส ตฺยาคโต หนฺท จ ภุญฺช พฺราหฺมณา’’ติฯ

ตตฺถ ปุณฺณํ นทิํ เยน จ เปยฺยมาหูติ กากเปยฺยา นทีหิ วทนฺตา เยน ปุณฺณํ นทิํ กากเปยฺยมาหุ, น หิ อปุณฺณา นที ‘‘กากเปยฺยา’’ติ วุจฺจติฯ ยทาปิ นทีตีเร ฐตฺวา คีวํ ปสาเรตฺวา กาเกน ปาตุํ สกฺกา โหติ, ตทา นํ ‘‘กากเปยฺยา’’ติ วทนฺติฯ ชาตํ ยวํ เยน จ คุยฺหมาหูติ ยวนฺติ เทสนาสีสมตฺตํ, อิธ ปน สพฺพมฺปิ ชาตํ อุคฺคตํ สมฺปนฺนตรุณสสฺสํ อธิปฺเปตํฯ ตญฺหิ ยทา อนฺโต ปวิฏฺฐกากํ ปฏิจฺฉาเทตุํ สกฺโกติ, ตทา คุยฺหตีติ คุยฺหํฯ กิํ คุยฺหติ? กากํฯ อิติ กากสฺส คุยฺหํ กากคุยฺหนฺติ ตํ วทมานา กาเกน คุยฺหวจนสฺส การณภูเตน ‘‘คุยฺห’’นฺติ วทนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เยน จ คุยฺหมาหู’’ติฯ ทูรํ คตํ เยน จ อวฺหยนฺตีติ ทูรํ คตํ วิปฺปวุตฺถํ ปิยปุคฺคลํ ยํ อาคนฺตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา สเจ อิตฺถนฺนาโม อาคจฺฉติ, วสฺส กากาติ วา วสฺสนฺตญฺเญว วา สุตฺวา ‘‘ยถา กาโก วสฺสติ, อิตฺถนฺนาโม อาคมิสฺสตี’’ติ เอวํ วทนฺตา เยน จ อวฺหยนฺติ กเถนฺติ มนฺเตนฺติ, อุทาหรนฺตีติ อตฺโถฯ โส ตฺยาคโตติ โส เต อานีโตฯ หนฺท จ ภุญฺช, พฺราหฺมณาติ คณฺห, พฺราหฺมณ, ภุญฺชสฺสุ นํ, ขาท อิทํ กากมํสนฺติ อตฺโถฯ

อิติ ราชา อิมํ คาถํ ปณฺเณ ลิขิตฺวา โพธิสตฺตสฺส เปเสสิฯ โส ปณฺณํ วาเจตฺวา ‘‘ราชา มํ ทฏฺฐุกาโม’’ติ ญตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[128]

‘‘ยโต มํ สรตี ราชา, วายสมฺปิ ปเหตเว;

หํสา โกญฺจา มยูรา จ, อสตีเยว ปาปิยา’’ติฯ

ตตฺถ ยโต มํ สรตี ราชา, วายสมฺปิ ปเหตเวติ ยทา ราชา วายสมํสํ ลภิตฺวา ตมฺปิ ปเหตุํ มํ สรติฯ หํสา โกญฺจา มยูรา จาติ ยทา ปนสฺส เอเต หํสาทโย อุปนีตา ภวิสฺสนฺติ, เอกานิ หํสมํสาทีนิ ลจฺฉติ, ตทา มํ กสฺมา น สริสฺสตีติ อตฺโถ? อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘หํสโกญฺจมยูราน’’นฺติ ปาโฐฯ โส สุนฺทรตรา, อิเมสํ หํสาทีนํ มํสํ ลภิตฺวา กสฺมา มํ น สริสฺสติ, สริสฺสติเยวาติ อตฺโถฯ อสตีเยว ปาปิยาติ ยํ วา ตํ วา ลภิตฺวา สรณํ นาม สุนฺทรํ, โลกสฺมิํ ปน อสติเยว ปาปิยา, อสติกรณํเยว หีนํ ลามกํ, ตญฺจ อมฺหากํ รญฺโญ นตฺถิฯ สรติ มํ ราชา, อาคมนํ เม ปจฺจาสีสติ, ตสฺมา คมิสฺสามีติ ยานํ โยชาเปตฺวา คนฺตฺวา ราชานํ ปสฺสิ, ราชา ตุสฺสิตฺวา ปุโรหิตฏฺฐาเนเยว ปติฏฺฐาเปสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ปุณฺณนทีชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[215] 5. กจฺฉปชาตกวณฺณนา

อวธี วต อตฺตานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ มหาตกฺการิชาตเก (ชา. 1.13.104 อาทโย) อาวิ-ภวิสฺสติฯ ตทา ปน สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, โกกาลิโก อิทาเนว วาจาย หโต, ปุพฺเพปิ วาจาย หโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อโหสิฯ

โส ปน ราชา พหุภาณี อโหสิ, ตสฺมิํ กเถนฺเต อญฺเญสํ วจนสฺส โอกาโส นาม นตฺถิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส ตํ พหุภาณิตํ วาเรตุกาโม เอกํ อุปายํ อุปธาเรนฺโต วิจรติฯ ตสฺมิญฺจ กาเล หิมวนฺตปเทเส เอกสฺมิํ สเร กจฺฉโป วสติ, ทฺเว หํสโปตกา โคจราย จรนฺตา เตน สทฺธิํ วิสฺสาสํ อกํสุฯ เต ทฬฺหวิสฺสาสิกา หุตฺวา เอกทิวสํ กจฺฉปํ อาหํสุ – ‘‘สมฺม กจฺฉป, อมฺหากํ หิมวนฺเต จิตฺตกูฏปพฺพตตเล กญฺจนคุหายํ วสนฏฺฐานํ รมณีโย ปเทโส, คจฺฉสิ อมฺหากํ สทฺธิ’’นฺติฯ ‘‘อหํ กินฺติ กตฺวา คมิสฺสามี’’ติ? ‘‘มยํ ตํ คเหตฺวา คมิสฺสาม, สเจ ตฺวํ มุขํ รกฺขิตุํ สกฺขิสฺสสิ, กสฺสจิ กิญฺจิ น กเถสฺสสี’’ติฯ ‘‘รกฺขิสฺสามิ, สามิ, คเหตฺวา มํ คจฺฉถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา เอกํ ทณฺฑกํ กจฺฉเปน ฑํสาเปตฺวา สยํ ตสฺส อุโภ โกฏิโย ฑํสิตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทิํสุฯ ตํ ตถา หํเสหิ นียมานํ คามทารกา ทิสฺวา ‘‘ทฺเว หํสา กจฺฉปํ ทณฺฑเกน หรนฺตี’’ติ อาหํสุฯ

กจฺฉโป ‘‘ยทิ มํ สหายกา เนนฺติ, ตุมฺหากํ เอตฺถ กิํ ทุฏฺฐเจฏกา’’ติ วตฺตุกาโม หํสานํ สีฆเวคตาย พาราณสินคเร ราชนิเวสนสฺส อุปริภาคํ สมฺปตฺตกาเล ทฏฺฐฏฺฐานโต ทณฺฑกํ วิสฺสชฺเชตฺวา อากาสงฺคเณ ปติตฺวา ทฺเวภาโค อโหสิ, ‘‘กจฺฉโป อากาสโต ปติตฺวา ทฺเวธา ภินฺโน’’ติ เอกโกลาหลํ อโหสิฯ ราชา โพธิสตฺตํ อาทาย อมจฺจคณปริวุโต ตํ ฐานํ คนฺตฺวา กจฺฉปํ ทิสฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ – ‘‘ปณฺฑิต, กินฺติ กตฺวา เอส ปติโต’’ติ? โพธิสตฺโต ‘‘จิรปฏิกงฺโขหํ ราชานํ โอวทิตุกาโม อุปายํ อุปธาเรนฺโต จรามิ, อิมินา กจฺฉเปน หํเสหิ สทฺธิํ วิสฺสาโส กโต ภวิสฺสติ, เตหิ อิมํ ‘หิมวนฺตํ เนสฺสฺสามา’ติ ทณฺฑกํ ฑํสาเปตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺเตหิ ภวิตพฺพํ, อถ อิมินา กสฺสจิ วจนํ สุตฺวา อรกฺขิตมุขตาย กิญฺจิ วตฺตุกาเมน ทณฺฑกา วิสฺสฏฺโฐ ภวิสฺสติ, เอวํ อากาสโต ปติตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปตฺเตเนว ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘อาม มหาราช, อติมุขรา นาม อปริยนฺตวจนา เอวรูปํ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติเยวา’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[129]

‘‘อวธี วต อตฺตานํ, กจฺฉโป พฺยาหรํ คิรํ;

สุคฺคหีตสฺมิํ กฏฺฐสฺมิํ, วาจาย สกิยาวธิฯ

[130]

‘‘เอตมฺปิ ทิสฺวา นรวีริยเสฏฺฐ, วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํ นาติเวลํ;

ปสฺสสิ พหุภาเณน, กจฺฉปํ พฺยสนํ คต’’นฺติฯ

ตตฺถ อวธี วตาติ ฆาเตสิ วตฯ พฺยาหรนฺติ พฺยาหรนฺโตฯ สุคฺคหีตสฺมิํ กฏฺฐสฺมินฺติ มุเขน สุฏฺฐุ ฑํสิตฺวา คหิเต ทณฺฑเกฯ วาจาย สกิยาวธีติ อติมุขรตาย อกาเล วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต ทฏฺฐฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตาย สกาย วาจาย อตฺตานํ อวธิ ฆาเตสิฯ เอวเมส ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต, น อญฺญถาติฯ เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอตมฺปิ การณํ ทิสฺวาฯ นรวีริยเสฏฺฐาติ นเรสุ วีริเยน เสฏฺฐ อุตฺตมวีริย ราชวรฯ วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํ นาติเวลนฺติ สจฺจาทิปฏิสํยุตฺตํ กุสลเมว ปณฺฑิโต ปุริโส มุญฺเจยฺย นิจฺฉาเรยฺย, ตมฺปิ หิตํ กาลยุตฺตํ, น อติเวลํ, อติกฺกนฺตกาลํ อปริยนฺตวาจํ น ภาเสยฺยฯ ปสฺสสีติ นนุ ปจฺจกฺขโต ปสฺสสิฯ พหุภาเณนาติ พหุภณเนนฯ กจฺฉปํ พฺยสนํ คตนฺติ เอตํ กจฺฉปํ ชีวิตกฺขยํ ปตฺตนฺติฯ

ราชา ‘‘มํ สนฺธาย ภาสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘อมฺเห สนฺธาย กเถสิ, ปณฺฑิตา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘มหาราช, ตฺวํ วา โหหิ อญฺโญ วา, โย โกจิ ปมาณาติกฺกนฺตํ ภาสนฺโต เอวรูปํ พฺยสนํ ปาปุณาตี’’ติ ปากฏํ กตฺวา กเถสิฯ ราชา ตโต ปฏฺฐาย วิรมิตฺวา มนฺทภาณี อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กจฺฉโป โกกาลิโก อโหสิ, ทฺเว หํสโปตกา ทฺเว มหาเถรา, ราชา อานนฺโท, อมจฺจปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กจฺฉปชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[216] 6. มจฺฉชาตกวณฺณนา

น มายมคฺคิ ตปตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน อุกฺกณฺฐาปิโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘ปุราณทุติยิกายา’’ติ อาหฯ

อถ นํ สตฺถา ‘‘อยํ เต ภิกฺขุ อิตฺถี อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย สูเลน วิชฺฌิตฺวา องฺคาเรสุ ปจิตฺวา ขาทิตพฺพตํ ปตฺโต ปณฺฑิเต นิสฺสาย ชีวิตํ อลตฺถา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิโต อโหสิฯ อเถกทิวสํ เกวฏฺฏา ชาเล ลคฺคํ มจฺฉํ อุทฺธริตฺวา อุณฺหวาลุกาปิฏฺเฐ ฐเปตฺวา ‘‘องฺคาเรสุ นํ ปจิตฺวา ขาทิสฺสามา’’ติ สูลํ ตจฺฉิํสุฯ มจฺโฉ มจฺฉิํ อารพฺภ ปริเทวมาโน อิมา คาถา อโวจ –

[131]

‘‘น มายมคฺคิ ตปติ, น สูโล สาธุตจฺฉิโต;

ยญฺจ มํ มญฺญเต มจฺฉี, อญฺญํ โส รติยา คโตฯ

[132]

‘‘โส มํ ทหติ ราคคฺคิ, จิตฺตํ จูปตเปติ มํ;

ชาลิโน มุญฺจถายิรา มํ, น กาเม หญฺญเต กฺวจี’’ติฯ

ตตฺถ น มายมคฺคิ ตปตีติ น มํ อยํ อคฺคิ ตปติ, น ตาปํ ชเนติ, น โสจยตีติ อตฺโถฯ น สูโลติ อยํ สูโลปิ สาธุตจฺฉิโต มํ น ตปติ, น เม โสกํ อุปฺปาเทติฯ ยญฺจ มํ มญฺญเตติ ยํ ปน มํ มจฺฉี เอวํ มญฺญติ ‘‘อญฺญํ มจฺฉิํ โส ปญฺจกามคุณรติยา คโต’’ติ, ตเทว มํ ตปติ โสจยติฯ โส มํ ทหตีติ โย ปเนส ราคคฺคิ, โส มํ ทหติ ฌาเปติฯ จิตฺตํ จูปตเปติ มนฺติ ราคสมฺปยุตฺตกํ มม จิตฺตเมว จ มํ อุปตาเปติ กิลเมติ วิเหเฐติฯ ชาลิโนติ เกวฏฺเฏ อาลปติฯ เต หิ ชาลสฺส อตฺถิตาย ‘‘ชาลิโน’’ติ วุจฺจนฺติฯ มุญฺจถายิรา มนฺติ มุญฺจถ มํ สามิโนติ ยาจติฯ น กาเม หญฺญเต กฺวจีติ กาเม ปติฏฺฐิโต กาเมน นียมาโน สตฺโต น กฺวจิ หญฺญติฯ น หิ ตํ ตุมฺหาทิสา หนิตุํ อนุจฺฉวิกาติ ปริเทวติฯ อถ วา กาเมติ เหตุวจเน ภุมฺมํ, กามเหตุ มจฺฉิํ อนุพนฺธมาโน นาม น กฺวจิ ตุมฺหาทิเสหิ หญฺญตีติ ปริเทวติฯ ตสฺมิํ ขเณ โพธิสตฺโต นทีตีรํ คโต ตสฺส มจฺฉสฺส ปริเทวิตสทฺทํ สุตฺวา เกวฏฺเฏ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ มจฺฉํ โมเจสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ ฯ ‘‘ตทา มจฺฉี ปุราณทุติยิกา อโหสิ, มจฺโฉ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ, ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มจฺฉชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[217] 7. เสคฺคุชาตกวณฺณนา

สพฺโพ โลโกติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ปณฺณิกอุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เอกกนิปาเต วิตฺถาริตเมวฯ อิธาปิ สตฺถา ตํ ‘‘กิํ, อุปาสก, จิรสฺสํ อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ปณฺณิกอุปาสโก ‘‘ธีตา เม, ภนฺเต, นิจฺจํ ปหํสิตมุขี, ตมหํ วีมํสิตฺวา เอกสฺส กุลทารกสฺส อทาสิํ, ตตฺถ อิติกตฺตพฺพตาย ตุมฺหากํ ทสฺสนาย อาคนฺตุํ โอกาสํ น ลภิ’’นฺติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘น โข, อุปาสก, อิทาเนเวสา สีลวตี, ปุพฺเพปิ สีลวตี, ตฺวญฺจ น อิทาเนเวตํ วีมํสสิ, ปุพฺเพปิ วีมํสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต รุกฺขเทวตา อโหสิฯ ตทา อยเมว ปณฺณิกอุปาสโก ‘‘ธีตรํ วีมํสิสฺสามี’’ติ อรญฺญํ เนตฺวา กิเลสวเสน อิจฺฉนฺโต วิย หตฺเถ คณฺหิฯ อถ นํ ปริเทวมานํ ปฐมคาถาย อชฺฌภาสิ –

[133]

‘‘สพฺโพ โลโก อตฺตมโน อโหสิ, อโกวิทา คามธมฺมสฺส เสคฺคุ;

โกมาริ โก นาม ตวชฺช ธมฺโม, ยํ ตฺวํ คหิตา ปวเน ปโรทสี’’ติฯ

ตตฺถ สพฺโพ โลโก อตฺตมโน อโหสีติ, อมฺม, สกโลปิ สตฺตโลโก เอติสฺสา กามเสวนาย อตฺตมโน ชาโตฯ อโกวิทา คามธมฺมสฺส เสคฺคูติ เสคฺคูติ ตสฺสา นามํฯ เตน ตฺวํ ปน, อมฺม, เสคฺคุ อโกวิทา คามธมฺมสฺส, อิมสฺมิํ คามธมฺเม วสลธมฺเม อกุสลาสีติ วุตฺตํ โหติฯ โกมาริ โก นาม ตวชฺช ธมฺโมติ, อมฺม, กุมาริ โก นาเมส ตว อชฺช สภาโวฯ

ยํ ตฺวํ คหิตา ปวเน ปโรทสีติ ตฺวํ มยา อิมสฺมิํ ปวเน สนฺถววเสน หตฺเถ คหิตา ปโรทสิ น สมฺปฏิจฺฉสิ, โก เอส ตว สภาโว, กิํ กุมาริกาเยว ตฺวนฺติ ปุจฺฉติฯ

ตํ สุตฺวา กุมาริกา ‘‘อาม, ตาต, กุมาริกาเยวาหํ, นาหํ เมถุนธมฺมํ นาม ชานามี’’ติ วตฺวา ปริเทวมานา ทุติยํ คาถมาห –

[134]

‘‘โย ทุกฺขผุฏฺฐาย ภเวยฺย ตาณํ, โส เม ปิตา ทุพฺภิ วเน กโรติ;

สา กสฺส กนฺทามิ วนสฺส มชฺเฌ, โย ตายิตา โส สหสํ กโรตี’’ติฯ

สา เหฏฺฐา กถิตาเยวฯ อิติ โส ปณฺณิโก ตทา ธีตรํ วีมํสิตฺวา เคหํ เนตฺวา กุลทารกสฺส ทตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน ปณฺณิกอุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา ธีตา ธีตาเยว, ปิตา ปิตาเยว อโหสิ, ตสฺส การณสฺส ปจฺจกฺขการิกา รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

เสคฺคุชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[218] 8. กูฏวาณิชชาตกวณฺณนา

สฐสฺส สาเฐยฺยมิทนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กูฏวาณิชํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิวาสิโน หิ กูฏวาณิโช จ ปณฺฑิตวาณิโช จ ทฺเว วาณิชา มิตฺติกา หุตฺวา ปญฺจ สกฏสตานิ ภณฺฑสฺส ปูราเปตฺวา ปุพฺพนฺตโต อปรนฺตํ วิจรมานา โวหารํ กตฺวา พหุํ ลาภํ ลภิตฺวา สาวตฺถิํ ปจฺจาคมิํสุฯ ปณฺฑิตวาณิโช กูฏวาณิชํ อาห – ‘‘สมฺม, ภณฺฑํ ภาเชมา’’ติฯ

กูฏวาณิโช ‘‘อยํ ทีฆรตฺตํ ทุกฺขเสยฺยาย ทุพฺโภชเนน กิลนฺโต อตฺตโน ฆเร นานคฺครสํ ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา อชีรเกน มริสฺสติ, อถ สพฺพมฺเปตํ ภณฺฑํ มยฺหเมว ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘นกฺขตฺตํ น มนาปํ, ทิวโส น มนาโป, สฺเว ชานิสฺสามิ , ปุนทิวเส ชานิสฺสามี’’ติ กาลํ เขเปติฯ อถ นํ ปณฺฑิตวาณิโช นิปฺปีเฬตฺวา ภาชาเปตฺวา คนฺธมาลํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา ‘‘กทา อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อฑฺฒมาสมตฺโต เม, ภนฺเต, อาคตสฺสา’’ติ วตฺวา ‘‘อถ กสฺมา เอวํ ปปญฺจํ กตฺวา พุทฺธุปฏฺฐานํ อาคโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘น โข, อุปาสก, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส กูฏวาณิโชเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตสฺส วินิจฺฉยามจฺโจ อโหสิฯ ตทา คามวาสี จ นครวาสี จ ทฺเว วาณิชา มิตฺตา อเหสุํฯ คามวาสี นครวาสิสฺส สนฺติเก ปญฺจ ผาลสตานิ ฐเปสิฯ โส เต ผาเล วิกฺกิณิตฺวา มูลํ คเหตฺวา ผาลานํ ฐปิตฏฺฐาเน มูสิกวจฺจํ อากิริตฺวา ฐเปสิฯ อปรภาเค คามวาสี อาคนฺตฺวา ‘‘ผาเล เม เทหี’’ติ อาหฯ กูฏวาณิโช ‘‘ผาลา เต มูสิกาหิ ขาทิตา’’ติ มูสิกวจฺจํ ทสฺเสสิฯ อิตโร ‘‘ขาทิตาว โหนฺตุ, มูสิกาหิ ขาทิเต กิํ สกฺกา กาตุ’’นฺติ นฺหานตฺถาย ตสฺส ปุตฺตํ อาทาย คจฺฉนฺโต เอกสฺส สหายกสฺส เคเห ‘‘อิมสฺส กตฺถจิ คนฺตุํ มา อทตฺถา’’ติ วตฺวา อนฺโตคพฺเภ นิสีทาเปตฺวา สยํ นฺหายิตฺวา กูฏวาณิชสฺส เคหํ อคมาสิฯ โส ‘‘ปุตฺโต เม กห’’นฺติ อาหฯ ‘‘สมฺม, ตว ปุตฺตํ ตีเร ฐเปตฺวา มม อุทเก นิมุคฺคกาเล เอโก กุลโล อาคนฺตฺวา ตว ปุตฺตํ นขปญฺชเรน คเหตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺโต, อหํ ปาณิํ ปหริตฺวา วิรวิตฺวา วายมนฺโตปิ โมเจตุํ นาสกฺขิ’’นฺติฯ ‘‘ตฺวํ มุสา ภณสิ, กุลลา ทารเก คเหตฺวา คนฺตุํ สมตฺถา นาม นตฺถี’’ติฯ ‘‘สมฺม, โหตุ, อยุตฺเตปิ โหนฺเต อหํ กิํ กโรมิ, กุลเลเนว เต ปุตฺโต นีโต’’ติฯ โส ตํ สนฺตชฺเชตฺวา ‘‘อเร ทุฏฺฐโจร มนุสฺสมารก , อิทานิ ตํ วินิจฺฉยํ คนฺตฺวา กฑฺฒาเปสฺสามี’’ติ นิกฺขมิฯ โส ‘‘มม รุจฺจนกเมว กโรสี’’ติ เตเนว สทฺธิํ วินิจฺฉยฏฺฐานํ อคมาสิฯ

กูฏวาณิโช โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘อยํ, สามิ, มม ปุตฺตํ คเหตฺวา นฺหายิตุํ คโต, ‘กหํ เม ปุตฺโต’ติ วุตฺเต ‘กุลเลน หโฏ’ติ อาห, วินิจฺฉินถ เม อฑฺฑ’’นฺติฯ โพธิสตฺโต ‘‘สจฺจํ ภเณ’’ติ อิตรํ ปุจฺฉิฯ โส อาห – ‘‘อาม, สามิ, อหํ ตํ อาทาย คโต, เสเนน ปหฏภาโว สจฺจเมว, สามี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน โลเก กุลลา นาม ทารเก หรนฺตี’’ติ? ‘‘สามิ, อหมฺปิ ตุมฺเห ปุจฺฉามิ – ‘‘กุลลา ทารเก คเหตฺวา อากาเส คนฺตุํ น สกฺโกนฺติ, มูสิกา ปน อยผาเล ขาทนฺตี’’ติฯ ‘‘อิทํ กิํ นามา’’ติ? ‘‘สามิ, มยา เอตสฺส ฆเร ปญฺจ ผาลสตานิ ฐปิตานิ, สฺวายํ ‘ผาลา เต มูสิกาหิ ขาทิตา’ติ วตฺวา ‘อิทํ เต ผาเล ขาทิตมูสิกานํ วจฺจ’นฺติ วจฺจํ ทสฺเสติ, สามิ, มูสิกา เจ ผาเล ขาทนฺติ, กุลลาปิ ทารเก หริสฺสนฺติฯ สเจ น ขาทนฺติ, เสนาปิ ตํ น หริสฺสนฺติฯ เอโส ปน ‘ผาลา เต มูสิกาหิ ขาทิตา’ติ วทติ, เตสํ ขาทิตภาวํ วา อขาทิตภาวํ วา ชานาถ, อฑฺฑํ เม วินิจฺฉินถา’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘สฐสฺส ปฏิสาเฐยฺยํ กตฺวา ชินิสฺสามีติ อิมินา จินฺติตํ ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘สุฏฺฐุ เต จินฺติต’’นฺติ วตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[135]

‘‘สฐสฺส สาเฐยฺยมิํท สุจินฺติตํ, ปจฺโจฑฺฑิตํ ปฏิกูฏสฺส กูฏํ;

ผาลํ เจ ขาเทยฺยุํ มูสิกา, กสฺมา กุมารํ กุลลา น หเรยฺยุํฯ

[136]

‘‘กูฏสฺส หิ สนฺติ กูฏกูฏา, ภวติ จาปิ นิกติโน นิกตฺยา;

เทหิ ปุตฺตนฏฺฐ ผาลนฏฺฐสฺส ผาลํ, มา เต ปุตฺตมหาสิ ผาลนฏฺโฐ’’ติฯ

ตตฺถ สฐสฺสาติ สฐภาเวน เกราฏิเกน ‘‘เอกํ อุปายํ กตฺวา ปรสนฺตกํ ขาทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สฐสฺสฯ สาเฐยฺยมิทํ สุจินฺติตนฺติ อิทํ ปฏิสาเฐยฺยํ จินฺเตนฺเตน ตยา สุฏฺฐุ จินฺติตํฯ ปจฺโจฑฺฑิตํ ปฏิกูฏสฺส กูฏนฺติ กูฏสฺส ปุคฺคลสฺส ตยา ปฏิกูฏํ สุฏฺฐุ ปจฺโจฑฺฑิตํ, ปฏิภาคํ กตฺวา โอฑฺฑิตสทิสเมว กตนฺติ อตฺโถฯ ผาลํ เจ ขาเทยฺยุํ มูสิกาติ ยทิ มูสิกา ผาลํ ขาเทยฺยุํฯ กสฺมา กุมารํ กุลลา น หเรยฺยุนฺติ มูสิกาสุ ผาเล ขาทนฺตีสุ กุลลา กิํ การณา กุมารํ โน หเรยฺยุํฯ

กูฏสฺส หิ สนฺติ กูฏกูฏาติ ตฺวํ ‘‘อหเมว มูสิกาหิ ผาเล ขาทาปิตปุริโส กูโฏ’’ติ มญฺญสิ, ตาทิสสฺส ปน กูฏสฺส อิมสฺมิํ โลเก พหู กูฏา สนฺติ, กูฏสฺส กูฏาติ กูฏปฏิกูฏานํ เอตํ นามํ, กูฏสฺส ปฏิกูฏา นาม สนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ภวติ จาปิ นิกติโน นิกตฺยาติ นิกติโน เนกติกสฺส วญฺจนกปุคฺคลสฺส นิกตฺยา อปโร นิกติการโก วญฺจนกปุริโส ภวติเยวฯ เทหิ ปุตฺตนฏฺฐ ผาลนฏฺฐสฺส ผาลนฺติ อมฺโภ นฏฺฐปุตฺต ปุริส, เอตสฺส นฏฺฐผาลสฺส ผาลํ เทหิฯ มา เต ปุตฺตมหาสิ ผาลนฏฺโฐติ สเจ หิสฺส ผาลํ น ทสฺสสิ, ปุตฺตํ เต หริสฺสติ, ตํ เต เอส มา หรตุ, ผาลมสฺส เทหีติฯ ‘‘เทมิ, สามิ, สเจ เม ปุตฺตํ เทตี’’ติฯ ‘‘เทมิ, สามิ, สเจ เม ผาเล เทตี’’ติฯ เอวํ นฏฺฐปุตฺโต ปุตฺตํ, นฏฺฐผาโล จ ผาลํ ปฏิลภิตฺวา อุโภปิ ยถากมฺมํ คตาฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏวาณิโช อิทานิ กูฏวาณิโชว, ปณฺฑิตวาณิโช ปณฺฑิตวาณิโชเยว, วินิจฺฉยามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กูฏวาณิชชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[219] 9. ครหิตชาตกวณฺณนา

หิรญฺญํ เม สุวณฺณํ เมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อนภิรติยา อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ เอตสฺส หิ ปจฺเจกํ คหิตํ อารมฺมณํ นาม นตฺถิ, อนภิรติวาสํ วสนฺตํ ปน ตํ สตฺถุ สนฺติกํ อาเนสุํฯ โส สตฺถารา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘สจฺจ’’นฺติ วตฺวา ‘‘กิํการณา’’ติ วุตฺเต ‘‘กิเลสวเสนา’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘อยํ, ภิกฺขุ, กิเลโส นาม ปุพฺเพ ติรจฺฉาเนหิปิ ครหิโต, ตฺวํ เอวรูเป สาสเน ปพฺพชิโต กสฺมา ติรจฺฉาเนหิปิ ครหิตกิเลสวเสน อุกฺกณฺฐิโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส วานรโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ

ตเมนํ เอโก วนจรโก คเหตฺวา อาเนตฺวา รญฺโญ อทาสิฯ โส จิรํ ราชเคเห วสมาโน วตฺตสมฺปนฺโน อโหสิ, มนุสฺสโลเก วตฺตมานํ กิริยํ เยภุยฺเยน อญฺญาสิฯ ราชา ตสฺส วตฺเต ปสีทิตฺวา วนจรกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อิมํ วานรํ คหิตฏฺฐาเนเยว วิสฺสชฺเชหี’’ติ อาณาเปสิ , โส ตถา อกาสิฯ วานรคโณ โพธิสตฺตสฺส อาคตภาวํ ญตฺวา ตสฺส ทสฺสนตฺถาย มหนฺเต ปาสาณปิฏฺเฐ สนฺนิปติตฺวา โพธิสตฺเตน สทฺธิํ สมฺโมทนียํ กถํ กตฺวา ‘‘สมฺม, กหํ เอตฺตกํ กาลํ วุตฺโถสี’’ติ อาหฯ ‘‘พาราณสิยํ ราชนิเวสเน’’ติฯ ‘‘อถ กถํ มุตฺโตสี’’ติ? ‘‘ราชา มํ เกฬิมกฺกฏํ กตฺวา มม วตฺเต ปสนฺโน มํ วิสฺสชฺเชสี’’ติฯ

อถ นํ เต วานรา ‘‘มนุสฺสโลเก วตฺตมานกิริยํ นาม ตุมฺเห ชานิสฺสถ , อมฺหากมฺปิ ตาว กเถถ, โสตุกามมฺหา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘มา มํ มนุสฺสานํ กิริยํ ปุจฺฉถา’’ติฯ ‘‘กเถถ โสตุกามมฺหา’’ติฯ โพธิสตฺโตปิ ‘‘มนุสฺสา นาม ขตฺติยาปิ พฺราหฺมณาปิ ‘มยฺหํ มยฺห’นฺติ วทนฺติ, หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจตํ น ชานนฺติ, สุณาถ ทานิ เตสํ อนฺธพาลานํ การณ’’นฺติ วตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[137]

‘‘หิรญฺญํ เม สุวณฺณํ เม, เอสา รตฺติํ ทิวา กถา;

ทุมฺเมธานํ มนุสฺสานํ, อริยธมฺมํ อปสฺสตํฯ

[138]

‘‘ทฺเว ทฺเว คหปตโย เคเห, เอโก ตตฺถ อมสฺสุโก;

ลมฺพตฺถโน เวณิกโต, อโถ องฺกิตกณฺณโก;

กีโต ธเนน พหุนา, โส ตํ วิตุทเต ชน’’นฺติฯ

ตตฺถ หิรญฺญํ เม สุวณฺณํ เมติ เทสนาสีสมตฺตเมตํ, อิมินา ปน ปททฺวเยน ทสวิธมฺปิ รตนํ สพฺพํ, ปุพฺพณฺณาปรณฺณํ เขตฺตวตฺถุํ ทฺวิปทจตุปฺปทญฺจ สพฺพํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ เม อิทํ เม’’ติ อาหฯ เอสา รตฺติํ ทิวา กถาติ เอสา มนุสฺสานํ รตฺติญฺจ ทิวา จ นิจฺจกาลํ กถาฯ อญฺญํ ปน เต ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา’’ติ วา ‘‘หุตฺวา น ภวนฺตี’’ติ วา น ชานนฺติ, เอวเมว ปริเทวนฺตา วิจรนฺติฯ ทุมฺเมธานนฺติ อปฺปปญฺญานํฯ อริยธมฺมํ อปสฺสตนฺติ อริยานํ พุทฺธาทีนํ ธมฺมํ, อริยํ วา นิทฺโทสํ นววิธํ โลกุตฺตรธมฺมํ อปสฺสนฺตานํ เอสาว กถาฯ อญฺญา ปน ‘‘อนิจฺจํ วา ทุกฺขํ วา’’ติ เตสํ กถา นาม นตฺถิฯ

คหปตโยติ เคเห อธิปติภูตาฯ เอโก ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ ฆรสามิเกสุ ‘‘เอโก’’ติ มาตุคามํ สนฺธาย วทติฯ ตตฺถ เวณิกโตติ กตเวณี, นานปฺปกาเรน สณฺฐาปิตเกสกลาโปติ อตฺโถฯ อโถ องฺกิตกณฺณโกติ อถ สฺเวว วิทฺธกณฺโณ ฉิทฺทกณฺโณติ ลมฺพกณฺณตํ สนฺธายาหฯ กีโต ธเนน พหุนาติ โส ปเนส อมสฺสุโก ลมฺพตฺถโน เวณิกโต องฺกิตกณฺโณ มาตาปิตูนํ พหุํ ธนํ ทตฺวา กีโต, มณฺเฑตฺวา ปสาเธตฺวา ยานํ อาโรเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ฆรํ อานีโตฯ โส ตํ วิตุทเต ชนนฺติ โส คหปติ อาคตกาลโต ปฏฺฐาย ตสฺมิํ เคเห ทาสกมฺมกราทิเภทํ ชนํ ‘‘อเร ทุฏฺฐทาส ทุฏฺฐทาสิ, อิมํ น กโรสี’’ติ มุขสตฺตีหิ วิตุทติ, สามิโก วิย หุตฺวา มหาชนํ วิจาเรติฯ เอวํ ตาว ‘‘มนุสฺสโลเก อติวิย อยุตฺต’’นฺติ มนุสฺสโลกํ ครหิฯ

ตํ สุตฺวา สพฺเพ วานรา ‘‘มา กเถถ, มา กเถถ, อโสตพฺพยุตฺตกํ อสฺสุมฺหา’’ติ อุโภหิ หตฺเถหิ กณฺเณ ทฬฺหํ ปิทหิํสุฯ ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน อมฺเหหิ อิทํ อยุตฺตํ สุต’’นฺติ ตํ ฐานมฺปิ ครหิตฺวา อญฺญตฺถ อคมํสุฯ โส ปิฏฺฐิปาสาโณ ครหิตปิฏฺฐิปาสาโณเยว กิร นาม ชาโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา วานรคโณ พุทฺธปริสา อโหสิ, วานรินฺโท ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ครหิตชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[220] 10. ธมฺมธชชาตกวณฺณนา

สุขํ ชีวิตรูโปสีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มยฺหํ วธาย ปริสกฺกิเยว, สนฺตาสมตฺตมฺปิ ปน กาตุํ นาสกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ ยสปาณิ นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ, กาฬโก นามสฺส เสนาปติ อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺเสว ปุโรหิโต อโหสิ นาเมน ธมฺมธโช นาม, รญฺโญ ปน สีสปฺปสาธนกปฺปโก ฉตฺตปาณิ นามฯ ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรติ, เสนาปติ ปนสฺส วินิจฺฉยํ กโรนฺโต ลญฺชํ ขาทติ ปรปิฏฺฐิมํสิโก, ลญฺชํ คเหตฺวา อสฺสามิเก สามิเก กโรติฯ อเถกทิวสํ วินิจฺฉเย ปราชิโต มนุสฺโส พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺโต วินิจฺฉยา นิกฺขนฺโต ราชุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺตํ โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ตสฺส ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘ตุมฺหาทิเสสุ นาม, สามิ, รญฺโญ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ อนุสาสนฺเตสุ กาฬกเสนาปติ ลญฺชํ คเหตฺวา อสฺสามิเก สามิเก กโรตี’’ติ อตฺตโน ปราชิตภาวํ โพธิสตฺตสฺส กเถสิฯ โพธิสตฺโต การุญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘เอหิ ภเณ, อฑฺฑํ เต วินิจฺฉินิสฺสามี’’ติ ตํ คเหตฺวา วินิจฺฉยฏฺฐานํ อคมาสิฯ มหาชโน สนฺนิปติ, โพธิสตฺโต ตํ อฑฺฑํ ปฏิวินิจฺฉินิตฺวา สามิกญฺเญว สามิกํ อกาสิฯ

มหาชโน สาธุการํ อทาสิ, โส สทฺโท มหา อโหสิฯ ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘กิํ สทฺโท นาเมโส’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, ธมฺมธชปณฺฑิเตน ทุพฺพินิจฺฉิโต อฑฺโฑ สุวินิจฺฉิโต, ตตฺเรส สาธุการสทฺโท’’ติฯ ราชา ตุฏฺโฐ โพธิสตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อฑฺโฑ กิร เต อาจริย วินิจฺฉิโต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, มหาราช, กาฬเกน ทุพฺพินิจฺฉิตํ อฑฺฑํ วินิจฺฉินิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อิโต ทานิ ปฏฺฐาย ตุมฺเหว อฑฺฑํ วินิจฺฉินถ, มยฺหญฺจ กณฺณสุขํ ภวิสฺสติ โลกสฺส จ วุฑฺฒี’’ติ วตฺวา อนิจฺฉนฺตมฺปิ ตํ ‘‘สตฺตานุทฺทยาย วินิจฺฉเย นิสีทถา’’ติ ยาจิตฺวา สมฺปฏิจฺฉาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย โพธิสตฺโต วินิจฺฉเย นิสีทติ, สามิเกเยว สามิเก กโรติฯ

กาฬโก ตโต ปฏฺฐาย ลญฺชํ อลภนฺโต ลาภโต ปริหายิตฺวา โพธิสตฺตสฺส อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ‘‘มหาราช, ธมฺมธชปณฺฑิโต ตว รชฺชํ ปตฺเถตี’’ติ โพธิสตฺตํ รญฺโญ อนฺตเร ปริภินฺทิฯ ราชา อสทฺทหนฺโต ‘‘มา เอวํ อวจา’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน เตน ‘‘สเจ เม น สทฺทหถ, ตสฺสาคมนกาเล วาตปาเนน โอโลเกถฯ

อถาเนน สกลนครสฺส อตฺตโน หตฺเถ กตภาวํ ปสฺสิสฺสถา’’ติ วุตฺเต ราชา ตสฺส อฑฺฑการกปริสํ ทิสฺวา ‘‘เอตสฺเสว ปริสา’’ติ สญฺญาย ภิชฺชิตฺวา ‘‘กิํ กโรม เสนาปตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, เอตํ มาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ ฯ ‘‘โอฬาริกโทสํ อปสฺสนฺตา กถํ มาเรสฺสามา’’ติ? ‘‘อตฺเถโก อุปาโย’’ติฯ ‘‘กตรูปาโย’’ติฯ ‘‘อสยฺหมสฺส กมฺมํ อาโรเปตฺวา ตํ กาตุํ อสกฺโกนฺตํ ตํ เตน โทเสน มาเรสฺสามา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน อสยฺหกมฺม’’นฺติ? ‘‘มหาราช, อุยฺยานํ นาม สารภูมิยํ โรปิตํ ปฏิชคฺคิยมานํ ตีหิ จตูหิ สํวจฺฉเรหิ ผลํ เทติฯ ตุมฺเห ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘สฺเว อุยฺยานํ กีฬิสฺสาม, อุยฺยานํ เม มาเปหี’ติ วทถ, โส มาเปตุํ น สกฺขิสฺสติฯ อถ นํ ตสฺมิํ โทเส มาเรสฺสามา’’ติฯ

ราชา โพธิสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ปณฺฑิต, มยฺหํ ปุราณอุยฺยาเน จิรํ กีฬิมฺห, อิทานิ นวอุยฺยาเน กีฬิตุกามมฺห, สฺเว กีฬิสฺสาม, อุยฺยานํ โน มาเปหิ, สเจ มาเปตุํ น สกฺขิสฺสสิ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘กาฬเกน ลญฺชํ อลภมาเนน ราชา อนฺตเร ปริภินฺโน ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘สกฺโกนฺโต ชานิสฺสามิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา เคหํ คนฺตฺวา สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา จินฺตยมาโน สยเน นิปชฺชิ, สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต โพธิสตฺตสฺส จิตฺตํ ญตฺวา เวเคนาคนฺตฺวา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา อากาเส ฐตฺวา ‘‘กิํ จินฺเตสิ ปณฺฑิตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ? ‘‘สกฺโกหมสฺมี’’ติฯ ‘‘ราชา มํ ‘อุยฺยานํ มาเปหี’ติ อาห, ตํ จินฺเตมี’’ติฯ ‘‘ปณฺฑิต, มา จินฺตยิ, อหํ เต นนฺทนวนจิตฺตลตาวนสทิสํ อุยฺยานํ มาเปสฺสามิ, กตรสฺมิํ ฐาเน มาเปมี’’ติ? ‘‘อสุกฏฺฐาเน มาเปหี’’ติฯ สกฺโก มาเปตฺวา เทวปุรเมว คโตฯ

ปุนทิวเส โพธิสตฺโต อุยฺยานํ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ – ‘‘นิฏฺฐิตํ เต, มหาราช, อุยฺยานํ, กีฬสฺสู’’ติฯ ราชา คนฺตฺวา อฏฺฐารสหตฺเถน มโนสิลาวณฺเณน ปากาเรน ปริกฺขิตฺตํ ทฺวารฏฺฏาลกสมฺปนฺนํ ปุปฺผผลภารภริตนานารุกฺขปฏิมณฺฑิตํ อุยฺยานํ ทิสฺวา กาฬกํ ปุจฺฉิ – ‘‘ปณฺฑิเตน อมฺหากํ วจนํ กตํ, อิทานิ กิํ กโรมา’’ติฯ ‘‘มหาราช, เอกรตฺเตน อุยฺยานํ มาเปตุํ สกฺโกนฺโต รชฺชํ คเหตุํ กิํ น สกฺโกตี’’ติ? ‘‘อิทานิ กิํ กโรมา’’ติ? ‘‘อปรมฺปิ นํ อสยฺหกมฺมํ กาเรมา’’ติฯ ‘‘กิํ กมฺมํ นามา’’ติ? ‘‘สตฺตรตนมยํ โปกฺขรณิํ มาเปมา’’ติฯ

ราชา ‘‘สาธู’’ติ โพธิสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อาจริย, อุยฺยานํ ตาว เต มาปิตํ , เอตสฺส ปน อนุจฺฉวิกํ สตฺตรตนมยํ โปกฺขรณิํ มาเปหิฯ สเจ มาเปตุํ น สกฺขิสฺสสิ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘สาธุ, มหาราช, สกฺโกนฺโต มาเปสฺสามี’’ติ อาหฯ อถสฺส สกฺโก โปกฺขรณิํ มาเปสิ โสภคฺคปฺปตฺตํ สตติตฺถํ สหสฺสวงฺกํ ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺนํ นนฺทนโปกฺขรณิสทิสํฯ

ปุนทิวเส โพธิสตฺโต ตมฺปิ ปจฺจกฺขํ กตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ – ‘‘มาปิตา, เทว, โปกฺขรณี’’ติฯ ราชา ตมฺปิ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ กิํ กโรมา’’ติ กาฬกํ ปุจฺฉิฯ ‘‘อุยฺยานสฺส อนุจฺฉวิกํ เคหํ มาเปตุํ อาณาเปหิ, เทวา’’ติฯ ราชา โพธิสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อิทานิ, อาจริย, อิมสฺส อุยฺยานสฺส เจว โปกฺขรณิยา จ อนุจฺฉวิกํ สพฺพทนฺตมยํ เคหํ มาเปหิ, โน เจ มาเปสฺสสิ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติ อาหฯ อถสฺส สกฺโก เคหมฺปิ มาเปสิฯ โพธิสตฺโต ปุนทิวเส ตมฺปิ ปจฺจกฺขํ กตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ตมฺปิ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ กิํ กโรมา’’ติ กาฬกํ ปุจฺฉิฯ ‘‘เคหสฺส อนุจฺฉวิกํ มณิํ มาเปตุํ อาณาเปหิ, มหาราชา’’ติ อาหฯ ราชา โพธิสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ปณฺฑิต, อิมสฺส ทนฺตมยเคหสฺส อนุจฺฉวิกํ มณิํ มาเปหิ, มณิอาโลเกน วิจริสฺสามฯ สเจ มาเปตุํ น สกฺโกสิ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติ อาหฯ อถสฺส สกฺโก มณิมฺปิ มาเปสิฯ

โพธิสตฺโต ปุนทิวเส ตํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ ฯ ราชา ตมฺปิ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ กิํ กริสฺสามา’’ติ กาฬกํ ปุจฺฉิฯ ‘‘มหาราช, ธมฺมธชพฺราหฺมณสฺส อิจฺฉิติจฺฉิตทายิกา เทวตา อตฺถิ มญฺเญ, อิทานิ ยํ เทวตาปิ มาเปตุํ น สกฺโกติ, ตํ อาณาเปหิฯ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ นาม มนุสฺสํ เทวตาปิ มาเปตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา ‘จตุรงฺคสมนฺนาคตํ เม อุยฺยานปาลํ มาเปหี’ติ ตํ วทาหี’’ติฯ ราชา โพธิสตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อาจริย, ตยา อมฺหากํ อุยฺยานํ, โปกฺขรณี, ทนฺตมยปาสาโท, ตสฺส อาโลกกรณตฺถาย มณิรตนญฺจ มาปิตํ, อิทานิ เม อุยฺยานรกฺขกํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อุยฺยานปาลํ มาเปหิ, โน เจ มาเปสฺสสิ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติ อาหฯ

โพธิสตฺโต ‘‘โหตุ, ลภมาโน ชานิสฺสามี’’ติ เคหํ คนฺตฺวา สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา นิปนฺโน ปจฺจูสกาเล ปพุชฺฌิตฺวา สยนปีเฐ นิสินฺโน จินฺเตสิ – ‘‘สกฺโก เทวราชา ยํ อตฺตนา สกฺกา มาเปตุํ, ตํ มาเปสิ, จตุรงฺคสมนฺนาคตํ ปน อุยฺยานปาลํ น สกฺกา มาเปตุํ, เอวํ สนฺเต ปเรสํ หตฺเถ มรณโต อรญฺเญ อนาถมรณเมว วรตร’’นฺติฯ โส กสฺสจิ อนาโรเจตฺวา ปาสาทา โอตริตฺวา อคฺคทฺวาเรเนว นครา นิกฺขมิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล สตํ ธมฺมํ อาวชฺชมาโน นิสีทิฯ

สกฺโก ตํ การณํ ญตฺวา วนจรโก วิย หุตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, ตฺวํ สุขุมาโล, อทิฏฺฐปุพฺพทุกฺขรูโป วิย อิมํ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา กิํ กโรนฺโต นิสินฺโนสี’’ติ อิมมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[136]

‘‘สุขํ ชีวิตรูโปสิ, รฏฺฐา วิวนมาคโต;

โส เอกโก รุกฺขมูเล, กปโณ วิย ฌายสี’’ติฯ

ตตฺถ สุขํ ชีวิตรูโปสีติ ตฺวํ สุเขน ชีวิตสทิโส สุเขธิโต สุขปริหโต วิยฯ รฏฺฐาติ อากิณฺณมนุสฺสฏฺฐานาฯ วิวนมาคโตติ นิรุทกฏฺฐานํ อรญฺญํ ปวิฏฺโฐฯ รุกฺขมูเลติ รุกฺขสมีเปฯ กปโณ วิย ฌายสีติ กปโณ วิย เอกโก นิสินฺโน ฌายสิ ปชฺฌายสิ, กิํ นาเมตํ จินฺเตสีติ ปุจฺฉิฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[140]

‘‘สุขํ ชีวิตรูโปสฺมิ, รฏฺฐา วิวนมาคโต;

โส เอกโก รุกฺขมูเล, กปโณ วิย ฌายามิ;

สตํ ธมฺมํ อนุสฺสร’’นฺติฯ

ตตฺถ สตํ ธมฺมํ อนุสฺสรนฺติ, สมฺม, สจฺจเมตํ, อหํ สุขํ ชีวิตรูโป รฏฺฐา จ วิวนมาคโต, โสหํ เอกโกว อิมสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา กปโณ วิย ฌายามิฯ ยํ ปน วเทสิ ‘‘กิํ นาเมตํ จินฺเตสี’’ติ, ตํ เต ปเวเทมิ ‘‘สตํ ธมฺม’’นฺติฯ อหญฺหิ สตํ ธมฺมํ อนุสฺสรนฺโต อิธ นิสินฺโนฯ สตํ ธมฺมนฺติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ สตํ สปฺปุริสานํ ปณฺฑิตานํ ธมฺมํฯ ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส นินฺทา ปสํสา สุขํ ทุกฺขนฺติ อยญฺหิ อฏฺฐวิโธ โลกธมฺโมฯ อิมินา ปน อพฺภาหตา สนฺโต น กมฺปนฺติ น ปเวเธนฺติ, อยเมตฺถ อกมฺปนสงฺขาโต สตํ ธมฺโม อิมํ อนุสฺสรนฺโต นิสินฺโนมฺหีติ ทีเปติฯ

อถ นํ สกฺโก ‘‘เอวํ สนฺเต, พฺราหฺมณ, อิมสฺมิํ ฐาเน กสฺมา นิสินฺโนสี’’ติฯ ‘‘ราชา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อุยฺยานปาลํ อาหราเปติ, ตาทิสํ น สกฺโกมิ ลทฺธุํ, โสหํ ‘กิํ เม ปรสฺส หตฺเถ มรเณน, อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อนาถมรณํ มริสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา อิธาคนฺตฺวา นิสินฺโน’’ติฯ ‘‘พฺราหฺมณ, อหํ สกฺโก เทวราชา, มยา เต อุยฺยานาทีนิ มาปิตานิ, จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อุยฺยานปาลํ มาเปตุํ น สกฺกา, ตุมฺหากํ รญฺโญ สีสปฺปสาธนกปฺปโก ฉตฺตปาณิ นาม, โส จตุรงฺคสมนฺนาคโต, จตุรงฺคสมนฺนาคเตน อุยฺยานปาเลน อตฺเถ สติ เอตํ กปฺปกํ อุยฺยานปาลํ กาตุํ วเทหี’’ติฯ อิติ สกฺโก โพธิสตฺตสฺส โอวาทํ ทตฺวา ‘‘มา ภายี’’ติ สมสฺสาเสตฺวา อตฺตโน เทวปุรเมว คโตฯ

โพธิสตฺโต เคหํ คนฺตฺวา ภุตฺตปาตราโส ราชทฺวารํ คนฺตฺวา ฉตฺตปาณิมฺปิ ตตฺเถว ทิสฺวา หตฺเถ คเหตฺวา ‘‘ตฺวํ กิร, สมฺม ฉตฺตปาณิ, จตุรงฺคสมนฺนาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โก เต มยฺหํ จตุรงฺคสมนฺนาคตภาวํ อาจิกฺขี’’ติ วุตฺเต ‘‘สกฺโก, เทวราชา’’ติ วตฺวา ‘‘กิํการณา อาจิกฺขี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘อิมินา นาม การเณนา’’ติ สพฺพํ อาจิกฺขิฯ โส ‘‘อาม, อหํ จตุรงฺคสมนฺนาคโต’’ติ อาหฯ อถ นํ โพธิสตฺโต หตฺเถ คเหตฺวาว รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อยํ, มหาราช, ฉตฺตปาณิ, จตุรงฺคสมนฺนาคโต, จตุรงฺคสมนฺนาคเตน อุยฺยานปาเลน อตฺเถ สติ อิมํ อุยฺยานปาลํ กโรถา’’ติ อาหฯ อถ นํ ราชา ‘‘ตฺวํ กิร จตุรงฺคสมนฺนาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กตเมหิ จตุรงฺเคหิ สมนฺนาคโตสี’’ติ?

‘‘อนุสูยโก อหํ เทว, อมชฺชปายโก อหํ;

นิสฺเนหโก อหํ เทว, อกฺโกธนํ อธิฏฺฐิโต’’ติฯ

‘‘มยฺหญฺหิ, มหาราช, อุสูยา นาม นตฺถิ, มชฺชํ เม น ปิวิตปุพฺพํ, ปเรสุ เม สฺเนโห วา โกโธ วา น ภูตปูพฺโพฯ อิเมหิ จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโตมฺหี’’ติฯ

อถ นํ ราชา, โภ ฉตฺตปาณิ, ‘‘อนุสูยโกสฺมี’’ติ วทสีติฯ ‘‘อาม, เทว, อนุสูยโกมฺหี’’ติฯ ‘‘กิํ อารมฺมณํ ทิสฺวา อนุสูยโก ชาโตสี’’ติ? ‘‘สุณาหิ เทวา’’ติ อตฺตโน อนุสูยกการณํ กเถนฺโต อิมํ คาถมาห –

‘‘อิตฺถิยา การณา ราช, พนฺธาเปสิํ ปุโรหิตํ;

โส มํ อตฺเถ นิเวเทสิ, ตสฺมาหํ อนุสูยโก’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อหํ, เทว, ปุพฺเพ อิมสฺมิํเยว พาราณสินคเร ตาทิโสว ราชา หุตฺวา อิตฺถิยา การณา ปุโรหิตํ พนฺธาเปสิํฯ

‘‘อพทฺธา ตตฺถ พชฺฌนฺติ, ยตฺถ พาลา ปภาสเร;

พทฺธาปิ ตตฺถ มุจฺจนฺติ, ยตฺถ ธีรา ปภาสเร’’ติฯ (ชา. 1.1.120) –

อิมสฺมิญฺหิ ชาตเก อาคตนเยเนว เอกสฺมิํ กาเล อยํ ฉตฺตปาณิ ราชา หุตฺวา จตุสฏฺฐิยา ปาทมูลิเกหิ สทฺธิํ สมฺปทุสฺสิตฺวา โพธิสตฺตํ อตฺตโน มโนรถํ อปูเรนฺตํ นาเสตุกามาย เทวิยา ปริภินฺโน พนฺธาเปสิฯ ตทา นํ พนฺธิตฺวา อานีโต โพธิสตฺโต ยถาภูตํ เทวิยา โทสํ อาโรเปตฺวา สยํ มุตฺโต รญฺญา พนฺธาปิเต สพฺเพปิ เต ปาทมูลิเก โมเจตฺวา ‘‘เอเตสญฺจ เทวิยา จ อปราธํ ขมถ, มหาราชา’’ติ โอวทิฯ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต เวทิตพฺพํฯ ตํ สนฺธายาห –

‘‘อิตฺถิยา การณา ราช, พนฺธาเปสิํ ปุโรหิตํ;

โส มํ อตฺเถ นิเวเทสิ, ตสฺมาหํ อนุสูยโก’’ติฯ

ตทา ปน โสหํ จินฺเตสิํ – ‘‘อหํ โสฬส สหสฺสอิตฺถิโย ปหาย เอตํ เอกเมว กิเลสวเสน สงฺคณฺหนฺโตปิ สนฺตปฺเปตุํ นาสกฺขิํ, เอวํ ทุปฺปูรณียานํ อิตฺถีนํ กุชฺฌนํ นาม นิวตฺถวตฺเถ กิลิสฺสนฺเต ‘กสฺมา กิลิสฺสสี’ติ กุชฺฌนสทิสํ โหติ, ภุตฺตภตฺเต คูถภาวํ อาปชฺชนฺเต ‘กสฺมา เอตํ สภาวํ อาปชฺชสี’ติ กุชฺฌนสทิสํ โหติฯ ‘อิโต ทานิ ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตํ น ปาปุณามิ, ตาว กิเลสํ นิสฺสาย มยิ อุสูยา มา อุปฺปชฺชตู’’’ติ อธิฏฺฐหิํฯ ตโต ปฏฺฐาย อนุสูยโก ชาโตฯ อิทํ สนฺธาย – ‘‘ตสฺมาหํ อนุสูยโก’’ติ อาหฯ

อถ นํ ราชา ‘‘สมฺม ฉตฺตปาณิ, กิํ อารมฺมณํ ทิสฺวา อมชฺชโป ชาโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ตํ การณํ อาจิกฺขนฺโต อิมํ คาถมาห –

‘‘มตฺโต อหํ มหาราช, ปุตฺตมํสานิ ขาทยิํ;

ตสฺส โสเกนหํ ผุฏฺโฐ, มชฺชปานํ วิวชฺชยิ’’นฺติฯ

อหํ, มหาราช, ปุพฺเพ ตาทิโส พาราณสิราชา หุตฺวา มชฺเชน วินา วตฺติตุํ นาสกฺขิํ, อมํสกภตฺตมฺปิ ภุญฺชิตุํ นาสกฺขิํฯ นคเร อุโปสถทิวเสสุ มาฆาโต โหติ, ภตฺตการโก ปกฺขสฺส เตรสิยญฺเญว มํสํ คเหตฺวา ฐเปสิ, ตํ ทุนฺนิกฺขิตฺตํ สุนขา ขาทิํสุฯ ภตฺตการโก อุโปสถทิวเส มํสํ อลภิตฺวา รญฺโญ นานคฺครสโภชนํ ปจิตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา อุปนาเมตุํ อสกฺโกนฺโต เทวิํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทวิ, อชฺช เม มํสํ น ลทฺธํ, อมํสกโภชนํ นาม อุปนาเมตุํ น สกฺโกมิ, กินฺติ กโรมี’’ติ อาหฯ ‘‘ตาต, มยฺหํ ปุตฺโต รญฺญา ปิโย มนาโป, ปุตฺตํ เม ทิสฺวา ราชา ตเมว จุมฺพนฺโต ปริสฺสชนฺโต อตฺตโน อตฺถิภาวมฺปิ น ชานาติ, อหํ ปุตฺตํ มณฺเฑตฺวา รญฺโญ อูรุมฺหิ นิสีทาเปยฺยํ, รญฺโญ ปุตฺเตน สทฺธิํ กีฬนกาเล ตฺวํ ภตฺตํ อุปเนยฺยาสี’’ติฯ สา เอวํ วตฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ อลงฺกตาภรณํ มณฺเฑตฺวา รญฺโญ อูรุมฺหิ นิสีทาเปสิฯ รญฺโญ ปุตฺเตน สทฺธิํ กีฬนกาเล ภตฺตการโก ภตฺตํ อุปนาเมสิฯ ราชา สุรามทมตฺโต ปาติยํ มํสํ อทิสฺวา ‘‘มํสํ กห’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อชฺช, เทว, อุโปสถทิวสํ มาฆาตตาย มํสํ น ลทฺธ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘มยฺหํ มํสํ นาม ทุลฺลภ’’นฺติ วตฺวา อูรุมฺหิ นิสินฺนสฺส ปิยปุตฺตสฺส คีวํ วฏฺเฏตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ภตฺตการกสฺส ปุรโต ขิปิตฺวา ‘‘เวเคน สมฺปาเทตฺวา อาหรา’’ติ อาหฯ ภตฺตการโก ตถา อกาสิ, ราชา ปุตฺตมํเสน ภตฺตํ ภุญฺชิฯ รญฺโญ ภเยน เอโกปิ กนฺทิตุํ วา โรทิตุํ วา กเถตุํ วา สมตฺโถ นาม นาโหสิฯ

ราชา ภุญฺชิตฺวา สยนปิฏฺเฐ นิทฺทํ อุปคนฺตฺวา ปจฺจูสกาเล ปพุชฺฌิตฺวา วิคตมโท ‘‘ปุตฺตํ เม อาเนถา’’ติ อาหฯ ตสฺมิํ กาเล เทวี กนฺทมานา ปาทมูเล ปติฯ ‘‘กิํ, ภทฺเท’’ติ จ วุตฺเต , ‘‘เทว, หิยฺโย เต ปุตฺตํ มาเรตฺวา ปุตฺตมํเสน ภตฺตํ ภุตฺต’’นฺติ อาหฯ

ราชา ปุตฺตโสเกน โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ‘‘อิทํ เม ทุกฺขํ สุราปานํ นิสฺสาย อุปฺปนฺน’’นฺติ สุราปาเน โทสํ ทิสฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตํ น ปาปุณามิ, ตาว เอวรูปํ วินาสการกํ สุรํ นาม น ปิวิสฺสามี’’ติ ปํสุํ คเหตฺวา มุขํ ปุญฺฉิตฺวา อธิฏฺฐาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย มชฺชํ นาม น ปิวิํฯ อิมมตฺถํ สนฺธาย – ‘‘มตฺโต อหํ, มหาราชา’’ติ อิมํ คาถมาหฯ

อถ นํ ราชา ‘‘กิํ ปน, สมฺม ฉตฺตปาณิ, อารมฺมณํ ทิสฺวา นิสฺเนโห ชาโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ตํ การณํ อาจิกฺขนฺโต อิมํ คาถมาห –

‘‘กิตวาโส นามหํ ราช, ปุตฺโต ปจฺเจกโพธิ เม;

ปตฺตํ ภินฺทิตฺวา จวิโต, นิสฺเนโห ตสฺส การณา’’ติฯ

มหาราช, ปุพฺเพ อหํ พาราณสิยํเยว กิตวาโส นาม ราชาฯ ตสฺส เม ปุตฺโต วิชายิฯ ลกฺขณปาฐกา ตํ ทิสฺวา ‘‘มหาราช, อยํ กุมาโร ปานียํ อลภิตฺวา มริสฺสตี’’ติ อาหํสุฯ ‘‘ทุฏฺฐกุมาโร’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต โอปรชฺชํ กาเรสิ, ราชา กุมารํ ปุรโต วา ปจฺฉโต วา กตฺวา วิจริ, ปานียํ อลภิตฺวา มรณภเยน จสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ อนฺโตนคเรสุ จ ตตฺถ ตตฺถ โปกฺขรณิโย กาเรสิ, จตุกฺกาทีสุ มณฺฑเป กาเรตฺวา ปานียจาฏิโย ฐปาเปสิฯ โส เอกทิวเส อลงฺกตปฏิยตฺโต ปาโตว อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ปจฺเจกพุทฺธํ ปสฺสิฯ มหาชโนปิ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ตเมว วนฺทติ ปสํสติ, อญฺชลิญฺจสฺส ปคฺคณฺหาติฯ

กุมาโร จินฺเตสิ – ‘‘มาทิเสน สทฺธิํ คจฺฉนฺตา อิมํ มุณฺฑกํ วนฺทนฺติ ปสํสนฺติ, อญฺชลิญฺจสฺส ปคฺคณฺหนฺตี’’ติฯ โส กุปิโต หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห ปจฺเจกพุทฺธํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ลทฺธํ เต, สมณ, ภตฺต’’นฺติ วตฺวา ‘‘อาม, กุมารา’’ติ วุตฺเต ตสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา ภูมิยํ ปาเตตฺวา สทฺธิํ ภตฺเตน มทฺทิตฺวา ปาทปฺปหาเรน จุณฺณวิจุณฺณํ อกาสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ ‘‘นฏฺโฐ วตายํ สตฺโต’’ติ ตสฺส มุขํ โอโลเกสิฯ กุมาโร ‘‘อหํ, สมณ, กิตวาสรญฺโญ ปุตฺโต, นาเมน ทุฏฺฐกุมาโร นาม, ตฺวํ เม กุทฺโธ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกนฺโต กิํ กริสฺสสี’’ติ อาหฯ

ปจฺเจกพุทฺโธ ฉินฺนภตฺโต หุตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อุตฺตรหิมวนฺเต นนฺทนมูลปพฺภารเมว คโตฯ กุมารสฺสาปิ ตงฺขณญฺเญว ปาปกมฺมํ ปริปจฺจิฯ โส ‘‘ฑยฺหามิ ฑยฺหามี’’ติ สมุคฺคตสรีรฑาโห ตตฺเถว ปติฯ

ตตฺถ ตตฺเถว ยตฺตกํ ปานียํ, ตตฺตกํ ปานียํ สพฺพํ ฉิชฺชิ, มาติกา สุสฺสิํสุ, ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ ราชา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ปุตฺตโสเกน อภิภูโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ เม โสโก ปิยวตฺถุโต อุปฺปชฺชิ, สเจ เม สฺเนโห นาภวิสฺส, โสโก น อุปฺปชฺชิสฺส, อิโต ทานิ เม ปฏฺฐาย สวิญฺญาณเก วา อวิญฺญาณเก วา กิสฺมิญฺจิ วตฺถุสฺมิํ สฺเนโห นาม มา อุปฺปชฺชตู’’ติ อธิฏฺฐาสิ, ตโต ปฏฺฐาย สฺเนโห นาม นตฺถิฯ ตํ สนฺธาย ‘‘กิตวาโส นามาห’’นฺติ คาถมาหฯ

ตตฺถ ปุตฺโต ปจฺเจกโพธิ เมฯ ปตฺตํ ภินฺทิตฺวา จวิโตติ มม ปุตฺโต ปจฺเจกโพธิปตฺตํ ภินฺทิตฺวา จวิโตติ อตฺโถฯ นิสฺเนโห ตสฺส การณาติ ตทา อุปฺปนฺนสฺเนหวตฺถุสฺส การณา อหํ นิสฺเนโห ชาโตติ อตฺโถฯ

อถ นํ ราชา ‘‘กิํ ปน, สมฺม, อารมฺมณํ ทิสฺวา นิกฺโกโธ ชาโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ตํ การณํ อาจิกฺขนฺโต อิมํ คาถมาห –

‘‘อรโก หุตฺวา เมตฺตจิตฺตํ, สตฺต วสฺสานิ ภาวยิํ;

สตฺต กปฺเป พฺรหฺมโลเก, ตสฺมา อกฺโกธโน อห’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – อหํ, มหาราช, อรโก นาม ตาปโส หุตฺวา สตฺต วสฺสานิ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวตฺวา สตฺต สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป พฺรหฺมโลเก วสิํ, ตสฺมา อหํ ทีฆรตฺตํ เมตฺตาภาวนาย อาจิณฺณปริจิณฺณตฺตา อกฺโกธโน ชาโตติฯ

เอวํ ฉตฺตปาณินา อตฺตโน จตูสุ องฺเคสุ กถิเตสุ ราชา ปริสาย อิงฺคิตสญฺญํ อทาสิฯ ตงฺขณญฺเญว อมจฺจา จ พฺราหฺมณคหปติกาทโย จ อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘อเร ลญฺชขาทก ทุฏฺฐโจร, ตฺวํ ลญฺชํ อลภิตฺวา ปณฺฑิตํ อุปวทิตฺวา มาเรตุกาโม ชาโต’’ติ กาฬกํ เสนาปติํ หตฺถปาเทสุ คเหตฺวา ราชนิเวสนา โอตาเรตฺวา คหิตคหิเตเหว ปาสาณมุคฺคเรหิ สีสํ ภินฺทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ปาเทสุ คเหตฺวา กฑฺฒนฺตา สงฺการฏฺฐาเน ฉฑฺเฑสุํฯ ตโต ปฏฺฐาย ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาฬกเสนาปติ เทวทตฺโต อโหสิ, ฉตฺตปาณิกปฺปโก สาริปุตฺโต, สกฺโก อนุรุทฺโธ, ธมฺมธโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ธมฺมธชชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

พีรณถมฺภวคฺโค สตฺตโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

โสมทตฺตญฺจ อุจฺฉิฏฺฐํ, กุรุ ปุณฺณนทีปิ จ;

กจฺฉปมจฺฉเสคฺคุ จ, กูฏวาณิชครหิ;

ธมฺมธชนฺติ เต ทสฯ

8. กาสาววคฺโค

[221] 1. กาสาวชาตกวณฺณนา

อนิกฺกสาโว กาสาวนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ปน ราชคเห สมุฏฺฐิตํฯ เอกสฺมิํ สมเย ธมฺมเสนาปติ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ เวฬุวเน วิหรติฯ เทวทตฺโตปิ อตฺตโน อนุรูปาย ทุสฺสีลปริสาย ปริวุโต คยาสีเส วิหรติฯ ตสฺมิํ สมเย ราชคหวาสิโน ฉนฺทกํ สงฺฆริตฺวา ทานํ สชฺชยิํสุฯ อเถโก โวหารตฺถาย อาคตวาณิโช อิมํ สาฏกํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘มมฺปิ ปตฺติกํ กโรถา’’ติ มหคฺฆํ คนฺธกาสาวํ อทาสิฯ นาครา มหาทานํ ปวตฺตยิํสุ, สพฺพํ ฉนฺทเกน สงฺกฑฺฒิตํ กหาปเณเหว นิฏฺฐาสิฯ โส สาฏโก อติเรโก อโหสิฯ มหาชโน สนฺนิปติตฺวา ‘‘อยํ คนฺธกาสาวสาฏโก อติเรโกฯ กสฺส นํ เทม, กิํ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส, อุทาหุ เทวทตฺตสฺสา’’ติ มนฺตยิํสุฯ

ตตฺเถเก ‘‘สาริปุตฺตตฺเถรสฺสา’’ติ อาหํสุฯ