รุหกํ สิริกาฬกํ, ปทุมํ มณิโจรกํ;

ปพฺพตูปตฺถรวลาหํ, มิตฺตามิตฺตญฺจ ราธญฺจ;

คหปติ สาธุสีลํฯ

6. นตํทฬฺหวคฺโค

[201] 1. พนฺธนาคารชาตกวณฺณนา

น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีราติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต พนฺธนาคารํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิํ กิร กาเล พหู สนฺธิจฺเฉทกปนฺถฆาตกโจเร อาเนตฺวา โกสลรญฺโญ ทสฺเสสุํฯ เต ราชา อทฺทุพนฺธนรชฺชุพนฺธนสงฺขลิกพนฺธเนหิ พนฺธาเปสิฯ ติํสมตฺตา ชานปทา ภิกฺขู สตฺถารํ ทฏฺฐุกามา อาคนฺตฺวา ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ปุนทิวเส ปิณฺฑาย จรนฺตา พนฺธนาคารํ คนฺตฺวา เต โจเร ทิสฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา สายนฺหสมเย ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อชฺช อมฺเหหิ ปิณฺฑาย จรนฺเตหิ พนฺธนาคาเร พหู โจรา อทฺทุพนฺธนาทีหิ พทฺธา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตา ทิฏฺฐา, เต ตานิ พนฺธนานิ ฉินฺทิตฺวา ปลายิตุํ น สกฺโกนฺติ, อตฺถิ นุ โข เตหิ พนฺธเนหิ ถิรตรํ นาม อญฺญํ พนฺธน’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, กิํ พนฺธนานิ นาเมตานิ, ยํ ปเนตํ ธนธญฺญปุตฺตทาราทีสุ ตณฺหาสงฺขาตํ กิเลสพนฺธนํ, เอตํ เอเตหิ พนฺธเนหิ สตคุเณน สหสฺสคุเณน ถิรตรํ, เอวํ มหนฺตมฺปิ ปเนตํ ทุจฺฉินฺทนิยํ พนฺธนํ โปราณกปณฺฑิตา ฉินฺทิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ ทุคฺคตคหปติกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส ปิตา กาลมกาสิฯ โส ภติํ กตฺวา มาตรํ โปเสสิ, อถสฺส มาตา อนิจฺฉมานสฺเสว เอกํ กุลธีตรํ เคเห กตฺวา อปรภาเค กาลมกาสิฯ ภริยายปิสฺส กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺฐาสิฯ

โส คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ อชานนฺโต ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ ภติํ กตฺวา ชีวาหิ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาห ฯ สาปิ ‘‘คพฺโภ เม ปติฏฺฐิโต, มยิ วิชาตาย ทารกํ ทิสฺวา ปพฺพชิสฺสสี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตสฺสา วิชาตกาเล ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ โสตฺถินา วิชาตา, อิทานาหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาปุจฺฉิฯ อถ นํ สา ‘‘ปุตฺตกสฺส ตาว ถนปานโต อปคมนกาลํ อาคเมหี’’ติ วตฺวา ปุน คพฺภํ คณฺหิฯ

โส จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา คนฺตุํ น สกฺกา, อิมิสฺสา อนาจิกฺขิตฺวาว ปลายิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ โส ตสฺสา อนาจิกฺขิตฺวา รตฺถิภาเค อุฏฺฐาย ปลายิฯ อถ นํ นครคุตฺติกา อคฺคเหสุํฯ โส ‘‘อหํ, สามิ, มาตุโปสโก นาม, วิสฺสชฺเชถ ม’’นฺติ เตหิ อตฺตานํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน วสิตฺวา อคฺคทฺวาเรเนว นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต วิหาสิฯ โส ตตฺถ วสนฺโต ‘‘เอวรูปมฺปิ นาม เม ทุจฺฉินฺทนิยํ ปุตฺตทารพนฺธนํ กิเลสพนฺธนํ ฉินฺทิต’’นฺติ อุทานํ อุทาเนนฺโต อิมา คาถา อโวจ –

[101]

‘‘น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, ยทายสํ ทารุชปพฺพชญฺจ;

สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขาฯ

[102]

‘‘เอตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, โอหารินํ สีถิลํ ทุปฺปมุญฺจํ;

เอตมฺปิ เฉตฺวาน วชนฺติ ธีรา, อนเปกฺขิโน กามสุขํ ปหายา’’ติฯ

ตตฺถ ธีราติ ธิติมนฺตา, ธิกฺกตปาปาติ ธีราฯ อถ วา ธี วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย ปญฺญาย สมนฺนาคตาติ ธีรา, พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธสาวกา โพธิสตฺตา จ อิเม ธีรา นามฯ ยทายสนฺติอาทีสุ ยํ สงฺขลิกสงฺขาตํ อยสา นิพฺพตฺตํ อายสํ, ยํ อทฺทุพนฺธนสงฺขาตํ ทารุชํ, ยญฺจ ปพฺพชติเณหิ วา อญฺเญหิ วา วากาทีหิ รชฺชุํ กตฺวา กตรชฺชุพนฺธนํ, ตํ อายสาทิํ ฉินฺทิตุํ สกฺกุเณยฺยภาเวน ธีรา ทฬฺหํ ถิรนฺติ นาหุ น กเถนฺติฯ สารตฺตรตฺตาติ สารตฺตา หุตฺวา รตฺตา, พลวราครตฺตาติ อตฺโถฯ มณิกุณฺฑเลสูติ มณีสุ จ กุณฺฑเลสุ จ, มณิยุตฺเตสุ วา กุณฺฑเลสุฯ

เอตํ ทฬฺหนฺติ เย มณิกุณฺฑเลสุ สารตฺตรตฺตา, เตสํ โย จ สาราโค, ยา จ เตสํ ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขา ตณฺหา, เอตํ กิเลสมยํ พนฺธนํ ทฬฺหํ ถิรนฺติ ธีรา อาหุฯ โอหารินนฺติ อากฑฺฒิตฺวา จตูสุ อปาเยสุ ปาตนโต อวหรติ เหฏฺฐา หรตีติ โอหารินํฯ สิถิลนฺติ พนฺธนฏฺฐาเน ฉวิจมฺมมํสานิ น ฉินฺทติ, โลหิตํ น นีหรติ, พนฺธนภาวมฺปิ น ชานาเปติ, ถลปถชลปถาทีสุ กมฺมานิ กาตุํ เทตีติ สิถิลํฯ ทุปฺปมุญฺจนฺติ ตณฺหาโลภวเสน หิ เอกวารมฺปิ อุปฺปนฺนํ กิเลสพนฺธนํ ทฏฺฐฏฺฐานโต กจฺฉโป วิย ทุมฺโมจยํ โหตีติ ทุปฺปมุญฺจํฯ เอตมฺปิ เฉตฺวานาติ เอตํ เอวํ ทฬฺหมฺปิ กิเลสพนฺธนํ ญาณขคฺเคน ฉินฺทิตฺวา อยทามานิ ฉินฺทิตฺวา มตฺตวรวารณา วิย ปญฺชเร ฉินฺทิตฺวา สีหโปตกา วิย จ ธีรา วตฺถุกามกิเลสกาเม อุกฺการภูมิํ วิย ชิคุจฺฉมานา อนเปกฺขิโน หุตฺวา กามสุขํ ปหาย วชนฺติ ปกฺกมนฺติ, ปกฺกมิตฺวา จ ปน หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานสุเขน วีตินาเมนฺตีติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต อิมํ อุทานํ อุทาเนตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหนฺโต อเหสุํฯ ‘‘ตทา มาตา มหามายา อโหสิ, ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา, ภริยา ราหุลมาตา, ปุตฺโต ราหุโล, ปุตฺตทารํ ปหาย นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิโต ปุริโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

พนฺธนาคารชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[202] 2. เกฬิสีลชาตกวณฺณนา

หํสา โกญฺจา มยูรา จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อายสฺมนฺตํ ลกุณฺฑกภทฺทิยํ อารพฺภ กเถสิฯ

โส กิรายสฺมา พุทฺธสาสเน ปากโฏ อโหสิ ปญฺญาโต มธุรสฺสโร มธุรธมฺมกถิโก ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต มหาขีณาสโว อสีติยา มหาเถรานํ อนฺตโร ปมาเณน โอมโก ลกุณฺฑโก สามเณโร วิย, ขุทฺทโก กีฬนตฺถาย กโต วิยฯ ตสฺมิํ เอกทิวสํ ตถาคตํ วนฺทิตฺวา เชตวนโกฏฺฐกํ คเต ชนปทา ติํสมตฺตา ภิกฺขู ‘‘ทสพลํ วนฺทิสฺสามา’’ติ เชตวนํ ปวิสนฺตา วิหารโกฏฺฐเก เถรํ ทิสฺวา ‘‘สามเณโร เอโส’’ติ สญฺญาย เถรํ จีวรกณฺเณ คณฺหนฺตา หตฺเถ คณฺหนฺตา สีสํ คณฺหนฺตา นาสาย ปรามสนฺตา กณฺเณสุ คเหตฺวา จาเลตฺวา หตฺถกุกฺกุจฺจํ กตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิตฺวา สตฺถารา มธุรปฏิสนฺถาเร กเต ปุจฺฉิํสุ – ‘‘ภนฺเต, ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถโร กิร นาเมโก ตุมฺหากํ สาวโก มธุรธมฺมกถิโก อตฺถิ, กหํ โส อิทานี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน, ภิกฺขเว, ทฏฺฐุกามตฺถา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ตุมฺเห ทฺวารโกฏฺฐเก ทิสฺวา จีวรกณฺณาทีสุ คณฺหนฺตา หตฺถกุกฺกุจฺจํ กตฺวา อาคตา, เอส โส’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, เอวรูโป ปตฺถิตปตฺถโน อภินีหารสมฺปนฺโน สาวโก กิํการณา อปฺเปสกฺโข ชาโต’’ติ? สตฺถา ‘‘อตฺตนา กตปาปกมฺมํ นิสฺสายา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺโก เทวราชา อโหสิฯ ตทา พฺรหฺมทตฺตสฺส ชิณฺณํ ชราปฺปตฺตํ หตฺถิํ วา อสฺสํ วา โคณํ วา ทสฺเสตุํ น สกฺกา, เกฬิสีโล หุตฺวา ตถารูปํ ทิสฺวาว อนุพนฺธาเปติ, ชิณฺณสกฏมฺปิ ทิสฺวา ภินฺทาเปติ, ชิณฺณมาตุคาเม ทิสฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา อุทเร ปหราเปตฺวา ปาตาเปตฺวา ปุน อุฏฺฐาเปตฺวา ภายาเปติ , ชิณฺณปุริเส ทิสฺวา ลงฺฆเก วิย ภูมิยํ สํปริวตฺตกาทิกีฬํ กีฬาเปติ, อปสฺสนฺโต ‘‘อสุกฆเร กิร มหลฺลโก อตฺถี’’ติ สุตฺวาปิ ปกฺโกสาเปตฺวา กีฬติฯ มนุสฺสา ลชฺชนฺตา อตฺตโน มาตาปิตโร ติโรรฏฺฐานิ เปเสนฺติ, มาตุปฏฺฐานธมฺโม ปิตุปฏฺฐานธมฺโม ปจฺฉิชฺชิ, ราชเสวกาปิ เกฬิสีลาว อเหสุํฯ มตมตา จตฺตาโร อปาเย ปูเรนฺติ, เทวปริสา ปริหายติฯ

สกฺโก อภินเว เทวปุตฺเต อปสฺสนฺโต ‘‘กิํ นุ โข การณ’’นฺติ อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘ทเมสฺสามิ น’’นฺติ มหลฺลกวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา ชิณฺณยานเก ทฺเว ตกฺกจาฏิโย อาโรเปตฺวา ทฺเว ชรโคเณ โยเชตฺวา เอกสฺมิํ ฉณทิวเส อลงฺกตหตฺถิํ อภิรุหิตฺวา พฺรหฺมทตฺเต อลงฺกตนครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺเต ปิโลติกนิวตฺโถ ตํ ยานกํ ปาเชนฺโต รญฺโญ อภิมุโข อคมาสิฯ ราชา ชิณฺณยานกํ ทิสฺวา ‘‘เอตํ ยานกํ อปเนถา’’ติ วทติฯ มนุสฺสา ‘‘กหํ, เทว, น ปสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ สกฺโก อตฺตโน อานุภาเวน รญฺโญเยว ทสฺเสสิฯ อถ นํ พหุสมฺปตฺเต ตสฺมิํ ตสฺส อุปริภาเคน ปาเชนฺโต รญฺโญ มตฺถเก เอกํ จาฏิํ ภินฺทิตฺวา นิวตฺตาเปนฺโต ทุติยํ ภินฺทิฯ อถสฺส สีสโต ปฏฺฐาย อิโต จิโต จ ตกฺกํ ปคฺฆรติ, โส เตน อฏฺฏียติ หรายติ ชิคุจฺฉติฯ อถสฺส ตํ อุปทฺทุตภาวํ ญตฺวา สกฺโก ยานกํ อนฺตรธาเปตฺวา สกฺกตฺตภาวํ มาเปตฺวา วชิรหตฺโถ อากาเส ฐตฺวา ‘‘ปาป อธมฺมิกราช, กิํ ตฺวํ มหลฺลโก น ภวิสฺสสิ, ตว สรีรํ ชรา น ปหริสฺสติ, เกฬิสีโล หุตฺวา วุฑฺเฒ วิเหฐนกมฺมํ กโรสิ, เอกกํ ตํ นิสฺสาย เอตํ กมฺมํ กตฺวา มตมตา อปาเย ปริปูเรนฺติ, มนุสฺสา มาตาปิตโร ปฏิชคฺคิตุํ น ลภนฺติฯ สเจ อิมมฺหา กมฺมา น วิรมิสฺสสิ, วชิเรน เต สีสํ ปทาเลสฺสามิ, มา อิโต ปฏฺฐาเยตํ กมฺมํ อกตฺถา’’ติ สนฺตชฺเชตฺวา มาตาปิตูนํ คุณํ กเถตฺวา วุฑฺฒาปจายิกกมฺมสฺส อานิสํสํ ปกาเสตฺวา โอวทิตฺวา สกฏฺฐานเมว อคมาสิฯ ราชา ตโต ปฏฺฐาย ตถารูปํ กมฺมํ กาตุํ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทสิฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[103]

‘‘หํสา โกญฺจา มยูรา จ, หตฺถโย ปสทา มิคา;

สพฺเพ สีหสฺส ภายนฺติ, นตฺถิ กายสฺมิ ตุลฺยตาฯ

[104]

‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, ทหโร เจปิ ปญฺญวา;

โส หิ ตตฺถ มหา โหติ, เนว พาโล สรีรวา’’ติฯ

ตตฺถ ปสทา มิคาติ ปสทสงฺขาตา มิคา, ปสทา มิคา จ อวเสสา มิคา จาติปิ อตฺโถฯ ‘‘ปสทมิคา’’ติปิ ปาโฐ, ปสทา มิคาติ อตฺโถฯ นตฺถิ กายสฺมิ ตุลฺยตาติ สรีเร ปมาณํ นาม นตฺถิฯ

ยทิ ภเวยฺย, มหาสรีรา หตฺถิโน เจว ปสทมิคา จ สีหํ มาเรยฺยุํ, สีโห หํสาทโย ขุทฺทกสรีเรเยว มาเรยฺย, ขุทฺทกาเยว สีหสฺส ภาเยยฺยุํ, น มหนฺตาฯ ยสฺมา ปเนตํ นตฺถิ, ตสฺมา สพฺเพปิ เต สีหสฺส ภายนฺติฯ สรีรวาติ พาโล มหาสรีโรปิ มหา นาม น โหติ, ตสฺมา ลกุณฺฑกภทฺทิโย สรีเรน ขุทฺทโกปิ มา ตํ ญาเณนปิ ขุทฺทโกติ มญฺญิตฺถาติ อตฺโถฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน เตสุ ภิกฺขูสุ เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหนฺโต อเหสุํฯ ‘‘ตทา ราชา ลกุณฺฑกภทฺทิโย อโหสิ, โส ตาย เกฬิสีลตาย ปเรสํ เกฬินิสฺสโย ชาโต, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

เกฬิสีลชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[203] 3. ขนฺธชาตกวณฺณนา

วิรูปกฺเขหิ เม เมตฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตํ กิร ชนฺตาฆรทฺวาเร กฏฺฐานิ ผาเลนฺตํ ปูติรุกฺขนฺตรา นิกฺขมิตฺวา เอโก สปฺโป ปาทงฺคุลิยํ ฑํสิ, โส ตตฺเถว มโตฯ ตสฺส มตภาโว สกลวิหาเร ปากโฏ อโหสิฯ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุโก กิร ภิกฺขุ ชนฺตาฆรทฺวาเร กฏฺฐานิ ผาเลนฺโต สปฺเปน ทฏฺโฐ ตตฺเถว มโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘สเจ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จตฺตาริ อหิราชกุลานิ อารพฺภ เมตฺตํ อภาวยิสฺส, น นํ สปฺโป ฑํเสยฺยฯ โปราณกตาปสาปิ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ จตูสุ อหิราชกุเลสุ เมตฺตํ ภาเวตฺวา ตานิ อหิราชกุลานิ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกภยโต มุจฺจิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปเทเส เอกสฺมิํ คงฺคานิวตฺตเน อสฺสมปทํ มาเปตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต อิสิคณปริวุโต วิหาสิฯ ตทา คงฺคาตีเร นานปฺปการา ทีฆชาติกา อิสีนํ ปริปนฺถํ กโรนฺติ, เยภุยฺเยน อิสโย ชีวิตกฺขยํ ปาปุณนฺติฯ ตาปสา ตมตฺถํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสุํฯ โพธิสตฺโต สพฺเพ ตาปเส สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘สเจ ตุมฺเห จตูสุ อหิราชกุเลสุ เมตฺตํ ภาเวยฺยาถ, น โว สปฺปา ฑํเสยฺยุํ, ตสฺมา อิโต ปฏฺฐาย จตูสุ อหิราชกุเลสุ เอวํ เมตฺตํ ภาเวถา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[105]

‘‘วิรูปกฺเขหิ เม เมตฺตํ, เมตฺตํ เอราปเถหิ เม;

ฉพฺยาปุตฺเตหิ เม เมตฺตํ, เมตฺตํ กณฺหาโคตมเกหิ จา’’ติฯ

ตตฺถ วิรูปกฺเขหิ เม เมตฺตนฺติ วิรูปกฺขนาคราชกุเลหิ สทฺธิํ มยฺหํ เมตฺตํฯ เอราปถาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตานิปิ หิ เอราปถนาคราชกุลํ ฉพฺยาปุตฺตนาคราชกุลํ กณฺหาโคตมกนาคราชกุลนฺติ นาคราชกุลาเนวฯ

เอวํ จตฺตาริ นาคราชกุลานิ ทสฺเสตฺวา ‘‘สเจ ตุมฺเห เอเตสุ เมตฺตํ ภาเวตุํ สกฺขิสฺสถ, ทีฆชาติกา โว น ฑํสิสฺสนฺติ น วิเหเฐสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

‘‘อปาทเกหิ เม เมตฺตํ, เมตฺตํ ทฺวิปาทเกหิ เม;

จตุปฺปเทหิ เม เมตฺตํ, เมตฺตํ พหุปฺปเทหิ เม’’ติฯ

ตตฺถ ปฐมปเทน โอทิสฺสกํ กตฺวา สพฺเพสุ อปาทเกสุ ทีฆชาติเกสุ เจว มจฺเฉสุ จ เมตฺตาภาวนา ทสฺสิตา, ทุติยปเทน มนุสฺเสสุ เจว ปกฺขิชาเตสุ จ, ตติยปเทน หตฺถิอสฺสาทีสุ สพฺพจตุปฺปเทสุ, จตุตฺถปเทน วิจฺฉิกสตปทิอุจฺจาลิงฺคปาณกมกฺกฏกาทีสุฯ

เอวํ สรูเปน เมตฺตาภาวนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อายาจนวเสน ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

‘‘มา มํ อปาทโก หิํสิ, มา มํ หิํสิ ทฺวิปาทโก;

มา มํ จตุปฺปโท หิํสิ, มา มํ หิํสิ พหุปฺปโท’’ติฯ

ตตฺถ มา มนฺติ เอเตสุ อปาทกาทีสุ โกจิ เอโกปิ มา มํ หิํสตุ, มา วิเหเฐตูติ เอวํ อายาจนฺตา เมตฺตํ ภาเวถาติ อตฺโถฯ

อิทานิ อโนทิสฺสกวเสน เมตฺตาภาวนํ ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

‘‘สพฺเพ สตฺตา สพฺเพ ปาณา, สพฺเพ ภูตา จ เกวลา;

สพฺเพ ภทฺรานิ ปสฺสนฺตุ, มา กญฺจิ ปาปมาคมา’’ติฯ

ตตฺถ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน วฏฺเฏ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อาสตฺตา วิสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตาติ สตฺตา, อสฺสาสปสฺสาสปวตฺตนสงฺขาเตน ปาณนวเสน ปาณา, ภูตภาวิตนิพฺพตฺตนวเสน ภูตาติ เอวํ วจนมตฺตวิเสโส เวทิตพฺโพฯ อวิเสเสน ปน สพฺพานิเปตานิ ปทานิ สพฺพสตฺตสงฺคาหกาเนวฯ เกวลาติ สกลาฯ อิทํ สพฺพสทฺทสฺเสว หิ ปริยายวจนํฯ ภทฺรานิ ปสฺสนฺตูติ สพฺเพเปเต สตฺตา ภทฺรานิ สาธูนิ กลฺยาณาเนว ปสฺสนฺตุฯ มา กญฺจิ ปาปมาคมาติ เอเตสุ กญฺจิ เอกํ สตฺตมฺปิ ปาปํ ลามกํ ทุกฺขํ มา อาคมา, มา อาคจฺฉตุ มา ปาปุณาตุ, สพฺเพ อเวรา อพฺยาปชฺชา สุขี นิทฺทุกฺขา โหนฺตูติฯ

เอวํ ‘‘สพฺพสตฺเตสุ อโนทิสฺสกวเสน เมตฺตํ ภาเวถา’’ติ วตฺวา ปุน ติณฺณํ รตนานํ คุเณ อนุสฺสราเปตุํ –

[106]

‘‘อปฺปมาโณ พุทฺโธ, อปฺปมาโณ ธมฺโม;

อปฺปมาโณ สงฺโฆ’’ติ อาหฯ

ตตฺถ ปมาณกรานํ กิเลสานํ อภาเวน คุณานญฺจ ปมาณาภาเวน พุทฺธรตนํ อปฺปมาณํฯ ธมฺโมติ นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโมฯ ตสฺสปิ ปมาณํ กาตุํ น สกฺกาติ อปฺปมาโณฯ เตน อปฺปมาเณน ธมฺเมน สมนฺนาคตตฺตา สงฺโฆปิ อปฺปมาโณฯ

อิติ โพธิสตฺโต ‘‘อิเมสํ ติณฺณํ รตนานํ คุเณ อนุสฺสรถา’’ติ วตฺวา ติณฺณํ รตนานํ อปฺปมาณคุณตํ ทสฺเสตฺวา สปฺปมาเณ สตฺเต ทสฺเสตุํ –

‘‘ปมาณวนฺตานิ สรีสปานิ, อหิ วิจฺฉิก สตปที;

อุณฺณนาภิ สรพู มูสิกา’’ติ อาหฯ

ตตฺถ สรีสปานีติ สปฺปทีฆชาติกานํ นามํฯ เต หิ สรนฺตา คจฺฉนฺติ, สิเรน วา สปนฺตีติ สรีสปาฯ ‘‘อหี’’ติอาทิ เตสํ สรูปโต นิทสฺสนํฯ ตตฺถ อุณฺณนาภีติ มกฺกฏโกฯ ตสฺส หิ นาภิโต อุณฺณาสทิสํ สุตฺตํ นิกฺขมติ, ตสฺมา ‘‘อุณฺณนาภี’’ติ วุจฺจติฯ สรพูติ ฆรโคฬิกาฯ

อิติ โพธิสตฺโต ‘‘ยสฺมา เอเตสํ อนฺโตราคาทโย ปมาณกรา ธมฺมา อตฺถิ, ตสฺมา ตานิ สรีสปาทีนิ ปมาณวนฺตานี’’ติ ทสฺเสตฺวา ‘‘อปฺปมาณานํ ติณฺณํ รตนานํ อานุภาเวน อิเม ปมาณวนฺตา สตฺตา รตฺตินฺทิวํ ปริตฺตกมฺมํ กโรนฺตูติ เอวํ ติณฺณํ รตนานํ คุเณ อนุสฺสรถา’’ติ วตฺวา ตโต อุตฺตริ กตฺตพฺพํ ทสฺเสตุํ อิมํ คาถมาห –

‘‘กตา เม รกฺขา กตา เม ปริตฺตา, ปฏิกฺกมนฺตุ ภูตานิ;

โสหํ นโม ภควโต, นโม สตฺตนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธาน’’นฺติฯ

ตตฺถ กตา เม รกฺขาติ มยา รตนตฺตยคุเณ อนุสฺสรนฺเตน อตฺตโน รกฺขา คุตฺติ กตาฯ กตา เม ปริตฺตาติ ปริตฺตาณมฺปิ เม อตฺตโน กตํฯ ปฏิกฺกมนฺตุ ภูตานีติ มยิ อหิตชฺฌาสยานิ ภูตานิ ปฏิกฺกมนฺตุ อปคจฺฉนฺตุฯ โสหํ นโม ภควโตติ โส อหํ เอวํ กตปริตฺโต อตีตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส สพฺพสฺสปิ พุทฺธสฺส ภควโต นโม กโรมิฯ นโม สตฺตนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานนฺติ วิเสเสน ปน อตีเต ปฏิปาฏิยา ปรินิพฺพุตานํ สตฺตนฺนํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ นโม กโรมีติฯ

เอวํ ‘‘นมกฺการํ กโรนฺตาปิ สตฺต พุทฺเธ อนุสฺสรถา’’ติ โพธิสตฺโต อิสิคณสฺส อิมํ ปริตฺตํ พนฺธิตฺวา อทาสิฯ อาทิโต ปน ปฏฺฐาย ทฺวีหิ คาถาหิ จตูสุ อหิราชกุเลสุ เมตฺตาย ทีปิตตฺตา โอทิสฺสกาโนทิสฺสกวเสน วา ทฺวินฺนํ เมตฺตาภาวนานํ ทีปิตตฺตา อิทํ ปริตฺตํ อิธ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, อญฺญํ วา การณํ ปริเยสิตพฺพํฯ ตโต ปฏฺฐาย อิสิคโณ โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา เมตฺตํ ภาเวสิ, พุทฺธคุเณ อนุสฺสริฯ

เอวเมเตสุ พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺเตสุเยว สพฺเพ ทีฆชาติกา ปฏิกฺกมิํสุฯ โพธิสตฺโตปิ พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อิสิคโณ พุทฺธปริสา อโหสิ, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ขนฺธชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[204] 4. วีรกชาตกวณฺณนา

อปิ วีรก ปสฺเสสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สุคตาลยํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺตสฺส ปริสํ คเหตฺวา อาคเตสุ หิ เถเรสุ สตฺถา ‘‘สาริปุตฺต, เทวทตฺโต ตุมฺเห ทิสฺวา กิํ อกาสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สุคตาลยํ, ภนฺเต, ทสฺเสสี’’ติ วุตฺเต ‘‘น โข, สาริปุตฺต, อิทาเนว เทวทตฺโต มม อนุกิริยํ กโรนฺโต วินาสํ ปตฺโต, ปุพฺเพปิ วินาสํ ปาปุณี’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส อุทกกากโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา เอกํ สรํ อุปนิสฺสาย วสิ, ‘‘วีรโก’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ ตทา กาสิรฏฺเฐ ทุพฺภิกฺขํ อโหสิ, มนุสฺสา กากภตฺตํ วา ทาตุํ ยกฺขนาคพลิกมฺมํ วา กาตุํ นาสกฺขิํสุฯ ฉาตกรฏฺฐโต กากา เยภุยฺเยน อรญฺญํ ปวิสิํสุฯ ตตฺเถโก พาราณสิวาสี สวิฏฺฐโก นาม กาโก กากิํ อาทาย วีรกสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตํ สรํ นิสฺสาย เอกมนฺเต วาสํ กปฺเปสิฯ โส เอกทิวสํ ตสฺมิํ สเร โคจรํ คณฺหนฺโต วีรกํ สรํ โอตริตฺวา มจฺเฉ ขาทิตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา สรีรํ สุกฺขาเปนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ อุทกกากํ นิสฺสาย สกฺกา พหู มจฺเฉ ลทฺธุํ, อิมํ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิํ, สมฺมา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิจฺฉามิ ตํ สามิ อุปฏฺฐหิตุ’’นฺติ วตฺวา ‘‘สาธู’’ติ เตน สมฺปฏิจฺฉิโต ตโต ปฏฺฐาย อุปฏฺฐาสิฯ วีรโกปิ ตโต ปฏฺฐาย อตฺตโน ยาปนมตฺตํ ขาทิตฺวา มจฺเฉ อุทฺธริตฺวา สวิฏฺฐกสฺส เทติฯ โสปิ อตฺตโน ยาปนมตฺตํ ขาทิตฺวา เสสํ กากิยา เทติฯ

ตสฺส อปรภาเค มาโน อุปฺปชฺชิ – ‘‘อยมฺปิ อุทกกาโก กาฬโก, อหมฺปิ กาฬโก, อกฺขิตุณฺฑปาเทหิปิ เอตสฺส จ มยฺหญฺจ นานากรณํ นตฺถิ, อิโต ปฏฺฐาย อิมินา คหิตมจฺเฉหิ มยฺหํ กมฺมํ นตฺถิ, อหเมว คณฺหิสฺสามี’’ติฯ โส วีรกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สมฺม, อิโต ปฏฺฐาย อหเมว สรํ โอตริตฺวา มจฺเฉ คณฺหิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘น ตฺวํ, สมฺม, อุทกํ โอตริตฺวา มจฺเฉ คณฺหนกกุเล นิพฺพตฺโต, มา นสฺสี’’ติ เตน วาริยมาโนปิ วจนํ อนาทิยิตฺวา สรํ โอรุยฺห อุทกํ ปวิสิตฺวา อุมฺมุชฺชมาโน เสวาลํ ฉินฺทิตฺวา นิกฺขมิตุํ นาสกฺขิ, เสวาลนฺตเร ลคฺคิ, อคฺคตุณฺฑเมว ปญฺญายิฯ โส นิรสฺสาโส อนฺโตอุทเกเยว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ อถสฺส ภริยา อาคมนํ อปสฺสมานา ตํ ปวตฺติํ ชานนตฺถํ วีรกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สามิ, สวิฏฺฐโก น ปญฺญายติ, กหํ นุ โข โส’’ติ ปุจฺฉมานา ปฐมํ คาถมาห –

[107]

‘‘อปิ วีรก ปสฺเสสิ, สกุณํ มญฺชุภาณกํ;

มยูรคีวสงฺกาสํ, ปติํ มยฺหํ สวิฏฺฐก’’นฺติฯ

ตตฺถ อปิ, วีรก, ปสฺเสสีติ, สามิ วีรก, อปิ ปสฺสสิฯ มญฺชุภาณกนฺติ มญฺชุภาณินํฯ สา หิ ราควเสน ‘‘มธุรสฺสโร เม ปตี’’ติ มญฺญติ, ตสฺมา เอวมาหฯ มยูรคีวสงฺกาสนฺติ โมรคีวสมานวณฺณํฯ

ตํ สุตฺวา วีรโก ‘‘อาม, ชานามิ เต สามิกสฺส คตฏฺฐาน’’นฺติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[108]

‘‘อุทกถลจรสฺส ปกฺขิโน, นิจฺจํ อามกมจฺฉโภชิโน;

ตสฺสานุกรํ สวิฏฺฐโก, เสวาเล ปลิคุณฺฐิโต มโต’’ติฯ

ตตฺถ อุทกถลจรสฺสาติ อุทเก จ ถเล จ จริตุํ สมตฺถสฺสฯ ปกฺขิโนติ อตฺตานํ สนฺธาย วทติฯ ตสฺสานุกรนฺติ ตสฺส อนุกโรนฺโตฯ เสวาเล ปลิคุณฺฐิโต มโตติ อุทกํ ปวิสิตฺวา เสวาลํ ฉินฺทิตฺวา นิกฺขมิตุํ อสกฺโกนฺโต เสวาลปริโยนทฺโธ อนฺโตอุทเกเยว มโต, ปสฺส, เอตสฺส ตุณฺฑํ ทิสฺสตีติฯ ตํ สุตฺวา กากี ปริเทวิตฺวา พาราณสิเมว อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สวิฏฺฐโก เทวทตฺโต อโหสิ, วีรโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วีรกชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[205] 5. คงฺเคยฺยชาตกวณฺณนา

โสภติ มจฺโฉ คงฺเคยฺโยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว ทหรภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ เต กิร สาวตฺถิวาสิโน กุลปุตฺตา สาสเน ปพฺพชิตฺวา อสุภภาวนํ อนุนุยุญฺชิตฺวา รูปปสํสกา หุตฺวา รูปํ อุปลาเฬนฺตา วิจริํสุฯ เต เอกทิวสํ ‘‘ตฺวํ น โสภสิ, อหํ โสภามี’’ติ รูปํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนวิวาทา อวิทูเร นิสินฺนํ เอกํ มหลฺลกตฺเถรํ ทิสฺวา ‘‘เอโส อมฺหากํ โสภนภาวํ วา อโสภนภาวํ วา ชานิสฺสตี’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, โก อมฺเหสุ โสภโน’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โส ‘‘อาวุโส, ตุมฺเหหิ อหเมว โสภนตโร’’ติ อาหฯ ทหรา ‘‘อยํ มหลฺลโก อมฺเหหิ ปุจฺฉิตํ อกเถตฺวา อปุจฺฉิตํ กเถตี’’ติ ตํ ปริภาสิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ สา เตสํ กิริยา ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏา ชาตาฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุโก มหลฺลโก เถโร กิร เต รูปนิสฺสิตเก ทหเร ลชฺชาเปสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิเม ทฺเว ทหรา อิทาเนว รูปปสํสกา, ปุพฺเพเปเต รูปเมว อุปลาเฬนฺตา วิจริํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คงฺคาตีเร รุกฺขเทวตา อโหสิฯ ตทา คงฺคายมุนานํ สมาคมฏฺฐาเน คงฺเคยฺโย จ ยามุเนยฺโย จ ทฺเว มจฺฉา ‘‘อหํ โสภามิ, ตฺวํ น โสภสี’’ติ รูปํ นิสฺสาย วิวทมานา อวิทูเร คงฺคาตีเร กจฺฉปํ นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘เอโส อมฺหากํ โสภนภาวํ วา อโสภนภาวํ วา ชานิสฺสตี’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, สมฺม กจฺฉป, คงฺเคยฺโย โสภติ, อุทาหุ ยามุเนยฺโย’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ

กจฺฉโป ‘‘คงฺเคยฺโยปิ โสภติ , ยามุเนยฺโยปิ โสภติ, ตุมฺเหหิ ปน ทฺวีหิ อหเมว อติเรกตรํ โสภามี’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[109]

‘‘โสภติ มจฺโฉ คงฺเคยฺโย, อโถ โสภติ ยามุโน;

จตุปฺปโทยํ ปุริโส, นิคฺโรธปริมณฺฑโล;

อีสกายตคีโว จ, สพฺเพว อติโรจตี’’ติฯ

ตตฺถ จตุปฺปโทยนฺติ จตุปฺปโท อยํฯ ปุริโสติ อตฺตานํ สนฺธาย วทติฯ นิคฺโรธปริมณฺฑโลติ สุชาโต นิคฺโรโธ วิย ปริมณฺฑโลฯ อีสกายตคีโวติ รถีสา วิย อายตคีโว ฯ สพฺเพว อติโรจตีติ เอวํ สณฺฐานสมฺปนฺโน กจฺฉโป สพฺเพว อติโรจติ, อหเมว สพฺเพ ตุมฺเห อติกฺกมิตฺวา โสภามีติ วทติฯ

มจฺฉา ตสฺส กถํ หุตฺวา ‘‘อมฺโภ! ปาปกจฺฉป อมฺเหหิ ปุจฺฉิตํ อกเถตฺวา อญฺญเมว กเถสี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[110]

‘‘ยํ ปุจฺฉิโต น ตํ อกฺขาสิ, อญฺญํ อกฺขาสิ ปุจฺฉิโต;

อตฺถปฺปสํสโก โปโส, นายํ อสฺมาก รุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ อตฺตปฺปสํสโกติ อตฺตานํ ปสํสนสีโล อตฺตุกฺกํสโก โปโสฯ นายํ อสฺมาก รุจฺจตีติ อยํ ปาปกจฺฉโป อมฺหากํ น รุจฺจติ น ขมตีติ กจฺฉปสฺส อุปริ อุทกํ ขิปิตฺวา สกฏฺฐานเมว คมิํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทฺเว มจฺฉา ทฺเว ทหรภิกฺขู อเหสุํ, กจฺฉโป มหลฺลโก, อิมสฺส การณสฺส ปจฺจกฺขการิกา คงฺคาตีเร นิพฺพตฺตรุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

คงฺเคยฺยชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[206] 6. กุรุงฺคมิคชาตกวณฺณนา

อิงฺฆ วฏฺฏมยํ ปาสนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘เทวทตฺโต วธาย ปริสกฺกตี’’ติ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กุรุงฺคมิโค หุตฺวา อรญฺเญ เอกสฺส สรสฺส อวิทูเร เอกสฺมิํ คุมฺเพ วาสํ กปฺเปสิฯ ตสฺเสว สรสฺส อวิทูเร เอกสฺมิํ รุกฺขคฺเค สตปตฺโต, สรสฺมิํ ปน กจฺฉโป วาสํ กปฺเปสิฯ เอวํ เต ตโยปิ สหายกา อญฺญมญฺญํ ปิยสํวาสํ วสิํสุฯ อเถโก มิคลุทฺทโก อรญฺเญ จรนฺโต ปานียติตฺเถ โพธิสตฺตสฺส ปทวลญฺชํ ทิสฺวา โลหนิคฬสทิสํ วฏฺฏมยํ ปาสํ โอฑฺเฑตฺวา อคมาสิฯ โพธิสตฺโต ปานียํ ปาตุํ อาคโต ปฐมยาเมเยว ปาเส พชฺฌิตฺวา พทฺธรวํ รวิฯ ตสฺส เตน สทฺเทน รุกฺขคฺคโต สตปตฺโต อุทกโต จ กจฺฉโป อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติ มนฺตยิํสุฯ อถ สตปตฺโต กจฺฉปํ อามนฺเตตฺวา ‘‘สมฺม, ตว ทนฺตา อตฺถิ, ตฺวํ อิมํ ปาสํ ฉินฺท, อหํ คนฺตฺวา ยถา โส นาคจฺฉติ, ตถา กริสฺสามิ, เอวํ อมฺเหหิ ทฺวีหิปิ กตปรกฺกเมน สหาโย โน ชีวิตํ ลภิสฺสตี’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[111]

‘‘อิงฺฆ วฏฺฏมยํ ปาสํ, ฉินฺท ทนฺเตหิ กจฺฉป;

อหํ ตถา กริสฺสามิ, ยถา เนหิติ ลุทฺทโก’’ติฯ

อถ กจฺฉโป จมฺมวรตฺตํ ขาทิตุํ อารภิ, สตปตฺโต ลุทฺทกสฺส วสนคามํ คโต อวิทูเร รุกฺเข นิสีทิฯ ลุทฺทโก ปจฺจูสกาเลเยว สตฺติํ คเหตฺวา นิกฺขมิฯ สกุโณ ตสฺส นิกฺขมนภาวํ ญตฺวา วสฺสิตฺวา ปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา ตํ ปุริมทฺวาเรน นิกฺขมนฺตํ มุเข ปหริฯ ลุทฺโท ‘‘กาฬกณฺณินา สกุเณนมฺหิ ปหโฏ’’ติ นิวตฺติตฺวา โถกํ สยิตฺวา ปุน สตฺติํ คเหตฺวา อุฏฺฐาสิฯ สกุโณ ‘‘อยํ ปฐมํ ปุริมทฺวาเรน นิกฺขนฺโต อิทานิ ปจฺฉิมทฺวาเรน นิกฺขมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา คนฺตฺวา ปจฺฉิมเคเห นิสีทิฯ ลุทฺโทปิ ‘‘ปุริมทฺวาเรน เม นิกฺขนฺเตน กาฬกณฺณี สกุโณ ทิฏฺโฐ, อิทานิ ปจฺฉิมทฺวาเรน นิกฺขมิสฺสามี’’ติ ปจฺฉิมทฺวาเรน นิกฺขมิ, สกุโณ ปุน วสฺสิตฺวา คนฺตฺวา มุเข ปหริฯ ลุทฺโท ‘‘ปุนปิ กาฬกณฺณีสกุเณน ปหโฏ, น ทานิ เม เอส นิกฺขมิตุํ เทตี’’ติ นิวตฺติตฺวา ยาว อรุณุคฺคมนา สยิตฺวา อรุณุคฺคมนเวลาย สตฺติํ คเหตฺวา นิกฺขมิฯ สกุโณ เวเคน คนฺตฺวา ‘‘ลุทฺโท อาคจฺฉตี’’ติ โพธิสตฺตสฺส กเถสิฯ

ตสฺมิํ ขเณ กจฺฉเปน เอกเมว จมฺมวทฺธํ ฐเปตฺวา เสสวรตฺตา ขาทิตา โหนฺติฯ ทนฺตา ปนสฺส ปตนาการปฺปตฺตา ชาตา, มุขโต โลหิตํ ปคฺฆรติฯ โพธิสตฺโต ลุทฺทปุตฺตํ สตฺติํ คเหตฺวา อสนิเวเคน อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ตํ วทฺธํ ฉินฺทิตฺวา วนํ ปาวิสิ, สกุโณ รุกฺขคฺเค นิสีทิ, กจฺฉโป ปน ทุพฺพลตฺตา ตตฺเถว นิปชฺชิฯ ลุทฺโท กจฺฉปํ คเหตฺวา ปสิพฺพเก ปกฺขิปิตฺวา เอกสฺมิํ ขาณุเก ลคฺเคสิฯ โพธิสตฺโต นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต กจฺฉปสฺส คหิตภาวํ ญตฺวา ‘‘สหายสฺส ชีวิตทานํ ทสฺสามี’’ติ ทุพฺพโล วิย หุตฺวา ลุทฺทสฺส อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ โส ‘‘ทุพฺพโล เอส ภวิสฺสติ, มาเรสฺสามิ น’’นฺติ สตฺติํ อาทาย อนุพนฺธิฯ โพธิสตฺโต นาติทูเร นาจฺจาสนฺเน คจฺฉนฺโต ตํ อาทาย อรญฺญํ ปาวิสิ, ทูรํ คตภาวํ ญตฺวา ปทํ วญฺเจตฺวา อญฺเญน มคฺเคน วาตเวเคน คนฺตฺวา สิงฺเคน ปสิพฺพกํ อุกฺขิปิตฺวา ภูมิยํ ปาเตตฺวา ผาเลตฺวา กจฺฉปํ นีหริฯ สตปตฺโตปิ รุกฺขา โอตริฯ โพธิสตฺโต ทฺวินฺนมฺปิ โอวาทํ ททมาโน ‘‘อหํ ตุมฺเห นิสฺสาย ชีวิตํ ลภิํ, ตุมฺเหหิ สหายกสฺส กตฺตพฺพํ มยฺหํ กตํ, อิทานิ ลุทฺโท อาคนฺตฺวา ตุมฺเห คณฺเหยฺย, ตสฺมา, สมฺม สตปตฺต, ตฺวํ อตฺตโน ปุตฺตเก คเหตฺวา อญฺญตฺถ ยาหิ, ตฺวมฺปิ, สมฺม กจฺฉป, อุทกํ ปวิสาหี’’ติ อาหฯ เต ตถา อกํสุฯ

สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[112]

‘‘กจฺฉโป ปาวิสี วาริํ, กุรุงฺโค ปาวิสี วนํ;

สตปตฺโต ทุมคฺคมฺหา, ทูเร ปุตฺเต อปานยี’’ติฯ

ตตฺถ อปานยีติ อานยิ, คเหตฺวา อคมาสีติ อตฺโถ;

ลุทฺโทปิ ตํ ฐานํ อาคนฺตฺวา กญฺจิ อปสฺสิตฺวา ฉินฺนปสิพฺพกํ คเหตฺวา โทมนสฺสปฺปตฺโต อตฺตโน เคหํ อคมาสิฯ เต ตโยปิ สหายา ยาวชีวํ วิสฺสาสํ อจฺฉินฺทิตฺวา ยถากมฺมํ คตาฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ลุทฺทโก เทวทตฺโต อโหสิ, สตปตฺโต สาริปุตฺโต, กจฺฉโป โมคฺคลฺลาโน, กุรุงฺคมิโค ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กุรุงฺคมิคชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[207] 7. อสฺสกชาตกวณฺณนา

อยมสฺสกราเชนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ภิกฺขุ สตฺถารา ‘‘สจฺจํ กิร, ตฺวํ ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘สจฺจ’’นฺติ วตฺวา ‘‘เกน อุกฺกณฺฐาปิโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปุราณทุติยิกายา’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘น อิทาเนว ตสฺสา ภิกฺขุ อิตฺถิยา ตยิ สิเนโห อตฺถิ, ปุพฺเพปิ ตฺวํ ตํ นิสฺสาย มหาทุกฺขํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต กาสิรฏฺเฐ ปาฏลินคเร อสฺสโก นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส อุปรี นาม อคฺคมเหสี ปิยา อโหสิ มนาปา อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา อติกฺกนฺตา มานุสวณฺณํ, อปตฺตา ทิพฺพวณฺณํฯ สา กาลมกาสิ, ตสฺสา กาลกิริยาย ราชา โสกาภิภูโต อโหสิ ทุกฺขี ทุมฺมโนฯ โส ตสฺสา สรีรํ โทณิยํ นิปชฺชาเปตฺวา เตลกลลํ ปกฺขิปาเปตฺวา เหฏฺฐามญฺเจ ฐปาเปตฺวา นิราหาโร โรทมาโน ปริเทวมาโน นิปชฺชิฯ มาตาปิตโร อวเสสญาตกา มิตฺตามจฺจพฺราหฺมณคหปติกาทโยปิ ‘‘มา โสจิ, มหาราช, อนิจฺจา สงฺขารา’’ติอาทีนิ วทนฺตา สญฺญาเปตุํ นาสกฺขิํสุฯ ตสฺส วิลปนฺตสฺเสว สตฺต ทิวสา อติกฺกนฺตาฯ ตทา โพธิสตฺโต ปญฺจาภิญฺญอฏฺฐสมาปตฺติลาภี ตาปโส หุตฺวา หิมวนฺตปเทเส วิหรนฺโต อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺเพน จกฺขุนา ชมฺพุทีปํ โอโลเกนฺโต ตํ ราชานํ ตถา ปริเทวมานํ ทิสฺวา ‘‘เอตสฺส มยา อวสฺสเยน ภวิตพฺพ’’นฺติ อิทฺธานุภาเวน อากาเส อุปฺปติตฺวา รญฺโญ อุยฺยาเน โอตริตฺวา มงฺคลสิลาปฏฺเฏ กญฺจนปฏิมา วิย นิสีทิฯ

อเถโก ปาฏลินครวาสี พฺราหฺมณมาณโว อุยฺยานํ คโต โพธิสตฺตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ โพธิสตฺโต เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กิํ, มาณว, ราชา ธมฺมิโก’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ภนฺเต, ธมฺมิโก ราชา, ภริยา ปนสฺส กาลกตา, โส ตสฺสา สรีรํ โทณิยํ ปกฺขิปาเปตฺวา วิลปมาโน นิปนฺโน, อชฺช สตฺตโม ทิวโส, กิสฺส ตุมฺเห ราชานํ เอวรูปา ทุกฺขา น โมเจถ, ยุตฺตํ นุ โข ตุมฺหาทิเสสุ สีลวนฺเตสุ สํวิชฺชมาเนสุ รญฺโญ เอวรูปํ ทุกฺขํ อนุภวิตุ’’นฺติฯ

‘‘น โข อหํ , มาณว, ราชานํ ชานามิ, สเจ ปน โส อาคนฺตฺวา มํ ปุจฺเฉยฺย, อหเมวสฺส ตสฺสา นิพฺพตฺตฏฺฐานํ อาจิกฺขิตฺวา รญฺโญ สนฺติเกเยว ตํ กถาเปยฺย’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, ยาว ราชานํ อาเนมิ, ตาว อิเมว นิสีทถา’’ติ มาณโว โพธิสตฺตสฺส ปฏิญฺญํ คเหตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘ตสฺส ทิพฺพจกฺขุกสฺส สนฺติกํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ

ราชา ‘‘อุปริํ กิร ทฏฺฐุํ ลภิสฺสามี’’ติ ตุฏฺฐมานโส รถํ อภิรุหิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน – ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห เทวิยา นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ชานาถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กตฺถ นิพฺพตฺตา’’ติ? ‘‘สา โข, มหาราช, รูปสฺมิํเยว มตฺตา ปมาทมาคมฺม กลฺยาณกมฺมํ อกตฺวา อิมสฺมิํเยว อุยฺยาเน โคมยปาณกโยนิยํ นิพฺพตฺตา’’ติ ฯ ‘‘นาหํ สทฺทหามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ เต ทสฺเสตฺวา กถาเปมี’’ติฯ ‘‘สาธุ กถาเปถา’’ติฯ โพธิสตฺโต อตฺตโน อานุภาเวน ‘‘อุโภปิ โคมยปิณฺฑํ วฏฺฏยมานา รญฺโญ ปุรโต อาคจฺฉนฺตู’’ติ เตสํ อาคมนํ อกาสิฯ เต ตเถว อาคมิํสุฯ โพธิสตฺโต ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ เต , มหาราช, อุปริเทวี, ตํ ชหิตฺวา โคมยปาณกสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต คจฺฉติ, ปสฺสถ น’’นฺติ อาหฯ ภนฺเต ‘‘‘อุปรี นาม โคมยปาณกโยนิยํ นิพฺพตฺติสฺสตี’ติ น สทฺทหามห’’นฺติฯ ‘‘กถาเปมิ นํ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กถาเปถ, ภนฺเต’’ติฯ

โพธิสตฺโต อตฺตโน อานุภาเวน ตํ กถาเปนฺโต ‘‘อุปรี’’ติ อาหฯ สา มนุสฺสภาสาย ‘‘กิํ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ ‘‘ตฺวํ อตีตภเว กา นาม อโหสี’’ติ? ‘‘ภนฺเต, อสฺสกรญฺโญ อคฺคมเหสี อุปรี นาม อโหสิ’’นฺติฯ ‘‘กิํ ปน เต อิทานิ อสฺสกราชา ปิโย, อุทาหุ โคมยปาณโก’’ติ? ‘‘ภนฺเต, โส มยฺหํ ปุริมชาติยา สามิโก, ตทา อหํ อิมสฺมิํ อุยฺยาเน เตน สทฺธิํ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺเพ อนุภวมานา วิจริํฯ อิทานิ ปน เม ภวสงฺเขปคตกาลโต ปฏฺฐาย โส กิํ โหติ, อหญฺหิ อิทานิ อสฺสกราชานํ มาเรตฺวา ตสฺส คลโลหิเตน มยฺหํ สามิกสฺส โคมยปาณกสฺส ปาเท มกฺเขยฺย’’นฺติ วตฺวา ปริสมชฺเฌ มนุสฺสภาสาย อิมา คาถา อโวจ –

[113]

‘‘อยมสฺสกราเชน , เทโส วิจริโต มยา;

อนุกามย กาเมน, ปิเยน ปตินา สหฯ

[114]

‘‘นเวน สุขทุกฺเขน, โปราณํ อปิธียติ;

ตสฺมา อสฺสกรญฺญาว, กีโฏ ปิยตโร มมา’’ติฯ

ตตฺถ อยมสฺสกราเชน, เทโส วิจริโต มยาติ อยํ รมณีโย อุยฺยานปเทโส ปุพฺเพ มยา อสฺสกราเชน สทฺธิํ วิจริโตฯ อนุกามย กาเมนาติ อนูติ นิปาตมตฺตํ, มยา ตํ กามยมานาย เตน มํ กามยมาเนน สหาติ อตฺโถฯ ปิเยนาติ ตสฺมิํ อตฺตภาเว ปิเยนฯ นเวน สุขทุกฺเขน, โปราณํ อปิธียตีติ, ภนฺเต, นเวน หิ สุเขน โปราณํ สุขํ, นเวน จ ทุกฺเขน โปราณํ ทุกฺขํ ปิธียติ ปฏิจฺฉาทียติ, เอสา โลกสฺส ธมฺมตาติ ทีเปติฯ ตสฺมา อสฺสกรญฺญาว, กีโฏ ปิยตโร มมาติ ยสฺมา นเวน โปราณํ ปิธียติ, ตสฺมา มม อสฺสกราชโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน กีโฏว ปิยตโรติฯ

ตํ สุตฺวา อสฺสกราชา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ตตฺถ ฐิโตว กุณปํ นีหราเปตฺวา สีสํ นฺหตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา อญฺญํ อคฺคมเหสิํ กตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ โพธิสตฺโตปิ ราชานํ โอวทิตฺวา นิสฺโสกํ กตฺวา หิมวนฺตเมว อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา อุปรี ปุราณทุติยิกา อโหสิ, อสฺสกราชา อุกฺกณฺฐิโต ภิกฺขุ, มาณโว สาริปุตฺโต, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อสฺสกชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[208] 8. สุสุมารชาตกวณฺณนา

อลํ เมเตหิ อมฺเพหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘เทวทตฺโต วธาย ปริสกฺกตี’’ติ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยว, สนฺตาสมตฺตมฺปิ ปน กาตุํ น สกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต หิมวนฺตปเทเส โพธิสตฺโต กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา นาคพโล ถามสมฺปนฺโน มหาสรีโร โสภคฺคปฺปตฺโต หุตฺวา คงฺคานิวตฺตเน อรญฺญายตเน วาสํ กปฺเปสิฯ ตทา คงฺคาย เอโก สุสุมาโร วสิฯ อถสฺส ภริยา โพธิสตฺตสฺส สรีรํ ทิสฺวา ตสฺส หทยมํเส โทหฬํ อุปฺปาเทตฺวา สุสุมารํ อาห – ‘‘อหํ สามิ, เอตสฺส กปิราชสฺส หทยมํสํ ขาทิตุกามา’’ติฯ ‘‘ภทฺเท, มยํ ชลโคจรา, เอโส ถลโคจโร, กินฺติ นํ คณฺหิตุํ สกฺขิสฺสามา’’ติฯ ‘‘เยน เกนจิ อุปาเยน คณฺห, สเจ น ลภิสฺสามิ, มริสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ มา โสจิ, อตฺเถโก อุปาโย, ขาทาเปสฺสามิ ตํ ตสฺส หทยมํส’’นฺติ สุสุมาริํ สมสฺสาเสตฺวา โพธิสตฺตสฺส คงฺคาย ปานียํ ปิวิตฺวา คงฺคาตีเร นิสินฺนกาเล สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวมาห – ‘‘วานรินฺท, อิมสฺมิํ ปเทเส กสายผลานิ ขาทนฺโต กิํ ตฺวํ นิวิฏฺฐฏฺฐาเนเยว จรสิ, ปารคงฺคาย อมฺพลพุชาทีนํ มธุรผลานํ อนฺโต นตฺถิ, กิํ เต ตตฺถ คนฺตฺวา ผลาผลํ ขาทิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘กุมฺภีลราช, คงฺคา มโหทกา วิตฺถิณฺณา, กถํ ตตฺถ คมิสฺสามี’’ติ? ‘‘สเจ อิจฺฉสิ, อหํ ตํ มม ปิฏฺฐิํ อาโรเปตฺวา เนสฺสามี’’ติฯ โส สทฺทหิตฺวา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ ‘‘เตน หิ เอหิ ปิฏฺฐิํ เม อภิรูหา’’ติ จ วุตฺเต ตํ อภิรุหิฯ สุสุมาโร โถกํ เนตฺวา อุทเก โอสีทาเปสิฯ

โพธิสตฺโต ‘‘สมฺม, อุทเก มํ โอสีทาเปสิ, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ อาหฯ ‘‘นาหํ ตํ ธมฺมสุธมฺมตาย คเหตฺวา คจฺฉามิ, ภริยาย ปน เม ตว หทยมํเส โทหโฬ อุปฺปนฺโน, ตมหํ ตว หทยํ ขาทาเปตุกาโม’’ติฯ ‘‘สมฺม, กเถนฺเตน เต สุนฺทรํ กตํฯ สเจ หิ อมฺหากํ อุทเร หทยํ ภเวยฺย, สาขคฺเคสุ จรนฺตานํ จุณฺณวิจุณฺณํ ภเวยฺยา’’ติฯ

‘‘กหํ ปน ตุมฺเห ฐเปถา’’ติ? โพธิสตฺโต อวิทูเร เอกํ อุทุมฺพรํ ปกฺกผลปิณฺฑิสญฺฉนฺนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปสฺเสตานิ อมฺหากํ หทยานิ เอตสฺมิํ อุทุมฺพเร โอลมฺพนฺตี’’ติ อาหฯ ‘‘สเจ เม หทยํ ทสฺสสิ, อหํ ตํ น มาเรสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ มํ เอตฺถ เนหิ, อหํ เต รุกฺเข โอลมฺพนฺตํ ทสฺสามี’’ติฯ โส ตํ อาทาย ตตฺถ อคมาสิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส ปิฏฺฐิโต อุปฺปติตฺวา อุทุมฺพรรุกฺเข นิสีทิตฺวา ‘‘สมฺม, พาล สุสุมาร, ‘อิเมสํ สตฺตานํ หทยํ นาม รุกฺขคฺเค โหตี’ติ สญฺญี อโหสิ, พาโลสิ, อหํ ตํ วญฺเจสิํ, ตว ผลาผลํ ตเวว โหตุ, สรีรเมว ปน เต มหนฺตํ ปญฺญา ปน นตฺถี’’ติ วตฺวา อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต อิมา คาถา อโวจ –

[115]

‘‘อลํ เมเตหิ อมฺเพหิ, ชมฺพูหิ ปนเสหิ จ;

ยานิ ปารํ สมุทฺทสฺส, วรํ มยฺหํ อุทุมฺพโรฯ

[116]

‘‘มหตี วต เต โพนฺทิ, น จ ปญฺญา ตทูปิกา;

สุสุมาร วญฺจิโต เมสิ, คจฺฉ ทานิ ยถาสุข’’นฺติฯ

ตตฺถ อลํ เมเตหีติ ยานิ ตยา ทีปเก นิทฺทิฏฺฐานิ, เอเตหิ มยฺหํ อลํฯ วรํ มยฺหํ อุทุมฺพโรติ มยฺหํ อยเมว อุทุมฺพรรุกฺโข วรํฯ โพนฺทีติ สรีรํฯ ตทูปิกาติ ปญฺญา ปน เต ตทูปิกา ตสฺส สรีรสฺส อนุจฺฉวิกา นตฺถิฯ คจฺฉ ทานิ ยถาสุขนฺติ อิทานิ ยถาสุขํ คจฺฉ, นตฺถิ เต หทยมํสคหณูปาโยติ อตฺโถฯ สุสุมาโร สหสฺสํ ปราชิโต วิย ทุกฺขี ทุมฺมโน ปชฺฌายนฺโตว อตฺตโน นิวาสฏฺฐานเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สุสุมาโร เทวทตฺโต อโหสิ, สุสุมารี จิญฺจมาณวิกา, กปิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สุสุมารชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[209] 9. กุกฺกุฏชาตกวณฺณนา

ทิฏฺฐา มยา วเน รุกฺขาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ ทหรภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร อตฺตโน สรีรสฺส คุตฺติกมฺเม เฉโก อโหสิฯ ‘‘สรีรสฺส เม น สุขํ ภเวยฺยา’’ติ ภเยน อติสีตํ อจฺจุณฺหํ ปริโภคํ น กโรติ, ‘‘สีตุณฺเหหิ สรีรํ กิลเมยฺยา’’ติ ภเยน พหิ น นิกฺขมติ, อติกิลินฺนอุตฺตณฺฑุลาทีนิ น ภุญฺชติฯ ตสฺส สา สรีรคุตฺติกุสลตา สงฺฆมชฺเฌ ปากฏา ชาตาฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุโก ทหโร กิร ภิกฺขุ สรีรคุตฺติกมฺเม เฉโก’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อยํ ทหโร อิทาเนว สรีรคุตฺติกมฺเม เฉโก, ปุพฺเพปิ เฉโกว อโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺญายตเน รุกฺขเทวตา อโหสิฯ อเถโก สกุณลุทฺทโก เอกํ ทีปกกุกฺกุฏมาทาย วาลรชฺชุญฺจ ยฏฺฐิญฺจ คเหตฺวา อรญฺเญ กุกฺกุเฏ พนฺธนฺโต เอกํ ปลายิตฺวา อรญฺญํ ปวิฏฺฐํ โปราณกุกฺกุฏํ พนฺธิตุํ อารภิฯ โส วาลปาเส กุสลตาย อตฺตานํ พนฺธิตุํ น เทติ, อุฏฺฐายุฏฺฐาย นิลียติฯ ลุทฺทโก อตฺตานํ สาขาปลฺลเวหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปุนปฺปุนํ ยฏฺฐิญฺจ ปาสญฺจ โอฑฺเฑติฯ กุกฺกุโฏ ตํ ลชฺชาเปตุกาโม มานุสิํ วาจํ นิจฺฉาเรตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[117]

‘‘ทิฏฺฐา มยา วเน รุกฺขา, อสฺสกณฺณา วิภีฏกา;

น ตานิ เอวํ สกฺกนฺติ, ยถา ตฺวํ รุกฺข สกฺกสี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – สมฺม ลุทฺทก, มยา อิมสฺมิํ วเน ชาตา พหู อสฺสกณฺณา จ วิภีฏกา จ รุกฺขา ทิฏฺฐปุพฺพา, ตานิ ปน รุกฺขานิ ยถา ตฺวํ สกฺกสิ สงฺกมสิ อิโต จิโต จ วิจรสิ, เอวํ น สกฺกนฺติ น สงฺกมนฺติ น วิจรนฺตีติฯ

เอวํ วตฺวา จ ปน โส กุกฺกุโฏ ปลายิตฺวา อญฺญตฺถ อคมาสิฯ ตสฺส ปลายิตฺวา คตกาเล ลุทฺทโก ทุติยํ คาถมาห –

[118]

‘‘โปราณกุกฺกุโฏ อยํ, เภตฺวา ปญฺชรมาคโต;

กุสโล วาลปาสานํ, อปกฺกมติ ภาสตี’’ติฯ

ตตฺถ กุสโล วาลปาสานนฺติ วาลมเยสุ ปาเสสุ กุสโล อตฺตานํ พนฺธิตุํ อทตฺวา อปกฺกมติ เจว ภาสติ จ, ภาสิตฺวา จ ปน ปลาโตติ เอวํ วตฺวา ลุทฺทโก อรญฺเญ จริตฺวา ยถาลทฺธมาทาย เคหเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ลุทฺทโก เทวทตฺโต อโหสิ, กุกฺกุโฏ กายคุตฺติกุสโล ทหรภิกฺขุ, ตสฺส ปน การณสฺส ปจฺจกฺขการิกา รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กุกฺกุฏชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[210] 10. กนฺทคลกชาตกวณฺณนา

อมฺโภ โก นามยํ รุกฺโขติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต สุคตาลยํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ‘‘เทวทตฺโต สุคตาลยํ อกาสี’’ติ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต มยฺหํ อนุกิริยํ กโรนฺโต วินาสํ ปตฺโต, ปุพฺเพปิ ปาปุณิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส รุกฺขโกฏฺฏกสกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติ, ‘‘ขทิรวนิโย’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ โส ขทิรวเนเยว โคจรํ คณฺหิ, ตสฺเสโก กนฺทคลโก นาม สหาโย อโหสิ, โส สิมฺพลิปาลิภทฺทกวเน โคจรํ คณฺหาติฯ โส เอกทิวสํ ขทิรวนิยสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ ขทิรวนิโย ‘‘สหาโย เม อาคโต’’ติ กนฺทคลกํ คเหตฺวา ขทิรวนํ ปวิสิตฺวา ขทิรขนฺธํ ตุณฺเฑน ปหริตฺวา รุกฺขโต ปาณเก นีหริตฺวา อทาสิฯ กนฺทคลโก ทินฺเน ทินฺเน มธุรปูเว วิย ฉินฺทิตฺวา ฉินฺทิตฺวา ขาทิฯ

ตสฺส ขาทนฺตสฺเสว มาโน อุปฺปชฺชิ – ‘‘อยมฺปิ รุกฺขโกฏฺฏกโยนิยํ นิพฺพตฺโต, อหมฺปิ, กิํ เม เอเตน ทินฺนโคจเรน, สยเมว ขทิรวเน โคจรํ คณฺหิสฺสามี’’ติฯ โส ขทิรวนิยํ อาห – ‘‘สมฺม, มา ตฺวํ ทุกฺขํ อนุภวิ, อหเมว ขทิรวเน โคจรํ คณฺหิสฺสามี’’ติฯ

อถ นํ โส ‘‘หนฺท ตฺวํ สมฺม, สิมฺพลิปาลิภทฺทกาทิวเน นิสฺสาเร โคจรคฺคหณกุเล ชาโต, ขทิรา นาม ชาตสารา ถทฺธา, มา เต เอตํ รุจฺจี’’ติ อาหฯ กนฺทคลโก ‘‘กิํ ทานาหํ น รุกฺขโกฏฺฏกโยนิยํ นิพฺพตฺโต’’ติ ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา เวเคน คนฺตฺวา ขทิรรุกฺขํ ตุณฺเฑน ปหริฯ ตาวเทวสฺส ตุณฺฑํ ภิชฺชิ, อกฺขีนิ นิกฺขมนาการปฺปตฺตานิ ชาตานิ, สีสํ ผลิตํฯ โส ขนฺเธ ปติฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต ภูมิยํ ปติตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[119]

‘‘อมฺโภ โก นามยํ รุกฺโข, สินฺนปตฺโต สกณฺฏโก;

ยตฺถ เอกปฺปหาเรน, อุตฺตมงฺคํ วิภิชฺชิต’’นฺติฯ

ตตฺถ อมฺโภ โก นามยํ รุกฺโขติ, โภ ขทิรวนิย, โก นาม อยํ รุกฺโขฯ ‘‘โก นาม โส’’ติปิ ปาโฐฯ สินฺนปตฺโตติ สุขุมปตฺโตฯ ยตฺถ เอกปฺปหาเรนาติ ยสฺมิํ รุกฺเข เอเกเนว ปหาเรนฯ อุตฺตมงฺคํ วิภิชฺชิตนฺติ สีสํ ภินฺนํ, น เกวลญฺจ สีสํ, ตุณฺฑมฺปิ ภินฺนํฯ โส เวทนาปฺปตฺตตาย ขทิรรุกฺขํ ‘‘กิํ รุกฺโข นาเมโส’’ติ ชานิตุํ อสกฺโกนฺโต เวทนาปฺปตฺโต หุตฺวา อิมาย คาถาย วิปฺปลปิฯ

ตํ วจนํ สุตฺวา ขทิรวนิโย ทุติยํ คาถมาห –

[120]

‘‘อจาริ วตายํ วิตุทํ วนานิ, กฏฺฐงฺครุกฺเขสุ อสารเกสุ;

อถาสทา ขทิรํ ชาตสารํ, ยตฺถพฺภิทา ครุโฬ อุตฺตมงฺค’’นฺติฯ

ตตฺถ อจาริ วตายนฺติ อจริ วต อยํฯ วิตุทํ วนานีติ นิสฺสารสิมฺพลิปาลิภทฺทกวนานิ วิตุทนฺโต วิชฺฌนฺโตฯ กฏฺฐงฺครุกฺเขสูติ วนกฏฺฐโกฏฺฐาเสสุ รุกฺเขสุฯ อสารเกสูติ นิสฺสาเรสุ ปาลิภทฺทกสิมฺพลิอาทีสุฯ อถาสทา ขทิรํ ชาตสารนฺติ อถ โปตกกาลโต ปฏฺฐาย ชาตสารํ ขทิรํ สมฺปาปุณิฯ ยตฺถพฺภิทา ครุโฬ อุตฺตมงฺคนฺติ ยตฺถพฺภิทาติ ยสฺมิํ ขทิเร อภินฺทิ ปทาลยิฯ ครุโฬติ สกุโณฯ สพฺพสกุณานญฺเหตํ สคารวสปฺปติสฺส วจนํฯ

อิติ นํ ขทิรวนิโย วตฺวา ‘‘โภ กนฺทคลก, ยตฺถ ตฺวํ อุตฺตมงฺคํ อภินฺทิ, ขทิโร นาเมโส สารรุกฺโข’’ติ อาหฯ โส ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กนฺทคลโก เทวทตฺโต อโหสิ, ขทิรวนิโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กนฺทคลกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

นตํทฬฺหวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

พนฺธนาคารํ เกฬิสีลํ, ขณฺฑํ วีรกคงฺเคยฺยํ;

กุรุงฺคมสฺสกญฺเจว, สุสุมารญฺจ กุกฺกุฏํ;

กนฺทคลกนฺติ เต ทสฯ

7. พีรณถมฺภวคฺโค

[211] 1. โสมทตฺตชาตกวณฺณนา

อกาสิ โยคฺคนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลาฬุทายิตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ ชนานํ อนฺตเร เอกวจนมฺปิ สมฺปาเทตฺวา กเถสุํ น สกฺโกติ, สารชฺชพหุโล ‘‘อญฺญํ กเถสฺสามี’’ติ อญฺญเมว กเถสิฯ ตสฺส ตํ ปวตฺติํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ , ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ลาฬุทายี อิทาเนว สารชฺชพหุโล, ปุพฺเพปิ สารชฺชพหุโลเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ