เมนู

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก สกทาคามิผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา โสตาปนฺนอุปาสโก ปรินิพฺพายิ, นาคราชา สาริปุตฺโต อโหสิ, สมุทฺทเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สีลานิสํสชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อสทิสวคฺโค จตุตฺโถฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

อสทิสญฺจ สงฺคามํ, วาโลทกํ คิริทตฺตํ;

นภิรติ ทธิวาหํ, จตุมฏฺฐํ สีหโกฏฺฐํ;

สีหจมฺมํ สีลานิสํสํฯ

5. รุหกวคฺโค

[191] 1. รุหกชาตกวณฺณนา

อปิ รุหก ฉินฺนาปีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ อฏฺฐกนิปาเต อินฺทฺริยชาตเก (ชา. 1.8.60 อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ ‘‘อยํ เต ภิกฺขุ อิตฺถี อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ เต เอสา สราชิกาย ปริสาย มชฺเฌ ลชฺชาเปตฺวา เคหา นิกฺขมนาการํ กาเรสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส รุหโก นาม ปุโรหิโต อโหสิ, ตสฺส ปุราณี นาม พฺราหฺมณี ภริยาฯ ราชา พฺราหฺมณสฺส อสฺสภณฺฑเกน อลงฺกริตฺวา อสฺสํ อทาสิฯ โส ตํ อสฺสํ อารุยฺห รญฺโญ อุปฏฺฐานํ คจฺฉติฯ

อถ นํ อลงฺกตอสฺสสฺส ปิฏฺเฐ นิสีทิตฺวา คจฺฉนฺตํ อาคจฺฉนฺตญฺจ ทิสฺวา ตหิํ ตหิํ ฐิตา มนุสฺสา ‘‘อโห อสฺสสฺส รูปํ, อโห อสฺโส โสภตี’’ติ อสฺสเมว ปสํสนฺติฯ โส เคหํ อาคนฺตฺวา ปาสาทํ อภิรุยฺห ภริยํ อามนฺเตสิ – ‘‘ภทฺเท , อมฺหากํ อสฺโส อติวิย โสภติ, อุโภสุ ปสฺเสสุ ฐิตา มนุสฺสา อมฺหากํ อสฺสเมว วณฺเณนฺตี’’ติฯ สา ปน พฺราหฺมณี โถกํ ฉินฺนิกา ธุตฺติกธาตุกา, เตน นํ เอวมาห – ‘‘อยฺย, ตฺวํ อสฺสสฺส โสภนการณํ น ชานาสิ, อยํ อสฺโส อตฺตโน อลงฺกตํ อสฺสภณฺฑกํ นิสฺสาย โสภติ, สเจ ตฺวมฺปิ อสฺโส วิย โสภิตุกาโม อสฺสภณฺฑกํ ปิฬนฺธิตฺวา อนฺตรวีถิํ โอรุยฺห อสฺโส วิย ปาเท โกฏฺฏยมาโน คนฺตฺวา ราชานํ ปสฺส, ราชาปิ ตํ วณฺณยิสฺสติ, มนุสฺสาปิ ตญฺเญว วณฺณยิสฺสนฺตี’’ติฯ

โส อุมฺมตฺตกชาติโก พฺราหฺมโณ ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘อิมินา นาม การเณน สา มํ วทตี’’ติ อชานิตฺวา ตถาสญฺญี หุตฺวา ตถา อกาสิฯ เย เย ปสฺสนฺติ, เต เต ปริหาสํ กโรนฺตา ‘‘โสภติ อาจริโย’’ติ วทิํสุฯ ราชา ปน นํ ‘‘กิํ, อาจริย, ปิตฺตํ เต กุปิตํ , อุมฺมตฺตโกสิ ชาโต’’ติอาทีนิ วตฺวา ลชฺชาเปสิฯ ตสฺมิํ กาเล พฺราหฺมโณ ‘‘อยุตฺตํ มยา กต’’นฺติ ลชฺชิโต พฺราหฺมณิยา กุชฺฌิตฺวา ‘‘ตายมฺหิ สราชิกาย ปริสาย อนฺตเร ลชฺชาปิโต, โปเถตฺวา ตํ นิกฺกฑฺฒิสฺสามี’’ติ เคหํ อคมาสิฯ ธุตฺติกพฺราหฺมณี ตสฺส กุชฺฌิตฺวา อาคมนภาวํ ญตฺวา ปุเรตรญฺเญว จูฬทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา จตูหปญฺจาหํ ตตฺเถว อโหสิฯ ราชา ตํ การณํ ญตฺวา ปุโรหิตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อาจริย, มาตุคามสฺส นาม โทโส โหติเยว, พฺราหฺมณิยา ขมิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ขมาปนตฺถาย ปฐมํ คาถมาห –

[81]

‘‘อปิ รุหก ฉินฺนาปิ, ชิยา สนฺธียเต ปุน;

สนฺธียสฺสุ ปุราณิยา, มา โกธสฺส วสํ คมี’’ติฯ

ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – โภ รุหก, นนุ ฉินฺนาปิ ธนุชิยา ปุน สนฺธียติ ฆฏียติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ ปุราณิยา สทฺธิํ สนฺธียสฺสุ, โกธสฺส วสํ มา คมีติฯ

ตํ สุตฺวา รุหโก ทุติยํ คาถมาห –

[82]

‘‘วิชฺชมาเนสุ วาเกสุ, วิชฺชมาเนสุ การิสุ;

อญฺญํ ชิยํ กริสฺสามิ, อลญฺเญว ปุราณิยา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – มหาราช, ธนุการมุทุวาเกสุ จ ชิยการเกสุ จ มนุสฺเสสุ วิชฺชมาเนสุ อญฺญํ ชิยํ กริสฺสามิ, อิมาย ฉินฺนาย ปุราณิยา ชิยาย อลํ, นตฺถิ เม โกจิ อตฺโถติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ตํ นีหริตฺวา อญฺญํ พฺราหฺมณิํ อาเนสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา, พฺราหฺมณี, ปุราณทุติยิกา อโหสิ, รุหโก อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

รุหกชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[192] 2. สิริกาฬกณฺณิชาตกวณฺณนา

อิตฺถี สิยา รูปวตีติ อิทํ สิริกาฬกณฺณิชาตกํ มหาอุมงฺคชาตเก อาวิภวิสฺสติฯ

สิริกาฬกณฺณิชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[193] 3. จูฬปทุมชาตกวณฺณนา

อยเมว สา อหมปิ โส อนญฺโญติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ อุมฺมาทนฺตีชาตเก (ชา. 2.20.57 อาทโย) อาวิภวิสฺสติฯ

โส ปน ภิกฺขุ สตฺถารา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโต’’ติ วุตฺเต ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ วตฺวา ‘‘เกน ปน ตฺวํ อุกฺกณฺฐาปิโต’’ติ วุตฺเต ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ มาตุคามํ ทิสฺวา กิเลสานุวตฺตโก หุตฺวา อุกฺกณฺฐิโตมฺหี’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ, มาตุคาโม นาม อกตญฺญู มิตฺตทุพฺภี พหุมายา, โปราณกปณฺฑิตาปิ อตฺตโน ทกฺขิณชาณุโลหิตํ ปาเยตฺวา ยาวชีวิตทานมฺปิ ทตฺวา มาตุคามสฺส จิตฺตํ น ลภิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, นามคฺคหณทิวเส จสฺส ‘‘ปทุมกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ ตสฺส อปเรน ฉ กนิฏฺฐภาติกา อเหสุํฯ เต สตฺตปิ ชนา อนุปุพฺเพน วุฑฺฒิปฺปตฺตา ฆราวาสํ คเหตฺวา รญฺโญ สหายา วิย วิจรนฺติฯ อเถกทิวสํ ราชา ราชงฺคณํ โอโลเกนฺโต ฐิโต เต มหาปริวาเรน ราชุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘อิเม มํ วธิตฺวา รชฺชมฺปิ คณฺเหยฺยุ’’นฺติ อาสงฺกํ อุปฺปาเทตฺวา เต ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘‘ตาตา, ตุมฺเห อิมสฺมิํ นคเร วสิตุํ น ลภถ, อญฺญตฺถ คนฺตฺวา มม อจฺจเยน อาคนฺตฺวา กุลสนฺตกํ รชฺชํ คณฺหถา’’ติ อาหฯ เต ปิตุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ฆรานิ คนฺตฺวา ปชาปติโย อาทาย ‘‘ยตฺถ วา ตตฺถ วา คนฺตฺวา ชีวิสฺสามา’’ติ นครา นิกฺขมิตฺวา มคฺคํ คจฺฉนฺตา เอกํ กนฺตารํ ปตฺวา อนฺนปานํ อลภมานา ขุทํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺตา ‘‘มยํ ชีวมานา อิตฺถิโย ลภิสฺสามา’’ติ กนิฏฺฐสฺส ภริยํ มาเรตฺวา เตรส โกฏฺฐาเส กตฺวา มํสํ ขาทิํสุฯ โพธิสตฺโต อตฺตโน จ ภริยาย จ ลทฺธโกฏฺฐาเสสุ เอกํ ฐเปตฺวา เอกํ ทฺเวปิ ขาทิํสุฯ เอวํ ฉ ทิวเส ฉ อิตฺถิโย มาเรตฺวา มํสํ ขาทิํสุฯ

โพธิสตฺโต ปน ทิวเส ทิวเส เอเกกํ ฐเปตฺวา ฉ โกฏฺฐาเส ฐเปสิฯ สตฺตเม ทิวเส ‘‘โพธิสตฺตสฺส ภริยํ มาเรสฺสามา’’ติ วุตฺเต โพธิสตฺโต เต ฉ โกฏฺฐาเส เตสํ ทตฺวา ‘‘อชฺช ตาว อิเม ฉ โกฏฺฐาเส ขาทถ, สฺเว ชานิสฺสามา’’ติ วตฺวา เตสํ มํสํ ขาทิตฺวา นิทฺทายนกาเล ภริยํ คเหตฺวา ปลายิฯ สา โถกํ คนฺตฺวา ‘‘คนฺตุํ น สกฺโกมิ, สามี’’ติ อาหฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ขนฺเธนาทาย อรุณุคฺคมนเวลาย กนฺตารา นิกฺขมิฯ สา สูริเย อุคฺคเต ‘‘ปิปาสิตามฺหิ, สามี’’ติ อาหฯ

โพธิสตฺโต ‘‘อุทกํ นตฺถิ, ภทฺเท’’ติ วตฺวา ปุนปฺปุนํ กถิเต ขคฺเคน ทกฺขิณชาณุกํ ปหริตฺวา – ‘‘ภทฺเท, ปานียํ นตฺถิ, อิทํ ปน เม ทกฺขิณชาณุโลหิตํ ปิวมานา นิสีทาหี’’ติ อาหฯ สา ตถา อกาสิฯ เต อนุปุพฺเพน มหาคงฺคํ ปตฺวา ปิวิตฺวา จ นฺหตฺวา จ ผลาผลํ ขาทิตฺวา ผาสุกฏฺฐาเน วิสฺสมิตฺวา เอกสฺมิํ คงฺคานิวตฺตเน อสฺสมปทํ มาเปตฺวา วาสํ กปฺเปสุํฯ

อเถกทิวสํ อุปริคงฺคาย ราชาปราธิกํ โจรํ หตฺถปาเท จ กณฺณนาสญฺจ ฉินฺทิตฺวา เอกสฺมิํ อมฺพณเก นิปชฺชาเปตฺวา มหาคงฺคาย ปวาเหสุํฯ โส มหนฺตํ อฏฺฏสฺสรํ กโรนฺโต ตํ ฐานํ ปาปุณิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส กรุณํ ปริเทวิตสทฺทํ สุตฺวา ‘‘ทุกฺขปฺปตฺโต สตฺโต มยิ ฐิเต มา นสฺสี’’ติ คงฺคาตีรํ คนฺตฺวา ตํ อุตฺตาเรตฺวา อสฺสมปทํ อาเนตฺวา กาสาวโธวนเลปนาทีหิ วณปฏิกมฺมํ อกาสิฯ ภริยา ปนสฺส ‘‘เอวรูปํ นาม ทุสฺสีลํ กุณฺฐํ คงฺคาย อาวาเหตฺวา ปฏิชคฺคนฺโต วิจรตี’’ติ วตฺวา ตํ กุณฺฐํ ชิคุจฺฉมานา นิฏฺฐุภนฺตี วิจรติฯ โพธิสตฺโต ตสฺส วเณสุ สํวิรุฬฺเหสุ ภริยาย สทฺธิํ ตํ อสฺสมปเทเยว ฐเปตฺวา อฏวิโต ผลาผลานิ อาหริตฺวา ตญฺจ ภริยญฺจ โปเสสิฯ เตสุ เอวํ วสนฺเตสุ สา อิตฺถี เอตสฺมิํ กุณฺเฐ ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา เตน สทฺธิํ อนาจารํ จริตฺวา เอเกนุปาเยน โพธิสตฺตํ มาเรตุกามา หุตฺวา เอวมาห – ‘‘สามิ, อหํ ตุมฺหากํ อํเส นิสีทิตฺวา กนฺตารา นิกฺขมมานา เอกํ ปพฺพตํ โอโลเกตฺวา อยฺเย ปพฺพตมฺหิ นิพฺพตฺตเทวเต ‘สเจ อหํ สามิเกน สทฺธิํ อโรคา ชีวิตํ ลภิสฺสามิ, พลิกมฺมํ เต กริสฺสามี’ติ อายาจิํ, สา มํ อิทานิ อุตฺตาเสติ, กโรมสฺสา พลิกมฺม’’นฺติฯ โพธิสตฺโต ตํ มายํ อชานนฺโต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา พลิกมฺมํ สชฺเชตฺวา ตาย พลิภาชนํ คาหาเปตฺวา ปพฺพตมตฺถกํ อภิรุหิฯ อถ นํ สา เอวมาห – ‘‘สามิ, เทวตายปิ ตฺวญฺเญว อุตฺตมเทวตา, ปฐมํ ตาว ตํ วนปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ปจฺฉา เทวตาย พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติฯ สา โพธิสตฺตํ ปปาตาภิมุขํ ฐเปตฺวา วนปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา วนฺทิตุกามา วิย หุตฺวา ปิฏฺฐิปสฺเส ฐตฺวา ปิฏฺฐิยํ ปหริตฺวา ปปาเต ปาเตตฺวา ‘‘ทิฏฺฐา เม ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺฐี’’ติ ตุฏฺฐมานสา ปพฺพตา โอโรหิตฺวา กุณฺฐสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ

โพธิสตฺโตปิ ปปาตานุสาเรน ปพฺพตา ปตนฺโต อุทุมฺพรรุกฺขมตฺถเก เอกสฺมิํ อกณฺฏเก ปตฺตสญฺฉนฺเน คุมฺเพ ลคฺคิ, เหฏฺฐาปพฺพตํ ปน โอโรหิตุํ น สกฺกาฯ โส อุทุมฺพรผลานิ ขาทิตฺวา สาขนฺตเร นิสีทิฯ อเถโก มหาสรีโร โคธราชา เหฏฺฐาปพฺพตปาทโต อภิรุหิตฺวา ตสฺมิํ อุทุมฺพรผลานิ ขาทติฯ โส ตํ ทิวสํ โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ปลายิ, ปุนทิวเส อาคนฺตฺวา เอกสฺมิํ ปสฺเส ผลานิ ขาทิตฺวา ปกฺกามิฯ โส เอวํ ปุนปฺปุนํ อาคจฺฉนฺโต โพธิสตฺเตน สทฺธิํ วิสฺสาสํ อาปชฺชิตฺวา ‘‘ตฺวํ อิมํ ฐานํ เกน การเณน อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมินา นาม การเณนา’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ มา ภายี’’ติ วตฺวา โพธิสตฺตํ อตฺตโน ปิฏฺฐิยํ นิปชฺชาเปตฺวา โอตาเรตฺวา อรญฺญโต นิกฺขมิตฺวา มหามคฺเค ฐเปตฺวา ‘‘ตฺวํ อิมินา มคฺเคน คจฺฉาหี’’ติ อุยฺโยเชตฺวา อรญฺญเมว ปาวิสิฯ โพธิสตฺโต เอกํ คามกํ คนฺตฺวา ตตฺเถว วสนฺโต ปิตุ กาลกตภาวํ สุตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา กุลสนฺตเก รชฺเช ปติฏฺฐาย ปทุมราชา นาม หุตฺวา ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต จตูสุ นครทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ นิเวสนทฺวาเรติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา เทวสิกํ ฉ สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ทานํ อทาสิฯ

สาปิ โข อิตฺถี ตํ กุณฺฐํ ขนฺเธ นิสีทาเปตฺวา อรญฺญา นิกฺขมิตฺวา มนุสฺสปเถ ภิกฺขํ จรมานา ยาคุภตฺตํ สํหริตฺวา ตํ กุณฺฐํ โปเสสิฯ มนุสฺสา ‘‘อยํ เต กิํ โหตี’’ติ ปุจฺฉิยมานา ‘‘อหํ เอตสฺส มาตุลธีตา, ปิตุจฺฉาปุตฺโต เม เอโส, เอตสฺเสว มํ อทํสุ, สาหํ วชฺฌปฺปตฺตมฺปิ อตฺตโน สามิกํ อุกฺขิปิตฺวา ปริหรนฺตี ภิกฺขํ จริตฺวา โปเสมี’’ติฯ มนุสฺสา ‘‘อยํ ปติพฺพตา’’ติ ตโต ปฏฺฐาย พหุตรํ ยาคุภตฺตํ อทํสุฯ อปเร ปน ชนา เอวมาหํสุ – ‘‘ตฺวํ มา เอวํ วิจริ, ปทุมราชา พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรติ, สกลชมฺพุทีปํ สงฺโขเภตฺวา ทานํ เทติ, โส ตํ ทิสฺวา ตุสฺสิสฺสติ, ตุฏฺโฐ เต พหุํ ธนํ ทสฺสติ, ตว สามิกํ อิเธว นิสีทาเปตฺวา คจฺฉา’’ติ ถิรํ กตฺวา เวตฺตปจฺฉิํ อทํสุฯ สา อนาจารา ตํ กุณฺฐํ เวตฺตปจฺฉิยํ นิสีทาเปตฺวา ปจฺฉิํ อุกฺขิปิตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ทานสาลาสุ ภุญฺชมานา วิจรติฯ

โพธิสตฺโต อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคโต ทานคฺคํ คนฺตฺวา อฏฺฐนฺนํ วา ทสนฺนํ วา สหตฺถา ทานํ ทตฺวา ปุน เคหํ คจฺฉติ ฯ สา อนาจารา ตํ กุณฺฐํ ปจฺฉิยํ นิสีทาเปตฺวา ปจฺฉิํ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส คมนมคฺเค อฏฺฐาสิฯ

ราชา ทิสฺวา ‘‘กิํ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เอกา, เทว, ปติพฺพตา’’ติฯ อถ นํ ปกฺโกสาเปตฺวา สญฺชานิตฺวา กุณฺฐํ ปจฺฉิยา นีหราเปตฺวา ‘‘อยํ เต กิํ โหตี’’ติ ปุจฺฉิฯ สา ‘‘ปิตุจฺฉาปุตฺโต เม, เทว, กุลทตฺติโก สามิโก’’ติ อาหฯ มนุสฺสา ตํ อนฺตรํ อชานนฺตา ‘‘อโห ปติพฺพตา’’ติอาทีนิ วตฺวา ตํ อนาจาริตฺถิํ วณฺณยิํสุฯ ปุน ราชา ‘‘อยํ เต กุณฺโฐ กุลทตฺติโก สามิโก’’ติ ปุจฺฉิฯ สา ราชานํ อสญฺชานนฺตี ‘‘อาม, เทวา’’ติ สูรา หุตฺวา กเถสิฯ อถ นํ ราชา ‘‘กิํ เอส พาราณสิรญฺโญ ปุตฺโต, นนุ ตฺวํ ปทุมกุมารสฺส ภริยา อสุกรญฺโญ ธีตา, อสุกา นาม มม ชาณุโลหิตํ ปิวิตฺวา อิมสฺมิํ กุณฺเฐ ปฏิพทฺธจิตฺตา มํ ปปาเต ปาเตสิฯ สา อิทานิ ตฺวํ นลาเฏน มจฺจุํ คเหตฺวา มํ ‘มโต’ติ มญฺญมานา อิมํ ฐานํ อาคตา, นนุ อหํ ชีวามี’’ติ วตฺวา อมจฺเจ อามนฺเตตฺวา ‘‘โภ, อมจฺจา นนุ จาหํ ตุมฺเหหิ ปุฏฺโฐ เอวํ กเถสิํ ‘มม กนิฏฺฐภาติกา ฉ อิตฺถิโย มาเรตฺวา มํสํ ขาทิํสุ, อหํ ปน มยฺหํ ภริยํ อโรคํ กตฺวา คงฺคาตีรํ เนตฺวา อสฺสมปเท วสนฺโต เอกํ วชฺฌปฺปตฺตํ กุณฺฐํ อุตฺตาเรตฺวา ปฏิชคฺคิํฯ สา อิตฺถี เอตสฺมิํ ปฏิพทฺธจิตฺตา มํ ปพฺพตปาเท ปาเตสิฯ อหํ อตฺตโน เมตฺตจิตฺตตาย ชีวิตํ ลภิ’นฺติฯ ยาย อหํ ปพฺพตา ปาติโต, น สา อญฺญา, เอสา ทุสฺสีลา, โสปิ วชฺฌปฺปตฺโต กุณฺโฐ น อญฺโญ, อยเมวา’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[85]

‘‘อยเมว สา อหมปิ โส อนญฺโญ, อยเมว โส หตฺถจฺฉินฺโน อนญฺโญ;

ยมาห ‘โกมารปตี มม’นฺติ, วชฺฌิตฺถิโย นตฺถิ อิตฺถีสุ สจฺจํฯ

[86]

‘‘อิมญฺจ ชมฺมํ มุสเลน หนฺตฺวา, ลุทฺทํ ฉวํ ปรทารูปเสวิํ;

อิมิสฺสา จ นํ ปาปปติพฺพตาย, ชีวนฺติยา ฉินฺทถ กณฺณนาส’’นฺติฯ

ตตฺถ ยมาห โกมารปตี มมนฺติ ยํ เอสา ‘‘อยํ เม, โกมารปติ, กุลทตฺติโก สามิโก’’ติ อาห, อยเมว โส, น อญฺโญฯ

‘‘ยมาหุ , โกมารปตี’’ติปิ ปาโฐฯ อยเมว หิ โปตฺถเกสุ ลิขิโต, ตสฺสาปิ อยเมวตฺโถ, วจนวิปลฺลาโส ปเนตฺถ เวทิตพฺโพฯ ยญฺหิ รญฺญา วุตฺตํ, ตเทว อิธ อาคตํฯ วชฺฌิตฺถิโยติ อิตฺถิโย นาม วชฺฌา วธิตพฺพา เอวฯ นตฺถิ อิตฺถีสุ สจฺจนฺติ เอตาสุ สภาโว นาเมโก นตฺถิฯ ‘‘อิมญฺจ ชมฺม’’นฺติอาทิ ทฺวินฺนมฺปิ เตสํ ทณฺฑาณาปนวเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ ชมฺมนฺติ ลามกํฯ มุสเลน หนฺตฺวาติ มุสเลน หนิตฺวา โปเถตฺวา อฏฺฐีนิ ภญฺชิตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ กตฺวาฯ ลุทฺทนฺติ ทารุณํฯ ฉวนฺติ คุณาภาเวน นิชฺชีวํ มตสทิสํฯ อิมิสฺสา จ นนฺติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ, อิมิสฺสา จ ปาปปติพฺพตาย อนาจาราย ทุสฺสีลาย ชีวนฺติยาว กณฺณนาสํ ฉินฺทถาติ อตฺโถฯ

โพธิสตฺโต โกธํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต เอวํ เตสํ ทณฺฑํ อาณาเปตฺวาปิ น ตถา กาเรสิ ฯ โกปํ ปน มนฺทํ กตฺวา ยถา สา ปจฺฉิํ สีสโต โอโรเปตุํ น สกฺโกติ, เอวํ คาฬฺหตรํ พนฺธาเปตฺวา กุณฺฐํ ตตฺถ ปกฺขิปาเปตฺวา อตฺตโน วิชิตา นีหราเปสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา ฉ ภาตโร อญฺญตรา เถรา อเหสุํ, ภริยา จิญฺจมาณวิกา, กุณฺโฐ เทวทตฺโต, โคธราชา อานนฺโท, ปทุมราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

จูฬปทุมชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[194] 4. มณิโจรชาตกวณฺณนา

น สนฺติ เทวา ปวสนฺติ นูนาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต วธาย ปริสกฺกนฺตํ เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา ปน สตฺถา ‘‘เทวทตฺโต วธาย ปริสกฺกตี’’ติ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติเยว, ปริสกฺกนฺโตปิ ปน มํ วธิตุํ นาสกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิโต อวิทูเร คามเก คหปติกุเล นิพฺพตฺติฯ

อถสฺส วยปฺปตฺตสฺส พาราณสิโต กุลธีตรํ อาเนสุํ, สา สุวณฺณวณฺณา อโหสิ อภิรูปา ทสฺสนียา เทวจฺฉรา วิย ปุปฺผลตา วิย ลฬมานา มตฺตกินฺนรี วิย จ สุชาตาติ นาเมน ปติพฺพตา สีลาจารสมฺปนฺนา วตฺตสมฺปนฺนาฯ นิจฺจกาลมฺปิสฺสา ปติวตฺตํ สสฺสุวตฺตํ สสุรวตฺตญฺจ กตเมว โหติ, สา โพธิสตฺตสฺส ปิยา อโหสิ มนาปาฯ อิติ อุโภปิ เต สมฺโมทมานา เอกจิตฺตา สมคฺควาสํ วสิํสุฯ

อเถกทิวสํ สุชาตา ‘‘มาตาปิตโร ทฏฺฐุกามามฺหี’’ติ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิฯ ‘‘สาธุ, ภทฺเท, มคฺคปาเถยฺยํ ปโหนกํ ปฏิยาเทหี’’ติ ขชฺชวิกติํ ปจาเปตฺวา ขชฺชกาทีนิ ยานเก ฐเปตฺวา ยานกํ ปาเชนฺโต ยานกสฺส ปุรโต อโหสิ, อิตรา ปจฺฉโตฯ เต นครสมีปํ คนฺตฺวา ยานกํ โมเจตฺวา นฺหตฺวา ภุญฺชิํสุฯ ปุน โพธิสตฺโต ยานกํ โยเชตฺวา ปุรโต นิสีทิ, สุชาตา วตฺถานิ ปริวตฺเตตฺวา อลงฺกริตฺวา ปจฺฉโต นิสีทิฯ ยานกสฺส อนฺโตนครํ ปวิฏฺฐกาเล พาราณสิราชา หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ตํ ปเทสํ อคมาสิฯ สุชาตา โอตริตฺวา ยานกสฺส ปจฺฉโต ปทสา ปายาสิฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ตสฺสา รูปสมฺปตฺติยา อากฑฺฒิยมานโลจโน ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา เอกํ อมจฺจํ อาณาเปสิ – ‘‘คจฺฉ ตฺวํ เอติสฺสา สสฺสามิกภาวํ วา อสฺสามิกภาวํ วา ชานาหี’’ติฯ โส คนฺตฺวา ตสฺสา สสฺสามิกภาวํ ญตฺวา ‘‘สสฺสามิกา กิร, เทว, ยานเก นิสินฺโน ปุริโส เอติสฺสา สามิโก’’ติ อาหฯ

ราชา ปฏิพทฺธจิตฺตํ วิโนเทตุํ อสกฺโกนฺโต กิเลสาตุโร หุตฺวา ‘‘เอเกน นํ อุปาเยน มาราเปตฺวา อิตฺถิํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกํ ปุริสํ อามนฺเตตฺวา ‘‘คจฺฉ, โภ, อิมํ จูฬามณิํ วีถิํ คจฺฉนฺโต วิย หุตฺวา เอตสฺส ปุริสสฺส ยานเก ปกฺขิปิตฺวา เอหี’’ติ จูฬามณิํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ตํ คเหตฺวา คนฺตฺวา ยานเก ฐเปตฺวา ‘‘ฐปิโต เม, เทวา’’ติ อาคนฺตฺวา อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘จูฬามณิ เม นฏฺโฐ’’ติ อาห, มนุสฺสา เอกโกลาหลํ อกํสุฯ ราชา ‘‘สพฺพทฺวารานิ ปิทหิตฺวา สญฺจารํ ฉินฺทิตฺวา โจรํ ปริเยสถา’’ติ อาห, ราชปุริสา ตถา อกํสุ, นครํ เอกสงฺโขภํ อโหสิฯ

อิตโร ปุริโส มนุสฺเส คเหตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘โภ, ยานกํ ฐเปหิ, รญฺโญ จูฬามณิ นฏฺโฐ, ยานกํ โสเธสฺสามี’’ติ ยานกํ โสเธนฺโต อตฺตนา ฐปิตมณิํ คเหตฺวา โพธิสตฺตํ คเหตฺวา ‘‘มณิโจโร’’ติ หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ โปเถตฺวา ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา เนตฺวา ‘‘อยํ มณิโจโร’’ติ รญฺโญ ทสฺเสสิฯ ราชาปิ ‘‘สีสมสฺส ฉินฺทถา’’ติ อาณาเปสิฯ

อถ นํ ราชปุริสา จตุกฺเก จตุกฺเก กสาหิ ตาเฬนฺตา ทกฺขิณทฺวาเรน นครา นิกฺขมาเปสุํฯ สุชาตาปิ ยานกํ ปหาย พาหา ปคฺคยฺห ปริเทวมานา ‘‘สามิ, มํ นิสฺสาย อิมํ ทุกฺขํ ปตฺโตสี’’ติ ปริเทวมานา ปจฺฉโต ปจฺฉโต อคมาสิฯ ราชปุริสา ‘‘สีสมสฺส ฉินฺทิสฺสามา’’ติ โพธิสตฺตํ อุตฺตานํ นิปชฺชาเปสุํฯ ตํ ทิสฺวา สุชาตา อตฺตโน สีลคุณํ อาวชฺเชตฺวา ‘‘นตฺถิ วต มญฺเญ อิมสฺมิํ โลเก สีลวนฺตานํ วิเหฐเก ปาปสาหสิกมนุสฺเส นิเสเธตุํ สมตฺถา เทวตา นามา’’ติอาทีนิ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[87]

‘‘น สนฺติ เทวา ปวสนฺติ นูน, น หิ นูน สนฺติ อิธ โลกปาลา;

สหสา กโรนฺตานมสญฺญตานํ, น หิ นูน สนฺติ ปฏิเสธิตาโร’’ติฯ

ตตฺถ น สนฺติ, เทวาติ อิมสฺมิํ โลเก สีลวนฺตานํ โอโลกนกา ปาปานญฺจ นิเสธกา น สนฺติ นูน เทวาฯ ปวสนฺติ นูนาติ เอวรูเปสุ วา กิจฺเจสุ อุปฺปนฺเนสุ นูน ปวสนฺติ ปวาสํ คจฺฉนฺติฯ อิธ, โลกปาลาติ อิมสฺมิํ โลเก โลกปาลสมฺมตา สมณพฺราหฺมณาปิ สีลวนฺตานํ อนุคฺคาหกา น หิ นูน สนฺติฯ สหสา กโรนฺตานมสญฺญตานนฺติ สหสา อวีมํสิตฺวา สาหสิกํ ทารุณํ กมฺมํ กโรนฺตานํ ทุสฺสีลานํฯ ปฏิเสธิตาโรติ เอวรูปํ กมฺมํ มา กริตฺถ, น ลพฺภา เอตํ กาตุนฺติ ปฏิเสเธนฺตา นตฺถีติ อตฺโถฯ

เอวํ ตาย สีลสมฺปนฺนาย ปริเทวมานาย สกฺกสฺส เทวรญฺโญ นิสินฺนาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ, สกฺโก ‘‘โก นุ โข มํ สกฺกตฺตโต จาเวตุกาโม’’ติ อาวชฺเชนฺโต อิมํ การณํ ญตฺวา ‘‘พาราณสิราชา อติผรุสกมฺมํ กโรติ, สีลสมฺปนฺนํ สุชาตํ กิลเมติ, คนฺตุํ ทานิ เม วฏฺฏตี’’ติ เทวโลกา โอรุยฺห อตฺตโน อานุภาเวน หตฺถิปิฏฺเฐ นิสินฺนํ ตํ ปาปราชานํ หตฺถิกฺขนฺธโต โอตาเรตฺวา ธมฺมคณฺฑิกาย อุตฺตานํ นิปชฺชาเปตฺวา โพธิสตฺตํ อุกฺขิปิตฺวา สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา ราชเวสํ คาหาเปตฺวา หตฺถิกฺขนฺเธ นิสีทาเปสิฯ ราชปุริสา ผรสุํ อุกฺขิปิตฺวา สีสํ ฉินฺทนฺตา รญฺโญ สีสํ ฉินฺทิํสุ, ฉินฺนกาเลเยว จสฺส รญฺโญ สีสภาวํ ชานิํสุฯ สกฺโก เทวราชา ทิสฺสมานกสรีเรเนว โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ราชาภิเสกํ กตฺวา สุชาตาย จ อคฺคมเหสิฏฺฐานํ ทาเปสิฯ อมจฺจา เจว พฺราหฺมณคหปติกาทโย จ สกฺกํ เทวราชานํ ทิสฺวา ‘‘อธมฺมิกราชา มาริโต, อิทานิ อมฺเหหิ สกฺกทตฺติโก ธมฺมิกราชา ลทฺโธ’’ติ โสมนสฺสปฺปตฺตา อเหสุํฯ

สกฺโกปิ อากาเส ฐตฺวา ‘‘อยํ โว สกฺกทตฺติโก ราชา, อิโต ปฏฺฐาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสฺสติฯ สเจ หิ ราชา อธมฺมิโก โหติ, เทโว อกาเล วสฺสติ, กาเล น วสฺสติ, ฉาตภยํ โรคภยํ สตฺถภยนฺติ อิมานิ ตีณิ ภยานิ อุปคตาเนว โหนฺตี’’ติ โอวทนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[88]

‘‘อกาเล วสฺสตี ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสติ;

สคฺคา จ จวติ ฐานา, นนุ โส ตาวตา หโต’’ติฯ

ตตฺถ อกาเลติ อธมฺมิกรญฺโญ รชฺเช อยุตฺตกาเล สสฺสานํ ปกฺกกาเล วา ลายนมทฺทนาทิกาเล วา เทโว วสฺสติฯ กาเลติ ยุตฺตปยุตฺตกาเล วปนกาเล ตรุณสสฺสกาเล คพฺภคฺคหณกาเล จ น วสฺสติฯ สคฺคา จ จวติ ฐานาติ สคฺคสงฺขาตา ฐานา เทวโลกา จวตีติ อตฺโถฯ อธมฺมิกราชา หิ อปฺปฏิลาภวเสน เทวโลกา จวติ นาม, สคฺเคปิ วา รชฺชํ กาเรนฺโต อธมฺมิกราชา ตโต จวตีติปิ อตฺโถฯ นนุ โส ตาวตา หโตติ นนุ โส อธมฺมิโก ราชา เอตฺตเกน หโต โหติฯ อถ วา เอกํสวาจี เอตฺถ นุ-กาโร, เนโส เอกํเสน เอตฺตาวตา หโต, อฏฺฐสุ ปน มหานิรเยสุ โสฬสสุ จ อุสฺสทนิรเยสุ ทีฆรตฺตํ โส หญฺญิสฺสตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

เอวํ สกฺโก มหาชนสฺส โอวาทํ ทตฺวา อตฺตโน เทวฏฺฐานเมว อคมาสิฯ โพธิสตฺโตปิ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา สคฺคปุรํ ปูเรสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อธมฺมิกราชา เทวทตฺโต อโหสิ, สกฺโก อนุรุทฺโธ, สุชาตา ราหุลมาตา, สกฺกทตฺติยราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มณิโจรชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[195] 5. ปพฺพตูปตฺถรชาตกวณฺณนา

ปพฺพตูปตฺถเร รมฺเมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลราชานํ อารพฺภ กเถสิฯ โกสลรญฺโญ กิร เอโก อมจฺโจ อนฺเตปุเร ปทุสฺสิฯ ราชาปิ ปริวีมํสมาโน ตํ ตถโต ญตฺวา ‘‘สตฺถุ อาโรเจสฺสามี’’ติ เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ อนฺเตปุเร เอโก อมจฺโจ ปทุสฺสิ, ตสฺส กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘อุปการโก เต, มหาราช, โส จ อมจฺโจ สา จ อิตฺถี ปิยา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต, อติวิย อุปการโก สกลํ ราชกุลํ สนฺธาเรติ, สาปิ เม อิตฺถี ปิยา’’ติ วุตฺเต ‘‘มหาราช, ‘อตฺตโน อุปการเกสุ เสวเกสุ ปิยาสุ จ อิตฺถีสุ ทุพฺภิตุํ น สกฺกา’ติ ปุพฺเพปิ ราชาโน ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา มชฺฌตฺตาว อเหสุ’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตสฺส อตฺถธมฺมานุสาสโก อโหสิฯ อถสฺส รญฺโญ เอโก อมจฺโจ อนฺเตปุเร ปทุสฺสิฯ ราชา นํ ตถโต ญตฺวา ‘‘อมจฺโจปิ เม พหูปกาโร, อยํ อิตฺถีปิ เม ปิยา, ทฺเวปิ อิเม นาเสตุํ น สกฺกา , ปณฺฑิตามจฺจํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา สเจ สหิตพฺพํ ภวิสฺสติ, สหิสฺสามิ, โน เจ, น สหิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาสนํ ทตฺวา ‘‘ปณฺฑิต, ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘ปุจฺฉถ, มหาราช, วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ วุตฺเต ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[89]

‘‘ปพฺพตูปตฺถเร รมฺเม, ชาตา โปกฺขรณี สิวา;

ตํ สิงฺคาโล อปาปายิ, ชานํ สีเหน รกฺขิต’’นฺติฯ

ตตฺถ ปพฺพตูปตฺถเร รมฺเมติ หิมวนฺตปพฺพตปาเท ปตฺถริตฺวา ฐิเต องฺคณฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ ชาตา โปกฺขรณี สิวาติ สิวา สีตลา มธุโรทกา โปกฺขรณี นิพฺพตฺตา, อปิจ โข โปกฺขรสญฺฉนฺนา นทีปิ โปกฺขรณีเยวฯ อปาปายีติ อป-อิติ อุปสคฺโค, อปายีติ อตฺโถฯ ชานํ สีเหน รกฺขิตนฺติ สา โปกฺขรณี สีหปริโภคา สีเหน รกฺขิตา, โสปิ นํ สิงฺคาโล ‘‘สีเหน รกฺขิตา อย’’นฺติ ชานนฺโตว อปายิฯ ตํ กิํ มญฺญติ, พาโล สิงฺคาโล สีหสฺส อภายิตฺวา ปิเวยฺย เอวรูปํ โปกฺขรณินฺติ อยเมตฺถาธิปฺปาโยฯ

โพธิสตฺโต ‘‘อทฺธา เอตสฺส อนฺเตปุเร เอโก อมจฺโจ ปทุฏฺโฐ ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ทุติยํ คาถมาห –

[90]

‘‘ปิวนฺติ เจ มหาราช, สาปทานิ มหานทิํ;

น เตน อนที โหติ, ขมสฺสุ ยทิ เต ปิยา’’ติฯ

ตตฺถ สาปทานีติ น เกวลํ สิงฺคาโลว, อวเสสานิ สุนขปสทพิฬารมิคาทีนิ สพฺพสาปทานิ ตํ โปกฺขรสญฺฉนฺนตฺตา ‘‘โปกฺขรณี’’ติ ลทฺธนามํ นทิํ ปิวนฺติ เจฯ น เตน อนที โหตีติ นทิยญฺหิ ทฺวิปทจตุปฺปทาปิ อหิมจฺฉาปิ สพฺเพ ปิปาสิตา ปานียํ ปิวนฺติ, น สา เตน การเณน อนที นาม โหติ, นาปิ อุจฺฉิฏฺฐนทีฯ กสฺมา? สพฺเพสํ สาธารณตฺตาฯ ยถา นที เยน เกนจิ ปีตา น ทุสฺสติ, เอวํ อิตฺถีปิ กิเลสวเสน สามิกํ อติกฺกมิตฺวา อญฺเญน สทฺธิํ สํวาสํ คตา เนว อนิตฺถี โหติฯ กสฺมา? สพฺเพสํ สาธารณภาเวนฯ นาปิ อุจฺฉิฏฺฐิตฺถีฯ กสฺมา? โอทกนฺติกตาย สุทฺธภาเวนฯ ขมสฺสุ ยทิ เต ปิยาติ ยทิ ปน เต สา อิตฺถี ปิยา, โส จ อมจฺโจ พหูปกาโร, เตสํ อุภินฺนมฺปิ ขมสฺสุ มชฺฌตฺตภาเวน ติฏฺฐาหีติฯ

เอวํ มหาสตฺโต รญฺโญ โอวาทํ อทาสิฯ ราชา ตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ‘‘ปุน เอวรูปํ ปาปกมฺมํ มา กริตฺถา’’ติ วตฺวา อุภินฺนมฺปิ ขมิฯ

ตโต ปฏฺฐาย เต โอรมิํสุฯ ราชาปิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สคฺคปุรํ ปูเรสิฯ โกสลราชาปิ อิมํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เตสํ อุภินฺนมฺปิ ขมิตฺวา มชฺฌตฺโต อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ปพฺพตูปตฺถรชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[196] 6. วลาหกสฺสชาตกวณฺณนา

เย น กาหนฺติ โอวาทนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ภิกฺขุ สตฺถารา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘สจฺจ’’นฺติ วตฺวา ‘‘กิํ การณา’’ติ วุตฺเต ‘‘เอกํ อลงฺกตํ มาตุคามํ ทิสฺวา กิเลสวเสนา’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘อิตฺถิโย นาเมตา ภิกฺขุ อตฺตโน รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺเพหิ เจว อิตฺถิกุตฺตวิลาเสหิ จ ปุริเส ปโลเภตฺวา อตฺตโน วเส กตฺวา วสํ อุปคตภาวํ ญตฺวา สีลวินาสญฺเจว ธนวินาสญฺจ ปาปนฏฺเฐน ‘ยกฺขินิโย’ติ วุจฺจนฺติฯ ปุพฺเพปิ หิ ยกฺขินิโย อิตฺถิกุตฺเตน เอกํ ปุริสสตฺถํ อุปสงฺกมิตฺวา วาณิเช ปโลเภตฺวา อตฺตโน วเส กตฺวา ปุน อญฺเญ ปุริเส ทิสฺวา เต สพฺเพปิ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อุโภหิ หนุกปสฺเสหิ โลหิเตน ปคฺฆรนฺเตน มุขํ ปูราเปตฺวา ขาทิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต ตมฺพปณฺณิทีเป สิรีสวตฺถุ นาม ยกฺขนครํ อโหสิ, ตตฺถ ยกฺขินิโย วสิํสุฯ ตา ภินฺนนาวานํ วาณิชานํ อาคตกาเล อลงฺกตปฏิยตฺตา ขาทนียโภชนียํ คาหาเปตฺวา ทาสิคณปริวุตา ทารเก องฺเกนาทาย วาณิเช อุปสงฺกมนฺติฯ เตสํ ‘‘มนุสฺสาวาสํ อาคตมฺหา’’ติ สญฺชานนตฺถํ ตตฺถ ตตฺถ กสิโครกฺขาทีนิ กโรนฺเต มนุสฺเส โคคเณ สุนเขติ เอวมาทีนิ ทสฺเสนฺติ, วาณิชานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อิมํ ยาคุํ ปิวถ, ภตฺตํ ภุญฺชถ, ขาทนียํ ขาทถา’’ติ วทนฺติฯ วาณิชา อชานนฺตา ตาหิ ทินฺนํ ปริภุญฺชนฺติฯ

อถ เตสํ ขาทิตฺวา ภุญฺชิตฺวา ปิวิตฺวา วิสฺสมิตกาเล ปฏิสนฺถารํ กโรนฺติ, ‘‘ตุมฺเห กตฺถ วาสิกา, กุโต อาคตา, กหํ คจฺฉิสฺสถ, เกน กมฺเมน อิธาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉนฺติฯ ‘‘ภินฺนนาวา หุตฺวา อิธาคตมฺหา’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ, อยฺยา, อมฺหากมฺปิ สามิกานํ นาวํ อภิรุหิตฺวา คตานํ ตีณิ สํวจฺฉรานิ อติกฺกนฺตานิ, เต มตา ภวิสฺสนฺติ; ตุมฺเหปิ วาณิชาเยว, มยํ ตุมฺหากํ ปาทปริจาริกา ภวิสฺสามา’’ติ วตฺวา เต วาณิเช อิตฺถิกุตฺตหาวภาววิลาเสหิ ปโลเภตฺวา ยกฺขนครํ เนตฺวา สเจ ปฐมคหิตา มนุสฺสา อตฺถิ, เต เทวสงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา การณฆเร ปกฺขิปนฺติ , อตฺตโน วสนฏฺฐาเน ภินฺนนาเว มนุสฺเส อลภนฺติโย ปน ปรโต กลฺยาณิํ โอรโต นาคทีปนฺติ เอวํ สมุทฺทตีรํ อนุสญฺจรนฺติฯ อยํ ตาสํ ธมฺมตาฯ

อเถกทิวสํ ปญฺจสตา ภินฺนนาวา วาณิชา ตาสํ นครสมีเป อุตฺตริํสุฯ ตา เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปโลเภตฺวา ยกฺขนครํ เนตฺวา ปฐมํ คหิเต มนุสฺเส เทวสงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา การณฆเร ปกฺขิปิตฺวา เชฏฺฐยกฺขินี เชฏฺฐกวาณิชํ, เสสา เสเสติ ตา ปญฺจสตา ยกฺขินิโย เต ปญฺจสเต วาณิเช อตฺตโน สามิเก อกํสุฯ อถ สา เชฏฺฐยกฺขินี รตฺติภาเค วาณิเช นิทฺทํ อุปคเต อุฏฺฐาย คนฺตฺวา การณฆเร มนุสฺเส มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา อาคจฺฉติ, เสสาปิ ตเถว กโรนฺติฯ เชฏฺฐยกฺขินิยา มนุสฺสมํสํ ขาทิตฺวา อาคตกาเล สรีรํ สีตลํ โหติฯ เชฏฺฐวาณิโช ปริคฺคณฺหนฺโต ตสฺสา ยกฺขินิภาวํ ญตฺวา ‘‘อิมา ปญฺจสตา ยกฺขินิโย ภวิสฺสนฺติ, อมฺเหหิ ปลายิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุนทิวเส ปาโตว มุขโธวนตฺถาย คนฺตฺวา เสสวาณิชานํ อาโรเจสิ – ‘‘อิมา ยกฺขินิโย, น มนุสฺสิตฺถิโย, อญฺเญสํ ภินฺนนาวานํ อาคตกาเล เต สามิเก กตฺวา อมฺเหปิ ขาทิสฺสนฺติ, เอถ อิโต ปลายิสฺสามา’’ติ เตสุ ปญฺจสเตสุ อฑฺฒเตยฺยสตา ‘‘น มยํ เอตา วิชหิตุํ สกฺขิสฺสาม, ตุมฺเห คจฺฉถ, มยํ น ปลายิสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ เชฏฺฐวาณิโช อตฺตโน วจนกาเร อฑฺฒเตยฺยสเต คเหตฺวา ตาสํ ภีโต ปลายิฯ

ตสฺมิํ ปน กาเล โพธิสตฺโต วลาหกสฺสโยนิยํ นิพฺพตฺติ, สพฺพเสโต กาฬสีโส มุญฺชเกโส อิทฺธิมา เวหาสงฺคโม อโหสิฯ

โส หิมวนฺตโต อากาเส อุปฺปติตฺวา ตมฺพปณฺณิทีปํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตมฺพปณฺณิสเร ปลฺลเล สยํชาตสาลิํ ขาทิตฺวา คจฺฉติฯ เอวํ คจฺฉนฺโต จ ‘‘ชนปทํ คนฺตุกามา อตฺถี’’ติ ติกฺขตฺตุํ กรุณาปริภาวิตํ มานุสิํ วาจํ ภาสติฯ เต โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ‘‘สามิ, มยํ ชนปทํ คมิสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ เตน หิ มยฺหํ ปิฏฺฐิํ อภิรุหถาติฯ อปฺเปกจฺเจ อภิรุหิํสุ, เตสุ เอกจฺเจ วาลธิํ คณฺหิํสุ, เอกจฺเจ อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา อฏฺฐํสุเยวฯ โพธิสตฺโต อนฺตมโส อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ฐิเต สพฺเพปิ เต อฑฺฒเตยฺยสเต วาณิเช อตฺตโน อานุภาเวน ชนปทํ เนตฺวา สกสกฏฺฐาเนสุ ปติฏฺฐเปตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อาคมาสิฯ ตาปิ โข ยกฺขินิโย อญฺเญสํ อาคตกาเล ตตฺถ โอหีนเก อฑฺฒเตยฺยสเต มนุสฺเส วธิตฺวา ขาทิํสุฯ

สตฺถา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ยถา เต ยกฺขินีนํ วสํ คตา วาณิชา ชีวิตกฺขยํ ปตฺตา, วลาหกสฺสราชสฺส วจนกรา วาณิชา สกสกฏฺฐาเนสุ ปติฏฺฐิตา, เอวเมว พุทฺธานํ โอวาทํ อกโรนฺตา ภิกฺขูปิ ภิกฺขุนิโยปิ อุปาสกาปิ อุปาสิกาโยปิ จตูสุ อปาเยสุ ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมกรณฏฺฐานาทีสุ มหาทุกฺขํ ปาปุณนฺติฯ โอวาทกรา ปน ติสฺโส กุลสมฺปตฺติโย จ ฉ กามสคฺเค วีสติ พฺรหฺมโลเกติ อิมานิ จ ฐานานิ ปตฺวา อมตมหานิพฺพานํ สจฺฉิกตฺวา มหนฺตํ สุขํ อนุภวนฺตี’’ติ วตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมา คาถา อโวจ –

[91]

‘‘เย น กาหนฺติ โอวาทํ, นรา พุทฺเธน เทสิตํ;

พฺยสนํ เต คมิสฺสนฺติ, รกฺขสีหิว วาณิชาฯ

[92]

‘‘เย จ กาหนฺติ โอวาทํ, นรา พุทฺเธน เทสิตํ;

โสตฺถิํ ปารํ คมิสฺสนฺติ, วลาเหเนว วาณิชา’’ติฯ

ตตฺถ เย น กาหนฺตีติ เย น กริสฺสนฺติฯ พฺยสนํ เต คมิสฺสนฺตีติ เต มหาวินาสํ ปาปุณิสฺสนฺติฯ รกฺขสีหิว วาณิชาติ รกฺขสีหิ ปโลภิตวาณิชา วิยฯ โสตฺถิํ ปารํ คมิสฺสนฺตีติ อนนฺตราเยน นิพฺพานํ ปาปุณิสฺสนฺติฯ

วลาเหเนว วาณิชาติ วลาเหเนว ‘‘อาคจฺฉถา’’ติ วุตฺตา ตสฺส วจนกรา วาณิชา วิยฯ ยถา หิ เต สมุทฺทปารํ คนฺตฺวา สกสกฏฺฐานํ อคมํสุ, เอวํ พุทฺธานํ โอวาทกรา สํสารปารํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ อมตมหานิพฺพาเนน ธมฺมเทสนาย กูฏํ คณฺหิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, อญฺเญปิ พหู โสตาปตฺติผลสกทาคามิผลอนาคามิผลอรหตฺตผลานิ ปาปุณิํสุฯ ‘‘ตทา วลาหกสฺสราชสฺส วจนกรา อฑฺฒเตยฺยสตา วาณิชา พุทฺธปริสา อเหสุํ, วลาหกสฺสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วลาหกสฺสชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[197] 7. มิตฺตามิตฺตชาตกวณฺณนา

น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ อญฺญตโร ภิกฺขุ ‘‘มยา คหิเต มยฺหํ อุปชฺฌาโย น กุชฺฌิสฺสตี’’ติ อุปชฺฌาเยน ฐปิตํ วิสฺสาเสน เอกํ วตฺถขณฺฑํ คเหตฺวา อุปาหนตฺถวิกํ กตฺวา ปจฺฉา อุปชฺฌายํ อาปุจฺฉิฯ อถ ตํ อุปชฺฌาโย ‘‘กิํการณา คณฺหี’’ติ วตฺวา ‘‘มยา คหิเต น กุชฺฌิสฺสตีติ ตุมฺหากํ วิสฺสาเสนา’’ติ วุตฺเต ‘‘โก มยา สทฺธิํ ตุยฺหํ วิสฺสาโส นามา’’ติ วตฺวา กุทฺโธ อุฏฺฐหิตฺวา ปหริฯ ตสฺส สา กิริยา ภิกฺขูสุ ปากฏา ชาตาฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อสุโก กิร ทหโร อุปชฺฌายสฺส วิสฺสาเสน วตฺถขณฺฑํ คเหตฺวา อุปาหนตฺถวิกํ อกาสิฯ อถ นํ อุปชฺฌาโย ‘โก มยา สทฺธิํ ตุยฺหํ วิสฺสาโส นามา’ติ วตฺวา กุทฺโธ อุฏฺฐหิตฺวา ปหรี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส ภิกฺขุ อตฺตโน สทฺธิวิหาริเกน สทฺธิํ อวิสฺสาสิโก, ปุพฺเพปิ อวิสฺสาสิโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา คณสตฺถา หุตฺวา หิมวนฺตปเทเส วาสํ กปฺเปสิฯ ตสฺมิํ อิสิคเณ เอโก ตาปโส โพธิสตฺตสฺส วจนํ อกตฺวา เอกํ มตมาติกํ หตฺถิโปตกํ ปฏิชคฺคิฯ อถ นํ โส วุทฺธิปฺปตฺโต มาเรตฺวา อรญฺญํ ปาวิสิฯ ตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา อิสิคโณ โพธิสตฺตํ ปริวาเรตฺวา – ‘‘ภนฺเต, เกน นุ โก การเณน มิตฺตภาโว วา อมิตฺตภาโว วา สกฺกา ชานิตุ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณนา’’ติ อาจิกฺขนฺโต อิมา คาถา อโวจ –

[93]

‘‘น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวา, น จ นํ ปฏินนฺทติ;

จกฺขูนิ จสฺส น ททาติ, ปฏิโลมญฺจ วตฺตติฯ

[94]

‘‘เอเต ภวนฺติ อาการา, อมิตฺตสฺมิํ ปติฏฺฐิตา;

เยหิ อมิตฺตํ ชาเนยฺย, ทิสฺวา สุตฺวา จ ปณฺฑิโต’’ติฯ

ตตฺถ น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวาติ โย หิ ยสฺส อมิตฺโต โหติ, โส ตํ ปุคฺคลํ ทิสฺวา น อุมฺหยเต, หสิตํ น กโรติ, ปหฏฺฐาการํ น ทสฺเสติฯ จ นํ ปฏินนฺทตีติ ตสฺส วจนํ สุตฺวาปิ ตํ ปุคฺคลํ น ปฏินนฺทติ, สาธุ สุภาสิตนฺติ น จานุโมทติฯ จกฺขูนิ จสฺส น ททาตีติ จกฺขุนา จกฺขุํ อาหจฺจ ปฏิมุโข หุตฺวา น โอโลเกติ, อญฺญโต จกฺขูนิ หรติฯ ปฏิโลมญฺจ วตฺตตีติ ตสฺส กายกมฺมมฺปิ วจีกมฺมมฺปิ น โรเจติ, ปฏิโลมคาหํ คณฺหาติ ปจฺจนีกคาหํฯ อาการาติ การณานิฯ เยหิ อมิตฺตนฺติ เยหิ การเณหิ ตานิ การณานิ ทิสฺวา สุตฺวา จ ปณฺฑิโต ปุคฺคโล ‘‘อยํ เม อมิตฺโต’’ติ ชาเนยฺย, ตโต วิปรีเตหิ ปน มิตฺตภาโว ชานิตพฺโพติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต มิตฺตามิตฺตภาวการณานิ อาจิกฺขิตฺวา พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา หตฺถิโปสกตาปโส สทฺธิวิหาริโก อโหสิ, หตฺถี อุปชฺฌาโย, อิสิคโณ พุทฺธปริสา, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มิตฺตามิตฺตชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[198] 8. ราธชาตกวณฺณนา

ปวาสา อาคโต ตาตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สตฺถารา ‘‘สจฺจํ กิร, ตฺวํ ภิกฺขุ, อุกฺกณฺฐิโต’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘กิํการณา’’ติ วุตฺเต ‘‘เอกํ อลงฺกตอิตฺถิํ ทิสฺวา กิเลสวเสนา’’ติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘มาตุคาโม นาม ภิกฺขุ น สกฺกา รกฺขิตุํ, ปุพฺเพปิ โทวาริเก ฐเปตฺวา รกฺขนฺตาปิ รกฺขิตุํ น สกฺขิํสุ, กิํ เต อิตฺถิยา, ลทฺธาปิ สา รกฺขิตุํ น สกฺกา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สุวโยนิยํ นิพฺพตฺติ, ‘‘ราโธ’’ติสฺส นามํ, กนิฏฺฐภาตา ปนสฺส โปฏฺฐปาโท นามฯ เต อุโภปิ ตรุณกาเลเยว เอโก ลุทฺทโก คเหตฺวา พาราณสิยํ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส อทาสิ, พฺราหฺมโณ เต ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปฏิชคฺคิฯ พฺราหฺมณสฺส ปน พฺราหฺมณี อรกฺขิตา ทุสฺสีลาฯ โส โวหารกรณตฺถาย คจฺฉนฺโต เต สุวโปตเก อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาตา, อหํ โวหารกรณตฺถาย คจฺฉามิ, กาเล วา วิกาเล วา ตุมฺหากํ มาตุ กรณกมฺมํ โอโลเกยฺยาถ, อญฺญสฺส ปุริสสฺส คมนภาวํ วา อคมนภาวํ วา ชาเนยฺยาถา’’ติ พฺราหฺมณิํ สุวโปตกานํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา อคมาสิฯ สา ตสฺส นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺฐาย อนาจารํ จริ, รตฺติมฺปิ ทิวาปิ อาคจฺฉนฺตานญฺจ คจฺฉนฺตานญฺจ ปมาณํ นตฺถิฯ

ตํ ทิสฺวา โปฏฺฐปาโท ราธํ ปุจฺฉิ – ‘‘พฺราหฺมโณ อิมํ พฺราหฺมณิํ อมฺหากํ นิยฺยาเทตฺวา คโต, อยญฺจ ปาปกมฺมํ กโรติ, วทามิ น’’นฺติฯ ราโธ ‘‘มา วทาหี’’ติ อาหฯ โส ตสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวา ‘‘อมฺม, กิํการณา ปาปกมฺมํ กโรสี’’ติ อาหฯ สา ตํ มาเรตุกามา หุตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ นาม มยฺหํ ปุตฺโต, อิโต ปฏฺฐาย น กริสฺสามิ, เอหิ, ตาต, ตาวา’’ติ ปิยายมานา วิย ปกฺโกสิตฺวา อาคตํ คเหตฺวา ‘‘ตฺวํ มํ โอวทสิ, อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสี’’ติ คีวํ ปริวตฺเตตฺวา มาเรตฺวา อุทฺธนนฺตเรสุ ปกฺขิปิฯ พฺราหฺมโณ อาคนฺตฺวา วิสฺสมิตฺวา โพธิสตฺตํ ‘‘กิํ, ตาต ราธ, มาตา เต อนาจารํ กโรติ, น กโรตี’’ติ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[95]

‘‘ปวาสา อาคโต ตาต, อิทานิ นจิราคโต;

กจฺจินฺนุ ตาต เต มาตา, น อญฺญมุปเสวตี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อหํ, ตาต ราธ, ปวาสา อาคโต, โส จมฺหิ อิทาเนว อาคโต นจิราคโต, เตน ปวตฺติํ อชานนฺโต ตํ ปุจฺฉามิ – ‘‘กจฺจิ นุ เต, ตาต, มาตา อญฺญํ ปุริสํ น อุปเสวตี’’ติฯ

ราโธ ‘‘ตาต, ปณฺฑิตา นาม ภูตํ วา อภูตํ วา อนิยฺยานิกํ นาม น กเถสุ’’นฺติ ญาเปนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[96]

‘‘น โข ปเนตํ สุภณํ, คิรํ สจฺจุปสํหิตํ;

สเยถ โปฏฺฐปาโทว, มุมฺมุเร อุปกูถิโต’’ติฯ

ตตฺถ คิรนฺติ วจนํฯ ตญฺหิ ยถา อิทานิ คิรา, เอวํ ตทา ‘‘คิร’’นฺติ วุจฺจติ, โส สุวโปตโก ลิงฺคํ อนาทิยิตฺวา เอวมาหฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ตาต, ปณฺฑิเตน นาม สจฺจุปสํหิตํ ยถาภูตํ อตฺถยุตฺตํ สภาววจนมฺปิ อนิยฺยานิกํ น สุภณํฯ อนิยฺยานิกญฺจ สจฺจํ ภณนฺโต สเยถ โปฏฺฐปาโทว, มุมฺมุเร อุปกูถิโต, ยถา โปฏฺฐปาโท กุกฺกุเฬ ฌาโม สยติ, เอวํ สเยยฺยาติฯ ‘‘อุปกูธิโต’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ

เอวํ โพธิสตฺโต พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มยาปิ อิมสฺมิํ ฐาเน วสิตุํ น สกฺกา’’ติ พฺราหฺมณํ อาปุจฺฉิตฺวา อรญฺญเมว ปาวิสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา โปฏฺฐปาโท อานนฺโท อโหสิ, ราโธ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ราธชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[199] 9. คหปติชาตกวณฺณนา

อุภยํ เม น ขมตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตเมว ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ กเถนฺโต จ ‘‘มาตุคาโม นาม อรกฺขิโต, ปาปกมฺมํ กตฺวา เยน เกนจิ อุปาเยน สามิกํ วญฺเจติเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ คณฺหิฯ ตสฺส ภริยา ทุสฺสีลา คามโภชเกน สทฺธิํ อนาจารํ จรติฯ โพธิสตฺโต ตํ ญตฺวา ปริคฺคณฺหนฺโต จรติ ฯ ตทา ปน อนฺโตวสฺเส พีเชสุ นีหเฏสุ ฉาตกํ อโหสิ, สสฺสานํ คพฺภคหณกาโล ชาโตฯ สกลคามวาสิโน ‘‘อิโต มาสทฺวเยน สสฺสานิ อุทฺธริตฺวา วีหิํ ทสฺสามา’’ติ เอกโต หุตฺวา คามโภชกสฺส หตฺถโต เอกํ ชรโคณํ คเหตฺวา มํสํ ขาทิํสุฯ

อเถกทิวสํ คามภาชโก ขณํ โอโลเกตฺวา โพธิสตฺตสฺส พหิคตเวลายํ เคหํ ปาวิสิฯ เตสํ สุขนิปนฺนกฺขเณเยว โพธิสตฺโต คามทฺวาเรน ปวิสิตฺวา เคหาภิมุโข ปายาสิฯ สา อิตฺถี คามทฺวาราภิมุขี ตํ ทิสฺวา ‘‘โก นุ โข เอโส’’ติ อุมฺมาเร ฐตฺวา โอโลเกนฺตี ‘‘โสเยวา’’ติ ญตฺวา คามโภชกสฺส อาจิกฺขิ, คามโภชโก ภีโต ปกมฺปิฯ อถ นํ สา ‘‘มา ภายิ, อตฺเถโก อุปาโย, อมฺเหหิ ตว หตฺถโต โคณมํสํ ขาทิตํ, ตฺวํ มํสมูลํ โสเธนฺโต วิย โหหิ, อหํ โกฏฺฐํ อารุยฺห โกฏฺฐทฺวาเร ฐตฺวา ‘วีหิ นตฺถี’ติ วกฺขามิฯ ตฺวํ เคหมชฺเฌ ฐตฺวา ‘อมฺหากํ ฆเร ทารกา ฉาตา, มํสมูลํ เม เทหี’ติ ปุนปฺปุนํ โจเทยฺยาสี’’ติ วตฺวา โกฏฺฐํ อารุยฺห โกฏฺฐทฺวาเร นิสีทิฯ อิตโร เคหมชฺเฌ ฐตฺวา ‘‘มํสมูลํ เทหี’’ติ วทติฯ สา โกฏฺฐทฺวาเร นิสินฺนา ‘‘โกฏฺเฐ วีหิ นตฺถิ, สสฺเส อุทฺธรนฺเต ทสฺสามิ คจฺฉาหี’’ติ อาหฯ

โพธิสตฺโต เคหํ ปวิสิตฺวา เตสํ กิริยํ ทิสฺวา ‘‘อิมาย ปาปาย กตอุปาโย เอส ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา คามโภชกํ อามนฺเตตฺวา ‘‘โส คามโภชก อมฺเห ตว ชรโคณสฺส มํสํ ขาทนฺตา ‘อิโต มาสทฺวเยน วีหิํ ทสฺสามา’ติ ขาทิมฺห, ตฺวํ อฑฺฒมาสมฺปิ อนติกฺกมิตฺวา อิทาเนว กสฺมา อาหราเปสิ, น ตฺวํ อิมินา การเณน อาคโต, อญฺเญน การเณน อาคโต ภวิสฺสสิ, มยฺหํ ตว กิริยา น รุจฺจติ, อยมฺปิ อนาจารา ปาปธมฺมา โกฏฺเฐ วีหีนํ อภาวํ ชานาติ, สา ทานิ โกฏฺฐํ อารุยฺห ‘วีหิ นตฺถี’ติ วทติ, ตฺวมฺปิ ‘เทหี’ติ วทติ, อุภินฺนมฺปิ โว กรณํ มยฺหํ น รุจฺจตี’’ติ เอตมตฺถํ ปกาเสนฺโต อิมา คาถา อโวจ –

[97]

‘‘อุภยํ เม น ขมติ, อุภยํ เม น รุจฺจติ;

ยาจายํ โกฏฺฐโมติณฺณา, นทสฺสํ อิติ ภาสติฯ

[98]

‘‘ตํ ตํ คามปติ พฺรูมิ, กทเร อปฺปสฺมิ ชีวิเต;

ทฺเว มาเส สงฺครํ กตฺวา, มํสํ ชรคฺควํ กิสํ;

อปฺปตฺตกาเล โจเทสิ, ตมฺปิ มยฺหํ น รุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ ตํ ตํ คามปติ พฺรูมีติ, อมฺโภ คามเชฏฺฐก, เตน การเณน ตํ วทามิฯ กทเร อปฺปสฺมิ ชีวิเตติ อมฺหากํ ชีวิตํ นาม กทรญฺเจว ถทฺธํ ลูขํ กสิรํ อปฺปญฺจ มนฺทํ ปริตฺตํ, ตสฺมิํ โน เอวรูเป ชีวิเต วตฺตมาเนฯ ทฺเว มาเส สงฺครํ กตฺวา, มํสํ ชรคฺควํ กิสนฺติ อมฺหากํ มํสํ คณฺหนฺตานํ ชรคฺควํ กิสํ ทุพฺพลํ ชรโคณํ ททมาโน ตฺวํ ‘‘ทฺวีหิ มาเสหิ มูลํ ทาตพฺพ’’นฺติ เอวํ ทฺเว มาเส สงฺครํ ปริจฺเฉทํ กตฺวาฯ อปฺปตฺตกาเล โจเทสีติ ตสฺมิํ กาเล อสมฺปตฺเต อนฺตราว โจเทสิฯ ตมฺปิ มยฺหํ น รุจฺจตีติ ยา จายํ ปาปธมฺมา ทุสฺสีลา อนฺโตโกฏฺเฐ วีหีนํ นตฺถิภาวํ ชานมานาว อชานนฺตี วิย หุตฺวา โกฏฺฐโมติณฺณา โกฏฺฐทฺวาเร ฐตฺวา น ทสฺสํ อิติ ภาสติ, ยญฺจ ตฺวํ อกาเล โจเทสิ, ตมฺปีติ อิทํ อุภยมฺปิ มม เนว ขมติ น รุจฺจตีติฯ

เอวํ โส กเถนฺโตว คามโภชกํ จูฬาย คเหตฺวา กฑฺฒิตฺวา เคหมชฺเฌ ปาเตตฺวา ‘‘คามโภชโกมฺหีติ ปรสฺส รกฺขิตโคปิตภณฺเฑ อปรชฺฌสี’’ติอาทีหิ ปริภาสิตฺวา โปเถตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา คีวาย คเหตฺวา เคหา นิกฺกฑฺฒิตฺวา ตมฺปิ ทุฏฺฐอิตฺถิํ เกเสสุ คเหตฺวา โกฏฺฐา โอตาเรตฺวา นิปฺโปเถตฺวา ‘‘สเจ ปุน เอวรูปํ กโรสิ, ชานิสฺสสี’’ติ สนฺตชฺเชสิฯ ตโต ปฏฺฐาย คามโภชโก ตํ เคหํ โอโลเกตุมฺปิ น วิสหิ, สาปิ ปาปา ปุน มนสาปิ อติจริตุํ นาสกฺขิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา คามโภชโก เทวทตฺโต, นิคฺคหการโก คหปติ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

คหปติชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[200] 10. สาธุสีลชาตกวณฺณนา

สรีรทพฺยนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส กิร จตสฺโส ธีตโร อเหสุํฯ ตา จตฺตาโร ชนา ปตฺเถนฺติ, เตสุ เอโก อภิรูโป สรีรสมฺปนฺโน, เอโก วยปฺปตฺโต มหลฺลโก, เอโก ชาติสมฺปนฺโน, เอโก สีลวาฯ พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ – ‘‘ธีตโร นิเวเสนฺเตน ปติฏฺฐาเปนฺเตน กสฺส นุ โข ทาตพฺพา, กิํ รูปสมฺปนฺนสฺส, อุทาหุ วยปฺปตฺตสฺส, ชาติสมฺปนฺนสีลวนฺตานํ อญฺญตรสฺสา’’ติฯ โส จินฺเตนฺโตปิ อชานิตฺวา ‘‘อิมํ การณํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ชานิสฺสติ, ตํ ปุจฺฉิตฺวา เอเตสํ อนฺตเร อนุจฺฉวิกสฺส ทสฺสามี’’ติ คนฺธมาลาทีนิ คาหาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อาทิโต ปฏฺฐาย ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิเมสุ จตูสุ ชเนสุ กสฺส ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉิฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา เอตํ ปญฺหํ กถยิํสุ, ภวสงฺเขปคตตฺตา ปน สลฺลกฺเขตุํ น สกฺโกสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคนฺตฺวา พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อโหสิฯ อเถกสฺส พฺราหฺมณสฺส จตสฺโส ธีตโร อเหสุํ, ตา เอวเมว จตฺตาโร ชนา ปตฺถยิํสุฯ พฺราหฺมโณ ‘‘กสฺส นุ โข ทาตพฺพา’’ติ อชานนฺโต ‘‘อาจริยํ ปุจฺฉิตฺวา ทาตพฺพยุตฺตกสฺส ทสฺสามี’’ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[99]

‘‘สรีรทพฺยํ วุฑฺฒพฺยํ, โสชจฺจํ สาธุสีลิยํ;

พฺราหฺมณํ เตว ปุจฺฉาม, กนฺนุ เตสํ วนิมฺหเส’’ติฯ

ตตฺถ ‘‘สรีรทพฺย’’นฺติอาทีหิ เตสํ จตุนฺนํ วิชฺชมาเน คุเณ ปกาเสติฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ธีตโร เม จตฺตาโร ชนา ปตฺเถนฺติ, เตสุ เอกสฺส สรีรทพฺยมตฺถิ, สรีรสมฺปทา อภิรูปภาโว สํวิชฺชติฯ เอกสฺส วุฑฺฒพฺยํ วุฑฺฒิภาโว มหลฺลกตา อตฺถิฯ เอกสฺส โสชจฺจํ สุชาติตา ชาติสมฺปทา อตฺถิฯ ‘‘สุชจฺจ’’นฺติปิ ปาโฐฯ เอกสฺส สาธุสีลิยํ สุนฺทรสีลภาโว สีลสมฺปทา อตฺถิฯ พฺราหฺมณํ เตว ปุจฺฉามาติ เตสุ อสุกสฺส นาเมตา ทาตพฺพาติ อชานนฺตา มยํ ภวนฺตํ พฺราหฺมณญฺเญว ปุจฺฉามฯ กนฺนุ เตสํ วนิมฺหเสติ เตสํ จตุนฺนํ ชนานํ กํ วนิมฺหเส, กํ อิจฺฉาม, กสฺส ตา กุมาริกา ททามาติ ปุจฺฉติฯ

ตํ สุตฺวา อาจริโย ‘‘รูปสมฺปทาทีสุ วิชฺชมานาสุปิ วิปนฺนสีโล คารยฺโห, ตสฺมา ตํ นปฺปมาณํ, อมฺหากํ สีลวนฺตภาโว รุจฺจตี’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[100]

‘‘อตฺโถ อตฺถิ สรีรสฺมิํ, วุฑฺฒพฺยสฺส นโม กเร;

อตฺโถ อตฺถิ สุชาตสฺมิํ, สีลํ อสฺมาก รุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ อตฺโถ อตฺถิ สรีรสฺมินฺติ รูปสมฺปนฺเน สรีเรปิ อตฺโถ วิเสโส วุทฺธิ อตฺถิเยว, ‘‘นตฺถี’’ติ น วทามิฯ วุฑฺฒพฺยสฺส นโม กเรติ วุฑฺฒภาวสฺส ปน นมกฺการเมว กโรมิฯ วุฑฺฒภาโว หิ วนฺทนมานนํ ลภติฯ อตฺโถ อตฺถิ สุชาตสฺมินฺติ สุชาเตปิ ปุริเส วุฑฺฒิ อตฺถิ, ชาติสมฺปตฺติปิ อิจฺฉิตพฺพาเยวฯ สีลํ อสฺมาก รุจฺจตีติ อมฺหากํ ปน สีลเมว รุจฺจติฯ สีลวา หิ อาจารสมฺปนฺโน สรีรทพฺยวิรหิโตปิ ปุชฺโช ปาสํโสติฯ พฺราหฺมโณ ตสฺส วจนํ สุตฺวา สีลวนฺตสฺเสว ธีตโร อทาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – สจฺจปริโยสาเน พฺราหฺมโณ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ อยเมว พฺราหฺมโณ อโหสิ, ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สาธุสีลชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

รุหกวคฺโค ปญฺจโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

รุหกํ สิริกาฬกํ, ปทุมํ มณิโจรกํ;

ปพฺพตูปตฺถรวลาหํ, มิตฺตามิตฺตญฺจ ราธญฺจ;

คหปติ สาธุสีลํฯ

6. นตํทฬฺหวคฺโค

[201] 1. พนฺธนาคารชาตกวณฺณนา

ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีราติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต พนฺธนาคารํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิํ กิร กาเล พหู สนฺธิจฺเฉทกปนฺถฆาตกโจเร อาเนตฺวา โกสลรญฺโญ ทสฺเสสุํฯ เต ราชา อทฺทุพนฺธนรชฺชุพนฺธนสงฺขลิกพนฺธเนหิ พนฺธาเปสิฯ ติํสมตฺตา ชานปทา ภิกฺขู สตฺถารํ ทฏฺฐุกามา อาคนฺตฺวา ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ปุนทิวเส ปิณฺฑาย จรนฺตา พนฺธนาคารํ คนฺตฺวา เต โจเร ทิสฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา สายนฺหสมเย ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อชฺช อมฺเหหิ ปิณฺฑาย จรนฺเตหิ พนฺธนาคาเร พหู โจรา อทฺทุพนฺธนาทีหิ พทฺธา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตา ทิฏฺฐา, เต ตานิ พนฺธนานิ ฉินฺทิตฺวา ปลายิตุํ น สกฺโกนฺติ, อตฺถิ นุ โข เตหิ พนฺธเนหิ ถิรตรํ นาม อญฺญํ พนฺธน’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, กิํ พนฺธนานิ นาเมตานิ, ยํ ปเนตํ ธนธญฺญปุตฺตทาราทีสุ ตณฺหาสงฺขาตํ กิเลสพนฺธนํ, เอตํ เอเตหิ พนฺธเนหิ สตคุเณน สหสฺสคุเณน ถิรตรํ, เอวํ มหนฺตมฺปิ ปเนตํ ทุจฺฉินฺทนิยํ พนฺธนํ โปราณกปณฺฑิตา ฉินฺทิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ ทุคฺคตคหปติกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส ปิตา กาลมกาสิฯ โส ภติํ กตฺวา มาตรํ โปเสสิ, อถสฺส มาตา อนิจฺฉมานสฺเสว เอกํ กุลธีตรํ เคเห กตฺวา อปรภาเค กาลมกาสิฯ ภริยายปิสฺส กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺฐาสิฯ