ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ชาตก-อฏฺฐกถา

(ทุติโย ภาโค)

2. ทุกนิปาโต

1. ทฬฺหวคฺโค

[151] 1. ราโชวาทชาตกวณฺณนา

ทฬฺหํ ทฬฺหสฺส ขิปตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ราโชวาทํ อารพฺภ กเถสิฯ โส เตสกุณชาตเก (ชา. 2.17.1 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ เอกสฺมิํ ปน ทิวเส โกสลราชา เอกํ อคติคตํ ทุพฺพินิจฺฉยํ อฑฺฑํ วินิจฺฉินิตฺวา ภุตฺตปาตราโส อลฺลหตฺโถว อลงฺกตรถํ อภิรุยฺห สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ผุลฺลปทุมสสฺสิริเกสุ ปาเทสุ นิปติตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อถ นํ สตฺถา เอตทโวจ – ‘‘หนฺท กุโต นุ ตฺวํ, มหาราช, อาคจฺฉสิ ทิวา ทิวสฺสา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, อชฺช เอกํ อคติคตํ ทุพฺพินิจฺฉยํ อฑฺฑํ วินิจฺฉินนฺโต โอกาสํ อลภิตฺวา อิทานิ ตํ ตีเรตฺวา ภุญฺชิตฺวา อลฺลหตฺโถว ตุมฺหากํ อุปฏฺฐานํ อาคโตมฺหี’’ติฯ สตฺถา ‘‘มหาราช, ธมฺเมน สเมน อฑฺฑวินิจฺฉยํ นาม กุสลํ, สคฺคมคฺโค เอสฯ อนจฺฉริยํ โข ปเนตํ, ยํ ตุมฺเห มาทิสสฺส สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส สนฺติกา โอวาทํ ลภมานา ธมฺเมน สเมน อฑฺฑํ วินิจฺฉิเนยฺยาถฯ

เอตเทว อจฺฉริยํ, ยํ ปุพฺเพ ราชาโน อสพฺพญฺญูนมฺปิ ปณฺฑิตานํ วจนํ สุตฺวา ธมฺเมน สเมน อฑฺฑํ วินิจฺฉินนฺตา จตฺตาริ อคติคมนานิ วชฺเชตฺวา ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา สคฺคปุรํ ปูรยมานา อคมิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา ลทฺธคพฺภปริหาโร โสตฺถินา มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมิฯ นามคฺคหณทิวเส ปนสฺส ‘‘พฺรหฺมทตฺตกุมาโร’’ตฺเวว นามํ อกํสุฯ โส อนุปุพฺเพน วยปฺปตฺโต โสฬสวสฺสกาเล ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรสิ, ฉนฺทาทิวเสน อคนฺตฺวา วินิจฺฉยํ อนุสาสิฯ ตสฺมิํ เอวํ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺเต อมจฺจาปิ ธมฺเมเนว โวหารํ วินิจฺฉินิํสุฯ โวหาเรสุ ธมฺเมน วินิจฺฉยมาเนสุ กูฏฑฺฑการกา นาม นาเหสุํ, เตสํ อภาวา อฑฺฑตฺถาย ราชงฺคเณ อุปรโว ปจฺฉิชฺชิฯ อมจฺจา ทิวสมฺปิ วินิจฺฉยฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา กญฺจิ วินิจฺฉยตฺถาย อาคจฺฉนฺตํ อทิสฺวา อุฏฺฐาย ปกฺกมนฺติ, วินิจฺฉยฏฺฐานํ ฉฑฺเฑตพฺพภาวํ ปาปุณิฯ

โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘มยิ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺเต วินิจฺฉยฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺตา นาม นตฺถิ, อุปรโว ปจฺฉิชฺชิ, วินิจฺฉยฏฺฐานํ ฉฑฺเฑตพฺพภาวํ ปตฺตํ, อิทานิ มยา อตฺตโน อคุณํ ปริเยสิตุํ วฏฺฏติ ‘อยํ นาม เม อคุโณ’ติ สุตฺวา ตํ ปหาย คุเณสุเยว วตฺติสฺสามี’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย ‘‘อตฺถิ นุ โข เม โกจิ อคุณวาที’’ติ ปริคฺคณฺหนฺโต อนฺโตวฬญฺชกานํ อนฺตเร กญฺจิ อคุณวาทิํ อทิสฺวา อตฺตโน คุณกถเมว สุตฺวา ‘‘เอเต มยฺหํ ภเยนาปิ อคุณํ อวตฺวา คุณเมว วเทยฺยุ’’นฺติ พหิวฬญฺชนเก ปริคฺคณฺหนฺโต ตตฺถาปิ อทิสฺวา อนฺโตนคเร ปริคฺคณฺหิฯ พหินคเร จตูสุ ทฺวาเรสุ จตุคามเก ปริคฺคณฺหิฯ ตตฺถาปิ กญฺจิ อคุณวาทิํ อทิสฺวา อตฺตโน คุณกถเมว สุตฺวา ‘‘ชนปทํ ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ อมจฺเจ รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา รถํ อารุยฺห สารถิเมว คเหตฺวา อญฺญาตกเวเสน นครา นิกฺขมิตฺวา ชนปทํ ปริคฺคณฺหมาโน ยาว ปจฺจนฺตภูมิํ คนฺตฺวา กญฺจิ อคุณวาทิํ อทิสฺวา อตฺตโน คุณกถเมว สุตฺวา ปจฺจนฺตสีมโต มหามคฺเคน นคราภิมุโขเยว นิวตฺติฯ