‘‘อเนกชาติสํสารํ , สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ;

คหการํ คเวสนฺโต, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํฯ

‘‘คหการก ทิฏฺโฐสิ, ปุน เคหํ น กาหสิ;

สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, คหกูฏํ วิสงฺขตํ;

วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ, ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติฯ (ธ. ป. 153-154);

อิติ ตุสิตปุรโต ปฏฺฐาย ยาว อยํ โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตปฺปตฺติ, เอตฺตกํ ฐานํ อวิทูเรนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ

อวิทูเรนิทานกถา นิฏฺฐิตาฯ

3. สนฺติเกนิทานกถา

‘‘สนฺติเกนิทานํ ปน ‘ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลาย’นฺติ เอวํ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ วิหรโต ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนเยว ลพฺภตี’’ติ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ เอวํ วุตฺตํ, อถ โข ปน ตมฺปิ อาทิโต ปฏฺฐาย เอวํ เวทิตพฺพํ – อุทานํ อุทาเนตฺวา ชยปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส หิ ภควโต เอตทโหสิ ‘‘อหํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส การณา สนฺธาวิํ, เอตฺตกํ เม กาลํ อิมสฺเสว ปลฺลงฺกสฺส การณา อลงฺกตสีสํ คีวาย ฉินฺทิตฺวา ทินฺนํ, สุอญฺชิตานิ อกฺขีนิ หทยมํสญฺจ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ทินฺนํ, ชาลีกุมารสทิสา ปุตฺตา กณฺหาชินกุมาริสทิสา ธีตโร มทฺทีเทวิสทิสา ภริยาโย จ ปเรสํ ทาสตฺถาย ทินฺนา, อยํ เม ปลฺลงฺโก ชยปลฺลงฺโก วรปลฺลงฺโก จฯ เอตฺถ เม นิสินฺนสฺส สงฺกปฺปา ปริปุณฺณา, น ตาว อิโต อุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อเนกโกฏิสตสหสฺสา สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺโต สตฺตาหํ ตตฺเถว นิสีทิฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อถ โข ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที’’ติ (อุทา. 1; มหาว. 1)ฯ

อถ เอกจฺจานํ เทวตานํ ‘‘อชฺชาปิ นูน สิทฺธตฺถสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ อตฺถิ, ปลฺลงฺกสฺมิญฺหิ อาลยํ น วิชหตี’’ติ ปริวิตกฺโก อุทปาทิฯ

สตฺถา เทวตานํ ปริวิตกฺกํ ญตฺวา ตาสํ วิตกฺกวูปสมนตฺถํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิฯ มหาโพธิมณฺฑสฺมิญฺหิ กตปาฏิหาริยญฺจ, ญาติสมาคเม กตปาฏิหาริยญฺจ, ปาถิกปุตฺตสมาคเม กตปาฏิหาริยญฺจ, สพฺพํ กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยสทิสํ อโหสิฯ

เอวํ สตฺถา อิมินา ปาฏิหาริเยน เทวตานํ วิตกฺกํ วูปสเมตฺวา ปลฺลงฺกโต อีสกํ ปาจีนนิสฺสิเต อุตฺตรทิสาภาเค ฐตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ วต เม ปลฺลงฺเก สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิทฺธ’’นฺติ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลาธิคมฏฺฐานํ ปลฺลงฺกํ โพธิรุกฺขญฺจ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ อนิมิสเจติยํ นาม ชาตํฯ อถ ปลฺลงฺกสฺส จ ฐิตฏฺฐานสฺส จ อนฺตรา จงฺกมํ มาเปตฺวา ปุรตฺถิมปจฺฉิมโต อายเต รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ รตนจงฺกมเจติยํ นาม ชาตํฯ

จตุตฺเถ ปน สตฺตาเห โพธิโต ปจฺฉิมุตฺตรทิสาภาเค เทวตา รตนฆรํ มาปยิํสุ, ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ วิเสสโต เจตฺถ อนนฺตนยํ สมนฺตปฏฺฐานํ วิจินนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิฯ อาภิธมฺมิกา ปนาหุ ‘‘รตนฆรํ นาม น สตฺตรตนมยํ เคหํ, สตฺตนฺนํ ปน ปกรณานํ สมฺมสิตฏฺฐานํ ‘รตนฆร’นฺติ วุจฺจตี’’ติฯ ยสฺมา ปเนตฺถ อุโภเปเต ปริยายา ยุชฺชนฺติ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ คเหตพฺพเมวฯ ตโต ปฏฺฐาย ปน ตํ ฐานํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตํฯ เอวํ โพธิสมีเปเยว จตฺตาริ สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ปญฺจเม สตฺตาเห โพธิรุกฺขมูลา เยน อชปาลนิคฺโรโธ เตนุปสงฺกมิ, ตตฺราปิ ธมฺมํ วิจินนฺโตเยว วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโต นิสีทิฯ

ตสฺมิํ สมเย มาโร เทวปุตฺโต ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อนุพนฺธนฺโต โอตาราเปกฺโขปิ อิมสฺส น กิญฺจิ ขลิตํ อทฺทสํ, อติกฺกนฺโตทานิ เอส มม วส’’นฺติ โทมนสฺสปฺปตฺโต มหามคฺเค นิสีทิตฺวา โสฬส การณานิ จินฺเตนฺโต ภูมิยํ โสฬส เลขา กฑฺฒิ – ‘‘อหํ เอโส วิย ทานปารมิํ น ปูเรสิํ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต’’ติ เอกํ เลขํ กฑฺฒิฯ

ตถา ‘‘อหํ เอโส วิย สีลปารมิํ, เนกฺขมฺมปารมิํ, ปญฺญาปารมิํ, วีริยปารมิํ, ขนฺติปารมิํ, สจฺจปารมิํ, อธิฏฺฐานปารมิํ, เมตฺตาปารมิํ, อุเปกฺขาปารมิํ น ปูเรสิํ , เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต’’ติ ทสมํ เลขํ กฑฺฒิฯ ตถา ‘‘อหํ เอโส วิย อสาธารณสฺส อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณสฺส ปฏิเวธาย อุปนิสฺสยภูตา ทส ปารมิโย น ปูเรสิํ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต’’ติ เอกาทสมํ เลขํ กฑฺฒิฯ ตถา ‘‘อหํ เอโส วิย อสาธารณสฺส อาสยานุสยญาณสฺส, มหากรุณาสมาปตฺติญาณสฺส, ยมกปาฏิหีรญาณสฺส, อนาวรณญาณสฺส, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิเวธาย อุปนิสฺสยภูตา ทส ปารมิโย น ปูเรสิํ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต’’ติ โสฬสมํ เลขํ กฑฺฒิฯ เอวํ อิเมหิ การเณหิ มหามคฺเค โสฬส เลขา กฑฺฒมาโน นิสีทิฯ

ตสฺมิํ สมเย ตณฺหา, อรติ, รคาติ ติสฺโส มารธีตโร ‘‘ปิตา โน น ปญฺญายติ, กหํ นุ โข เอตรหี’’ติ โอโลกยมานา ตํ โทมนสฺสปฺปตฺตํ ภูมิํ วิเลขมานํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กสฺมา, ตาต, ทุกฺขี ทุมฺมโน’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ อมฺมา, อยํ มหาสมโณ มยฺหํ วสํ อติกฺกนฺโต, เอตฺตกํ กาลํ โอโลเกนฺโต โอตารมสฺส ทฏฺฐุํ นาสกฺขิํ, เตนาหํ ทุกฺขี ทุมฺมโนติฯ ยทิ เอวํ มา จินฺตยิตฺถ, มยเมตํ อตฺตโน วเส กตฺวา อาทาย อาคมิสฺสามาติฯ น สกฺกา, อมฺมา, เอโส เกนจิ วเส กาตุํ, อจลาย สทฺธาย ปติฏฺฐิโต เอโส ปุริโสติฯ ‘‘ตาต มยํ อิตฺถิโย นาม อิทาเนว นํ ราคปาสาทีหิ พนฺธิตฺวา อาเนสฺสาม, ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถา’’ติ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปาเท เต สมณ ปริจาเรมา’’ติ อาหํสุฯ ภควา ว ตาสํ วจนํ มนสิ อกาสิ, น อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิ, อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเย วิมุตฺตมานโส วิเวกสุขญฺเญว อนุภวนฺโต นิสีทิฯ

ปุน มารธีตโร ‘‘อุจฺจาวจา โข ปุริสานํ อธิปฺปายา, เกสญฺจิ กุมาริกาสุ เปมํ โหติ, เกสญฺจิ ปฐมวเย ฐิตาสุ, เกสญฺจิ มชฺฌิมวเย ฐิตาสุ, ยํนูน มยํ นานปฺปกาเรหิ รูเปหิ ปโลเภยฺยามา’’ติ เอกเมกา กุมาริวณฺณาทิวเสน สตํ สตํ อตฺตภาเว อภินิมฺมินิตฺวา กุมาริโย, อวิชาตา, สกิํวิชาตา, ทุวิชาตา, มชฺฌิมิตฺถิโย, มหิตฺถิโย จ หุตฺวา ฉกฺขตฺตุํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปาเท เต สมณ ปริจาเรมา’’ติ อาหํสุฯ ตมฺปิ ภควา น มนสากาสิ, ยถา ตํ อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเยว วิมุตฺโตฯ

เกจิ ปนาจริยา วทนฺติ ‘‘ตา มหิตฺถิภาเวน อุปคตา ทิสฺวา ภควา ‘เอวเมวํ เอตา ขณฺฑทนฺตา ปลิตเกสา โหนฺตู’ติ อธิฏฺฐาสี’’ติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ น หิ สตฺถา เอวรูปํ อธิฏฺฐานํ กโรติฯ ภควา ปน ‘‘อเปถ ตุมฺเห, กิํ ทิสฺวา เอวํ วายมถ, เอวรูปํ นาม อวีตราคาทีนํ ปุรโต กาตุํ ยุตฺตํ, ตถาคตสฺส ปน ราโค ปหีโน, โทโส ปหีโน, โมโห ปหีโน’’ติ อตฺตโน กิเลสปฺปหานํ อารพฺภ –

‘‘ยสฺส ชิตํ นาวชียติ, ชิตมสฺส โนยาติ โกจิ โลเก;

ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ, อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถฯ

‘‘ยสฺส ชาลินี วิสตฺติกา, ตณฺหา นตฺถิ กุหิญฺจิ เนตเว;

ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ, อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถา’’ติฯ (ธ. ป. 179-180) –

อิมา ธมฺมปเท พุทฺธวคฺเค ทฺเว คาถา วทนฺโต ธมฺมํ กเถสิฯ ตา ‘‘สจฺจํ กิร โน ปิตา อโวจ, อรหํ สุคโต โลเก น ราเคน สุวานโย’’ติอาทีนิ วตฺวา ปิตุ สนฺติกํ อคมํสุฯ

ภควาปิ ตตฺถ สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา มุจลินฺทมูลํ อคมาสิฯ ตตฺถ สตฺตาหวทฺทลิกาย อุปฺปนฺนาย สีตาทิปฏิพาหนตฺถํ มุจลินฺเทน นาคราเชน สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิตฺโต อสมฺพาธาย คนฺธกุฏิยํ วิหรนฺโต วิย วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา ราชายตนํ อุปสงฺกมิ, ตตฺถาปิ วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโนเยว นิสีทิฯ เอตฺตาวตา สตฺต สตฺตาหานิ ปริปุณฺณานิฯ เอตฺถนฺตเร เนว มุขโธวนํ, น สรีรปฏิชคฺคนํ, น อาหารกิจฺจํ อโหสิ, ฌานสุขผลสุเขเนว วีตินาเมสิฯ

อถสฺส ตสฺมิํ สตฺตสตฺตาหมตฺถเก เอกูนปญฺญาสติเม ทิวเส ตตฺถ นิสินฺนสฺส ‘‘มุขํ โธวิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุทปาทิฯ สกฺโก เทวานมินฺโท อคทหรีฏกํ อาหริตฺวา อทาสิ, สตฺถา ตํ ปริภุญฺชิ, เตนสฺส สรีรวฬญฺชํ อโหสิฯ

อถสฺส สกฺโกเยว นาคลตาทนฺตกฏฺฐญฺเจว มุขโธวนอุทกญฺจ อทาสิฯ สตฺถา ตํ ทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทโหทเกน มุขํ โธวิตฺวา ตตฺเถว ราชายตนมูเล นิสีทิฯ

ตสฺมิํ สมเย ตปุสฺสภลฺลิกา นาม ทฺเว วาณิชา ปญฺจหิ สกฏสเตหิ อุกฺกลาชนปทา มชฺฌิมเทสํ คจฺฉนฺตา อตฺตโน ญาติสาโลหิตาย เทวตาย สกฏานิ สนฺนิรุมฺภิตฺวา สตฺถุ อาหารสมฺปาทเน อุสฺสาหิตา มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ อาทาย ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ โน, ภนฺเต, ภควา อิมํ อาหารํ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อฏฺฐํสุฯ ภควา ปายาสปฏิคฺคหณทิวเสเยว ปตฺตสฺส อนฺตรหิตตฺตา ‘‘น โข ตถาคตา หตฺเถสุ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, กิมฺหิ นุ โข อหํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ จินฺเตสิฯ อถสฺส จิตฺตํ ญตฺวา จตูหิ ทิสาหิ จตฺตาโร มหาราชาโน อินฺทนีลมณิมเย ปตฺเต อุปนาเมสุํ, ภควา เต ปฏิกฺขิปิฯ ปุน มุคฺควณฺณเสลมเย จตฺตาโร ปตฺเต อุปนาเมสุํฯ ภควา จตุนฺนมฺปิ เทวปุตฺตานํ อนุกมฺปาย จตฺตาโรปิ ปตฺเต ปฏิคฺคเหตฺวา อุปรูปริ ฐเปตฺวา ‘‘เอโก โหตู’’ติ อธิฏฺฐาสิ, จตฺตาโรปิ มุขวฏฺฏิยํ ปญฺญายมานเลขา หุตฺวา มชฺฌิเมน ปมาเณน เอกตฺตํ อุปคมิํสุฯ ภควา ตสฺมิํ ปจฺจคฺเฆ เสลมเย ปตฺเต อาหารํ ปฏิคฺคณฺหิตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ อกาสิฯ ทฺเว ภาตโร วาณิชา พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ สรณํ คนฺตฺวา ทฺเววาจิกา อุปาสกา อเหสุํฯ อถ เนสํ ‘‘เอกํ โน, ภนฺเต, ปริจริตพฺพฏฺฐานํ เทถา’’ติ วทนฺตานํ ทกฺขิณหตฺเถน อตฺตโน สีสํ ปรามสิตฺวา เกสธาตุโย อทาสิฯ เต อตฺตโน นคเร ตา ธาตุโย สุวณฺณสมุคฺคสฺส อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา เจติยํ ปติฏฺฐาเปสุํฯ

สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ โข ตโต อุฏฺฐาย ปุน อชปาลนิคฺโรธเมว คนฺตฺวา นิคฺโรธมูเล นิสีทิฯ อถสฺส ตตฺถ นิสินฺนมตฺตสฺเสว อตฺตนา อธิคตสฺส ธมฺมสฺส คมฺภีรตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺโณ ‘‘อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม’’ติ ปเรสํ ธมฺมํ อเทเสตุกมฺยตาการปวตฺโต วิตกฺโก อุทปาทิฯ อถ พฺรหฺมา สหมฺปติ ‘‘นสฺสติ วต โภ โลโก, วินสฺสติ วต โภ โลโก’’ติ ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ สกฺกสุยามสนฺตุสิตสุนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺมาโน อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทเสตุ, ภนฺเต, ภควา ธมฺม’’นฺติอาทินา นเยน ธมฺมเทสนํ อายาจิฯ

สตฺถา ตสฺส ปฏิญฺญํ ทตฺวา ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ จินฺเตนฺโต ‘‘อาฬาโร ปณฺฑิโต, โส อิมํ ธมฺมํ ขิปฺปํ อาชานิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน โอโลเกนฺโต ตสฺส สตฺตาหกาลกตภาวํ ญตฺวา อุทกํ อาวชฺเชสิฯ ตสฺสาปิ อภิโทสกาลกตภาวํ ญตฺวา ‘‘พหูปการา โข เม ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู’’ติ ปญฺจวคฺคิเย อารพฺภ มนสิการํ กตฺวา ‘‘กหํ นุ โข เต เอตรหิ วิหรนฺตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย’’ติ ญตฺวา ‘‘ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสามี’’ติ กติปาหํ โพธิมณฺฑสามนฺตาเยว ปิณฺฑาย จรนฺโต วิหริตฺวา อาสาฬฺหิปุณฺณมาสิยํ ‘‘พาราณสิํ คมิสฺสามี’’ติ จาตุทฺทสิยํ ปจฺจูสสมเย วิภาตาย รตฺติยา กาลสฺเสว ปตฺตจีวรมาทาย อฏฺฐารสโยชนมคฺคํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค อุปกํ นาม อาชีวกํ ทิสฺวา ตสฺส อตฺตโน พุทฺธภาวํ อาจิกฺขิตฺวา ตํ ทิวสํเยว สายนฺหสมเย อิสิปตนํ อคมาสิฯ

ปญฺจวคฺคิยา เถรา ตถาคตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อาวุโส สมโณ โคตโม ปจฺจยพาหุลฺลาย อาวตฺติตฺวา ปริปุณฺณกาโย ปีณินฺทฺริโย สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวา อาคจฺฉติ, อิมสฺส อภิวาทนาทีนิ น กริสฺสาม, มหากุลปสุโต โข ปเนส อาสนาภิหารํ อรหติ, เตนสฺส อาสนมตฺตํ ปญฺญาเปสฺสามา’’ติ กติกํ อกํสุฯ ภควา สเทวกสฺส โลกสฺส จิตฺตาจารํ ชานนสมตฺเถน ญาเณน ‘‘กิํ นุ โข อิเม จินฺตยิํสู’’ติ อาวชฺเชตฺวา จิตฺตํ อญฺญาสิฯ อถ เน สพฺพเทวมนุสฺเสสุ อโนทิสฺสกวเสน ผรณสมตฺถํ เมตฺตจิตฺตํ สงฺขิปิตฺวา โอทิสฺสกวเสน เมตฺตจิตฺเตน ผริฯ เต ภควตา เมตฺตจิตฺเตน ผุฏฺฐา ตถาคเต อุปสงฺกมนฺเต สกาย กติกาย สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตา อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ อกํสุ, สมฺมาสมฺพุทฺธภาวํ ปนสฺส อชานมานา เกวลํ นาเมน จ อาวุโสวาเทน จ สมุทาจรนฺติฯ

อถ เน ภควา ‘‘มา โว, ภิกฺขเว, ตถาคตํ นาเมน จ อาวุโสวาเทน จ สมุทาจรถ, อรหํ, ภิกฺขเว, ตถาคโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ อตฺตโน พุทฺธภาวํ สญฺญาเปตฺวา ปญฺญตฺเต วรพุทฺธาสเน นิสินฺโน อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺตโยเค วตฺตมาเน อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ ปริวุโต ปญฺจวคฺคิเย เถเร อามนฺเตตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ เทเสสิฯ เตสุ อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถโร เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสนฺโต สุตฺตปริโยสาเน อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ สตฺถา ตตฺเถว วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปุนทิวเส วปฺปตฺเถรํ โอวทนฺโต วิหาเรเยว นิสีทิ, เสสา จตฺตาโร ปิณฺฑาย จริํสุฯ วปฺปตฺเถโร ปุพฺพณฺเหเยว โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิฯ เอเตเนว อุปาเยน ปุนทิวเส ภทฺทิยตฺเถรํ, ปุนทิวเส มหานามตฺเถรํ, ปุนทิวเส อสฺสชิตฺเถรนฺติ สพฺเพ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา ปญฺจมิยํ ปกฺขสฺส ปญฺจปิ ชเน สนฺนิปาเตตฺวา อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺตํ (สํ. นิ. 3.59; มหาว. 20 อาทโย) เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน ปญฺจปิ เถรา อรหตฺตผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ อถ สตฺถา ยสกุลปุตฺตสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ตํ รตฺติภาเค นิพฺพิชฺชิตฺวา เคหํ ปหาย นิกฺขนฺตํ ‘‘เอหิ ยสา’’ติ ปกฺโกสิตฺวา ตสฺมิํเยว รตฺติภาเค โสตาปตฺติผเล, ปุนทิวเส อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา, อปเรปิ ตสฺส สหายเก จตุปณฺณาส ชเน เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา อรหตฺตํ ปาเปสิฯ

เอวํ โลเก เอกสฏฺฐิยา อรหนฺเตสุ ชาเตสุ สตฺถา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา ‘‘จรถ, ภิกฺขเว, จาริก’’นฺติ สฏฺฐิ ภิกฺขู ทิสาสุ เปเสตฺวา สยํ อุรุเวลํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ติํส ชเน ภทฺทวคฺคิยกุมาเร วิเนสิฯ เตสุ สพฺพปจฺฉิมโก โสตาปนฺโน, สพฺพุตฺตโม อนาคามี อโหสิฯ เตปิ สพฺเพ เอหิภิกฺขุภาเวเนว ปพฺพาเชตฺวา ทิสาสุ เปเสตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา อฑฺฒุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานิ ทสฺเสตฺวา อุรุเวลกสฺสปาทโย สหสฺสชฏิลปริวาเร เตภาติกชฏิเล วิเนตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวเนว ปพฺพาเชตฺวา คยาสีเส นิสีทาเปตฺวา อาทิตฺตปริยายเทสนาย (มหาว. 54) อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา เตน อรหนฺตสหสฺเสน ปริวุโต ‘‘พิมฺพิสารรญฺโญ ทินฺนํ ปฏิญฺญํ โมเจสฺสามี’’ติ ราชคหํ คนฺตฺวา นครูปจาเร ลฏฺฐิวนุยฺยานํ อคมาสิฯ

ราชา อุยฺยานปาลสฺส สนฺติกา ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สุตฺวา ทฺวาทสนหุเตหิ พฺราหฺมณคหปติเกหิ ปริวุโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา จกฺกวิจิตฺตตเลสุ สุวณฺณปฏฺฏวิตานํ วิย ปภาสมุทยํ วิสฺสชฺชนฺเตสุ ตถาคตสฺส ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธิํ ปริสายฯ

อถ โข เตสํ พฺราหฺมณคหปติกานํ เอตทโหสิ ‘‘กิํ นุ โข มหาสมโณ อุรุเวลกสฺสเป พฺรหฺมจริยํ จรติ, อุทาหุ อุรุเวลกสฺสโป มหาสมเณ’’ติฯ ภควา เตสํ เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย เถรํ คาถาย อชฺฌภาสิ –

‘‘กิเมว ทิสฺวา อุรุเวลวาสิ, ปหาสิ อคฺคิํ กิสโก วทาโน;

ปุจฺฉามิ ตํ กสฺสป เอตมตฺถํ, กถํ ปหีนํ ตว อคฺคิหุตฺต’’นฺติฯ (มหาว. 55);

เถโรปิ ภควโต อธิปฺปายํ วิทิตฺวา –

‘‘รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จ, กามิตฺถิโย จาภิวทนฺติ ยญฺญา;

เอตํ มลนฺติ อุปธีสุ ญตฺวา, ตสฺมา น ยิฏฺเฐ น หุเต อรญฺชิ’’นฺติฯ (มหาว. 55) –

อิมํ คาถํ วตฺวา อตฺตโน สาวกภาวปกาสนตฺถํ ตถาคตสฺส ปาทปิฏฺเฐ สีสํ ฐเปตฺวา ‘‘สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ วตฺวา เอกตาลํ ทฺวิตาลํ ติตาลนฺติ ยาว สตฺตตาลปฺปมาณํ สตฺตกฺขตฺตุํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา โอรุยฺห ตถาคตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา มหาชโน ‘‘อโห มหานุภาวา พุทฺธา, เอวํ ถามคตทิฏฺฐิโก นาม ‘อรหา’ติ มญฺญมาโน อุรุเวลกสฺสโปปิ ทิฏฺฐิชาลํ ภินฺทิตฺวา ตถาคเตน ทมิโต’’ติ สตฺถุ คุณกถํเยว กเถสิฯ ภควา ‘‘นาหํ อิทานิเยว อุรุเวลกสฺสปํ ทเมมิ, อตีเตปิ เอส มยา ทมิโตเยวา’’ติ วตฺวา อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา มหานารทกสฺสปชาตกํ (ชา. 2.22.545 อาทโย) กเถตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิฯ มคธราชา เอกาทสหิ นหุเตหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ, เอกํ นหุตํ อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิฯ

ราชา สตฺถุ สนฺติเก นิสินฺโนเยว ปญฺจ อสฺสาสเก ปเวเทตฺวา สรณํ คนฺตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา อาสนา วุฏฺฐาย ภควนฺตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ

ปุนทิวเส เยหิ จ ภควา ทิฏฺโฐ, เยหิ จ อทิฏฺโฐ, สพฺเพปิ ราชคหวาสิโน อฏฺฐารสโกฏิสงฺขา มนุสฺสา ตถาคตํ ทฏฺฐุกามา ปาโตว ราชคหโต ลฏฺฐิวนุยฺยานํ อคมํสุฯ ติคาวุโต มคฺโค นปฺปโหสิ, สกลลฏฺฐิวนุยฺยานํ นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิฯ มหาชโน ทสพลสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ ปสฺสนฺโต ติตฺติํ กาตุํ นาสกฺขิฯ วณฺณภูมิ นาเมสาฯ เอวรูเปสุ หิ ฐาเนสุ ตถาคตสฺส ลกฺขณานุพฺยญฺชนาทิปฺปเภทา สพฺพาปิ รูปกายสิรี วณฺเณตพฺพาฯ เอวํ รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ ทสพลสฺส สรีรํ ปสฺสมาเนน มหาชเนน นิรนฺตรํ ผุเฏ อุยฺยาเน จ มคฺเค จ เอกภิกฺขุสฺสปิ นิกฺขมโนกาโส นาโหสิฯ ตํ ทิวสํ กิร ภควา ฉินฺนภตฺโต ภเวยฺย, ตํ มา อโหสีติ สกฺกสฺส นิสินฺนาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ โส อาวชฺชมาโน ตํ การณํ ญตฺวา มาณวกวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา พุทฺธธมฺมสงฺฆปฏิสํยุตฺตา ถุติโย วทมาโน ทสพลสฺส ปุรโต โอตริตฺวา เทวตานุภาเวน โอกาสํ กตฺวา –

‘‘ทนฺโต ทนฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ, วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ;

สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, ราชคหํ ปาวิสิ ภควาฯ

‘‘มุตฺโต มุตฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ, วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ;

สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, ราชคหํ ปาวิสิ ภควาฯ

‘‘ติณฺโณ ติณฺเณหิ สห ปุราณชฏิเลหิ, วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ;

สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, ราชคหํ ปาวิสิ ภควาฯ

‘‘ทสวาโส ทสพโล, ทสธมฺมวิทู ทสภิ จุเปโต;

โส ทสสตปริวาโร, ราชคหํ ปาวิสิ ภควา’’ติฯ (มหาว. 58) –

อิมาหิ คาถาหิ สตฺถุ วณฺณํ วทมาโน ปุรโต ปายาสิฯ ตทา มหาชโน มาณวกสฺส รูปสิริํ ทิสฺวา ‘‘อติวิย อภิรูโป อยํ มาณวโก, น โข ปน อมฺเหหิ ทิฏฺฐปุพฺโพ’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กุโต อยํ มาณวโก, กสฺส วาย’’นฺติ อาหฯ ตํ สุตฺวา มาณโว –

‘‘โย ธีโร สพฺพธิ ทนฺโต, สุทฺโธ อปฺปฏิปุคฺคโล;

อรหํ สุคโต โลเก, ตสฺสาหํ ปริจารโก’’ติฯ (มหาว. 58) – คาถมาห;

สตฺถา สกฺเกน กโตกาสํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ภิกฺขุสหสฺสปริวุโต ราชคหํ ปาวิสิฯ ราชา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตีณิ รตนานิ วินา วตฺติตุํ น สกฺขิสฺสามิ, เวลาย วา อเวลาย วา ภควโต สนฺติกํ อาคมิสฺสามิ, ลฏฺฐิวนุยฺยานํ นาม อติทูเร, อิทํ ปน อมฺหากํ เวฬุวนํ นาม อุยฺยานํ นาติทูเร นาจฺจาสนฺเน คมนาคมนสมฺปนฺนํ พุทฺธารหํ เสนาสนํฯ อิทํ เม ภควา ปฏิคฺคณฺหาตู’’ติ สุวณฺณภิงฺกาเรน ปุปฺผคนฺธวาสิตํ มณิวณฺณํ อุทกํ อาทาย เวฬุวนุยฺยานํ ปริจฺจชนฺโต ทสพลสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตสิฯ ตสฺมิํ อารามปฏิคฺคหเณ ‘‘พุทฺธสาสนสฺส มูลานิ โอติณฺณานี’’ติ มหาปถวี กมฺปิฯ ชมฺพุทีปสฺมิญฺหิ ฐเปตฺวา เวฬุวนํ อญฺญํ มหาปถวิํ กมฺเปตฺวา คหิตเสนาสนํ นาม นตฺถิฯ ตมฺพปณฺณิทีเปปิ ฐเปตฺวา มหาวิหารํ อญฺญํ ปถวิํ กมฺเปตฺวา คหิตเสนาสนํ นาม นตฺถิฯ สตฺถา เวฬุวนารามํ ปฏิคฺคเหตฺวา รญฺโญ อนุโมทนํ กตฺวา อุฏฺฐายาสนา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต เวฬุวนํ อคมาสิฯ

ตสฺมิํ โข ปน สมเย สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จาติ ทฺเว ปริพฺพาชกา ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺติ อมตํ ปริเยสมานาฯ

เตสุ สาริปุตฺโต อสฺสชิตฺเถรํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปยิรุปาสิตฺวา ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติ คาถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย อตฺตโน สหายกสฺส โมคฺคลฺลานปริพฺพาชกสฺสปิ ตเมว คาถํ อภาสิฯ โสปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ เต อุโภปิ ชนา สญฺจยํ โอโลเกตฺวา อตฺตโน ปริสาย สทฺธิํ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิํสุฯ เตสุ มหาโมคฺคลฺลาโน สตฺตาเหน อรหตฺตํ ปาปุณิ, สาริปุตฺตตฺเถโร อฑฺฒมาเสนฯ อุโภปิ จ เน สตฺถา อคฺคสาวกฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สาริปุตฺตตฺเถเรน อรหตฺตปฺปตฺตทิวเสเยว สาวกสนฺนิปาตํ อกาสิฯ

ตถาคเต ปน ตสฺมิํเยว เวฬุวนุยฺยาเน วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺโต กิร เม ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ จริตฺวา ปรมาภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรตี’’ติ สุตฺวา อญฺญตรํ อมจฺจํ อามนฺเตสิ ‘‘เอหิ, ภเณ, ปุริสสหสฺสปริวาโร ราชคหํ คนฺตฺวา มม วจเนน ‘ปิตา โว สุทฺโธทนมหาราชา ทฏฺฐุกาโม’ติ วตฺวา ปุตฺตํ เม คณฺหิตฺวา เอหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘เอวํ, เทวา’’ติ รญฺโญ วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุริสสหสฺสปริวาโร ขิปฺปเมว สฏฺฐิโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ทสพลสฺส จตุปริสมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมเทสนาเวลาย วิหารํ ปาวิสิฯ โส ‘‘ติฏฺฐตุ ตาว รญฺโญ ปหิตสาสน’’นฺติ ปริยนฺเต ฐิโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ยถาฐิโตว สทฺธิํ ปุริสสหสฺเสน อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ ภควา ‘‘เอถ ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ, สพฺเพ ตงฺขณํเยว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา สฏฺฐิวสฺสตฺเถรา วิย อเหสุํฯ อรหตฺตํ ปตฺตกาลโต ปฏฺฐาย ปน อริยา นาม มชฺฌตฺตาว โหนฺตีติ โส รญฺญา ปหิตสาสนํ ทสพลสฺส น กเถสิฯ ราชา ‘‘เนว คโต อาคจฺฉติ, น สาสนํ สุยฺยตี’’ติ ‘‘เอหิ, ภเณ, ตฺวํ คจฺฉาหี’’ติ เตเนว นิยาเมน อญฺญํ อมจฺจํ เปเสสิฯ โสปิ คนฺตฺวา ปุริมนเยเนว สทฺธิํ ปริสาย อรหตฺตํ ปตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ ราชา เอเตเนว นิยาเมน ปุริสสหสฺสปริวาเร นว อมจฺเจ เปเสสิ, สพฺเพ อตฺตโน กิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ตุณฺหีภูตา ตตฺเถว วิหริํสุฯ

ราชา สาสนมตฺตมฺปิ อาหริตฺวา อาจิกฺขนฺตํ อลภิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘เอตฺตกา ชนา มยิ สิเนหาภาเวน สาสนมตฺตมฺปิ น ปจฺจาหริํสุ, โก นุ โข มม วจนํ กริสฺสตี’’ติ สพฺพํ ราชพลํ โอโลเกนฺโต กาฬุทายิํ อทฺทสฯ โส กิร รญฺโญ สพฺพตฺถสาธโก อมจฺโจ อพฺภนฺตริโก อติวิสฺสาสิโก โพธิสตฺเตน สทฺธิํ เอกทิวเส ชาโต สหปํสุกีฬโก สหาโยฯ อถ นํ ราชา อามนฺเตสิ ‘‘ตาต, กาฬุทายิ อหํ มม ปุตฺตํ ปสฺสิตุกาโม นว ปุริสสหสฺสานิ เปเสสิํ, เอกปุริโสปิ อาคนฺตฺวา สาสนมตฺตํ อาโรเจนฺโตปิ นตฺถิ, ทุชฺชาโน โข ปน ชีวิตนฺตราโย, อหํ ชีวมาโนว ปุตฺตํ ทฏฺฐุํ อิจฺฉามิ, สกฺขิสฺสสิ นุ โข เม ปุตฺตํ ทสฺเสตุ’’นฺติฯ สกฺขิสฺสามิ, เทว, สเจ ปพฺพชิตุํ ลภิสฺสามีติฯ ตาต, ตฺวํ ปพฺพชิตฺวา วา อปพฺพชิตฺวา วา มยฺหํ ปุตฺตํ ทสฺเสหีติฯ โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ รญฺโญ สาสนํ อาทาย ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนาเวลาย ปริสปริยนฺเต ฐิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร อรหตฺตผลํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเว ปติฏฺฐาสิฯ

สตฺถา พุทฺโธ หุตฺวา ปฐมํ อนฺโตวสฺสํ อิสิปตเน วสิตฺวา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตโย มาเส วสนฺโต เตภาติกชฏิเล วิเนตฺวา ภิกฺขุสหสฺสปริวาโร ผุสฺสมาสปุณฺณมายํ ราชคหํ คนฺตฺวา ทฺเว มาเส วสิฯ เอตฺตาวตา พาราณสิโต นิกฺขนฺตสฺส ปญฺจ มาสา ชาตา, สกโล เหมนฺโต อติกฺกนฺโตฯ กาฬุทายิตฺเถรสฺส อาคตทิวสโต สตฺตฏฺฐ ทิวสา วีติวตฺตา, โส ผคฺคุณีปุณฺณมาสิยํ จินฺเตสิ ‘‘อติกฺกนฺโต เหมนฺโต, วสนฺตสมโย อนุปฺปตฺโต, มนุสฺเสหิ สสฺสาทีนิ อุทฺธริตฺวา สมฺมุขสมฺมุขฏฺฐาเนหิ มคฺคา ทินฺนา, หริตติณสญฺฉนฺนา ปถวี, สุปุปฺผิตา วนสณฺฑา, ปฏิปชฺชนกฺขมา มคฺคา, กาโล ทสพลสฺส ญาติสงฺคหํ กาตุ’’นฺติฯ อถ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา –

‘‘องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต, ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย;

เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ, สมโย มหาวีร องฺคีรสานํ…เป.…ฯ

‘‘นาติสีตํ นาติอุณฺหํ, นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ;

สทฺทลา หริตา ภูมิ, เอส กาโล มหามุนี’’ติฯ –

สฏฺฐิมตฺตาหิ คาถาหิ ทสพลสฺส กุลนครํ คมนตฺถาย คมนวณฺณํ วณฺเณสิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘กิํ นุ โข อุทายิ มธุรสฺสเรน คมนวณฺณํ วณฺเณสี’’ติ อาหฯ ภนฺเต, ตุมฺหากํ ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา ปสฺสิตุกาโม, กโรถ ญาตกานํ สงฺคหนฺติฯ สาธุ อุทายิ, กริสฺสามิ ญาตกานํ สงฺคหํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาโรเจหิ, คมิกวตฺตํ ปูเรสฺสนฺตีติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร เตสํ อาโรเจสิฯ

ภควา องฺคมคธวาสีนํ กุลปุตฺตานํ ทสหิ สหสฺเสหิ, กปิลวตฺถุวาสีนํ ทสหิ สหสฺเสหีติ สพฺเพเหว วีสติสหสฺเสหิ ขีณาสวภิกฺขูหิ ปริวุโต ราชคหา นิกฺขมิตฺวา ทิวเส ทิวเส โยชนํ คจฺฉติฯ ‘‘ราชคหโต สฏฺฐิโยชนํ กปิลวตฺถุํ ทฺวีหิ มาเสหิ ปาปุณิสฺสามี’’ติ อตุริตจาริกํ ปกฺกามิฯ เถโรปิ ‘‘ภควโต นิกฺขนฺตภาวํ รญฺโญ อาโรเจสฺสามี’’ติ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รญฺโญ นิเวสเน ปาตุรโหสิฯ ราชา เถรํ ทิสฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตสฺส นานคฺครสโภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา อทาสิฯ เถโร อุฏฺฐาย คมนาการํ ทสฺเสสิฯ นิสีทิตฺวา ภุญฺชถ, ตาตาติฯ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภุญฺชิสฺสามิ, มหาราชาติฯ กหํ ปน, ตาต, สตฺถาติ? วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย จาริกํ นิกฺขนฺโต, มหาราชาติฯ ราชา ตุฏฺฐมานโส อาห ‘‘ตุมฺเห อิมํ ปริภุญฺชิตฺวา ยาว มม ปุตฺโต อิมํ นครํ ปาปุณาติ, ตาวสฺส อิโตว ปิณฺฑปาตํ หรถา’’ติฯ เถโร อธิวาเสสิฯ ราชา เถรํ ปริวิสิตฺวา ปตฺตํ คนฺธจุณฺเณน อุพฺพฏฺเฏตฺวา อุตฺตมโภชนสฺส ปูเรตฺวา ‘‘ตถาคตสฺส เทถา’’ติ เถรสฺส หตฺเถ ปติฏฺฐาเปสิฯ เถโร สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว ปตฺตํ อากาเส ขิปิตฺวา สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา สตฺถุ หตฺเถ ฐเปสิฯ สตฺถา ตํ ปริภุญฺชิฯ เอเตนุปาเยน เถโร ทิวเส ทิวเส อาหริ, สตฺถาปิ อนฺตรามคฺเค รญฺโญเยว ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิฯ เถโรปิ ภตฺตกิจฺจาวสาเน ทิวเส ทิวเส ‘‘อชฺช เอตฺตกํ ภควา อาคโต, อชฺช เอตฺตก’’นฺติ พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตาย กถาย สกลํ ราชกุลํ สตฺถุ ทสฺสนํ วินาเยว สตฺถริ สญฺชาตปฺปสาทํ อกาสิฯ

เตเนว นํ ภควา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ กุลปฺปสาทกานํ ยทิทํ กาฬุทายี’’ติ (อ. นิ. 1.219, 225) เอตทคฺเค ฐเปสิฯ

สากิยาปิ โข ‘‘อนุปฺปตฺเต ภควติ อมฺหากํ ญาติเสฏฺฐํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สนฺนิปติตฺวา ภควโต วสนฏฺฐานํ วีมํสมานา ‘‘นิคฺโรธสกฺกสฺส อาราโม รมณีโย’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ตตฺถ สพฺพํ ปฏิชคฺคนวิธิํ กาเรตฺวา คนฺธปุปฺผหตฺถา ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺตา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเต ทหรทหเร นาครทารเก จ นาครทาริกาโย จ ปฐมํ ปหิณิํสุ, ตโต ราชกุมาเร จ ราชกุมาริกาโย จ, เตสํ อนนฺตรํ สามํ คนฺธปุปฺผจุณฺณาทีหิ ปูชยมานา ภควนฺตํ คเหตฺวา นิคฺโรธารามเมว อคมํสุฯ ตตฺร ภควา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิฯ สากิยา นาม มานชาติกา มานตฺถทฺธา, เต ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร อมฺเหหิ ทหรตโร, อมฺหากํ กนิฏฺโฐ, ภาคิเนยฺโย, ปุตฺโต, นตฺตา’’ติ จินฺเตตฺวา ทหรทหเร ราชกุมาเร อาหํสุ ‘‘ตุมฺเห วนฺทถ, มยํ ตุมฺหากํ ปิฏฺฐิโต นิสีทิสฺสามา’’ติฯ

เตสุ เอวํ อวนฺทิตฺวา นิสินฺเนสุ ภควา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ‘‘น มํ ญาตโย วนฺทนฺติ, หนฺท ทานิ เน วนฺทาเปสฺสามี’’ติ อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เตสํ สีเส ปาทปํสุํ โอกิรมาโน วิย กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยสทิสํ ปาฏิหาริยํ อกาสิฯ ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อาห – ‘‘ภควา ตุมฺหากํ ชาตทิวเส กาฬเทวลสฺส วนฺทนตฺถํ อุปนีตานํ ปาเท โว ปริวตฺติตฺวา พฺราหฺมณสฺส มตฺถเก ปติฏฺฐิเต ทิสฺวาปิ อหํ ตุมฺเห วนฺทิํ, อยํ เม ปฐมวนฺทนาฯ วปฺปมงฺคลทิวเส ชมฺพุจฺฉายาย สิริสยเน นิสินฺนานํ โว ชมฺพุจฺฉายาย อปริวตฺตนํ ทิสฺวาปิ ปาเท วนฺทิํ, อยํ เม ทุติยวนฺทนาฯ อิทานิ อิมํ อทิฏฺฐปุพฺพํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวาปิ อหํ ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทามิ, อยํ เม ตติยวนฺทนา’’ติฯ รญฺญา ปน วนฺทิเต ภควนฺตํ อวนฺทิตฺวา ฐาตุํ สมตฺโถ นาม เอกสากิโยปิ นาโหสิ, สพฺเพ วนฺทิํสุเยวฯ

อิติ ภควา ญาตโย วนฺทาเปตฺวา อากาสโต โอตริตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ

นิสินฺเน ภควติ สิขาปตฺโต ญาติสมาคโม อโหสิ , สพฺเพ เอกคฺคจิตฺตา หุตฺวา นิสีทิํสุฯ ตโต มหาเมโฆ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิฯ ตมฺพวณฺณํ อุทกํ เหฏฺฐา วิรวนฺตํ คจฺฉติ, เตมิตุกาโมว เตเมติ, อเตมิตุกามสฺส สรีเร เอกพินฺทุมตฺตมฺปิ น ปตติฯ ตํ ทิสฺวา สพฺเพ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา ‘‘อโห อจฺฉริยํ, อโห อพฺภุต’’นฺติ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ สตฺถา ‘‘น อิทาเนว มยฺหํ ญาติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ วสฺสติ, อตีเตปิ วสฺสี’’ติ อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา เวสฺสนฺตรชาตกํ กเถสิฯ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สพฺเพ อุฏฺฐาย วนฺทิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ เอโกปิ ราชา วา ราชมหามตฺโต วา ‘‘สฺเว อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา คโต นาม นตฺถิฯ

สตฺถา ปุนทิวเส วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวุโต กปิลวตฺถุํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ ตํ น โกจิ คนฺตฺวา นิมนฺเตสิ, ปตฺตํ วา อคฺคโหสิฯ ภควา อินฺทขีเล ฐิโตว อาวชฺเชสิ ‘‘กถํ นุ โข ปุพฺพพุทฺธา กุลนคเร ปิณฺฑาย จริํสุ, กิํ อุปฺปฏิปาฏิยา อิสฺสรชนานํ ฆรานิ อคมํสุ, อุทาหุ สปทานจาริกํ จริํสู’’ติฯ ตโต เอกพุทฺธสฺสปิ อุปฺปฏิปาฏิยา คมนํ อทิสฺวา ‘‘มยาปิ อิทานิ อยเมว วํโส, อยํ ปเวณี ปคฺคเหตพฺพา, อายติญฺจ เม สาวกาปิ มมญฺเญว อนุสิกฺขนฺตา ปิณฺฑจาริกวตฺตํ ปริปูเรสฺสนฺตี’’ติ โกฏิยํ นิวิฏฺฐเคหโต ปฏฺฐาย สปทานํ ปิณฺฑาย จริฯ ‘‘อยฺโย กิร สิทฺธตฺถกุมาโร ปิณฺฑาย จรตี’’ติ ทฺวิภูมกติภูมกาทีสุ ปาสาเทสุ สีหปญฺชเร วิวริตฺวา มหาชโน ทสฺสนพฺยาวโฏ อโหสิฯ

ราหุลมาตาปิ เทวี ‘‘อยฺยปุตฺโต กิร อิมสฺมิํเยว นคเร มหนฺเตน ราชานุภาเวน สุวณฺณสิวิกาทีหิ วิจริตฺวา อิทานิ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายวตฺถวสโน กปาลหตฺโถ ปิณฺฑาย จรติ, โสภติ นุ โข’’ติ สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา โอโลกยมานา ภควนฺตํ นานาวิราคสมุชฺชลาย สรีรปฺปภาย นครวีถิโย โอภาเสตฺวา พฺยามปฺปภาปริกฺเขปสมงฺคีภูตาย อสีติอนุพฺยญฺชนาวภาสิตาย ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตาย อโนปมาย พุทฺธสิริยา วิโรจมานํ ทิสฺวา อุณฺหีสโต ปฏฺฐาย ยาว ปาทตลา –

‘‘สินิทฺธนีลมุทุกุญฺจิตเกโส , สูริยนิมฺมลตลาภินลาโฏ;

ยุตฺตตุงฺคมุทุกายตนาโส, รํสิชาลวิตโต นรสีโหฯ

‘‘จกฺกวรงฺกิตรตฺตสุปาโท, ลกฺขณมณฺฑิตอายตปณฺหิ;

จามริหตฺถวิภูสิตปณฺโห, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโหฯ

‘‘สกฺยกุมาโร วรโท สุขุมาโล, ลกฺขณวิจิตฺตปสนฺนสรีโร;

โลกหิตาย อาคโต นรวีโร, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโหฯ

‘‘อายตยุตฺตสุสณฺฐิตโสโต, โคปขุโม อภินีลเนตฺโต;

อินฺทธนุอภินีลภมุโก, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโหฯ

‘‘ปุณฺณจนฺทนิโภ มุขวณฺโณ, เทวนรานํ ปิโย นรนาโค;

มตฺตคชินฺทวิลาสิตคามี, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโหฯ

‘‘สินิทฺธสุคมฺภีรมญฺชุสโฆโส, หิงฺคุลวณฺณรตฺตสุชิวฺโห;

วีสติวีสติเสตสุทนฺโต, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโหฯ

‘‘ขตฺติยสมฺภวอคฺคกุลินฺโท, เทวมนุสฺสนมสฺสิตปาโท;

สีลสมาธิปติฏฺฐิตจิตฺโต, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโหฯ

‘‘วฏฺฏสุวฏฺฏสุสณฺฐิตคีโว , สีหหนุมิคราชสรีโร;

กญฺจนสุจฺฉวิอุตฺตมวณฺโณ, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโหฯ

‘‘อญฺชนสมวณฺณสุนีลเกโส, กญฺจนปฏฺฏวิสุทฺธนลาโฏ;

โอสธิปณฺฑรสุทฺธสุอุณฺโณ, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโหฯ

‘‘คจฺฉนฺโตนิลปเถ วิย จนฺโท, ตาราคณปริวฑฺฒิตรูโป;

สาวกมชฺฌคโต สมณินฺโท, เอส หิ ตุยฺหํ ปิตา นรสีโห’’ติฯ –

เอวมิมาหิ ทสหิ นรสีหคาถาหิ นาม อภิตฺถวิตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ปุตฺโต กิร อิทานิ ปิณฺฑาย จรตี’’ติ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา สํวิคฺคหทโย หตฺเถน สาฏกํ สณฺฐเปนฺโต ตุริตตุริตํ นิกฺขมิตฺวา เวเคน คนฺตฺวา ภควโต ปุรโต ฐตฺวา อาห – ‘‘กิํ, ภนฺเต, อมฺเห ลชฺชาเปถ, กิมตฺถํ ปิณฺฑาย จรถ, กิํ ‘เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ น สกฺกา ภตฺตํ ลทฺธุ’นฺติ สญฺญํ กริตฺถา’’ติฯ วํสจาริตฺตเมตํ, มหาราช, อมฺหากนฺติฯ นนุ, ภนฺเต, อมฺหากํ มหาสมฺมตขตฺติยวํโส นาม วํโส, ตตฺถ จ เอกขตฺติโยปิ ภิกฺขาจโร นาม นตฺถีติฯ ‘‘อยํ, มหาราช, ราชวํโส นาม ตว วํโส, อมฺหากํ ปน ทีปงฺกโร โกณฺฑญฺโญ…เป.… กสฺสโปติ อยํ พุทฺธวํโส นามฯ เอเต จ อญฺเญ จ อเนกสหสฺสสงฺขา พุทฺธา ภิกฺขาจรา, ภิกฺขาจาเรเนว ชีวิกํ กปฺเปสุ’’นฺติ อนฺตรวีถิยํ ฐิโตว –

‘‘อุตฺติฏฺเฐ นปฺปมชฺเชยฺย, ธมฺมํ สุจริตํ จเร;

ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมิํ โลเก ปรมฺหิ จา’’ติฯ (ธ. ป. 168) –

อิมํ คาถมาหฯ คาถาปริโยสาเน ราชา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ

‘‘ธมฺมํ จเร สุจริตํ, น นํ ทุจฺจริตํ จเร;

ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมิํ โลเก ปรมฺหิ จา’’ติฯ (ธ. ป. 169) –

อิมํ ปน คาถํ สุตฺวา สกทาคามิผเล ปติฏฺฐาสิฯ มหาธมฺมปาลชาตกํ (ชา. 1.10.92 อาทโย) สุตฺวา อนาคามิผเล ปติฏฺฐาสิ, มรณสมเย เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา สิริสยเน นิปนฺโนเยว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อรญฺญวาเสน ปน ปธานานุโยคกิจฺจํ รญฺโญ นาโหสิฯ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตฺวาเยว ปน ภควโต ปตฺตํ คเหตฺวา สปริสํ ภควนฺตํ มหาปาสาทํ อาโรเปตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิฯ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สพฺพํ อิตฺถาคารํ อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิ ฐเปตฺวา ราหุลมาตรํฯ สา ปน ‘‘คจฺฉ, อยฺยปุตฺตํ วนฺทาหี’’ติ ปริชเนน วุจฺจมานาปิ ‘‘สเจ มยฺหํ คุโณ อตฺถิ, สยเมว มม สนฺติกํ อยฺยปุตฺโต อาคมิสฺสติ, อาคตเมว นํ วนฺทิสฺสามี’’ติ วตฺวา น อคมาสิฯ

ภควา ราชานํ ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ทฺวีหิ อคฺคสาวเกหิ สทฺธิํ ราชธีตาย สิริคพฺภํ คนฺตฺวา ‘‘ราชธีตา ยถารุจิ วนฺทมานา น กิญฺจิ วตฺตพฺพา’’ติ วตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ สา เวเคนาคนฺตฺวา โคปฺผเกสุ คเหตฺวา ปาทปิฏฺฐิยํ สีสํ ปริวตฺเตตฺวา ยถาอชฺฌาสยํ วนฺทิฯ ราชา ราชธีตาย ภควติ สิเนหพหุมานาทิคุณสมฺปตฺติโย กเถสิ ‘‘ภนฺเต, มม ธีตา ‘ตุมฺเหหิ กาสายานิ วตฺถานิ นิวาสิตานี’ติ สุตฺวา ตโต ปฏฺฐาย กาสายวตฺถนิวตฺถา ชาตา, ตุมฺหากํ เอกภตฺติกภาวํ สุตฺวา เอกภตฺติกาว ชาตา, ตุมฺเหหิ มหาสยนสฺส ฉฑฺฑิตภาวํ สุตฺวา ปฏฺฏิกามญฺจเกเยว นิปนฺนา, ตุมฺหากํ มาลาคนฺธาทีหิ วิรตภาวํ ญตฺวา วิรตมาลาคนฺธาว ชาตา, อตฺตโน ญาตเกหิ ‘มยํ ปฏิชคฺคิสฺสามา’ติ สาสเน เปสิเตปิ เอกญาตกมฺปิ น โอโลเกสิ, เอวํ คุณสมฺปนฺนา เม ธีตา ภควา’’ติฯ ‘‘อนจฺฉริยํ, มหาราช, ยํ อิทานิ ตยา รกฺขิยมานา ราชธีตา ปริปกฺเก ญาเณ อตฺตานํ รกฺเขยฺย, เอสา ปุพฺเพ อนารกฺขา ปพฺพตปาเท วิจรมานา อปริปกฺเก ญาเณ อตฺตานํ รกฺขี’’ติ วตฺวา จนฺทกินฺนรีชาตกํ (ชา. 1.14.18 อาทโย) กเถตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ

ทุติยทิวเส ปน นนฺทสฺส ราชกุมารสฺส อภิเสกเคหปฺปเวสนวิวาหมงฺคเลสุ วตฺตมาเนสุ ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา กุมารํ ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ปพฺพาเชตุกาโม มงฺคลํ วตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ

ชนปทกลฺยาณี กุมารํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ตุวฏํ โข, อยฺยปุตฺต, อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ วตฺวา คีวํ ปสาเรตฺวา โอโลเกสิฯ โสปิ ภควนฺตํ ‘‘ปตฺตํ คณฺหถา’’ติ วตฺตุํ อวิสหมาโน วิหารํเยว อคมาสิ, ตํ อนิจฺฉมานํเยว ภควา ปพฺพาเชสิฯ อิติ ภควา กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา ตติยทิวเส นนฺทํ ปพฺพาเชสิฯ

สตฺตเม ทิวเส ราหุลมาตา กุมารํ อลงฺกริตฺวา ภควโต สนฺติกํ เปเสสิ ‘‘ปสฺส, ตาต, เอตํ วีสติสหสฺสสมณปริวุตํ สุวณฺณวณฺณํ พฺรหฺมรูปวณฺณํ สมณํ, อยํ เต ปิตา, เอตสฺส มหนฺตา นิธโย อเหสุํ, ตฺยาสฺส นิกฺขมนกาลโต ปฏฺฐาย น ปสฺสาม, คจฺฉ, นํ ทายชฺชํ ยาจาหิ – ‘อหํ ตาต กุมาโร อภิเสกํ ปตฺวา จกฺกวตฺตี ภวิสฺสามิ, ธเนน เม อตฺโถ, ธนํ เม เทหิฯ สามิโก หิ ปุตฺโต ปิตุ สนฺตกสฺสา’ติ’’ฯ กุมาโร จ ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ปิตุ สิเนหํ ปฏิลภิตฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ ‘‘สุขา เต, สมณ, ฉายา’’ติ วตฺวา อญฺญญฺจ พหุํ อตฺตโน อนุรูปํ วทนฺโต อฏฺฐาสิฯ ภควา กตภตฺตกิจฺโจ อนุโมทนํ กตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ กุมาโรปิ ‘‘ทายชฺชํ เม, สมณ, เทหิ, ทายชฺชํ เม, สมณ, เทหี’’ติ ภควนฺตํ อนุพนฺธิฯ ภควา กุมารํ น นิวตฺตาเปสิ, ปริชโนปิ ภควตา สทฺธิํ คจฺฉนฺตํ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิฯ อิติ โส ภควตา สทฺธิํ อารามเมว อคมาสิฯ

ตโต ภควา จินฺเตสิ ‘‘ยํ อยํ ปิตุ สนฺตกํ ธนํ อิจฺฉติ, ตํ วฏฺฏานุคตํ สวิฆาตํ, หนฺทสฺส โพธิมณฺเฑ ปฏิลทฺธํ สตฺตวิธํ อริยธนํ เทมิ, โลกุตฺตรทายชฺชสฺส นํ สามิกํ กโรมี’’ติ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ ‘‘เตน หิ, ตฺวํ สาริปุตฺต, ราหุลกุมารํ ปพฺพาเชหี’’ติฯ เถโร ตํ ปพฺพาเชสิฯ ปพฺพชิเต ปน กุมาเร รญฺโญ อธิมตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชิฯ ตํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ภควโต นิเวเทตฺวา ‘‘สาธุ, ภนฺเต, อยฺยา มาตาปิตูหิ อนนุญฺญาตํ ปุตฺตํ น ปพฺพาเชยฺยุ’’นฺติ วรํ ยาจิฯ

ภควา ตสฺส ตํ วรํ ทตฺวา ปุนทิวเส ราชนิเวสเน กตปาตราโส เอกมนฺตํ นิสินฺเนน รญฺญา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ทุกฺกรการิกกาเล เอกา เทวตา มํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘ปุตฺโต เต กาลกโต’ติ อาห, ตสฺสา วจนํ อสทฺทหนฺโต ‘น มยฺหํ ปุตฺโต โพธิํ อปฺปตฺวา กาลํ กโรตี’ติ ตํ ปฏิกฺขิปิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อิทานิ กิํ สทฺทหิสฺสถ, เย ตุมฺเห ปุพฺเพปิ อฏฺฐิกานิ ทสฺเสตฺวา ‘ปุตฺโต เต มโต’ติ วุตฺเต น สทฺทหิตฺถา’’ติ อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา มหาธมฺมปาลชาตกํ กเถสิฯ กถาปริโยสาเน ราชา อนาคามิผเล ปติฏฺฐาสิฯ

อิติ ภควา ปิตรํ ตีสุ ผเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปุนเทว ราชคหํ คนฺตฺวา เวฬุวเน วิหาสิฯ ตสฺมิํ สมเย อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย ราชคเห อตฺตโน ปิยสหายกสฺส เสฏฺฐิโน เคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ พุทฺธสฺส ภควโต อุปฺปนฺนภาวํ สุตฺวา พลวปจฺจูสสมเย เทวตานุภาเวน วิวเฏน ทฺวาเรน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย ทุติยทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สาวตฺถิํ อาคมนตฺถาย สตฺถุ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค ปญฺจจตฺตาลีสโยชนฏฺฐาเน สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ ทตฺวา โยชนิเก โยชนิเก วิหาเร กาเรตฺวา เชตวนํ โกฏิสนฺถาเรน อฏฺฐารสหิรญฺญโกฏีหิ กิณิตฺวา นวกมฺมํ ปฏฺฐเปสิฯ โส มชฺเฌ ทสพลสฺส คนฺธกุฏิํ กาเรสิ, ตํ ปริวาเรตฺวา อสีติมหาเถรานํ ปาฏิเยกฺกสนฺนิเวสเน อาวาเส เอกกูฏาคารทฺวิกูฏาคารหํสวฏฺฏกทีฆสาลามณฺฑปาทิวเสน เสสเสนาสนานิ โปกฺขรณีจงฺกมนรตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ จาติ อฏฺฐารสโกฏิปริจฺจาเคน รมณีเย ภูมิภาเค มโนรมํ วิหารํ การาเปตฺวา ทสพลสฺส อาคมนตฺถาย ทูตํ เปเสสิฯ สตฺถา ทูตสฺส วจนํ สุตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ราชคหา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถินครํ ปาปุณิฯ

มหาเสฏฺฐิปิ โข วิหารมหํ สชฺเชตฺวา ตถาคตสฺส เชตวนปฺปวิสนทิวเส ปุตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺเตเหว ปญฺจหิ กุมารสเตหิ สทฺธิํ เปเสสิฯ โส สปริวาโร ปญฺจวณฺณวตฺถสมุชฺชลานิ ปญฺจ ธชสตานิ คเหตฺวา ทสพลสฺส ปุรโต อโหสิฯ เตสํ ปจฺฉโต มหาสุภทฺทา จูฬสุภทฺทาติ ทฺเว เสฏฺฐิธีตโร ปญฺจหิ กุมาริกาสเตหิ สทฺธิํ ปุณฺณฆเฏ คเหตฺวา นิกฺขมิํสุฯ ตาสํ ปจฺฉโต เสฏฺฐิภริยา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ปญฺจหิ มาตุคามสเตหิ สทฺธิํ ปุณฺณปาติโย คเหตฺวา นิกฺขมิฯ

สพฺเพสํ ปจฺฉโต สยํ มหาเสฏฺฐิ อหตวตฺถนิวตฺโถ อหตวตฺถนิวตฺเถเหว ปญฺจหิ เสฏฺฐิสเตหิ สทฺธิํ ภควนฺตํ อพฺภุคฺคญฺฉิฯ ภควา อิมํ อุปาสกปริสํ ปุรโต กตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อตฺตโน สรีรปฺปภาย สุวณฺณรสเสกปิญฺชรานิ วิย วนนฺตรานิ กุรุมาโน อนนฺตาย พุทฺธลีฬาย อปฏิสมาย พุทฺธสิริยา เชตวนวิหารํ ปาวิสิฯ

อถ นํ อนาถปิณฺฑิโก ปุจฺฉิ – ‘‘กถาหํ, ภนฺเต, อิมสฺมิํ วิหาเร ปฏิปชฺชามี’’ติฯ เตน หิ คหปติ อิมํ วิหารํ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส เทหีติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ มหาเสฏฺฐิ สุวณฺณภิงฺการํ อาทาย ทสพลสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตตฺวา ‘‘อิมํ เชตวนวิหารํ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ อทาสิฯ สตฺถา วิหารํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ กโรนฺโต –

‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺติ, ตโต วาฬมิคานิ จ;

สรีสเป จ มกเส, สิสิเร จาปิ วุฏฺฐิโยฯ

‘‘ตโต วาตาตโป โฆโร, สญฺชาโต ปฏิหญฺญติ;

เลณตฺถญฺจ สุขตฺถญฺจ, ฌายิตุญฺจ วิปสฺสิตุํฯ

‘‘วิหารทานํ สงฺฆสฺส, อคฺคํ พุทฺเธน วณฺณิตํ;

ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโนฯ

‘‘วิหาเร การเย รมฺเม, วาสเยตฺถ พหุสฺสุเต;

เตสํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จฯ

‘‘ทเทยฺย อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;

เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ, สพฺพทุกฺขาปนูทนํ;

ยํ โส ธมฺมํ อิธญฺญาย, ปรินิพฺพาติ อนาสโว’’ติฯ (จูฬว. 295) –

วิหารานิสํสํ กเถสิฯ อนาถปิณฺฑิโก ทุติยทิวสโต ปฏฺฐาย วิหารมหํ อารภิฯ วิสาขาย ปาสาทมโห จตูหิ มาเสหิ นิฏฺฐิโต, อนาถปิณฺฑิกสฺส ปน วิหารมโห นวหิ มาเสหิ นิฏฺฐาสิฯ วิหารมเหปิ อฏฺฐารเสว โกฏิโย ปริจฺจาคํ อคมํสุฯ อิติ เอกสฺมิํเยว วิหาเร จตุปณฺณาสโกฏิสงฺขฺยํ ธนํ ปริจฺจชิฯ

อตีเต ปน วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล ปุนพฺพสุมิตฺโต นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณิฏฺฐกาสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมิํเยว ฐาเน โยชนปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิฯ สิขิสฺส ภควโต กาเล สิริวฑฺโฒ นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณผาลสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมิํเยว ฐาเน ติคาวุตปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิฯ เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล โสตฺถิโช นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณหตฺถิปทสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมิํเยว ฐาเน อฑฺฒโยชนปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิฯ กกุสนฺธสฺส ภควโต กาเล อจฺจุโต นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณิฏฺฐกาสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมิํเยว ฐาเน คาวุตปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิฯ โกณาคมนสฺส ภควโต กาเล อุคฺโค นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณกจฺฉปสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมิํเยว ฐาเน อฑฺฒคาวุตปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิฯ กสฺสปสฺส ภควโต กาเล สุมงฺคโล นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณกฏฺฏิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมิํเยว ฐาเน โสฬสกรีสปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิฯ อมฺหากํ ปน ภควโต กาเล อนาถปิณฺฑิโก นาม เสฏฺฐิ กหาปณโกฏิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมิํเยว ฐาเน อฏฺฐกรีสปฺปมาณํ สงฺฆารามํ กาเรสิฯ อิทํ กิร ฐานํ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตฏฺฐานเมวฯ

อิติ มหาโพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตปฺปตฺติโต ยาว มหาปรินิพฺพานมญฺจา ยสฺมิํ ยสฺมิํ ฐาเน ภควา วิหาสิ, อิทํ สนฺติเกนิทานํ นาม, ตสฺส วเสน สพฺพชาตกานิ วณฺณยิสฺสามฯ

นิทานกถา นิฏฺฐิตาฯ

1. เอกกนิปาโต

1. อปณฺณกวคฺโค

1. อปณฺณกชาตกวณฺณนา