ตํ สุตฺวา ราชา ปสนฺนจิตฺโต โพธิสตฺตสฺส กญฺจนภทฺทปีฐํ ทาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนสฺส ปกฺขนฺตรานิ สตปากสหสฺสปากเตเลหิ มกฺขาเปตฺวา กญฺจนตฏฺฏเก ราชารหํ สุโภชนํ โภชาเปตฺวา ปานียํ ปาเยตฺวา สุหิตํ วิคตทรถํ มหาสตฺตํ เอตทโวจ ‘‘ปณฺฑิต, ตฺวํ ‘กากานํ วสา นาม นตฺถี’ติ วเทสิ, เกน การเณน เนสํ วสา น โหตี’’ติ โพธิสตฺโต ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณนา’’ติ สกลนิเวสนํ เอกรวํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[140]

‘‘นิจฺจํ อุพฺพิคฺคหทยา, สพฺพโลกวิเหสกา;

ตสฺมา เนสํ วสา นตฺถิ, กากานมฺหาก ญาติน’’นฺติฯ

ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – มหาราช, กากา นาม นิจฺจํ อุพฺพิคฺคมานสา ภยปฺปตฺตาว วิหรนฺติ, สพฺพโลกสฺส จ วิเหสกา, ขตฺติยาทโย มนุสฺเสปิ อิตฺถิปุริเสปิ กุมารกุมาริกาทโยปิ วิเหเฐนฺตา กิลเมนฺตาว วิจรนฺติ, ตสฺมา อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ เนสํ อมฺหากํ ญาตีนํ กากานํ วสา นาม นตฺถิฯ อตีเตปิ น ภูตปุพฺพา, อนาคเตปิ น ภวิสฺสตีติฯ

เอวํ มหาสตฺโต อิมํ การณํ อุตฺตานํ กตฺวา ‘‘มหาราช, รญฺญา นาม อนิสมฺม อนุปธาเรตฺวา กมฺมํ น กตฺตพฺพ’’นฺติ ราชานํ โพเธสิฯ ราชา ตุสฺสิตฺวา โพธิสตฺตํ รชฺเชน ปูเชสิฯ โพธิสตฺโต รชฺชํ รญฺโญเยว ปฏิทตฺวา ราชานํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยํ ยาจิฯ ราชา ตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยํ ทตฺวา กากานํ นิพทฺธทานํ ปฏฺฐเปสิฯ ทิวเส ทิวเส ตณฺฑุลมฺพณสฺส ภตฺตํ ปจิตฺวา นานคฺครเสหิ โอมทฺทิตฺวา กากานํ ทียติ, มหาสตฺตสฺส ปน ราชโภชนเมว ทียิตฺถฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิราชา อานนฺโท อโหสิ, กากราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กากชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อสมฺปทานวคฺโค จุทฺทสโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

อสมฺปทานภีรุกํ, ฆตาสนฌานโสธํ;

จนฺทาภํ สุวณฺณหํสํ, พพฺพุโคธุภโตภฏฺฐํ;

กากราชาติ เต ทสาติฯ

15. กกณฺฏกวคฺโค

[141] 1. โคธาชาตกวณฺณนา

น ปาปชนสํเสวีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เอกํ วิปกฺขเสวิํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ มหิฬามุขชาตเก กถิตสทิสเมวฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โคธาโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ โส วยปฺปตฺโต นทีตีเร มหาพิเล อเนกโคธาสตปริวาโร วาสํ กปฺเปสิฯ ตสฺส ปุตฺโต โคธาปิลฺลโก เอเกน กกณฺฏเกน สทฺธิํ สนฺถวํ กตฺวา เตน สทฺธิํ สมฺโมทมาโน วิหรนฺโต ‘‘กกณฺฏกํ ปริสฺสชิสฺสามี’’ติ อวตฺถรติฯ ตสฺส เตน สทฺธิํ วิสฺสาสํ โคธาราชสฺส อาโรเจสุํฯ โคธาราชา ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, ตฺวํ อฏฺฐาเน วิสฺสาสํ กโรสิ, กกณฺฏกา นาม นีจชาติกา, เตหิ สทฺธิํ วิสฺสาโส น กตฺตพฺโพฯ สเจ ตฺวํ เตน สทฺธิํ วิสฺสาสํ กริสฺสสิ, ตํ กกณฺฏกํ นิสฺสาย สพฺพมฺเปตํ โคธากุลํ วินาสํ ปาปุณิสฺสติ, อิโต ปฏฺฐาย เอเตน สทฺธิํ วิสฺสาสํ มา อกาสี’’ติ อาหฯ โส กโรติเยวฯ โพธิสตฺโต ปุนปฺปุนํ กเถนฺโตปิ ตสฺส เตน สทฺธิํ วิสฺสาสํ วาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อวสฺสํ อมฺหากํ เอตํ กกณฺฏกํ นิสฺสาย ภยํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺมิํ อุปฺปนฺเน ปลายนมคฺคํ สมฺปาเทตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอเกน ปสฺเสน วาตพิลํ การาเปสิฯ

ปุตฺโตปิสฺส อนุกฺกเมน มหาสรีโร อโหสิ, กกณฺฏโก ปน ปุริมปฺปมาโณเยวฯ อิตโร ‘‘กกณฺฏกํ ปริสฺสชิสฺสามี’’ติ อนฺตรนฺตรา อวตฺถรติเยว, กกณฺฏกสฺส ปพฺพตกูเฏน อวตฺถรณกาโล วิย โหติฯ โส กิลมนฺโต จินฺเตสิ ‘‘สเจ อยํ อญฺญานิ กติปยานิ ทิวสานิ มํ เอวํ ปริสฺสชิสฺสติ, ชีวิตํ เม นตฺถิ, เอเกน ลุทฺทเกน สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา อิมํ โคธากุลํ วินาเสสฺสามี’’ติฯ อเถกทิวสํ นิทาฆสมเย เมเฆ วุฏฺเฐ วมฺมิกมกฺขิกา อุฏฺฐหิํสุ, ตโต ตโต โคธา นิกฺขมิตฺวา มกฺขิกาโย ขาทนฺติฯ เอโก โคธาลุทฺทโก โคธาพิลํ ภินฺทนตฺถาย กุทฺทาลํ คเหตฺวา สุนเขหิ สทฺธิํ อรญฺญํ ปาวิสิฯ กกณฺฏโก ตํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช อตฺตโน มโนรถํ ปูเรสฺสามี’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา อวิทูเร นิปชฺชิตฺวา ‘‘โภ ปุริส , กสฺมา อรญฺเญ วิจรสี’’ติ ปุจฺฉิฯ

โส ‘‘โคธานํ อตฺถายา’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ อเนกสตานํ โคธานํ อาสยํ ชานามิ, อคฺคิญฺจ ปลาลญฺจ อาทาย เอหี’’ติ ตํ ตตฺถ เนตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน ปลาลํ ปกฺขิปิตฺวา อคฺคิํ ทตฺวา ธูมํ กตฺวา สมนฺตา สุนเข ฐเปตฺวา สยํ มหามุคฺครํ คเหตฺวา นิกฺขนฺตา นิกฺขนฺตา โคธา ปหริตฺวา มาเรตฺวา ราสิํ กตฺวา ยาหี’’ติ เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘อชฺช ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺฐิํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ เอกสฺมิํ ฐาเน สีสํ อุกฺขิปิตฺวา นิปชฺชิฯ ลุทฺทโกปิ ปลาลธูมํ อกาสิ, ธูโม พิลํ ปาวิสิ, โคธา ธูมนฺธา มรณภยตชฺชิตา นิกฺขมิตฺวา ปลายิตุํ อารทฺธาฯ ลุทฺทโก นิกฺขนฺตํ นิกฺขนฺตํ ปหริตฺวา มาเรสิ, ตสฺส หตฺถโต มุตฺตา สุนขา คณฺหิํสุฯ โคธานํ มหาวินาโส อุปฺปชฺชิฯ

โพธิสตฺโต ‘‘กกณฺฏกํ นิสฺสาย ภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ญตฺวา ‘‘ปาปปุริสสํสคฺโค นาม น กตฺตพฺโพ, ปาเป นิสฺสาย หิตสุขํ นาม นตฺถิ, เอกสฺส ปาปกกณฺฏกสฺส วเสน เอตฺตกานํ โคธานํ วินาโส ชาโต’’ติ วาตพิเลน ปลายนฺโต อิมํ คาถมาห –

[141]

‘‘น ปาปชนสํเสวี, อจฺจนฺตสุขเมธติ;

โคธากุลํ กกณฺฏาว, กลิํ ปาเปติ อตฺตาน’’นฺติฯ

ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ปาปชนสํเสวี ปุคฺคโล อจฺจนฺตสุขํ เอกนฺตสุขํ นิรนฺตรสุขํ นาม น เอธติ น วินฺทติ น ปฏิลภติฯ ยถา กิํ? โคธากุลํ กกณฺฏาวฯ ยถา กกณฺฏกโต โคธากุลํ สุขํ น ลภติ, เอวํ ปาปชนสํเสวี ปุคฺคโล สุขํ น ลภติฯ ปาปชนํ ปน เสวนฺโต เอกนฺเตเนว กลิํ ปาเปติ อตฺตานํ, กลิ วุจฺจติ วินาโส, เอกนฺเตเนว ปาปเสวี อตฺตานญฺจ อญฺเญ จ อตฺตนา สทฺธิํ วสนฺเต วินาสํ ปาเปติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘ผลํ ปาเปยฺยา’’ติ ลิขนฺติฯ ตํ พฺยญฺชนํ อฏฺฐกถายํ นตฺถิ, อตฺโถปิสฺส น ยุชฺชติฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตเมว คเหตพฺพํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กกณฺฏโก เทวทตฺโต อโหสิ, โพธิสตฺตสฺส ปุตฺโต อโนวาทโก โคธาปิลฺลโก วิปกฺขเสวี ภิกฺขุ, โคธาราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โคธาชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[142] 2. สิงฺคาลชาตกวณฺณนา

เอตญฺหิ เต ทุราชานนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ ธมฺมสภายญฺหิ ภิกฺขูนํ กถํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยว, น จ มํ มาเรตุํ อสกฺขิ, สยเมว ปน กิลนฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สิงฺคาลโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา สิงฺคาลราชา หุตฺวา สิงฺคาลคณปริวุโต สุสานวเน วิหาสิฯ เตน สมเยน ราชคเห อุสฺสโว อโหสิ, เยภุยฺเยน มนุสฺสา สุรํ ปิวนฺติ, สุราฉโณเยว กิเรโสฯ อเถตฺถ สมฺพหุลา ธุตฺตา พหุํ สุรญฺจ มํสญฺจ อาหราเปตฺวา มณฺฑิตปสาธิตา คายิตฺวา คายิตฺวา สุรญฺจ ปิวนฺติ, มํสญฺจ ขาทนฺติฯ เตสํ ปฐมยามาวสาเน มํสํ ขียิ, สุรา ปน พหุกาวฯ อเถโก ธุตฺโต ‘‘มํสขณฺฑํ เทหี’’ติ อาหฯ ‘‘มํสํ ขีณ’’นฺติ จ วุตฺเต ‘‘มยิ ฐิเต มํสกฺขโย นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘อามกสุสาเน มตมนุสฺสมํสํ ขาทนตฺถาย อาคเต สิงฺคาเล มาเรตฺวา มํสํ อาหริสฺสามี’’ติ มุคฺครํ คเหตฺวา นิทฺธมนมคฺเคน นครา นิกฺขมิตฺวา สุสานํ คนฺตฺวา มุคฺครํ คเหตฺวา มตโก วิย อุตฺตาโน นิปชฺชิฯ ตสฺมิํ ขเณ โพธิสตฺโต สิงฺคาลคณปริวุโต ตตฺถ คโต ตํ ทิสฺวา ‘‘นายํ มตโก’’ติ ญตฺวาปิ ‘‘สุฏฺฐุตรํ อุปปริกฺขิสฺสามี’’ติ ตสฺส อโธวาเตน คนฺตฺวา สรีรคนฺธํ ฆายิตฺวา ตถโตวสฺส อมตกภาวํ ญตฺวา ‘‘ลชฺชาเปตฺวา นํ อุยฺโยเชสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา มุคฺครโกฏิยํ ฑํสิตฺวา อากฑฺฒิ, ธุตฺโต มุคฺครํ น วิสฺสชิ, อุปสงฺกมนฺตมฺปิ น โอโลเกนฺโต นํ คาฬฺหตรํ อคฺคเหสิฯ โพธิสตฺโต ปฏิกฺกมิตฺวา ‘‘โภ ปุริส, สเจ ตฺวํ มตโก ภเวยฺยาสิ, น มยิ มุคฺครํ อากฑฺฒนฺเต คาฬฺหตรํ คณฺเหยฺยาสิ, อิมินา การเณน ตว มตกภาโว วา อมตกภาโว วา ทุชฺชาโน’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[142]

‘‘เอตญฺหิ เต ทุราชานํ, ยํ เสสิ มตสายิกํ;

ยสฺส เต กฑฺฒมานสฺส, หตฺถา ทณฺโฑ น มุจฺจตี’’ติฯ

ตตฺถ เอตญฺหิ เต ทุราชานนฺติ เอตํ การณํ ตว ทุวิญฺเญยฺยํฯ ยํ เสสิ มตสายิกนฺติ เยน การเณน ตฺวํ มตสายิกํ เสสิ, มตโก วิย หุตฺวา สยสิฯ ยสฺส เต กฑฺฒมานสฺสาติ ยสฺส ตว ทณฺฑโกฏิยํ คเหตฺวา กฑฺฒิยมานสฺส หตฺถโต ทณฺโฑ น มุจฺจติ, โส ตฺวํ ตถโต มตโก นาม น โหสีติฯ

เอวํ วุตฺเต โส ธุตฺโต ‘‘อยํ มม อมตกภาวํ ชานาตี’’ติ อุฏฺฐาย ทณฺฑํ ขิปิ, ทณฺโฑ วิรชฺฌิฯ ธุตฺโต ‘‘คจฺฉ, วิรทฺโธ ทานิสิ มยา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต นิวตฺติตฺวา ‘‘โภ ปุริส, มํ วิรชฺฌนฺโตปิ ตฺวํ อฏฺฐ มหานิรเย โสฬส จ อุสฺสทนิรเย อวิรทฺโธเยวา’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ ธุตฺโต กิญฺจิ อลภิตฺวา สุสานา นิกฺขมิตฺวา ปริขายํ นฺหายิตฺวา อาคตมคฺเคเนว นครํ ปาวิสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ธุตฺโต เทวทตฺโต อโหสิ, สิงฺคาลราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สิงฺคาลชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[143] 3. วิโรจชาตกวณฺณนา

ลสี จ เต นิปฺผลิตาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส คยาสีเส สุคตาลยสฺส ทสฺสิตภาวํ อารพฺภ กเถสิฯ เทวทตฺโต หิ ปริหีนชฺฌาโน ลาภสกฺการปริหีโน ‘‘อตฺเถโก อุปาโย’’ติ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ ปญฺจ วตฺถูนิ ยาจิตฺวา อลภมาโน ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ สทฺธิวิหาริเก อธุนา ปพฺพชิเต ธมฺมวินยมฺหิ อโกวิเท ปญฺจสเต ภิกฺขู คเหตฺวา คยาสีสํ คนฺตฺวา สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา เอกสีมายํ อาเวณิกํ สงฺฆกมฺมํ อกาสิฯ สตฺถา เตสํ ภิกฺขูนํ ญาณปริปากกาลํ ญตฺวา ทฺเว อคฺคสาวเก เปเสสิฯ

เต ทิสฺวา เทวทตฺโต ตุฏฺฐมานโส รตฺติํ ธมฺมํ เทสยมาโน ‘‘พุทฺธลีลํ กริสฺสามี’’ติ สุคตาลยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิคตถินมิทฺโธ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุสงฺโฆ, ปฏิภาตุ ตํ ภิกฺขูนํ ธมฺมีกถา, ปิฏฺฐิ เม อาคิลายติ, ตมหํ อายมิสฺสามี’’ติ วตฺวา นิทฺทํ อุปคโต ฯ ทฺเว อคฺคสาวกา เตสํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มคฺคผเลหิ ปโพเธตฺวา สพฺเพ อาทาย เวฬุวนเมว ปจฺจาคมิํสุฯ

โกกาลิโก วิหารํ ตุจฺฉํ ทิสฺวา เทวทตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อาวุโส เทวทตฺต, ปริสํ เต ภินฺทิตฺวา ทฺเว อคฺคสาวกา วิหารํ ตุจฺฉํ กตฺวา คตา, ตฺวํ ปน นิทฺทายสิเยวา’’ติ วตฺวา อุตฺตราสงฺคมสฺส อปเนตฺวา ภิตฺติยํ ปิฏฺฐิกณฺฏกํ ผุสนฺโต วิย ปณฺหิยา นํ หทเย ปหริฯ ตาวเทวสฺส มุขโต โลหิตํ อุคฺคญฺฉิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย คิลาโน อโหสิฯ สตฺถา เถรํ ปุจฺฉิ ‘‘สาริปุตฺต, ตุมฺหากํ คตกาเล เทวทตฺโต กิํ อกาสี’’ติ? ภนฺเต, เทวทตฺโต อมฺเห ทิสฺวา ‘‘พุทฺธลีลํ กริสฺสามี’’ติ สุคตาลยํ ทสฺเสตฺวา มหาวินาสํ ปตฺโตติฯ สตฺถา ‘‘น โข สาริปุตฺต, เทวทตฺโต อิทาเนว มม อนุกโรนฺโต วินาสํ ปตฺโต, ปุพฺเพปิ ปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เกสรสีโห หุตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส กญฺจนคุหายํ วาสํ กปฺเปสิฯ โส เอกทิวสํ กญฺจนคุหาย นิกฺขมิตฺวา วิชมฺภิตฺวา จตุทฺทิสํ โอโลเกตฺวา สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกนฺโต มหามหิํสํ วธิตฺวา วรมํสํ ขาทิตฺวา เอกํ สรํ โอตริตฺวา มณิวณฺณสฺส อุทกสฺส กุจฺฉิํ ปูเรตฺวา คุหํ สนฺธาย ปายาสิฯ อเถโก สิงฺคาโล โคจรปฺปสุโต สหสาว สีหํ ทิสฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต สีหสฺส ปุรโต ปาเทสุ ปติตฺวา นิปชฺชิฯ ‘‘กิํ, ชมฺพุกา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อหํ เต, สามิ, ปาเท อุปฏฺฐาตุกาโม’’ติ อาหฯ สีโห ‘‘สาธุ เอหิ, มํ อุปฏฺฐห, วรมํสานิ ตํ ขาทาเปสฺสามี’’ติ วตฺวา สิงฺคาลํ อาทาย กญฺจนคุหํ อคมาสิฯ สิงฺคาโล ตโต ปฏฺฐาย สีหวิฆาสํ ขาทติฯ โส กติปาหจฺจเยเนว ถูลสรีโร อโหสิฯ

อถ นํ เอกทิวสํ คุหาย นิปนฺนโกว สีโห อาห ‘‘คจฺฉ ชมฺพุก, ปพฺพตสิขเร ฐตฺวา ปพฺพตปาเท สญฺจรนฺเตสุ หตฺถิอสฺสมหิํสาทีสุ ยสฺส มํสํ ขาทิตุกาโมสิ, ตํ โอโลเกตฺวา อาคนฺตฺวา ‘อสุกมํสํ ขาทิตุกาโมมฺหี’ติ วตฺวา มํ วนฺทิตฺวา ‘วิโรจ, สามี’ติ วทาหิ, อหํ ตํ วธิตฺวา มธุรมํสํ ขาทิตฺวา ตุยฺหมฺปิ ทสฺสามี’’ติฯ

สิงฺคาโล ปพฺพตสิขรํ อภิรุหิตฺวา นานปฺปกาเร มิเค โอโลเกตฺวา ยสฺเสว มํสํ ขาทิตุกาโม โหติ, กญฺจนคุหํ ปวิสิตฺวา ตเมว สีหสฺส อาโรเจตฺวา ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘วิโรจ, สามี’’ติ วทติฯ สีโห เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา สเจปิ มตฺตวรวารโณ โหติ, ตตฺเถว นํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา สยมฺปิ วรมํสํ ขาทติ, สิงฺคาลสฺสปิ เทติฯ สิงฺคาโล กุจฺฉิปูรํ มํสํ ขาทิตฺวา คุหํ ปวิสิตฺวา นิทฺทายติฯ โส คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล มานํ วฑฺเฒสิ ‘‘อหมฺปิ จตุปฺปโทว, กิํการณา ทิวเส ทิวเส ปเรหิ โปสิยมาโน วิหรามิ, อิโต ปฏฺฐาย อหมฺปิ หตฺถิอาทโย หนิตฺวา มํสํ ขาทิสฺสามิ, สีโหปิ มิคราชา ‘วิโรจ, สามี’ติ วุตฺตเมว ปทํ นิสฺสาย วรวารเณ วเธติ, อหมฺปิ สีเหน ‘วิโรจ, ชมฺพุกา’ติ มํ วทาเปตฺวา เอกํ วรวารณํ วธิตฺวา มํสํ ขาทิสฺสามี’’ติฯ

โส สีหํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจ ‘‘สามิ, มยา ทีฆรตฺตํ ตุมฺเหหิ วธิตวรวารณานํ มํสํ ขาทิตํ, อหมฺปิ เอกํ วรวารณํ มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตุกาโม, ตสฺมา ตุมฺเหหิ นิปนฺนฏฺฐาเน กญฺจนคุหายํ นิปชฺชิสฺสามิ, ตุมฺเห ปพฺพตปาเท วิจรนฺตํ วรวารณํ โอโลเกตฺวา มม สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘วิโรจ, ชมฺพุกา’ติ วเทถ, เอตฺตกมตฺตสฺมิํ มจฺเฉรํ มา กริตฺถา’’ติฯ อถ นํ สีโห อาห ‘‘น, ตฺวํ ชมฺพุก, วารเณ วธิตุํ สมตฺเถ สีหกุเล อุปฺปนฺโน, วารณํ วธิตฺวา มํสํ ขาทนสมตฺโถ สิงฺคาโล นาม โลเก นตฺถิ, มา เต เอตํ รุจฺจิ, มยา วธิตวรวารณานญฺเญว มํสํ ขาทิตฺวา วสา’’ติฯ โส เอวํ วุตฺเตปิ วิรมิตุํ น อิจฺฉิ, ปุนปฺปุนํ ยาจิเยวฯ สีโห ตํ วาเรตุํ อสกฺโกนฺโต สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘เตน หิ มม วสนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชา’’ติ ชมฺพุกํ กญฺจนคุหายํ นิปชฺชาเปตฺวา สยํ ปพฺพตปาเท มตฺตวรวารณํ โอโลเกตฺวา คุหาทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘วิโรจ, ชมฺพุกา’’ติ อาหฯ สิงฺคาโล กญฺจนคุหาย นิกฺขมิตฺวา วิชมฺภิตฺวา จตุทฺทิสํ โอโลเกตฺวา ติกฺขตฺตุํ วสฺสิตฺวา ‘‘มตฺตวรวารณสฺส กุมฺเภ ปติสฺสามี’’ติ ปกฺขนฺทิตฺวา วิรชฺฌิตฺวา ปาทมูเล ปติฯ วารโณ ทกฺขิณปาทํ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส สีสํ อกฺกมิ, สีสฏฺฐีนิ จุณฺณวิจุณฺณานิ อเหสุํฯ อถสฺส สรีรํ วารโณ ปาเทน สงฺฆริตฺวา ราสิํ กตฺวา อุปริ ลณฺฑํ ปาเตตฺวา โกญฺจนาทํ นทนฺโต อรญฺญํ ปาวิสิฯ

โพธิสตฺโต อิมํ ปวตฺติํ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ วิโรจ, ชมฺพุกา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[143]

‘‘ลสี จ เต นิปฺผลิตา, มตฺถโก จ ปทาลิโต;

สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, อชฺช โข ตฺวํ วิโรจสี’’ติฯ

ตตฺถ ลสีติ มตฺถลุงฺคํฯ นิปฺผลิตาติ นิกฺขนฺตาฯ เอวํ โพธิสตฺโต อิมํ คาถํ วตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล เทวทตฺโต อโหสิ, สีโห ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วิโรจชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[144] 4. นงฺคุฏฺฐชาตกวณฺณนา

พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวทาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อาชีวกานํ มิจฺฉาตปํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา กิร อาชีวกา เชตวนปิฏฺฐิยํ นานปฺปการํ มิจฺฉาตปํ จรนฺติฯ สมฺพหุลา ภิกฺขู เตสํ อุกฺกุฏิกปฺปธานวคฺคุลิวตกณฺฏกาปสฺสยปญฺจาตปตปนาทิเภทํ มิจฺฉาตปํ ทิสฺวา ภควนฺตํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, อิมํ มิจฺฉาตปํ นิสฺสาย กุสลํ วา วุฑฺฒิ วา’’ติฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เอวรูปํ มิจฺฉาตปํ นิสฺสาย กุสลํ วา วุฑฺฒิ วา อตฺถิ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา ‘เอวรูปํ ตปํ นิสฺสาย กุสลํ วา วุฑฺฒิ วา ภวิสฺสตี’ติ สญฺญาย ชาตคฺคิํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อคฺคิชุหนาทิวเสน กิญฺจิ วุฑฺฒิํ อปสฺสนฺตา อคฺคิํ อุทเกน นิพฺพาเปตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ชาตทิวเส มาตาปิตโร ชาตคฺคิํ คเหตฺวา ฐเปสุํฯ อถ นํ โสฬสวสฺสกาเล เอตทโวจุํ ‘‘มยํ เต, ปุตฺต, ชาตทิวเส อคฺคิํ คณฺหิมฺหฯ สเจสิ อคารํ อชฺฌาวสิตุกาโม, ตโย เวเท อุคฺคณฺหฯ อถ พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม, อคฺคิํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อคฺคิํ ปริจรนฺโต มหาพฺรหฺมานํ อาราเธตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ โหหี’’ติฯ โส ‘‘น มยฺหํ อคาเรน อตฺโถ’’ติ อคฺคิํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อสฺสมปทํ มาเปตฺวา อคฺคิํ ปริจรนฺโต อรญฺเญ วิหาสิฯ

โส เอกทิวสํ ปจฺจนฺตคามเก โคทกฺขิณํ ลภิตฺวา ตํ โคณํ อสฺสมปทํ เนตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อคฺคิภควนฺตํ โคมํสํ ขาทาเปสฺสามี’’ติฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อิธ โลณํ นตฺถิ, อคฺคิภควา อโลณํ ขาทิตุํ น สกฺขิสฺสติ, คามโต โลณํ อาหริตฺวา อคฺคิภควนฺตํ สโลณกํ ขาทาเปสฺสามี’’ติฯ โส ตํ ตตฺเถว พนฺธิตฺวา โลณตฺถาย คามกํ อคมาสิฯ ตสฺมิํ คเต สมฺพหุลา ลุทฺทกา ตํ ฐานํ อาคตาฯ โคณํ ทิสฺวา วธิตฺวา มํสํ ปจิตฺวา ขาทิตฺวา นงฺคุฏฺฐญฺจ ชงฺฆญฺจ จมฺมญฺจ ตตฺเถว ฉฑฺเฑตฺวา อวเสสมํสํ อาทาย อคมํสุฯ

พฺราหฺมโณ อาคนฺตฺวา นงฺคุฏฺฐาทิมตฺตเมว ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ อคฺคิภควา อตฺตโน สนฺตกมฺปิ รกฺขิตุํ น สกฺโกติ, มํ ปน กทา รกฺขิสฺสติฯ อิมินา อคฺคิปริจรเณน นิรตฺถเกน ภวิตพฺพํ, นตฺถิ อิโตนิทานํ กุสลํ วา วุฑฺฒิ วา’’ติฯ โส อคฺคิปริจริยาย วิคตจฺฉนฺโท ‘‘หมฺโภ อคฺคิภควา, ตฺวํ อตฺตโนปิ สนฺตกํ รกฺขิตุํ อสกฺโกนฺโต มํ กทา รกฺขิสฺสสิ, มํสํ นตฺถิ, เอตฺตเกนปิ ตุสฺสาหี’’ติ นงฺคุฏฺฐาทีนิ อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปนฺโต อิมํ คาถมาห –

[144]

‘‘พหุมฺเปตํ อสพฺภิ ชาตเวท, ยํ ตํ วาลธินาภิปูชยาม;

มํสารหสฺส นตฺถชฺช มํสํ, นงฺคุฏฺฐมฺปิ ภวํ ปฏิคฺคหาตู’’ติฯ

ตตฺถ พหุมฺเปตนฺติ เอตฺตกมฺปิ พหุํฯ อสพฺภีติ อสปฺปุริส อสาธุชาติกฯ ชาตเวทาติ อคฺคิํ อาลปติฯ อคฺคิ หิ ชาตมตฺโตว เวทิยติ ปญฺญายติ ปากโฏ โหติ, ตสฺมา ‘‘ชาตเวโท’’ติ วุจฺจติฯ ยํ ตํ วาลธินาภิปูชยามาติ ยํ อชฺช มยํ อตฺตโนปิ สนฺตกํ รกฺขิตุํ อสมตฺถํ ภควนฺตํ วาลธินา อภิปูชยาม, เอตมฺปิ ตว พหุเมวาติ ทสฺเสติฯ มํสารหสฺสาติ มํสํ อรหสฺส ตุยฺหํ นตฺถิ อชฺช มํสํฯ นงฺคุฏฺฐมฺปิ ภวํ ปฏิคฺคหาตูติ อตฺตโน สนฺตกํ รกฺขิตุํ อสกฺโกนฺโต ภวํ อิมํ สชงฺฆจมฺมํ นงฺคุฏฺฐมฺปิ ปฏิคฺคณฺหาตูติฯ

เอวํ วตฺวา มหาสตฺโต อคฺคิํ อุทเกน นิพฺพาเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘นิพฺพุตคฺคิตาปโส อหเมว เตน สมเยนา’’ติฯ

นงฺคุฏฺฐชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[145] 5. ราธชาตกวณฺณนา

น ตฺวํ ราธ วิชานาสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ อินฺทฺริยชาตเก อาวิ ภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขุ มาตุคาโม นาม อรกฺขิโย, อารกฺขํ ฐเปตฺวา รกฺขนฺตาปิ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ตฺวมฺปิ ปุพฺเพ เอตํ อารกฺขํ ฐเปตฺวา รกฺขนฺโตปิ รกฺขิตุํ นาสกฺขิ, อิทานิ กถํ รกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สุกโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ กาสิรฏฺเฐ เอโก พฺราหฺมโณ โพธิสตฺตญฺจ กนิฏฺฐภาตรญฺจสฺส ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา โปเสสิฯ เตสุ โพธิสตฺตสฺส ‘‘โปฏฺฐปาโท’’ติ นามํ อโหสิ, อิตรสฺส ‘‘ราโธ’’ติฯ ตสฺส ปน พฺราหฺมณสฺส ภริยา อนาจารา โหติ ทุสฺสีลาฯ โส โวหารตฺถาย คจฺฉนฺโต อุโภปิ ภาตโร อาห – ‘‘ตาตา, สเจ โว มาตา พฺราหฺมณี อนาจารํ อาจรติ, วาเรยฺยาถ น’’นฺติฯ โพธิสตฺโต อาห ‘‘สาธุ, ตาต, วาเรตุํ สกฺโกนฺตา วาเรยฺยาม, อสกฺโกนฺตา ตุณฺหี ภวิสฺสามา’’ติฯ เอวํ พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณิํ สุกานํ นิยฺยาเทตฺวา โวหารตฺถาย คโตฯ

ตสฺส ปน คตทิวสโต ปฏฺฐาย พฺราหฺมณี อติจริตุํ อารทฺธา, ปวิสนฺตานญฺจ นิกฺขมนฺตานญฺจ อนฺโต นตฺถิ, ตสฺสา กิริยํ ทิสฺวา ราโธ โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘ภาติก, อมฺหากํ ปิตา ‘สเจ โว มาตา อนาจารํ อาจรติ, วาเรยฺยาถา’ติ วตฺวา คโต, อิทานิ เจสา อนาจารํ อาจรติ, วาเรม น’’นฺติฯ โพธิสตฺโต ‘‘ตาต, ตฺวํ อตฺตโน อพฺยตฺตตาย พาลภาเวน เอวํ วเทสิ, มาตุคามํ นาม อุกฺขิปิตฺวา จรนฺตาปิ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ยํ กมฺมํ กาตุํ น สกฺกา, น ตํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[145]

‘‘น ตฺวํ ราธ วิชานาสิ, อฑฺฒรตฺเต อนาคเต;

อพฺยยตํ วิลปสิ, วิรตฺตา โกสิยายเน’’ติฯ

ตตฺถ น ตฺวํ ราธ วิชานาสิ, อฑฺฒรตฺเต อนาคเตติ ตาต ราธ, ตฺวํ น ชานาสิ, อฑฺฒรตฺเต อนาคเต ปฐมยาเมเยว เอตฺตกา ชนา อาคตา, อิทานิ โก ชานาติ, กิตฺตกาปิ อาคมิสฺสนฺติฯ อพฺยยตํ วิลปสีติ ตฺวํ อพฺยตฺตวิลาปํ วิลปสิฯ วิรตฺตา โกสิยายเนติ มาตา โน โกสิยายนี พฺราหฺมณี วิรตฺตา อมฺหากํ ปิตริ นิปฺเปมา ชาตาฯ สจสฺสา ตสฺมิํ สิเนโห วา เปมํ วา ภเวยฺย, น เอวรูปํ อนาจารํ กเรยฺยาติ อิมมตฺถํ เอเตหิ พฺยญฺชเนหิ ปกาเสสิฯ

เอวํ ปกาเสตฺวา จ ปน พฺราหฺมณิยา สทฺธิํ ราธสฺส วตฺตุํ น อทาสิฯ สาปิ ยาว พฺราหฺมณสฺส อนาคมนา ยถารุจิยา วิจริฯ พฺราหฺมโณ อาคนฺตฺวา โปฏฺฐปาทํ ปุจฺฉิ – ‘‘ตาต, กีทิสี โว มาตา’’ติฯ โพธิสตฺโต พฺราหฺมณสฺส สพฺพํ ยถาภูตํ กเถตฺวา ‘‘กิํ เต, ตาต, เอวรูปาย ทุสฺสีลายา’’ติ วตฺวา ‘‘ตาต, อมฺเหหิ มาตุยา โทสสฺส กถิตกาลโต ปฏฺฐาย น สกฺกา อิธ วสิตุ’’นฺติ พฺราหฺมณสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา สทฺธิํ ราเธน อุปฺปติตฺวา อรญฺญํ อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ จ พฺราหฺมณี จ เอเตเยว ทฺเว ชนา อเหสุํ, ราโธ อานนฺโท, โปฏฺฐปาโท ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ราธชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[146] 6. สมุทฺทกากชาตกวณฺณนา

อปิ นุ หนุกา สนฺตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สมฺพหุเล มหลฺลเก ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ

เต กิร คิหิกาเล สาวตฺถิยํ กุฏุมฺพิกา อฑฺฒา มหทฺธนา อญฺญมญฺญสหายกา เอกโต หุตฺวา ปุญฺญานิ กโรนฺตา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ‘‘มยํ มหลฺลกา, กิํ โน ฆราวาเสน, สตฺถุ สนฺติเก รมณีเย พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามา’’ติ สพฺพํ สาปเตยฺยํ ปุตฺตธีตาทีนํ ทตฺวา อสฺสุมุขํ ญาติสงฺฆํ ปหาย สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชิํสุฯ ปพฺพชิตฺวา ปน ปพฺพชฺชานุรูปํ สมณธมฺมํ น กริํสุ, มหลฺลกภาเวน ธมฺมมฺปิ น ปริยาปุณิํสุ, คิหิกาเล วิย ปพฺพชิตกาเลปิ วิหารปริยนฺเต ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา เอกโตว วสิํสุฯ ปิณฺฑาย จรนฺตาปิ อญฺญตฺถ อคนฺตฺวา เยภุยฺเยน อตฺตโน ปุตฺตทารสฺเสว เคหํ คนฺตฺวา ภุญฺชิํสุฯ เตสุ เอกสฺส ปุราณทุติยิกา สพฺเพสมฺปิ มหลฺลกตฺเถรานํ อุปการา อโหสิ, ตสฺมา เสสาปิ อตฺตนา ลทฺธํ อาหารํ คเหตฺวา ตสฺสาเยว เคเห นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺติฯ สาปิ เตสํ ยถาสนฺนิหิตํ สูปพฺยญฺชนํ เทติฯ สา อญฺญตเรน โรเคน ผุฏฺฐา กาลมกาสิฯ อถ เต มหลฺลกตฺเถรา วิหารํ คนฺตฺวา อญฺญมญฺญํ คีวาสุ คเหตฺวา ‘‘มธุรหตฺถรสา อุปาสิกา กาลกตา’’ติ วิหารปจฺจนฺเต โรทนฺตา วิจริํสุฯ เตสํ สทฺทํ สุตฺวา อิโต จิโต จ ภิกฺขู สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, กสฺมา โรทถา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ เต ‘‘อมฺหากํ สหายสฺส ปุราณทุติยิกา มธุรหตฺถรสา กาลกตา อมฺหากํ อติวิย อุปการา, ‘อิทานิ กุโต ตถารูปิํ ลภิสฺสามา’ติ อิมินา การเณน โรทิมฺหา’’ติ อาหํสุฯ

เตสํ ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อิมินา นาม การเณน มหลฺลกตฺเถรา อญฺญมญฺญํ คีวาสุ คเหตฺวา วิหารปจฺจนฺเต โรทนฺตา วิจรนฺตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวเต ตสฺสา กาลกิริยาย โรทนฺตา วิจรนฺติ, ปุพฺเพเปเต อิมํ กากโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา สมุทฺเท มตํ นิสฺสาย ‘สมุทฺทอุทกํ อุสฺสิญฺจิตฺวา เอตํ นีหริสฺสามา’ติ วายมนฺตา ปณฺฑิเต นิสฺสาย ชีวิตํ ลภิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สมุทฺทเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อเถโก กาโก อตฺตโน ภริยํ กากิํ อาทาย โคจรํ ปริเยสมาโน สมุทฺทตีรํ อคมาสิ ฯ ตสฺมิํ กาเล มนุสฺสา สมุทฺทตีเร ขีรปายาสมจฺฉมํสสุราทีหิ นาคพลิกมฺมํ กตฺวา ปกฺกมิํสุฯ อถ โส กาโก พลิกมฺมฏฺฐานํ คนฺตฺวา ขีราทีนิ ทิสฺวา สทฺธิํ กากิยา ขีรปายาสมจฺฉมํสาทีนิ ภุญฺชิตฺวา พหุํ สุรํ ปิวิฯ

เต อุโภปิ สุรามทมตฺตา ‘‘สมุทฺทกีฬํ กีฬิสฺสามา’’ติ เวลนฺเต นิสีทิตฺวา นฺหายิตุํ อารภิํสุ อเถกา อูมิ อาคนฺตฺวา กากิํ คเหตฺวา สมุทฺทํ ปเวเสสิฯ ตเมโก มจฺโฉ มํสํ ขาทิตฺวา อชฺโฌหริฯ กาโก ‘‘ภริยา เม มตา’’ติ โรทิ ปริเทวิฯ อถสฺส ปริเทวนสทฺทํ สุตฺวา พหู กากา สนฺนิปติตฺวา ‘‘กิํการณา โรทสี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘สหายิกา โว เวลนฺเต นฺหายมานา อูมิยา หฏา’’ติฯ เต สพฺเพปิ เอกรวํ รวนฺตา โรทิํสุฯ อถ เนสํ เอตทโหสิ ‘‘อิทํ สมุทฺทอุทกํ นาม อมฺหากํ กิํ ปโหสิ, อุทกํ อุสฺสิญฺจิตฺวา สมุทฺทํ ตุจฺฉํ กตฺวา สหายิกํ นีหริสฺสามา’’ติฯ เต มุขํ ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา อุทกํ พหิ ฉฑฺเฑนฺติ, โลณูทเกน จ คเล สุสฺสมาเน อุฏฺฐายุฏฺฐาย ถลํ คนฺตฺวา วิสฺสมนฺติฯ

เต หนูสุ กิลนฺเตสุ มุเขสุ สุกฺขนฺเตสุ อกฺขีสุ รตฺเตสุ ทีนา กิลนฺตา หุตฺวา อญฺญมญฺญํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อมฺโภ, มยํ สมุทฺทอุทกํ คเหตฺวา พหิ ปาเตม, คหิตคหิตฏฺฐานํ ปุน อุทเกน ปูรติ, สมุทฺทํ ตุจฺฉํ กาตุํ น สกฺขิสฺสามา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาหํสุ –

[146]

‘‘อปิ นุ หนุกา สนฺตา, มุขญฺจ ปริสุสฺสติ;

โอรมาม น ปาเรม, ปูรเตว มโหทธี’’ติฯ

ตตฺถ อปิ นุ หนุกา สนฺตาติ อปิ โน หนุกา สนฺตา, อปิ อมฺหากํ หนุกา กิลนฺตาฯ โอรมาม น ปาเรมาติ มยํ อตฺตโน พเลน มหาสมุทฺทอุทกํ อากฑฺฒาม โอสาเรม, ตุจฺฉํ ปน นํ กาตุํ น สกฺโกมฯ อยญฺหิ ปูรเตว มโหทธีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา สพฺเพปิ เต กากา ‘‘ตสฺสา กากิยา เอวรูปํ นาม ตุณฺฑํ อโหสิ, เอวรูปานิ วฏฺฏกฺขีนิ, เอวรูปํ ฉวิสณฺฐานํ, เอวรูโป มธุรสทฺโทฯ สา โน อิมํ โจรสมุทฺทํ นิสฺสาย นฏฺฐา’’ติ พหุํ วิปฺปลปิํสุฯ เต เอวํ วิปฺปลปมาเน สมุทฺทเทวตา เภรวรูปํ ทสฺเสตฺวา ปลาเปสิ, เอวํ เตสํ โสตฺถิ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กากี อยํ ปุราณทุติยิกา อโหสิ, กาโก มหลฺลกตฺเถโร, เสสกากา เสสมหลฺลกตฺเถรา, สมุทฺทเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สมุทฺทกากชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[147] 7. ปุปฺผรตฺตชาตกวณฺณนา

นยิทํ ทุกฺขํ อทุํ ทุกฺขนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ภควตา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโต’’ติ วุตฺเต ‘‘สจฺจ’’นฺติ วตฺวา ‘‘เกน อุกฺกณฺฐาปิโตสี’’ติ จ ปุฏฺโฐ ‘‘ปุราณทุติยิกายา’’ติ วตฺวา ‘‘มธุรหตฺถรสา, ภนฺเต, สา อิตฺถี, น สกฺโกมิ ตํ วินา วสิตุ’’นฺติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘เอสา เต ภิกฺขุ อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย สูเล อุตฺตาสิโต เอตญฺเญว ปตฺถยมาโน กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺโต, อิทานิ นํ กสฺมา ปุน ปตฺเถสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อากาสฏฺฐเทวตา อโหสิฯ อถ พาราณสิยํ กตฺติกรตฺติวารฉโณ สมฺปตฺโต โหติ, นครํ เทวนครํ วิย อลงฺกริํสุฯ สพฺโพ ชโน ขณกีฬานิสฺสิโต อโหสิฯ เอกสฺส ปน ทุคฺคตมนุสฺสสฺส เอกเมว ฆนสาฏกยุคํ อโหสิฯ โส ตํ สุโธตํ โธวาเปตฺวา โอภญฺชาเปตฺวา สตวลิกํ สหสฺสวลิกํ กาเรตฺวา ฐเปสิฯ อถ นํ ภริยา เอวมาห ‘‘อิจฺฉามหํ, สามิ, เอกํ กุสุมฺภรตฺตํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา ตว กณฺเฐ ลคฺคา กตฺติกรตฺติวารํ จริตุ’’นฺติฯ ‘‘ภทฺเท, กุโต อมฺหากํ ทลิทฺทานํ กุสุมฺภํ, สุทฺธวตฺถํ นิวาเสตฺวา กีฬาหี’’ติ? ‘‘กุสุมฺภรตฺตํ อลภมานา ฉณกีฬํ น กีฬิสฺสามิ, ตฺวํ อญฺญํ อิตฺถิํ คเหตฺวา กีฬสฺสู’’ติฯ ‘‘ภทฺเท, กิํ มํ ปีเฬสิ, กุโต อมฺหากํ กุสุมฺภ’’นฺติ? ‘‘สามิ, ปุริสสฺส อิจฺฉาย สติ กิํ นาม นตฺถิ, นนุ รญฺโญ กุสุมฺภวตฺถุสฺมิํ พหุ กุสุมฺภ’’นฺติฯ ‘‘ภทฺเท , ตํ ฐานํ รกฺขสปริคฺคหิตโปกฺขรณิสทิสํ, พลวารกฺขา, น สกฺกา อุปสงฺกมิตุํ, มา เต เอตํ รุจฺจิ, ยถาลทฺเธเนว ตุสฺสสฺสู’’ติฯ ‘‘สามิ, รตฺติภาเค อนฺธกาเร สติ ปุริสสฺส อคมนียฏฺฐานํ นาม นตฺถี’’ติฯ อิติ โส ตาย ปุนปฺปุนํ กเถนฺติยา กิเลสวเสน ตสฺสา วจนํ คเหตฺวา ‘‘โหตุ ภทฺเท, มา จินฺตยิตฺถา’’ติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา รตฺติภาเค ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา นครา นิกฺขมิตฺวา รญฺโญ กุสุมฺภวตฺถุํ คนฺตฺวา วติํ มทฺทิตฺวา อนฺโตวตฺถุํ ปาวิสิฯ อารกฺขมนุสฺสา วติสทฺทํ สุตฺวา ‘‘โจโร โจโร’’ติ ปริวาเรตฺวา คเหตฺวา ปริภาสิตฺวา โกฏฺเฏตฺวา พนฺธิตฺวา ปภาตาย รตฺติยา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ

ราชา ‘‘คจฺฉถ, นํ สูเล อุตฺตาเสถา’’ติ อาหฯ อถ นํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา วชฺฌเภริยา วชฺชมานาย นครา นิกฺขมาเปตฺวา สูเล อุตฺตาเสสุํฯ พลวเวทนา ปวตฺตนฺติ, กากา สีเส นิลียิตฺวา กณยคฺคสทิเสหิ ตุณฺเหหิ อกฺขีนิ วิชฺฌนฺติฯ

โส ตถารูปมฺปิ ทุกฺขํ อมนสิกริตฺวา ตเมว อิตฺถิํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘ตาย นามมฺหิ ฆนปุปฺผรตฺตวตฺถนิวตฺถาย กณฺเฐ อาสตฺตพาหุยุคฬาย สทฺธิํ กตฺติกรตฺติวารโต ปริหีโน’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –

[147]

‘‘นยิทํ ทุกฺขํ อทุํ ทุกฺขํ, ยํ มํ ตุทติ วายโส;

ยํ สามา ปุปฺผรตฺเตน, กตฺติกํ นานุโภสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ นยิทํ ทุกฺขํ อทุํ ทุกฺขํ, ยํ มํ ตุทติ วายโสติ ยญฺจ อิทํ สูเล ลคฺคนปจฺจยํ กายิกเจตสิกทุกฺขํ, ยญฺจ โลหมเยหิ วิย ตุณฺเฑหิ วายโส ตุทติ, อิทํ สพฺพมฺปิ มยฺหํ น ทุกฺขํ, อทุํ ทุกฺขํ เอตํเยว ปน เม ทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ กตรํ? ยํ สามา ปุปฺผรตฺเตน, กตฺติกํ นานุโภสฺสตีติ, ยํ สา ปิยงฺคุสามา มม ภริยา เอกํ กุสุมฺภรตฺตํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา เอวํ ฆนปุปฺผรตฺเตน วตฺถยุเคน อจฺฉนฺนา มม กณฺเฐ คเหตฺวา กตฺติกรตฺติวารํ นานุภวิสฺสติ, อิทํ มยฺหํ ทุกฺขํ, เอตเทว หิ มํ พาธตีติ? โส เอวํ มาตุคามํ อารพฺภ วิปฺปลปนฺโตเยว กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ชยมฺปติกาว อิทานิ ชยมฺปติกา, ตํ การณํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ฐิตา อากาสฏฺฐเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ปุปฺผรตฺตชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[148] 8. สิงฺคาลชาตกวณฺณนา

นาหํ ปุนํ น จ ปุนนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิเลสนิคฺคหํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร ปญฺจสตมตฺตา สหายกา มหาวิภวา เสฏฺฐิปุตฺตา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวา เชตวเน อนฺโตโกฏิสนฺถาเร วิหริํสุฯ อเถกทิวสํ เตสํ อฑฺฒรตฺตสมเย กิเลสนิสฺสิโต สงฺกปฺโป อุปฺปชฺชิฯ

เต อุกฺกณฺฐิตฺวา อตฺตนา ชหิตกิเลเส ปุน คณฺหิตุํ จิตฺตํ อุปฺปาทยิํสุฯ อถ สตฺถา อฑฺฒรตฺตสมนนฺตเร สพฺพญฺญุตญฺญาณทณฺฑทีปกํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘กตราย นุ โข รติยา เชตวเน ภิกฺขู วิหรนฺตี’’ติ ภิกฺขูนํ อชฺฌาสยํ โอโลเกนฺโต เตสํ ภิกฺขูนํ อพฺภนฺตเร กามราคสงฺกปฺปสฺส อุปฺปนฺนภาวํ อญฺญาสิฯ สตฺถา จ นาม เอกปุตฺติกา อิตฺถี อตฺตโน ปุตฺตํ วิย, เอกจกฺขุโก ปุริโส จกฺขุํ วิย อตฺตโน สาวเก รกฺขติฯ ปุพฺพณฺหาทีสุ ยสฺมิํ ยสฺมิํ สมเย เตสํ กิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ, เต เตสํ กิเลเส ตโต ปรํ วฑฺฒิตุํ อทตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํเยว สมเย นิคฺคณฺหาติฯ เตนสฺส เอตทโหสิ ‘‘อยํ จกฺกวตฺติรญฺโญ อนฺโตนคเรเยว โจรานํ อุปฺปนฺนกาโล วิย วตฺตติ, อิทาเนว เตสํ ธมฺมเทสนํ กตฺวา เต กิเลเส นิคฺคณฺหิตฺวา อรหตฺตํ ทสฺสามี’’ติฯ โส สุรภิคนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา มธุรสฺสเรน ‘‘อานนฺทา’’ติ อายสฺมนฺตํ ธมฺมภณฺฑาคาริกํ อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิฯ เถโร ‘‘กิํ, ภนฺเต’’ติ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ‘‘อานนฺท, ยตฺตกา ภิกฺขู อนฺโตโกฏิสนฺถาเร วิหรนฺติ, สพฺเพว คนฺธกุฏิปริเวเณ สนฺนิปาเตหี’’ติฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘สจาหํ เตเยว ปญฺจสเต ภิกฺขู ปกฺโกสาเปสฺสามิฯ ‘สตฺถารา โน อพฺภนฺตเร กิเลสานํ อุปฺปนฺนภาโว ญาโต’ติ สํวิคฺคมานสา ธมฺมเทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น สกฺขิสฺสนฺตี’’ติฯ ตสฺมา ‘‘สพฺเพ สนฺนิปาเตหี’’ติ อาหฯ เถโร ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ อวาปุรณํ อาทาย ปริเวเณน ปริเวณํ อาหิณฺฑิตฺวา สพฺเพ ภิกฺขู คนฺธกุฏิปริเวเณ สนฺนิปาเตตฺวา พุทฺธาสนํ ปญฺญเปสิฯ

สตฺถา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย สิลาปถวิยํ ปติฏฺฐหมาโน สิเนรุ วิย ปญฺญตฺเต พุทฺธาสเน นิสีทิ อาเวฬาเวฬา ยมกยมกา ฉพฺพณฺณฆนพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโตฯ ตาปิ รสฺมิโย ปาติมตฺตา ฉตฺตมตฺตา กูฏาคารกุจฺฉิมตฺตา ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา คคนตเล วิชฺชุลตา วิย สญฺจริํสุ, อณฺณวกุจฺฉิํ โขเภตฺวา พาลสูริยุคฺคมนกาโล วิย อโหสิฯ ภิกฺขุสงฺโฆปิ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ครุจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา รตฺตกมฺพลสาณิยา ปริกฺขิปนฺโต วิย ปริวาเรตฺวา นิสีทิฯ

สตฺถา พฺรหฺมสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา นาม กามวิตกฺกํ พฺยาปาทวิตกฺกํ วิหิํสาวิตกฺกนฺติ อิเม ตโย อกุสลวิตกฺเก วิตกฺเกตุํ วฏฺฏติฯ อนฺโต อุปฺปนฺนกิเลโส หิ ‘ปริตฺตโก’ติ อวมญฺญิตุํ น วฏฺฏติ, กิเลโส นาม ปจฺจามิตฺตสทิโสฯ ปจฺจามิตฺโต จ ขุทฺทโก นาม นตฺถิ, โอกาสํ ลภิตฺวา วินาสเมว ปาเปติ, เอวเมว อปฺปมตฺตโกปิ กิเลโส อุปฺปชฺชิตฺวา วฑฺฒิตุํ ลภนฺโต มหาวินาสํ ปาเปติฯ กิเลโส นาเมส หลาหลวิสูปโม อุปฺปาฏิตจฺฉวิคณฺฑสทิโส อาสีวิสปฏิภาโค อสนิอคฺคิสทิโส อลฺลียิตุํ น ยุตฺโต อาสงฺกิตพฺโพฯ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนกฺขเณเยว ปฏิสงฺขานพเลน ภาวนาพเลน ยถา มุหุตฺตมฺปิ หทเย อฏฺฐตฺวา ปทุมินิปตฺตา อุทกพินฺทุ วิย วิวฏฺฏติ, เอวํ ปชหิตพฺโพฯ โปราณกปณฺฑิ ตาปิ อปฺปมตฺตกมฺปิ กิเลสํ ครหิตฺวา ยถา ปุน อพฺภนฺตเร นุปฺปชฺชติ, เอวํ นิคฺคณฺหิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สิงฺคาลโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา อรญฺเญ นทีตีเร นิวาสํ กปฺเปสิฯ อเถโก ชรหตฺถี คงฺคาตีเร กาลมกาสิฯ สิงฺคาโล โคจรปฺปสุโต ตํ มตหตฺถิสรีรํ ทิสฺวา ‘‘มหา เม โคจโร อุปฺปนฺโน’’ติ คนฺตฺวา ตํ โสณฺเฑ ฑํสิ, นงฺคลีสาย ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ โส ‘‘นตฺเถตฺถ ขาทิตพฺพยุตฺตก’’นฺติ ทนฺเตสุ ฑํสิ, ถมฺเภ ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ กณฺเณ ฑํสิ, สุปฺปโกฏิยํ ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ อุทเร ฑํสิ, กุสูเล ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ ปาเท ฑํสิ, อุทุกฺขเล ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ นงฺคุฏฺเฐ ฑํสิ, มุสเล ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ โส ‘‘เอตฺถาปิ นตฺถิ ขาทิตพฺพยุตฺตก’’นฺติ สพฺพตฺถ อสฺสาทํ อลภนฺโต วจฺจมคฺเค ฑํสิ, มุทุปูเว ทฏฺฐกาโล วิย อโหสิฯ โส ‘‘ลทฺธํ ทานิ เม อิมสฺมิํ สรีเร มุทุ ขาทิตพฺพยุตฺตกฏฺฐาน’’นฺติ ตโต ปฏฺฐาย ขาทนฺโต อนฺโตกุจฺฉิํ ปวิสิตฺวา วกฺกหทยาทีนิ ขาทิตฺวา ปิปาสิตกาเล โลหิตํ ปิวิตฺวา นิปชฺชิตุกามกาเล อุทรํ ปตฺถริตฺวา นิปชฺชติฯ

อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิทํ หตฺถิสรีรํ มยฺหํ นิวาสสุขตาย เคหสทิสํ, ขาทิตุกามตาย สติ ปหูตมํสํ, กิํ ทานิ เม อญฺญตฺถ กมฺม’’นฺติ โส อญฺญตฺถ อคนฺตฺวา หตฺถิกุจฺฉิยํเยว มํสํ ขาทิตฺวา วสติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล นิทาเฆ วาตสมฺผสฺเสน เจว สูริยรสฺมิสนฺตาเปน จ ตํ กุณปํ สุสฺสิตฺวา วลิโย คณฺหิ, สิงฺคาลสฺส ปวิฏฺฐทฺวารํ ปิหิตํ, อนฺโตกุจฺฉิยํ อนฺธกาโร อโหสิฯ สิงฺคาลสฺส โลกนฺตริกนิวาโส วิย ชาโตฯ กุณเป สุสฺสนฺเต มํสมฺปิ สุสฺสิ, โลหิตมฺปิ ปจฺฉิชฺชิฯ โส นิกฺขมนทฺวารํ อลภนฺโต ภยปฺปตฺโต หุตฺวา สนฺธาวนฺโต อิโต จิโต จ ปหริตฺวา นิกฺขมนทฺวารํ ปริเยสมาโน วิจรติฯ เอวํ ตสฺมิํ อุกฺขลิยํ ปิฏฺฐปิณฺฑิ วิย อนฺโตกุจฺฉิยํ ปจฺจมาเน กติปาหจฺจเยน มหาเมโฆ ปาวสฺสิฯ อถ นํ กุณปํ เตเมตฺวา อุฏฺฐาย ปกติสณฺฐาเนน อฏฺฐาสิฯ วจฺจมคฺโค วิวโฏ หุตฺวา ตารกา วิย ปญฺญายิฯ สิงฺคาโล ตํ ฉิทฺทํ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ เม ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติ ยาว หตฺถิสีสา ปฏิกฺกมิตฺวา เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา วจฺจมคฺคํ สีเสน ปหริตฺวา นิกฺขมิฯ ตสฺส สญฺฉนฺนสรีรตฺตา สพฺพโลมานิ วจฺจมคฺเค อลฺลียิํสุฯ โส ตาลกฺขนฺธสทิเสน นิลฺโลเมน สรีเรน อุพฺพิคฺคจิตฺโต มุหุตฺตํ ธาวิตฺวา นิวตฺติตฺวา นิสินฺโน สรีรํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิทํ ทุกฺขํ มยฺหํ น อญฺเญน กตํ, โลภเหตุ ปน โลภการณา โลภํ นิสฺสาย มยา เอตํ กตํ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย น โลภวสิโก ภวิสฺสามิ, ปุน หตฺถิสรีรํ นาม น ปวิสิสฺสามี’’ติ สํวิคฺคหทโย หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[148]

‘‘นาหํ ปุนํ น จ ปุนํ, น จาปิ อปุนปฺปุนํ;

หตฺถิโพนฺทิํ ปเวกฺขามิ, ตถา หิ ภยตชฺชิโต’’ติฯ

ตตฺถ น จาปิ อปุนปฺปุนนฺติ อ-กาโร นิปาตมตฺโตฯ อยํ ปเนติสฺสา สกลายปิ คาถาย อตฺโถ – อหญฺหิ อิโต ปุน, ตโต จ ปุนาติ วุตฺตวารโต ปุน ตโตปิ จ ปุนปฺปุนํ วารณสรีรสงฺขาตํ หตฺถิโพนฺทิํ น ปเวกฺขามิฯ กิํการณา? ตถา หิ ภยตชฺชิโต, ตถา หิ อหํ อิมสฺมิญฺเญว ปเวสเน ภยตชฺชิโต มรณภเยน สนฺตาสํ สํเวคํ อาปาทิโตติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ตโตว ปลายิตฺวา ปุน ตํ วา อญฺญํ วา หตฺถิสรีรํ นิวตฺติตฺวาปิ น โอโลเกสิฯ ตโต ปฏฺฐาย น โลภวสิโก อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, อนฺโต อุปฺปนฺนกิเลสสฺส นาม วฑฺฒิตุํ อทตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว นํ นิคฺคณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ สจฺจปริโยสาเน ปญฺจสตาปิ เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุ, อวเสเสสุ เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน อเหสุํฯ ตทา สิงฺคาโล อหเมว อโหสินฺติฯ

สิงฺคาลชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[149] 9. เอกปณฺณชาตกวณฺณนา

เอกปณฺโณ อยํ รุกฺโขติ อิทํ สตฺถา เวสาลิํ อุปนิสฺสาย มหาวเน กูฏาคารสาลายํ วิหรนฺโต เวสาลิกํ ทุฏฺฐลิจฺฉวิกุมารํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล เวสาลินครํ คาวุตคาวุตนฺตเร ตีหิ ปากาเรหิ ปริกฺขิตฺตํ ตีสุ ฐาเนสุ โคปุรฏฺฏาลกยุตฺตํ ปรมโสภคฺคปฺปตฺตํฯ ตตฺถ นิจฺจกาลํ รชฺชํ กาเรตฺวา วสนฺตานญฺเญว ราชูนํ สตฺต สหสฺสานิ สตฺต สตานิ สตฺต จ ราชาโน โหนฺติ, ตตฺตกาเยว อุปราชาโน, ตตฺตกา เสนาปติโน, ตตฺตกา ภณฺฑาคาริกาฯ เตสํ ราชกุมารานํ อนฺตเร เอโก ทุฏฺฐลิจฺฉวิกุมาโร นาม อโหสิ โกธโน จณฺโฑ ผรุโส สาหสิโก, ทณฺเฑน ฆฏฺฏิตอาสีวิโส วิย นิจฺจํ ปชฺชลิโต โกเธนฯ ตสฺส ปุรโต ทฺเว ตีณิ วจนานิ กเถตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ ตํ เนว มาตาปิตโร, น ญาตโย, น มิตฺตสุหชฺชา สิกฺขาเปตุํ สกฺขิํสุฯ อถสฺส มาตาปิตูนํ เอตทโหสิ ‘‘อยํ กุมาโร อติผรุโส สาหสิโก, ฐเปตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธํ อญฺโญ อิมํ วิเนตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, พุทฺธเวเนยฺเยน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ เต ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อาหํสุ ‘‘ภนฺเต, อยํ กุมาโร จณฺโฑ ผรุโส โกเธน ปชฺชลติ, อิมสฺส โอวาทํ เทถา’’ติฯ

สตฺถา ตํ กุมารํ โอวทิ – ‘‘กุมาร, อิเมสุ นาม สตฺเตสุ จณฺเฑน ผรุเสน สาหสิเกน วิเหฐกชาติเกน น ภวิตพฺพํ, ผรุสวาโจ จ นาม วิชาตมาตุยาปิ ปิตุโนปิ ปุตฺตทารสฺสปิ ภาติภคินีนมฺปิ ปชาปติยาปิ มิตฺตพนฺธวานมฺปิ อปฺปิโย โหติ อมนาโป, ฑํสิตุํ อาคจฺฉนฺโต สปฺโป วิย, อฏวิยํ อุฏฺฐิตโจโร วิย, ขาทิตุํ อาคจฺฉนฺโต ยกฺโข วิย จ อุพฺเพชนีโย หุตฺวา ทุติยจิตฺตวาเร นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติฯ ทิฏฺเฐเยว จ ธมฺเม โกธโน ปุคฺคโล มณฺฑิตปสาธิโตปิ ทุพฺพณฺโณว โหติ, ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกมฺปิสฺส มุขํ ชาลาภิหตปทุมํ วิย มลคฺคหิตกญฺจนาทาสมณฺฑลํ วิย จ วิรูปํ โหติ ทุทฺทสิกํฯ โกธํ นิสฺสาย หิ สตฺตา สตฺถํ อาทาย อตฺตนาว อตฺตานํ ปหรนฺติ, วิสํ ขาทนฺติ, รชฺชุยา อุพฺพนฺธนฺติ, ปปาตา ปปตนฺติฯ เอวํ โกธวเสน กาลํ กตฺวา นิรยาทีสุ อุปฺปชฺชนฺติ, วิเหฐกชาติกาปิ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ครหํ ปตฺวา กายสฺส เภทา นิรยาทีสุ อุปฺปชฺชนฺติ, ปุน มนุสฺสตฺตํ ลภิตฺวา วิชาตกาลโต ปฏฺฐาย โรคพหุลาว โหนฺติฯ จกฺขุโรโค โสตโรโคติอาทีสุ จ โรเคสุ เอกโต อุฏฺฐาย เอกสฺมิํ ปตนฺติ, โรเคน อปริมุตฺตาว หุตฺวา นิจฺจํ ทุกฺขิตาว โหนฺติ, ตสฺมา สพฺเพสุ สตฺเตสุ เมตฺตจิตฺเตน หิตจิตฺเตน มุทุจิตฺเตน ภวิตพฺพํฯ เอวรูโป หิ ปุคฺคโล นิรยาทิภเยหิ น ปริมุจฺจตี’’ติฯ โส กุมาโร สตฺถุ โอวาทํ สุตฺวา เอโกวาเทเนว นิหตมาโน ทนฺโต นิพฺพิเสวโน เมตฺตจิตฺโต มุทุจิตฺโต อโหสิฯ อญฺญํ อกฺโกสนฺตมฺปิ ปหรนฺตมฺปิ นิวตฺติตฺวา น โอโลเกสิ, อุทฺธฏทาโฐ วิย สปฺโป, อฬจฺฉินฺโน วิย กกฺกฏโก, ฉินฺนวิสาโณ วิย จ อุสโภ อโหสิฯ

ตสฺส ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ทุฏฺฐลิจฺฉวิกุมารํ สุจิรมฺปิ โอวทิตฺวา เนว มาตาปิตโร, น ญาติมิตฺตาทโย ทเมตุํ สกฺขิํสุ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ตํ เอโกวาเทเนว ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา มตฺตวรวารณํ วิย สมุคฺคหิตาเนญฺชการณํ อกาสิฯ ยาว สุภาสิตํ จิทํ – ‘หตฺถิทมเกน, ภิกฺขเว, หตฺถิทมฺโม สาริโต เอกํเยว ทิสํ ธาวติ ปุรตฺถิมํ วา ปจฺฉิมํ วา อุตฺตรํ วา ทกฺขิณํ วาฯ อสฺสทมเกน…เป.… โคทมเกน…เป.… ทกฺขิณํ วาฯ ตถาคเตน หิ, ภิกฺขเว, อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปุริสทมฺโม สาริโต อฏฺฐ ทิสา วิธาวติ, รูปี รูปานิ ปสฺสติฯ

อยเมกา ทิสา…เป.… โส วุจฺจติ ‘โยคฺคาจริยานํ อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถี’ติ (ม. นิ. 3.312)ฯ น หิ, อาวุโส, สมฺมาสมฺพุทฺเธน สทิโส ปุริสทมฺมสารถี นาม อตฺถี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส มยา เอโกวาเทเนว ทมิโต, ปุพฺเพปาหํ อิมํ เอโกวาเทเนว ทเมสิ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ ตโย เวเท สพฺพสิปฺปานิ จ อุคฺคเหตฺวา กิญฺจิ กาลํ ฆราวาสํ วสิตฺวา มาตาปิตูนํ อจฺจเยน อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺเต วาสํ กปฺเปสิฯ ตตฺถ จิรํ วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ชนปทํ คนฺตฺวา พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส สุนิวตฺโถ สุปารุโต ตาปสากปฺปสมฺปนฺโน ภิกฺขาย นครํ ปวิสิตฺวา ราชงฺคณํ ปาปุณิฯ ราชา สีหปญฺชเรน โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา ‘‘อยํ ตาปโส สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส ยุคมตฺตทโส, ปทวาเร ปทวาเร สหสฺสตฺถวิกํ ฐเปนฺโต วิย สีหวิชมฺภิเตน อาคจฺฉติฯ สเจ สนฺตธมฺโม นาเมโก อตฺถิ, อิมสฺส เตนพฺภนฺตเร ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา เอกํ อมจฺจํ โอโลเกสิฯ โส ‘‘กิํ กโรมิ, เทวา’’ติ อาหฯ เอตํ ‘‘ตาปสํ อาเนหี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา หตฺถโต ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา ‘‘กิํ, มหาปุญฺญา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, ราชา ตํ ปกฺโกสตี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘น มยํ ราชกุลูปกา, เหมวนฺติกา นามมฺหา’’ติ อาหฯ อมจฺโจ คนฺตฺวา ตมตฺถํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘อญฺโญ อมฺหากํ กุลูปโก นตฺถิ, อาเนหิ น’’นฺติ อาหฯ อมจฺโจ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ยาจิตฺวา ราชนิเวสนํ ปเวเสสิฯ

ราชา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต กญฺจนปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยตฺตํ นานคฺครสโภชนํ โภเชตฺวา ‘‘กหํ, ภนฺเต, วสถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เหมวนฺติกา มยํ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘อิทานิ กหํ คจฺฉถา’’ติ? ‘‘วสฺสารตฺตานุรูปํ เสนาสนํ อุปธาเรม, มหาราชา’’ติฯ

‘‘เตน หิ, ภนฺเต, อมฺหากญฺเญว อุยฺยาเน วสถา’’ติ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา สยมฺปิ ภุญฺชิตฺวา โพธิสตฺตํ อาทาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานาปิ กาเรตฺวา ปพฺพชิตปริกฺขาเร ทตฺวา อุยฺยานปาลํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา นครํ ปาวิสิฯ ตโต ปฏฺฐาย โพธิสตฺโต อุยฺยาเน วสติฯ ราชาปิสฺส ทิวเส ทิวเส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อุปฏฺฐานํ คจฺฉติฯ

ตสฺส ปน รญฺโญ ทุฏฺฐกุมาโร นาม ปุตฺโต อโหสิ จณฺโฑ ผรุโส, เนว นํ ราชา ทเมตุํ อสกฺขิ, น เสสญาตกาฯ อมจฺจาปิ พฺราหฺมณคหปติกาปิ เอกโต หุตฺวา ‘‘สามิ, มา เอวํ กริ, เอวํ กาตุํ น ลพฺภา’’ติ กุชฺฌิตฺวา กเถนฺตาปิ กถํ คาหาเปตุํ นาสกฺขิํสุฯ ราชา จินฺเตสิ ‘‘ฐเปตฺวา มม อยฺยํ หิมวนฺตตาปสํ อญฺโญ อิมํ กุมารํ ทเมตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, โสเยว นํ ทเมสฺสตี’’ติฯ โส กุมารํ อาทาย โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, อยํ กุมาโร จณฺโฑ ผรุโส , มยํ อิมํ ทเมตุํ น สกฺโกม, ตุมฺเห นํ เอเกน อุปาเยน สิกฺขาเปถา’’ติ กุมารํ โพธิสตฺตสฺส นิยฺยาเทตฺวา ปกฺกามิฯ โพธิสตฺโต กุมารํ คเหตฺวา อุยฺยาเน วิจรนฺโต เอกโต เอเกน, เอกโต เอเกนาติ ทฺวีหิเยว ปตฺเตหิ เอกํ นิมฺพโปตกํ ทิสฺวา กุมารํ อาห – ‘‘กุมาร, เอตสฺส ตาว รุกฺขโปตกสฺส ปณฺณํ ขาทิตฺวา รสํ ชานาหี’’ติ? โส ตสฺส เอกํ ปตฺตํ ขาทิตฺวา รสํ ญตฺวา ‘‘ธี’’ติ สห เขเฬน ภูมิยํ นุฏฺฐาภิฯ ‘‘กิํ เอตํ, กุมารา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, อิทาเนเวส รุกฺโข หลาหลวิสูปโม, วฑฺฒนฺโต ปน พหู มนุสฺเส มาเรสฺสตี’’ติ ตํ นิมฺพโปตกํ อุปฺปาเฏตฺวา หตฺเถหิ ปริมทฺทิตฺวา อิมํ คาถมาห –

[149]

‘‘เอกปณฺโณ อยํ รุกฺโข, น ภูมฺยา จตุรงฺคุโล;

ผเลน วิสกปฺเปน, มหายํ กิํ ภวิสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ เอกปณฺโณติ อุโภสุ ปสฺเสสุ เอเกกปณฺโณฯ น ภูมฺยา จตุรงฺคุโลติ ภูมิโต จตุรงฺคุลมตฺตมฺปิ น วฑฺฒิโตฯ ผเลนาติ ผลรเสนฯ วิสกปฺเปนาติ หลาหลวิสสทิเสนฯ เอวํ ขุทฺทโกปิ สมาโน เอวรูเปน ติตฺตเกน ปณฺเณน สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ มหายํ กิํ ภวิสฺสตีติ ยทา ปนายํ วุทฺธิปฺปตฺโต มหา ภวิสฺสติ, ตทา กิํ นาม ภวิสฺสติ, อทฺธา มนุสฺสมารโก ภวิสฺสตีติ เอตํ อุปฺปาเฏตฺวา มทฺทิตฺวา ฉฑฺเฑสินฺติ อาหฯ

อถ นํ โพธิสตฺโต เอตทโวจ ‘‘กุมาร, ตฺวํ อิมํ นิมฺพโปตกํ ‘อิทาเนว เอวํติตฺตโก, มหลฺลกกาเล กิํ ภวิสฺสติ, กุโต อิมํ นิสฺสาย วุฑฺฒี’ติ อุปฺปาเฏตฺวา มทฺทิตฺวา ฉฑฺเฑสิ? ยถา ตฺวํ เอตสฺมิํ ปฏิปชฺชิ, เอวเมว ตว รฏฺฐวาสิโนปิ ‘อยํ กุมาโร ทหรกาเลเยว เอวํ จณฺโฑ ผรุโส, มหลฺลกกาเล รชฺชํ ปตฺวา กิํ นาม กริสฺสติ, กุโต อมฺหากํ เอตํ นิสฺสาย วุฑฺฒี’ติ ตว กุลสนฺตกํ รชฺชํ อทตฺวา นิมฺพโปตกํ วิย ตํ อุปฺปาเฏตฺวา รฏฺฐา ปพฺพาชนียกมฺมํ กริสฺสนฺติ, ตสฺมา นิมฺพรุกฺขปฏิภาคตํ หิตฺวา อิโต ปฏฺฐาย ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน โหหี’’ติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย นิหตมาโน นิพฺพิเสวโน ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส ทุฏฺฐลิจฺฉวิกุมาโร มยา ทมิโต, ปุพฺเพปาหํ เอตํ ทเมสิํเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุฏฺฐกุมาโร อยํ ลิจฺฉวิกุมาโร อโหสิ, ราชา อานนฺโท, โอวาททายกตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

เอกปณฺณชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[150] 10. สญฺชีวชาตกวณฺณนา

อสนฺตํ โย ปคฺคณฺหาตีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อชาตสตฺตุสฺส รญฺโญ อสนฺตปคฺคหํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ พุทฺธานํ ปฏิกณฺฏกภูเต ทุสฺสีเล ปาปธมฺเม เทวทตฺเต ปสีทิตฺวา ตํ อสนฺตํ อสปฺปุริสํ ปคฺคยฺห ‘‘ตสฺส สกฺการํ กริสฺสามี’’ติ พหุํ ธนํ ปริจฺจชิตฺวา คยาสีเส วิหารํ กาเรตฺวา ตสฺเสว วจนํ คเหตฺวา ปิตรํ ธมฺมราชานํ โสตาปนฺนํ อริยสาวกํ ฆาเตตฺวา อตฺตโน โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสยํ ภินฺทิตฺวา มหาวินาสํ ปตฺโตฯ โส หิ ‘‘เทวทตฺโต ปถวิยํ ปวิฏฺโฐ’’ติ สุตฺวา ‘‘กจฺจิ นุ โข มมฺปิ ปถวี คิเลยฺยา’’ติ ภีตตสิโต รชฺชสุขํ น ลภติ, สยเน อสฺสาทสุขํ น วินฺทติ, ติพฺพการณาภิตุนฺโน หตฺถิโปโต วิย กมฺปมาโน วิจรติฯ

โส ปถวิํ ผลมานํ วิย, อวีจิชาลํ นิกฺขมนฺติํ วิย, ปถวิยา อตฺตานํ คิลิยมานํ วิย, อาทิตฺตาย โลหปถวิยา อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา อยสูเลหิ โกฏิยมานํ วิย จ สมนุปสฺสิฯ เตนสฺส ปหฏกุกฺกุฏสฺเสว มุหุตฺตมฺปิ กมฺปมานสฺส อวตฺถานํ นาม นาโหสิฯ โส สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสิตุกาโม ขมาเปตุกาโม ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อโหสิ, อตฺตโน ปน อปราธมหนฺตตาย อุปสงฺกมิตุํ น สกฺโกติฯ

อถสฺส ราชคหนคเร กตฺติกรตฺติวาเร สมฺปตฺเต เทวนครํ วิย นคเร อลงฺกเต มหาตเล อมจฺจคณปริวุตสฺส กญฺจนาสเน นิสินฺนสฺส ชีวกํ โกมารภจฺจํ อวิทูเร นิสินฺนํ ทิสฺวา เอตทโหสิ ‘‘ชีวกํ คเหตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามิ, น โข ปน สกฺกา มยา อุชุกเมว วตฺตุํ ‘อหํ, สมฺม ชีวก, สยํ คนฺตุํ น สกฺโกมิ, เอหิ มํ สตฺถุ สนฺติกํ เนหี’ติ, ปริยาเยน ปน รตฺติสมฺปทํ วณฺเณตฺวา ‘กํ นุ ขฺวชฺช มยํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปยิรุปาเสยฺยาม, ยํ โน ปยิรุปาสตํ จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’ติ วกฺขามิ, ตํ สุตฺวา อมจฺจา อตฺตโน อตฺตโน สตฺถารานํ วณฺณํ กเถสฺสนฺติ, ชีวโกปิ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วณฺณํ กเถสฺสติฯ อถ นํ คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติฯ โส ปญฺจหิ ปเทหิ รตฺติํ วณฺเณสิ ‘‘ลกฺขญฺญา วต โภ โทสินา รตฺติ, อภิรูปา วต โภ โทสินา รตฺติ, ทสฺสนียา วต โภ โทสินา รตฺติ, ปาสาทิกา วต โภ โทสินา รตฺติ, รมณียา วต โภ โทสินา รตฺติ, กํ นุ ขฺวชฺช มยํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปยิรุปาเสยฺยาม, ยํ โน ปยิรุปาสตํ จิตฺตํ ปสีเทยฺยา’’ติ (ที. นิ. 1.150)ฯ

อเถโก อมจฺโจ ปูรณกสฺสปสฺส วณฺณํ กเถสิ, เอโก มกฺขลิโคสาลสฺส, เอโก อชิตเกสกมฺพลสฺส, เอโก ปกุธกจฺจายนสฺส, เอโก สญฺจยสฺส เพลฏฺฐปุตฺตสฺส, เอโก นาฏปุตฺตนิคณฺฐสฺสาติ ฯ ราชา เตสํ กถํ สุตฺวา ตุณฺหี อโหสิฯ โส หิ ชีวกสฺเสว มหาอมจฺจสฺส กถํ ปจฺจาสีสติฯ ชีวโกปิ ‘‘รญฺญา มํ อารพฺภ กถิเตเยว ชานิสฺสามี’’ติ อวิทูเร ตุณฺหี นิสีทิฯ

อถ นํ ราชา อาห ‘‘ตฺวํ ปน, สมฺม ชีวก, กิํ ตุณฺหี’’ติ? ตสฺมิํ ขเณ ชีวโก อุฏฺฐายาสนา เยน ภควา เตนญฺชลิํ ปณาเมตฺวา ‘‘เอโส, เทว, ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อมฺหากํ อมฺพวเน วิหรติ สทฺธิํ อฑฺฒเตฬเสหิ ภิกฺขุสเตหิฯ ตํ โข ปน ภควนฺตํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต’’ติ นว อรหาทิคุเณ วตฺวา ชาติโต ปฏฺฐาย ปุพฺพนิมิตฺตาทิเภทํ ภควโต อานุภาวํ ปกาเสตฺวา ‘‘ตํ ภควนฺตํ เทโว ปยิรุปาสตุ, ธมฺมํ สุณาตุ, ปญฺหํ ปุจฺฉตู’’ติ อาหฯ

ราชา สมฺปุณฺณมโนรโถ หุตฺวา ‘‘เตน หิ, สมฺม ชีวก, หตฺถิยานานิ กปฺปาเปหี’’ติ ยานานิ กปฺปาเปตฺวา มหนฺเตน ราชานุภาเวน ชีวกมฺพวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ มณฺฑลมาเฬ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ ตถาคตํ ทิสฺวา สนฺตวีจิมชฺเฌ มหานาวํ วิย นิจฺจลํ ภิกฺขุสงฺฆํ อิโต จิโต จ อนุวิโลเกตฺวา ‘‘เอวรูปา นาม เม ปริสา น ทิฏฺฐปุพฺพา’’ติ อิริยาปเถเยว ปสีทิตฺวา สงฺฆสฺส อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิตฺวา ถุติํ กตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน สามญฺญผลปญฺหํ ปุจฺฉิฯ อถสฺส ภควา ทฺวีหิ ภาณวาเรหิ ปฏิมณฺฑิตํ สามญฺญผลสุตฺตํ (ที. นิ. 1.150 อาทโย) กเถสิฯ โส สุตฺตปริโยสาเน อตฺตมโน ภควนฺตํ ขมาเปตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ สตฺถา อจิรปกฺกนฺตสฺส รญฺโญ ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ขตายํ, ภิกฺขเว, ราชา, อุปหตายํ, ภิกฺขเว, ราชาฯ สจายํ , ภิกฺขเว, ราชา อิสฺสริยสฺส การณา ปิตรํ ธมฺมิกํ ธมฺมราชานํ ชีวิตา น โวโรเปสฺสถ, อิมสฺมิํเยว อาสเน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุปฺปชฺชิสฺสถฯ เทวทตฺตํ นิสฺสาย อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา โสตาปตฺติผลา ปริหีโน’’ติ อาหฯ

ปุนทิวเส ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อชาตสตฺตุ กิร อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา ทุสฺสีลํ ปาปธมฺมํ เทวทตฺตํ นิสฺสาย ปิตุฆาตกกมฺมสฺส กตตฺตา โสตาปตฺติผลา ปริหีโน, เทวทตฺเตน นาสิโต ราชา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อชาตสตฺตุ อิทาเนว อสนฺตปคฺคหํ กตฺวา มหาวินาสํ ปตฺโต, ปุพฺเพเปส อสนฺตปคฺคเหเนว อตฺตานํ นาเสสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาวิภเว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจ มาณวกสตานิ สิปฺปํ วาเจสิฯ เตสุ มาณเวสุ เอโก สญฺชีโว นาม มาณโว อตฺถิ, โพธิสตฺโต ตสฺส มตกุฏฺฐาปนกมนฺตํ อทาสิฯ โส อุฏฺฐาปนกมนฺตเมว คเหตฺวา ปฏิพาหนมนฺตํ ปน อคฺคเหตฺวาว เอกทิวสํ มาณเวหิ สทฺธิํ ทารุอตฺถาย อรญฺญํ คนฺตฺวา เอกํ มตพฺยคฺฆํ ทิสฺวา มาณเว อาห ‘‘โภ, อิมํ มตพฺยคฺฆํ อุฏฺฐาเปสฺสามี’’ติฯ มาณวา ‘‘น สกฺขิสฺสสี’’ติ อาหํสุฯ ‘‘ปสฺสนฺตานญฺเญว โว ตํ อุฏฺฐาเปสฺสามี’’ติฯ ‘‘สเจ, มาณว, สกฺโกสิ, อุฏฺฐาเปหี’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา เต มาณวา รุกฺขํ อภิรุหิํสุฯ สญฺชีโว มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา มตพฺยคฺฆํ สกฺขราหิ ปหริ, พฺยคฺโฆ อุฏฺฐาย เวเคนาคนฺตฺวา สญฺชีวํ คลนาฬิยํ ฑํสิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ตตฺเถว ปติ, สญฺชีโวปิ ตตฺเถว ปติฯ อุโภปิ เอกฏฺฐาเนเยว มตา นิปชฺชิํสุฯ

มาณวา ทารูนิ อาทาย อาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาจริยสฺส อาโรเจสุํฯ อาจริโย มาณเว อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาตา, อสนฺตปคฺคหการา นาม อยุตฺตฏฺฐาเน สกฺการสมฺมานํ กโรนฺตา เอวรูปํ ทุกฺขํ ปฏิลภนฺติเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[150]

‘‘อสนฺตํ โย ปคฺคณฺหาติ, อสนฺตํ จูปเสวติ;

ตเมว ฆาสํ กุรุเต, พฺยคฺโฆ สญฺชีวิโก ยถา’’ติฯ

ตตฺถ อสนฺตนฺติ ตีหิ ทุจฺจริเตหิ สมนฺนาคตํ ทุสฺสีลํ ปาปธมฺมํฯ โย ปคฺคณฺหาตีติ ขตฺติยาทีสุ โย โกจิ เอวรูปํ ทุสฺสีลํ ปพฺพชิตํ วา จีวราทิสมฺปทาเนน, คหฏฺฐํ วา อุปรชฺชเสนาปติฏฺฐานาทิสมฺปทาเนน ปคฺคณฺหาติ, สกฺการสมฺมานํ กโรตีติ อตฺโถฯ อสนฺตํ จูปเสวตีติ โย จ เอวรูปํ อสนฺตํ ทุสฺสีลํ อุปเสวติ ภชติ ปยิรุปาสติฯ ตเมว ฆาสํ กุรุเตติ ตเมว อสนฺตปคฺคณฺหกํ โส ทุสฺสีโล ปาปปุคฺคโล ฆสติ สํขาทติ วินาสํ ปาเปติฯ กถํ? พฺยคฺโฆ สญฺชีวิโก ยถาติ, ยถา สญฺชีเวน มาณเวน มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา มตพฺยคฺโฆ สญฺชีวิโก ชีวิตสมฺปทาเนน สมฺปคฺคหิโต อตฺตโน ชีวิตทายกํ สญฺชีวเมว ชีวิตา โวโรเปตฺวา ตตฺเถว ปาเตสิ, เอวํ อญฺโญปิ โย อสนฺตปคฺคหํ กโรติ, โส ทุสฺสีโล ตํ อตฺตโน สมฺปคฺคาหกเมว วินาเสติฯ เอวํ อสนฺตสมฺปคฺคาหกา วินาสํ ปาปุณนฺตีติฯ

โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย มาณวานํ ธมฺมํ เทเสตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มตพฺยคฺฆุฏฺฐาปนโก มาณโว อชาตสตฺตุ อโหสิ, ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สญฺชีวชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

กกณฺฏกวคฺโค ปนฺนรสโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

โคธสิงฺคาลวิโรจํ, นงฺคุฏฺฐราธกากญฺจ;

ปุปฺผรตฺตญฺจ สิงฺคาลํ, เอกปณฺณญฺจ สญฺชีวํฯ

อถ วคฺคุทฺทานํ –

อปณฺณโก สีลวคฺโค, กุรุงฺโค จ กุลาวโก;

อตฺถกาโม จ อาสีโส, อิตฺถีวรุณปายิมฺหาฯ

ลิตฺโต ปโรสตํ หํจิ, กุสนาฬา สมฺปทาโน;

กกณฺฏโก ปนฺนรส, สตปณฺณาส ชาตกาติฯ

เอกกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโต)ฯ