กุสนาฬิ จ ทุมฺเมธํ, นงฺคลีสมฺพกฏาหํ;

อสิลกฺขณกลณฺฑุกํ, พิฬารคฺคิกโกสิยนฺติฯ

14. อสมฺปทานวคฺโค

[131] 1. อสมฺปทานชาตกวณฺณนา

อสมฺปทาเนนิตรีตรสฺสาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส เทวทตฺโต, อกตญฺญู ตถาคตสฺส คุณํ น ชานาตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต อกตญฺญู, ปุพฺเพปิ อกตญฺญูเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต มคธรฏฺเฐ ราชคเห เอกสฺมิํ มคธรญฺเญ รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺเสว เสฏฺฐิ อโหสิ อสีติโกฏิวิภโว สงฺขเสฏฺฐีติ นาเมนฯ พาราณสิยํ ปีฬิยเสฏฺฐิ นาม อสีติโกฏิวิภโวว อโหสิฯ เต อญฺญมญฺญํ สหายกา อเหสุํฯ เตสุ พาราณสิยํ ปีฬิยเสฏฺฐิสฺส เกนจิเทว การเณน มหนฺตํ ภยํ อุปฺปชฺชิ, สพฺพํ สาปเตยฺยํ ปริหายิฯ โส ทลิทฺโท อปฺปฏิสรโณ หุตฺวา ภริยํ อาทาย สงฺขเสฏฺฐิํ ปจฺจยํ กตฺวา พาราณสิโต นิกฺขมิตฺวา ปทสาว ราชคหํ ปตฺวา สงฺขเสฏฺฐิสฺส นิเวสนํ อคมาสิฯ โส ตํ ทิสฺวาว ‘‘สหาโย เม อาคโต’’ติ ปริสฺสชิตฺวา สกฺการสมฺมานํ กตฺวา กติปาหํ วีตินาเมตฺวา เอกทิวสํ ‘‘สมฺม, เกนฏฺเฐน อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภยํ เม, สมฺม, อุปฺปนฺนํ, สพฺพํ ธนํ ปริกฺขีณํ, อุปตฺถมฺโภ เม โหหี’’ติฯ ‘‘สาธุ สมฺม, มา ภายี’’ติ ภณฺฑาคารํ วิวราเปตฺวา จตฺตาลีส หิรญฺญโกฏิโย ทาเปตฺวา เสสมฺปิ ปริจฺฉทปริวารํ สพฺพํ อตฺตโน สนฺตกํ สวิญฺญาณกํ อวิญฺญาณกํ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา อุปฑฺฒเมว อทาสิฯ โส ตํ วิภวํ อาทาย ปุน พาราณสิํ คนฺตฺวา นิวาสํ กปฺเปสิฯ

อปรภาเค สงฺขเสฏฺฐิสฺสปิ ตาทิสเมว ภยํ อุปฺปชฺชิฯ โส อตฺตโน ปฏิสรณํ อุปธาเรนฺโต ‘‘สหายสฺส เม มหาอุปกาโร กโต, อุปฑฺฒวิภโว ทินฺโนฯ น โส มํ ทิสฺวา ปริจฺจชิสฺสติ, ตสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ภริยํ อาทาย ปทสาว พาราณสิํ คนฺตฺวา ภริยํ อาห ‘‘ภทฺเท, ตว มยา สทฺธิํ อนฺตรวีถิยา คมนํ นาม น ยุตฺตํ, มยา เปสิตยานมารุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน ปจฺฉา อาคมิสฺสสิฯ ยาว ยานํ เปเสมิ, ตาว อิเธว โหหี’’ติ วตฺวา ตํ สาลาย ฐเปตฺวา สยํ นครํ ปวิสิตฺวา เสฏฺฐิสฺส ฆรํ คนฺตฺวา ‘‘ราชคหนครโต ตุมฺหากํ สหาโย สงฺขเสฏฺฐิ นาม อาคโต’’ติ อาโรจาเปสิฯ โส ‘‘อาคจฺฉตู’’ติ ปกฺโกสาเปตฺวา ตํ ทิสฺวา เนว อาสนา วุฏฺฐาสิ, น ปฏิสนฺถารํ อกาสิ, เกวลํ ‘‘กิมตฺถํ อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถํ อาคโตมฺหี’’ติฯ ‘‘นิวาโส เต กหํ คหิโต’’ติ? ‘‘น ตาว นิวาสฏฺฐานํ อตฺถิ, เสฏฺฐิฆรณิมฺปิ สาลาย ฐเปตฺวาว อาคโตมฺหี’’ติฯ ‘‘ตุมฺหากํ อิธ นิวาสฏฺฐานํ นตฺถิ, นิวาปํ คเหตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน ปจาเปตฺวา ภุญฺชิตฺวา คจฺฉถ, ปุน อมฺหากํ ฆรํ มา ปวิสถา’’ติ วตฺวา ‘‘มยฺหํ สหายสฺส ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา เอกํ พหลปลาปตุมฺพํ เทหี’’ติ ทาสํ อาณาเปสิฯ ตํ ทิวสํ กิร โส รตฺตสาลีนํ สกฏสหสฺสมตฺตํ โอผุนาเปตฺวา โกฏฺฐาคารํ ปูราเปสิ, จตฺตาลีสโกฏิธนํ คเหตฺวา อาคโต อกตญฺญู มหาโจโร สหายกสฺส ตุมฺพมตฺเต ปลาเป ทาเปสิฯ ทาโส ปจฺฉิยํ เอกํ ปลาปตุมฺพํ ปกฺขิปิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ

โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ อสปฺปุริโส มม สนฺติกา จตฺตาลีสโกฏิธนํ ลภิตฺวา อิทานิ ปลาปตุมฺพํ ทาเปสิ, คณฺหามิ นุ โข, น คณฺหามี’’ติ? อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อยํ ตาว อกตญฺญู มิตฺตทุพฺภี กตวินาสกภาเวน มยา สทฺธิํ มิตฺตภาวํ ภินฺทิฯ สจาหํ เอเตน ทินฺนํ ปลาปตุมฺพํ ลามกตฺตา น คณฺหิสฺสามิ, อหมฺปิ มิตฺตภาวํ ภินฺทิสฺสามิฯ อนฺธพาลา ปริตฺตกํ ลทฺธํ อคฺคณฺหนฺตา มิตฺตภาวํ วินาเสนฺติ, อหํ ปน เอเตน ทินฺนํ ปลาปตุมฺพํ คเหตฺวา มม วเสน มิตฺตภาวํ ปติฏฺฐาเปสฺสามี’’ติฯ โส ปลาปตุมฺพํ ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห สาลํ อคมาสิฯ อถ นํ ภริยา ‘‘กิํ เต, อยฺย, ลทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ

‘‘ภทฺเท อมฺหากํ สหาโย ปีฬิยเสฏฺฐิ ปลาปตุมฺพํ ทตฺวา อมฺเห อชฺเชว วิสฺสชฺเชสี’’ติฯ สา ‘‘อยฺย, กิมตฺถํ อคฺคเหสิ, กิํ เอตํ จตฺตาลีสโกฏิธนสฺส อนุจฺฉวิก’’นฺติ โรทิตุํ อารภิฯ โพธิสตฺโตปิ ‘‘ภทฺเท, มา โรทิ, อหํ เตน สทฺธิํ มิตฺตภาวเภทนภเยน มม วเสน มิตฺตภาวํ ปติฏฺฐาเปตุํ คณฺหิํ, ตฺวํ กิํการณา โรทสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[131]

‘‘อสมฺปทาเนนิตรีตรสฺส, พาลสฺส มิตฺตานิ กลีภวนฺติ;

ตสฺมา หรามิ ภุสํ อฑฺฒมานํ, มา เม มิตฺติ ชียิตฺถ สสฺสตาย’’นฺติฯ

ตตฺถ อสมฺปทาเนนาติ อสมฺปาทาเนนฯ อการโลเป สนฺธิ, อคฺคหเณนาติ อตฺโถฯ อิตรีตรสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ลามกาลามกสฺสฯ พาลสฺส มิตฺตานิ กลีภวนฺตีติ ทนฺธสฺส อปญฺญสฺส มิตฺตานิ กลีนิ กาฬกณฺณิสทิสานิ โหนฺติ, ภิชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ ตสฺมา หรามิ ภุสํ อฑฺฒมานนฺติ เตน การเณน อหํ สหาเยน ทินฺนํ เอกปลาปตุมฺพํ หรามิ คณฺหามีติ ทสฺเสติฯ ‘‘มาน’’นฺติ หิ อฏฺฐนฺนํ นาฬีนํ นามํ, จตุนฺนํ อฑฺฒมานํ, จตสฺโส จ นาฬิโย ตุมฺโพ นามฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปลาปตุมฺพ’’นฺติฯ มา เม มิตฺติ ชียิตฺถ สสฺสตายนฺติ มม สหาเยน สทฺธิํ มิตฺติ มา ภิชฺชิตฺถ, สสฺสตาว อยํ โหตูติ อตฺโถฯ

เอวํ วุตฺเตปิ เสฏฺฐิภริยา โรทเตวฯ ตสฺมิํ ขเณ สงฺขเสฏฺฐินา ปีฬิยเสฏฺฐิสฺส ทินฺโน กมฺมนฺตทาโส สาลาทฺวาเรน อาคจฺฉนฺโต เสฏฺฐิภริยาย โรทนสทฺทํ สุตฺวา สาลํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน สามิเก ทิสฺวา ปาเทสุ นิปติตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ‘‘กิมตฺถํ อิธาคตตฺถ, สามี’’ติ ปุจฺฉิฯ เสฏฺฐิ สพฺพํ อาโรเจสิฯ กมฺมนฺตทาโส ‘‘โหตุ, สามิ, มา จินฺตยิตฺถา’’ติ อุโภปิ อสฺสาเสตฺวา อตฺตโน เคหํ เนตฺวา คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา โภเชตฺวา ‘‘สามิกา, โว อาคตา’’ติ เสสทาเส สนฺนิปาเตตฺวา ทสฺเสตฺวา กติปาหํ วีตินาเมตฺวา สพฺเพ ทาเส คเหตฺวา ราชงฺคณํ คนฺตฺวา อุปรวํ อกาสิฯ ราชา ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กิํ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิ, เต สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ

ราชา เตสํ วจนํ สุตฺวา อุโภปิ เสฏฺฐี ปกฺโกสาเปตฺวา สงฺขเสฏฺฐิํ ปุจฺฉิ ‘‘สจฺจํ กิร ตยา มหาเสฏฺฐิ ปีฬิยเสฏฺฐิสฺส จตฺตาลีสโกฏิธนํ ทินฺน’’นฺติ? ‘‘อาม, มหาราช, มม สหายสฺส มํ ตกฺเกตฺวา ราชคหํ อาคตสฺส น เกวลํ ธนํ, สพฺพํ วิภวชาตํ สวิญฺญาณกํ อวิญฺญาณกํ ทฺเว โกฏฺฐาเส กตฺวา สมภาเค อทาสินฺติฯ ราชา ‘‘สจฺจเมต’’นฺติ ปีฬิยเสฏฺฐิํ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘ตยา ปนสฺส ตญฺเญว ตกฺเกตฺวา อาคตสฺส อตฺถิ โกจิ สกฺกาโร วา สมฺมาโน วา กโต’’ติฯ โส ตุณฺหี อโหสิฯ อปิ ปน เต เอตสฺส ปลาปตุมฺพมตฺตํ ทุสฺสนฺเต ปกฺขิปาเปตฺวา ทาปิตํ อตฺถีติฯ ตมฺปิ สุตฺวา ตุณฺหีเยว อโหสิฯ ราชา ‘‘กิํ กาตพฺพ’’นฺติ อมจฺเจหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา ตํ ปริภาสิตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ปีฬิยเสฏฺฐิสฺส ฆเร สพฺพํ วิภวํ สงฺขเสฏฺฐิสฺส เทถา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘มหาราช, มยฺหํ ปรสนฺตเกน อตฺโถ นตฺถิ, มยา ทินฺนมตฺตเมว ปน ทาเปถา’’ติ อาหฯ ราชา โพธิสตฺตสฺส สนฺตกํ ทาเปสิฯ โพธิสตฺโต สพฺพํ อตฺตโน ทินฺนวิภวํ ปฏิลภิตฺวา ทาสปริวุโต ราชคหเมว คนฺตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปีฬิยเสฏฺฐิ เทวทตฺโต อโหสิ, สงฺขเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อสมฺปทานชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[132] 2. ภีรุกชาตกวณฺณนา

กุสลูปเทเส ธิติยา ทฬฺหาย จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อชปาลนิคฺโรเธ มารธีตานํ ปโลภนสุตฺตนฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ภควตา หิ อาทิโต ปฏฺฐาย วุตฺตํ –

‘‘ททฺทลฺลมานา อาคญฺฉุํ, ตณฺหา จ อรตี รคา;

ตา ตตฺถ ปนุที สตฺถา, ตูลํ ภฏฺฐํว มาลุโต’’ติฯ (สํ. นิ. 1.161);

เอวํ ยาว ปริโยสานา ตสฺส สุตฺตนฺตสฺส กถิตกาเล ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ มารธีตโร อเนกสตานิปิ ทิพฺพรูปานิ มาเปตฺวา ปโลภนตฺถาย อุปสงฺกมนฺติโย อกฺขีนิปิ อุมฺมีเลตฺวา น โอโลเกสิ, อโห พุทฺธพลํ นาม อจฺฉริย’’นฺติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว มยฺหํ สพฺพาสเว เขเปตฺวา สพฺพญฺญุตํ สมฺปตฺตสฺส มารธีตานํ อโนโลกนํ นาม อจฺฉริยํ, อหญฺหิ ปุพฺเพ โพธิญาณํ ปริเยสมาโน สกิเลสกาเลปิ อภิสงฺขตํ ทิพฺพรูปํ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา กิเลสวเสน อโนโลเกตฺวาว คนฺตฺวา มหารชฺชํ ปาปุณิ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ภาติกสตสฺส กนิฏฺโฐ อโหสีติ สพฺพํ เหฏฺฐา ตกฺกสิลาชาตเก วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ ตทา ปน ตกฺกสิลานครวาสีหิ พหินคเร สาลายํ โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยาจิตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา อภิเสเก กเต ตกฺกสิลานครวาสิโน นครํ เทวนครํ วิย, ราชภวนญฺจ อินฺทภวนํ วิย อลงฺกริํสุฯ ตทา โพธิสตฺโต นครํ ปวิสิตฺวา ราชภวเน ปาสาเท มหาตเล สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตํ รตนวรปลฺลงฺกํ อภิรุยฺห เทวราชลีลาย นิสีทิ, อมจฺจา จ พฺราหฺมณคหปติกาทโย จ ขตฺติยกุมารา จ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ปริวาเรตฺวา อฏฺฐํสุ, เทวจฺฉราปฏิภาคา โสฬสสหสฺสนาฏกิตฺถิโย นจฺจคีตวาทิตกุสลา อุตฺตมวิลาสสมฺปนฺนา นจฺจคีตวาทิตานิ ปโยเชสุํฯ คีตวาทิตสทฺเทน ราชภวนํ เมฆตฺถนิตปูริตา มหาสมุทฺทกุจฺฉิ วิย เอกนินฺนาทํ อโหสิฯ โพธิสตฺโต ตํ อตฺตโน สิริโสภคฺคํ โอโลกยมาโนว จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ ตาสํ ยกฺขินีนํ อภิสงฺขตํ ทิพฺพรูปํ โอโลเกสฺสํ, ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต อภวิสฺสํ, อิมํ สิริโสภคฺคํ น โอโลเกสฺสํฯ ปจฺเจกพุทฺธานํ ปน โอวาเท ฐิตภาเวน อิทํ มยา สมฺปตฺต’’นฺติฯ เอวญฺจ ปน จินฺเตตฺวา อุทานํ อุทาเนนฺโต อิมํ คาถมาห –

[132]

‘‘กุสลูปเทเส ธิติยา ทฬฺหาย จ, อนิวตฺติตตฺตา ภยภีรุตาย จ;

น รกฺขสีนํ วสมาคมิมฺหเส, ส โสตฺถิภาโว มหตา ภเยน เม’’ติฯ

ตตฺถ กุสลูปเทเสติ กุสลานํ อุปเทเส, ปจฺเจกพุทฺธานํ โอวาเทติ อตฺโถฯ ธิติยา ทฬฺหาย จาติ ทฬฺหาย ธิติยา จ, ถิเรน อพฺโพจฺฉินฺนนิรนฺตรวีริเยน จาติ อตฺโถฯ อนิวตฺติตตฺตา ภยภีรุตาย จาติ ภยภีรุตาย อนิวตฺติตตาย จฯ ตตฺถ ภยนฺติ จิตฺตุตฺราสมตฺตํ ปริตฺตภยํฯ ภีรุตาติ สรีรกมฺปนปฺปตฺตํ มหาภยํฯ อิทํ อุภยมฺปิ มหาสตฺตสฺส ‘‘ยกฺขินิโย นาเมตา มนุสฺสขาทิกา’’ติ เภรวารมฺมณํ ทิสฺวาปิ นาโหสิฯ เตนาห ‘‘อนิวตฺติตตฺตา ภยภีรุตาย จา’’ติฯ ภยภีรุตาย อภาเวเนว เภรวารมฺมณํ ทิสฺวาปิ อนิวตฺตนภาเวนาติ อตฺโถฯ น รกฺขสีนํ วสมาคมิมฺหเสติ ยกฺขกนฺตาเร ตาสํ รกฺขสีนํ วสํ น อคมิมฺหฯ ยสฺมา อมฺหากํ กุสลูปเทเส ธิติ จ ทฬฺหา อโหสิ, ภยภีรุตาภาเวน จ อนิวตฺตนสภาวา อหุมฺหา, ตสฺมา รกฺขสีนํ วสํ น อคมิมฺหาติ วุตฺตํ โหติฯ ส โสตฺถิภาโว มหตา ภเยน เมติ โส มยฺหํ อยํ อชฺช มหตา ภเยน รกฺขสีนํ สนฺติกา ปตฺตพฺเพน ทุกฺขโทมนสฺเสน โสตฺถิภาโว เขมภาโว ปีติโสมนสฺสภาโวเยว ชาโตติฯ

เอวํ มหาสตฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘อหํ เตน สมเยน ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา รชฺชปฺปตฺตกุมาโร อโหสิ’’นฺติฯ

ภีรุกชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[133] 3. ฆตาสนชาตกวณฺณนา

เขมํ ยหินฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส หิ ภิกฺขุ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา เอกํ คามกํ อุปนิสฺสาย อรญฺญเสนาสเน วสฺสํ อุปคญฺฉิฯ ตสฺส ปฐมมาเสเยว ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐสฺส ปณฺณสาลา ฌายิตฺถฯ โส วสนฏฺฐานาภาเวน กิลมนฺโต อุปฏฺฐากานํ อาจิกฺขิฯ

เต ‘‘โหตุ, ภนฺเต, ปณฺณสาลํ กริสฺสาม, กสาม ตาว, วปาม ตาวา’’ติอาทีนิ วทนฺตา เตมาสํ วีตินาเมสุํฯ โส เสนาสนสปฺปายาภาเวน กมฺมฏฺฐานํ มตฺถกํ ปาเปตุํ นาสกฺขิฯ โส นิมิตฺตมตฺตมฺปิ อนุปฺปาเทตฺวา วุตฺถวสฺโส เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กิํ นุ โข เต, ภิกฺขุ, กมฺมฏฺฐานํ สปฺปายํ ชาต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส อาทิโต ปฏฺฐาย อสปฺปายภาวํ กเถสิฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพ โข, ภิกฺขุ, ติรจฺฉานาปิ อตฺตโน สปฺปายาสปฺปายํ ญตฺวา สปฺปายกาเล วสิตฺวา อสปฺปายกาเล วสนฏฺฐานํ ปหาย อญฺญตฺถ อคมํสุ, ตฺวํ กสฺมา อตฺตโน สปฺปายาสปฺปายํ น อญฺญาสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา โสภคฺคปฺปตฺโต สกุณราชา หุตฺวา เอกสฺมิํ อรญฺญายตเน ชาตสฺสรตีเร สาขาวิฏปสมฺปนฺนํ พหลปตฺตปลาสํ มหารุกฺขํ อุปนิสฺสาย สปริวาโร วาสํ กปฺเปสิฯ พหู สกุณา ตสฺส รุกฺขสฺส อุทกมตฺถเก ปตฺถฏสาขาสุ วสนฺตา สรีรวฬญฺชํ อุทเก ปาเตนฺติฯ ตสฺมิญฺจ ชาตสฺสเร จณฺโฑ นาคราชา วสติฯ ตสฺส เอตทโหสิ ‘‘อิเม สกุณา มยฺหํ นิวาเส ชาตสฺสเร สรีรวฬญฺชํ ปาเตนฺติ, ยํนูนาหํ อุทกโต อคฺคิํ อุฏฺฐาเปตฺวา รุกฺขํ ฌาเปตฺวา เอเต ปลาเปยฺย’’นฺติฯ โส กุทฺธมานโส รตฺติภาเค สพฺเพสํ สกุณานํ สนฺนิปติตฺวา รุกฺขสาขาสุ นิปนฺนกาเล ปฐมํ ตาว อุทฺธนาโรปิตํ วิย อุทกํ ปกฺกุธาเปตฺวา ทุติยวาเร ธูมํ อุฏฺฐาเปตฺวา ตติยวาเร ตาลกฺขนฺธปฺปมาณํ ชาลํ อุฏฺฐาเปสิฯ โพธิสตฺโต อุทกโต ชาลํ อุฏฺฐหมานํ ทิสฺวา ‘‘โภ, สกุณา, อคฺคินา อาทิตฺตํ นาม อุทเกน นิพฺพาเปนฺติ, อิทานิ ปน อุทกเมว อาทิตฺตํฯ น สกฺกา อมฺเหหิ อิธ วสิตุํ, อญฺญตฺถ คมิสฺสามา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[133]

‘‘เขมํ ยหิํ ตตฺถ อรี อุทีริโต, ทกสฺส มชฺเฌ ชลเต ฆตาสโน;

น อชฺช วาโส มหิยา มหีรุเห, ทิสา ภชวฺโห สรณาชฺช โนภย’’นฺติฯ

ตตฺถ เขมํ ยหิํ ตตฺถ อรี อุทีริโตติ ยสฺมิํ อุทกปิฏฺเฐ เขมภาโว นิพฺภยภาโว, ตสฺมิํ อตฺตปจฺจตฺถิโก สปตฺโต อุฏฺฐิโตฯ ทกสฺสาติ อุทกสฺสฯ ฆตาสโนติ อคฺคิฯ

โส หิ ฆตํ อสฺนาติ, ตสฺมา ‘‘ฆตาสโน’’ติ วุจฺจติฯ น อชฺช วาโสติ อชฺช โน วาโส นตฺถิฯ มหิยา มหีรุเหติ มหิรุโห วุจฺจติ รุกฺโข, ตสฺมิํ อิมิสฺสา มหิยา ชาเต รุกฺเขติ อตฺโถฯ ทิสา ภชวฺโหติ ทิสา ภชถ คจฺฉถฯ สรณาชฺช โน ภยนฺติ อชฺช อมฺหากํ สรณโต ภยํ ชาตํ, ปฏิสรณฏฺฐานโต ภยํ อุปฺปนฺนนฺติ อตฺโถฯ

เอวํ วตฺวา โพธิสตฺโต อตฺตโน วจนกเร สกุเณ อาทาย อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ คโตฯ โพธิสตฺตสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวา ฐิตสกุณา ชีวิตกฺขยํ ปตฺตาฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ

ตทา โพธิสตฺตสฺส วจนกรา สกุณา พุทฺธปริสา อเหสุํ, สกุณราชา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

ฆตาสนชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[134] 4. ฌานโสธนชาตกวณฺณนา

เย สญฺญิโนติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สงฺกสฺสนครทฺวาเร อตฺตนา สํขิตฺเตน ปุจฺฉิตปญฺหสฺส ธมฺมเสนาปติโน วิตฺถารพฺยากรณํ อารพฺภ กเถสิฯ ตตฺริทํ อตีตวตฺถุ – อตีเต กิร พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺญายตเน กาลํ กโรนฺโต อนฺเตวาสิเกหิ ปุจฺฉิโต ‘‘เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ อาห…เป.… ตาปสา เชฏฺฐนฺเตวาสิกสฺส กถํ น คณฺหิํสุฯ โพธิสตฺโต อาภสฺสรโต อาคนฺตฺวา อากาเส ฐตฺวา อิมํ คาถมาห –

[134]

‘‘เย สญฺญิโน เตปิ ทุคฺคตา, เยปิ อสญฺญิโน เตปิ ทุคฺคตา;

เอตํ อุภยํ วิวชฺชย, ตํ สมาปตฺติสุขํ อนงฺคณ’’นฺติฯ

ตตฺถ เย สญฺญิโนติ ฐเปตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนลาภิโน อวเสเส สจิตฺตกสตฺเต ทสฺเสติฯ เตปิ ทุคฺคตาติ ตสฺสา สมาปตฺติยา อลาภโต เตปิ ทุคฺคตา นามฯ

เยปิ อสญฺญิโนติ อสญฺญภเว นิพฺพตฺเต อจิตฺตกสตฺเต ทสฺเสติฯ เตปิ ทุคฺคตาติ เตปิ อิมิสฺสาเยว สมาปตฺติยา อลาภโต ทุคฺคตาเยว นามฯ เอตํ อุภยํ วิวชฺชยาติ เอตํ อุภยมฺปิ สญฺญิภวญฺจ อสญฺญิภวญฺจ วิวชฺชย ปชหาติ อนฺเตวาสิกํ โอวทติฯ ตํ สมาปตฺติสุขํ อนงฺคณนฺติ ตํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติลาภิโน สนฺตฏฺเฐน ‘‘สุข’’นฺติ สงฺขํ คตํ ฌานสุขํ อนงฺคณํ นิทฺโทสํ พลวจิตฺเตกคฺคตาสภาเวนปิ ตํ อนงฺคณํ นาม ชาตํฯ

เอวํ โพธิสตฺโต ธมฺมํ เทเสตฺวา อนฺเตวาสิกสฺส คุณํ กเถตฺวา พฺรหฺมโลกเมว อคมาสิฯ ตทา เสสตาปสา เชฏฺฐนฺเตวาสิกสฺส สทฺทหิํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เชฏฺฐนฺเตวาสิโก สาริปุตฺโต, มหาพฺรหฺมา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ฌานโสธนชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[135] 5. จนฺทาภชาตกวณฺณนา

จนฺทาภนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สงฺกสฺสนครทฺวาเร เถรสฺเสว ปญฺหพฺยากรณํ อารพฺภ กเถสิฯ อตีเต กิร พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺญายตเน กาลํ กโรนฺโต อนฺเตวาสิเกหิ ปุจฺฉิโต ‘‘จนฺทาภํ สูริยาภ’’นฺติ วตฺวา อาภสฺสเร นิพฺพตฺโตฯ ตาปสา เชฏฺฐนฺเตวาสิกสฺส น สทฺทหิํสุฯ โพธิสตฺโต อาภสฺสรโต อาคนฺตฺวา อากาเส ฐิโต อิมํ คาถมาห –

[135]

‘‘จนฺทาภํ สูริยาภญฺจ, โยธ ปญฺญาย คาธติ;

อวิตกฺเกน ฌาเนน, โหติ อาภสฺสรูปโค’’ติฯ

ตตฺถ จนฺทาภนฺติ โอทาตกสิณํ ทสฺเสติฯ สูริยาภนฺติ ปีตกสิณํฯ

โยธ ปญฺญาย คาธตีติ โย ปุคฺคโล อิธ สตฺตโลเก อิทํ กสิณทฺวยํ ปญฺญาย คาธติ, อารมฺมณํ กตฺวา อนุปวิสติ, ตตฺเถว ปติฏฺฐหติ ฯ อถ วา จนฺทาภํ สูริยาภญฺจ, โยธ ปญฺญาย คาธตีติ ยตฺตกํ ฐานํ จนฺทาภา จ สูริยาภา จ ปตฺถฏา, ตตฺถเก ฐาเน ปฏิภาคกสิณํ วฑฺเฒตฺวา ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ฌานํ นิพฺพตฺเตนฺโต อุภยมฺเปตํ อาภํ ปญฺญาย คาธติ นามฯ ตสฺมา อยมฺเปตฺถ อตฺโถเยวฯ อวิตกฺเกน ฌาเนน, โหติ อาภสฺสรูปโคติ โส ปุคฺคโล ตถา กตฺวา ปฏิลทฺเธน ทุติเยน ฌาเนน อาภสฺสรพฺรหฺมโลกูปโค โหตีติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต ตาปเส โพเธตฺวา เชฏฺฐนฺเตวาสิกสฺส คุณํ กเถตฺวา พฺรหฺมโลกเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เชฏฺฐนฺเตวาสิโก สาริปุตฺโต, มหาพฺรหฺมา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

จนฺทาภชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[136] 6. สุวณฺณหํสชาตกวณฺณนา

ยํ ลทฺธํ เตน ตุฏฺฐพฺพนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลนนฺทํ ภิกฺขุนิํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยญฺหิ อญฺญตโร อุปาสโก ภิกฺขุนิสงฺฆํ ลสุเณน ปวาเรตฺวา เขตฺตปาลํ อาณาเปสิ ‘‘สเจ ภิกฺขุนิโย อาคจฺฉนฺติ, เอเกกาย ภิกฺขุนิยา ทฺเว ตโย ภณฺฑิเก เทหี’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย ภิกฺขุนิโย ตสฺส เคหมฺปิ เขตฺตมฺปิ ลสุณตฺถาย คจฺฉนฺติฯ อเถกสฺมิํ อุสฺสวทิวเส ตสฺส เคเห ลสุณํ ปริกฺขยํ อคมาสิฯ ถุลฺลนนฺทา ภิกฺขุนี สปริวารา เคหํ คนฺตฺวา ‘‘ลสุเณนาวุโส อตฺโถ’’ติ วตฺวา ‘‘นตฺถยฺเย, ยถาภตํ ลสุณํ ปริกฺขีณํ, เขตฺตํ คจฺฉถา’’ติ วุตฺตา เขตฺตํ คนฺตฺวา น มตฺตํ ชานิตฺวา ลสุณํ อาหราเปสิฯ เขตฺตปาโล อุชฺฌายิ ‘‘กถญฺหิ นาม ภิกฺขุนิโย น มตฺตํ ชานิตฺวา ลสุณํ หราเปสฺสนฺตี’’ติ? ตสฺส กถํ สุตฺวา ยา ตา ภิกฺขุนิโย อปฺปิจฺฉา, ตาปิ, ตาสํ สุตฺวา ภิกฺขูปิ, อุชฺฌายิํสุฯ อุชฺฌายิตฺวา จ ปน ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ

ภควา ถุลฺลนนฺทํ ภิกฺขนิํ ครหิตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, มหิจฺโฉ ปุคฺคโล นาม วิชาตมาตุยาปิ อปฺปิโย โหติ อมนาโป, อปฺปสนฺเน ปสาเทตุํ, ปสนฺนานํ วา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสาทํ ชเนตุํ, อนุปฺปนฺนํ วา ลาภํ อุปฺปาเทตุํ, อุปฺปนฺนํ วา ปน ลาภํ ถิรํ กาตุํ น สกฺโกติฯ อปฺปิจฺโฉ ปน ปุคฺคโล อปฺปสนฺเน ปสาเทตุํ, ปสนฺนานํ วา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสาทํ ชเนตุํ, อนุปฺปนฺนํ วา ลาภํ อุปฺปาเทตุํ, อุปฺปนฺนํ วา ปน ลาภํ ถิรํ กาตุํ สกฺโกตี’’ติอาทินา นเยน ภิกฺขูนํ ตทนุจฺฉวิกํ ธมฺมํ กเถตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, ถุลฺลนนฺทา อิทาเนว มหิจฺฉา, ปุพฺเพปิ มหิจฺฉาเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อญฺญตรสฺมิํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส สมานชาติกา กุลา ปชาปติํ อาหริํสุฯ ตสฺสา นนฺทา นนฺทาวตี สุนฺทรีนนฺทาติ ติสฺโส ธีตโร อเหสุํฯ ตาสุ ปติกุลํ อคตาสุเยว โพธิสตฺโต กาลํ กตฺวา สุวณฺณหํสโยนิยํ นิพฺพตฺติ, ชาติสฺสรญาณญฺจสฺส อุปฺปชฺชิฯ โส วยปฺปตฺโต สุวณฺณสญฺฉนฺนํ โสภคฺคปฺปตฺตํ มหนฺตํ อตฺตภาวํ ทิสฺวา ‘‘กุโต นุ โข จวิตฺวา อหํ อิธูปปนฺโน’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘มนุสฺสโลกโต’’ติ ญตฺวา ปุน ‘‘กถํ นุ โข เม พฺราหฺมณี จ ธีตโร จ ชีวนฺตี’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘ปเรสํ ภติํ กตฺวา กิจฺเฉน ชีวนฺตี’’ติ ญตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ สรีเร โสวณฺณมยานิ ปตฺตานิ โกฏฺฏนฆฏฺฏนขมานิ, อิโต ตาสํ เอเกกํ ปตฺตํ ทสฺสามิ, เตน เม ปชาปติ จ ธีตโร จ สุขํ ชีวิสฺสนฺตี’’ติฯ โส ตตฺถ คนฺตฺวา ปิฏฺฐิวํสโกฏิยํ นิลียิ, พฺราหฺมณี จ ธีตโร จ โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ‘‘กุโต อาคโตสิ, สามี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘อหํ ตุมฺหากํ ปิตา กาลํ กตฺวา สุวณฺณหํสโยนิยํ นิพฺพตฺโต ตุมฺเห ทฏฺฐุํ อาคโตฯ อิโต ปฏฺฐาย ตุมฺหากํ ปเรสํ ภติํ กตฺวา ทุกฺขชีวิกาย ชีวนกิจฺจํ นตฺถิ, อหํ โว เอเกกํ ปตฺตํ ทสฺสามิ, ตํ วิกฺกิณิตฺวา สุเขน ชีวถา’’ติ เอกํ ปตฺตํ ทตฺวา อคมาสิฯ โส เอเตเนว นิยาเมน อนฺตรนฺตรา อาคนฺตฺวา เอเกกํ ปตฺตํ เทติ, พฺราหฺมณี จ ธีตโร จ อฑฺฒา สุขิตา อเหสุํฯ

อเถกทิวสํ สา พฺราหฺมณี ธีตโร อามนฺเตสิ ‘‘อมฺมา, ติรจฺฉานานํ นาม จิตฺตํ ทุชฺชานํฯ กทาจิ โว ปิตา อิธ นาคจฺเฉยฺย, อิทานิสฺส อาคตกาเล สพฺพานิ ปตฺตานิปิ ลุญฺจิตฺวา คณฺหามา’’ติฯ ตา ‘‘เอวํ โน ปิตา กิลมิสฺสตี’’ติ น สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ

พฺราหฺมณี ปน มหิจฺฉตาย ปุน เอกทิวสํ สุวณฺณหํสราชสฺส อาคตกาเล ‘‘เอหิ ตาว, สามี’’ติ วตฺวา ตํ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตํ อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา สพฺพปตฺตานิ ลุญฺจิฯ ตานิ ปน โพธิสตฺตสฺส รุจิํ วินา พลกฺกาเรน คหิตตฺตา สพฺพานิ พกปตฺตสทิสานิ อเหสุํฯ โพธิสตฺโต ปกฺเข ปสาเรตฺวา คนฺตุํ นาสกฺขิฯ อถ นํ สา มหาจาฏิยํ ปกฺขิปิตฺวา โปเสสิฯ ตสฺส ปุน อุฏฺฐหนฺตานิ ปตฺตานิ เสตานิ สมฺปชฺชิํสุฯ โส สญฺชาตปตฺโต อุปฺปติตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คนฺตฺวา น ปุน อาคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, ถุลฺลนนฺทา อิทาเนว มหิจฺฉา, ปุพฺเพปิ มหิจฺฉาเยว , มหิจฺฉตาย จ ปน สุวณฺณมฺหา ปริหีนาฯ อิทานิ ปน อตฺตโน มหิจฺฉตาย เอว ลสุณมฺหาปิ ปริหายิสฺสติ, ตสฺมา อิโต ปฏฺฐาย ลสุณํ ขาทิตุํ น ลภิสฺสติฯ ยถา จ ถุลฺลนนฺทา, เอวํ ตํ นิสฺสาย เสสภิกฺขุนิโยปิฯ ตสฺมา พหุํ ลภิตฺวาปิ ปมาณเมว ชานิตพฺพํ, อปฺปํ ลภิตฺวา ปน ยถาลทฺเธเนว สนฺโตโส กาตพฺโพ, อุตฺตริ น ปตฺเถตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[136]

‘‘ยํ ลทฺธํ เตน ตุฏฺฐพฺพํ, อติโลโภ หิ ปาปโก;

หํสราชํ คเหตฺวาน, สุวณฺณา ปริหายถา’’ติฯ

ตตฺถ ตุฏฺฐพฺพนฺติ ตุสฺสิตพฺพํฯ

อิทํ ปน วตฺวา สตฺถา อเนกปริยาเยน ครหิตฺวา ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ลสุณํ ขาเทยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 794) สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมณี อยํ ถุลฺลนนฺทา อโหสิ, ติสฺโส ธีตโร อิทานิ ติสฺโสเยว ภคินิโย, สุวณฺณหํสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สุวณฺณหํสชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[137] 7. พพฺพุชาตกวณฺณนา

ยตฺเถโก ลภเต พพฺพูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กาณมาตุสิกฺขาปทํ (ปาจิ. 230 อาทโย) อารพฺภ กเถสิฯ

สาวตฺถิยญฺหิ กาณมาตา นาม ธีตุวเสน ปากฏนามา อุปาสิกา อโหสิ โสตาปนฺนา อริยสาวิกาฯ สา ธีตรํ กาณํ อญฺญตรสฺมิํ คามเก สมานชาติกสฺส ปุริสสฺส อทาสิฯ กาณา เกนจิเทว กรณีเยน มาตุ ฆรํ อคมาสิฯ อถสฺสา สามิโก กติปาหจฺจเยน ทูตํ ปาเหสิ ‘‘อาคจฺฉตุ กาณา, อิจฺฉามิ กาณาย อาคมน’’นฺติฯ กาณา ทูตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อมฺม, คมิสฺสามี’’ติ มาตรํ อาปุจฺฉิฯ กาณมาตา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ วสิตฺวา กถํ ตุจฺฉหตฺถาว คมิสฺสสี’’ติ ปูวํ ปจิฯ ตสฺมิํเยว ขเณ เอโก ปิณฺฑจาริโก ภิกฺขุ ตสฺสา นิเวสนํ อคมาสิ, อุปาสิกา ตํ นิสีทาเปตฺวา ปตฺตปูรํ ปูวํ ทาเปสิฯ โส ภิกฺขุ นิกฺขมิตฺวา อญฺญสฺส อาจิกฺขิ, ตสฺสปิ ตเถว ทาเปสิฯ โสปิ นิกฺขมิตฺวา อญฺญสฺส อาจิกฺขิ, ตสฺสปิ ตเถวาติ เอวํ จตุนฺนํ ชนานํ ทาเปสิ ฯ ยถาปฏิยตฺตํ ปูวํ ปริกฺขยํ อคมาสิ, กาณาย คมนํ น สมฺปชฺชิฯ อถสฺสา สามิโก ทุติยมฺปิ, ตติยมฺปิ ทูตํ ปาเหสิฯ ตติยํ ปาเหนฺโต จ ‘‘สเจ กาณา นาคจฺฉิสฺสติ, อหํ อญฺญํ ปชาปติํ อาเนสฺสามี’’ติ ปาเหสิฯ ตโยปิ วาเร เตเนว อุปาเยน คมนํ น สมฺปชฺชิ, กาณาย สามิโก อญฺญํ ปชาปติํ อาเนสิฯ กาณา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา โรทมานา อฏฺฐาสิฯ

สตฺถา ตํ การณํ ญตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย กาณมาตาย นิเวสนํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา กาณมาตรํ ปุจฺฉิ ‘‘กิสฺสายํ กาณา โรทตี’’ติ? ‘‘อิมินา นาม การเณนา’’ติ จ สุตฺวา กาณมาตรํ สมสฺสาเสตฺวา ธมฺมิํ กถํ กเถตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ อคมาสิฯ อถ เตสํ จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ ตโย วาเร ยถาปฏิยตฺตปูวํ คเหตฺวา กาณาย คมนสฺส อุปจฺฉินฺนภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโตฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, จตูหิ นาม ภิกฺขูหิ ตโย วาเร กาณมาตาย ปกฺกปูวํ ขาทิตฺวา กาณาย คมนนฺตรายํ กตฺวา สามิเกน ปริจฺจตฺตํ ธีตรํ นิสฺสาย มหาอุปาสิกาย โทมนสฺสํ อุปฺปาทิต’’นฺติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เต จตฺตาโร ภิกฺขู กาณมาตาย สนฺตกํ ขาทิตฺวา ตสฺสา โทมนสฺสํ อุปฺปาเทสุํ, ปุพฺเพปิ อุปฺปาเทสุํเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปาสาณโกฏฺฏกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปริโยทาตสิปฺโป อโหสิฯ กาสิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ นิคเม เอโก มหาวิภโว เสฏฺฐิ อโหสิ, ตสฺส นิธานคตาเยว จตฺตาลีส หิรญฺญโกฏิโย อเหสุํฯ อถสฺส ภริยา กาลํ กตฺวา ธนสิเนเหน คนฺตฺวา ธนปิฏฺฐิยํ มูสิกา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ เอวํ อนุกฺกเมน สพฺพมฺปิ ตํ กุลํ อพฺภตฺถํ อคมาสิ, วํโส อุปจฺฉิชฺชิฯ โส คาโมปิ ฉฑฺฑิโต อปณฺณตฺติกภาวํ อคมาสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺมิํ ปุราณคามฏฺฐาเน ปาสาเณ อุปฺปาเฏตฺวา โกฏฺเฏติฯ อถ สา มูสิกา โคจราย จรมานา โพธิสตฺตํ ปุนปฺปุนํ ปสฺสนฺตี อุปฺปนฺนสิเนหา หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ ธนํ พหุ นิกฺการเณน นสฺสิสฺสติ, อิมินา สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา อิทํ ธนํ ทตฺวา มํสํ วิกฺกิณาเปตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติฯ สา เอกทิวสํ เอกํ กหาปณํ มุเขน ฑํสิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ โส ตํ ทิสฺวา ปิยวาจาย สมาลปนฺโต ‘‘กิํ นุ โข, อมฺม, กหาปณํ คเหตฺวา อาคตาสี’’ติ อาหฯ ตาต, อิมํ คเหตฺวา อตฺตนาปิ ปริภุญฺช, มยฺหมฺปิ มํสํ อาหราติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กหาปณํ อาทาย ฆรํ คนฺตฺวา เอเกน มาสเกน มํสํ กิณิตฺวา อาหริตฺวา ตสฺสา อทาสิฯ สา ตํ คเหตฺวา อตฺตโน นิวาสฏฺฐานํ คนฺตฺวา ยถารุจิยา ขาทิฯ ตโต ปฏฺฐาย อิมินาว นิยาเมน ทิวเส ทิวเส โพธิสตฺตสฺส กหาปณํ เทติ, โสปิสฺสา มํสํ อาหรติฯ

อเถกทิวสํ ตํ มูสิกํ พิฬาโร อคฺคเหสิฯ อถ นํ สา เอวมาห ‘‘มา, สมฺม, มํ มาเรสี’’ติฯ กิํการณา น มาเรสฺสามิ? อหญฺหิ ฉาโต มํสํ ขาทิตุกาโม, น สกฺกา มยา น มาเรตุนฺติฯ กิํ ปน เอกทิวสเมว มํสํ ขาทิตุกาโมสิ, อุทาหุ นิจฺจกาลนฺติ? ‘‘ลภมาโน นิจฺจกาลมฺปิ ขาทิตุกาโมมฺหี’’ติฯ ‘‘ยทิ เอวํ อหํ เต นิจฺจกาลํ มํสํ ทสฺสามิ, วิสฺสชฺเชหิ ม’’นฺติฯ อถ นํ พิฬาโร ‘‘เตน หิ อปฺปมตฺตา โหหี’’ติ วิสฺสชฺเชสิฯ ตโต ปฏฺฐาย สา อตฺตโน อาภตํ มํสํ ทฺเว โกฏฺฐาเส กตฺวา เอกํ พิฬารสฺส เทติ, เอกํ สยํ ขาทติฯ อถ นํ เอกทิวสํ อญฺโญปิ พิฬาโร อคฺคเหสิ, ตมฺปิ ตเถว สญฺญาเปตฺวา อตฺตานํ วิสฺสชฺชาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ตโย โกฏฺฐาเส กตฺวา ขาทนฺติฯ

ปุน อญฺโญ อคฺคเหสิ, ตมฺปิ ตเถว สญฺญาเปตฺวา อตฺตานํ โมจาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย จตฺตาโร โกฏฺฐาเส กตฺวา ขาทนฺติฯ ปุน อญฺโญ อคฺคเหสิ, ตมฺปิ ตเถว สญฺญาเปตฺวา อตฺตานํ โมจาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ปญฺจ โกฏฺฐาเส กตฺวา ขาทนฺติฯ สา ปญฺจมํ โกฏฺฐาสํ ขาทมานา อปฺปาหารตาย กิลนฺตา กิสา อโหสิ อปฺปมํสโลหิตา

โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘อมฺม, กสฺมา มิลาตาสี’’ติ วตฺวา ‘‘อิมินา นาม การเณนา’’ติ วุตฺเต ‘‘ตฺวํ เอตฺตกํ กาลํ กสฺมา มยฺหํ นาจิกฺขิ, อหเมตฺถ กาตพฺพํ ชานิสฺสามี’’ติ ตํ สมสฺสาเสตฺวา สุทฺธผลิกปาสาเณน คุหํ กตฺวา อาหริตฺวา ‘‘อมฺม, ตฺวํ อิมํ คุหํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิตฺวา อาคตาคตานํ ผรุสาหิ วาจาหิ สนฺตชฺเชยฺยาสี’’ติ อาหฯ สา คุหํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิฯ อเถโก พิฬาโร อาคนฺตฺวา ‘‘เทหิ, อชฺช เม มํส’’นฺติ อาหฯ อถ นํ มูสิกา ‘‘อเร, ทุฏฺฐพิฬาร, กิํ เต อหํ มํสหาริกา, อตฺตโน ปุตฺตานํ มํสํ ขาทา’’ติ ตชฺเชสิฯ พิฬาโร ผลิกคุหาย นิปนฺนภาวํ อชานนฺโต โกธวเสน มูสิกํ คณฺหิสฺสามี’’ติ สหสาว ปกฺขนฺทิตฺวา หทเยน ผลิกคุหายํ ปหริฯ ตาวเทวสฺส หทยํ ภิชฺชิ, อกฺขีนิ นิกฺขมนาการปฺปตฺตานิ ชาตานิฯ โส ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺวา เอกมนฺตํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน ปติฯ เอเตนูปาเยน อปโรปิ อปโรปีติ จตฺตาโรปิ ชนา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย มูสิกา นิพฺภยา หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส เทวสิกํ ทฺเว ตโย กหาปเณ เทติฯ เอวํ อนุกฺกเมน สพฺพมฺปิ ธนํ โพธิสตฺตสฺเสว อทาสิฯ เต อุโภปิ ยาวชีวํ เมตฺติํ อภินฺทิตฺวา ยถากมฺมํ คตาฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[137]

‘‘ยตฺเถโก ลภเต พพฺพุ, ทุติโย ตตฺถ ชายติ;

ตติโย จ จตุตฺโถ จ, อิทํ เต พพฺพุกา พิล’’นฺติฯ

ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเนฯ พพฺพูติ พิฬาโรฯ ทุติโย ตตฺถ ชายตีติ ยตฺถ เอโก มูสิกํ วา มํสํ วา ลภติ, ทุติโยปิ ตตฺถ พิฬาโร ชายติ อุปฺปชฺชติ, ตถา ตติโย จ จตุตฺโถ จฯ เอวํ เต ตทา จตฺตาโร พิฬารา อเหสุํฯ หุตฺวา จ ปน ทิวเส ทิวเส มํสํ ขาทนฺตา เต พพฺพุกา อิทํ ผลิกมยํ พิลํ อุเรน ปหริตฺวา สพฺเพปิ ชีวิตกฺขยํ ปตฺตาติฯ

เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา จตฺตาโร พิฬารา จตฺตาโร ภิกฺขู อเหสุํ, มูสิกา กาณมาตา, ปาสาณโกฏฺฏกมณิกาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

พพฺพุชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[138] 8. โคธาชาตกวณฺณนา

กิํ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ เหฏฺฐา กถิตสทิสเมวฯ

อตีเต ปน พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต โคธาโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตทา เอโก ปญฺจาภิญฺโญ อุคฺคตโป ตาปโส เอกํ ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย อรญฺญายตเน ปณฺณสาลายํ วสติ, คามวาสิโน ตาปสํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหนฺติฯ โพธิสตฺโต ตสฺส จงฺกมนโกฏิยํ เอกสฺมิํ วมฺมิเก วสติ, วสนฺโต จ ปน ทิวเส ทิวเส ทฺเว ตโย วาเร ตาปสํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมูปสํหิตํ อตฺถูปสํหิตญฺจ วจนํ สุตฺวา ตาปสํ วนฺทิตฺวา วสนฏฺฐานเมว คจฺฉติฯ อปรภาเค ตาปโส คามวาสิโน อาปุจฺฉิตฺวา ปกฺกามิฯ ปกฺกมนฺเต จ ปน ตสฺมิํ สีลวตสมฺปนฺเน ตาปเส อญฺโญ กูฏตาปโส อาคนฺตฺวา ตสฺมิํ อสฺสมปเท วาสํ กปฺเปสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อยมฺปิ สีลวา’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ปุริมนเยเนว ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ

อเถกทิวสํ นิทาฆสมเย อกาลเมเฆ วุฏฺเฐ วมฺมิเกหิ มกฺขิกา นิกฺขมิํสุ, ตาสํ ขาทนตฺถํ โคธา อาหิณฺฑิํสุฯ คามวาสิโน นิกฺขมิตฺวา มกฺขิกาขาทกา โคธา คเหตฺวา สินิทฺธสมฺภารสํยุตฺตํ อมฺพิลานมฺพิลํ โคธามํสํ สมฺปาเทตฺวา ตาปสสฺส อทํสุฯ ตาปโส โคธามํสํ ขาทิตฺวา รสตณฺหาย พทฺโธ ‘‘อิทํ มํสํ อติมธุรํ, กิสฺส มํสํ นาเมต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โคธามํส’’นฺติ สุตฺวา ‘‘มม สนฺติกํ มหาโคธา อาคจฺฉติ, ตํ มาเรตฺวา มํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ

จินฺเตตฺวา จ ปน ภาชนญฺจ สปฺปิโลณาทีนิ จ อาหราเปตฺวา เอกมนฺเต ฐเปตฺวา มุคฺครมาทาย กาสาเวน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปณฺณสาลาทฺวาเร โพธิสตฺตสฺส อาคมนํ โอโลกยมาโน อุปสนฺตูปสนฺโต วิย หุตฺวา นิสีทิ โพธิสตฺโต สายนฺหสมเย ‘‘ตาปสสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา อุปสงฺกมนฺโตว ตสฺส อินฺทฺริยวิปฺปการํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘นายํ ตาปโส อญฺเญสุ ทิวเสสุ นิสีทนากาเรน นิสินฺโน, อชฺเชส มํ โอโลเกนฺโตปิ ทุฏฺฐินฺทฺริโย หุตฺวา โอโลเกติ, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติฯ โส ตาปสสฺส เหฏฺฐาวาเต ฐตฺวา โคธามํสคนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘อิมินา กูฏตาปเสน อชฺช โคธามํสํ ขาทิตํ ภวิสฺสติ, เตเนส รสตณฺหาย พทฺโธ อชฺช มํ อตฺตโน สนฺติกํ อุปสงฺกมนฺตํ มุคฺคเรน ปหริตฺวา มํสํ ปจิตฺวา ขาทิตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ ตสฺส สนฺติกํ อนุปคนฺตฺวาว ปฏิกฺกมิตฺวา วิจรติฯ

ตาปโส โพธิสตฺตสฺส อนาคมนภาวํ ญตฺวา ‘‘อิมินา ‘อยํ มํ ปหริตุกาโม’ติ ญาตํ ภวิสฺสติ, เตน การเณน นาคจฺฉติ, อนาคจฺฉนฺตสฺสาปิสฺส กุโต มุตฺตี’’ติ มุคฺครํ นีหริตฺวา ขิปิฯ โส ตสฺส อคฺคนงฺคุฏฺฐเมว อาสาเทสิฯ โพธิสตฺโต เวเคน วมฺมิกํ ปวิสิตฺวา อญฺเญน ฉิทฺเทน สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘อมฺโภ กูฏชฏิล, อหํ ตว สนฺติกํ อุปสงฺกมนฺโต ‘สีลวา’ติ สญฺญาย อุปสงฺกมิํ, อิทานิ ปน เต มยา กูฏภาโว ญาโต, ตาทิสสฺส มหาโจรสฺส กิํ อิมินา ปพฺพชฺชาลิงฺเคนา’’ติ วตฺวา ตํ ครหนฺโต อิมํ คาถมาห –

[138]

‘‘กิํ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กิํ เต อชินสาฏิยา;

อพฺภนฺตรํ เต คหนํ, พาหิรํ ปริมชฺชสี’’ติฯ

ตตฺถ กิํ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธาติ อมฺโภ ทุมฺเมธ, นิปฺปญฺญ เอตา ปพฺพชิเตน ธาเรตพฺพา ชฏา, ปพฺพชฺชาคุณรหิตสฺส กิํ เต ตาหิ ชฏาหีติ อตฺโถฯ กิํ เต อชินสาฏิยาติ อชินสาฏิยา อนุจฺฉวิกสฺส สํวรสฺส อภาวกาลโต ปฏฺฐาย กิํ เต อชินสาฏิยาฯ อพฺภนฺตรํ เต คหนนฺติ ตว อพฺภนฺตรํ หทยํ ราคโทสโมหคหเนน คหนํ ปฏิจฺฉนฺนํฯ

พาหิรํ ปริมชฺชสีติ โส ตฺวํ อพฺภนฺตเร คหเน นฺหานาทีหิ เจว ลิงฺคคหเนน จ พาหิรํ ปริมชฺชสิ, ตํ ปริมชฺชนฺโต กญฺชิกปูริตลาพุ วิย วิสปูริตจาฏิ วิย อาสีวิสปูริตวมฺมิโก วิย คูถปูริตจิตฺตฆโฏ วิย จ พหิมฏฺโฐว โหสิ, กิํ ตยา โจเรน อิธ วสนฺเตน, สีฆํ อิโต ปลายาหิ, โน เจ ปลายสิ, คามวาสีนํ เต อาจิกฺขิตฺวา นิคฺคหํ การาเปสฺสามีติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต กูฏตาปสํ ตชฺเชตฺวา วมฺมิกเมว ปาวิสิ, กูฏตาปโสปิ ตโต ปกฺกามิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏตาปโส อยํ กุหโก อโหสิ, ปุริโม สีลวนฺตตาปโส สาริปุตฺโต, โคธาปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โคธาชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[139] 9. อุภโตภฏฺฐชาตกวณฺณนา

อกฺขี ภินฺนา ปโฏ นฏฺโฐติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา กิร ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เสยฺยถาปิ นาม ฉวาลาตํ อุภโตปทิตฺตํ มชฺเฌ คูถคตํ เนวารญฺเญ กฏฺฐตฺถํ ผรติ, น คาเม กฏฺฐตฺถํ ผรติ, เอวเมว เทวทตฺโต เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา อุภโต ภฏฺโฐ อุภโต ปริพาหิโร ชาโต, คิหิปริโภคา จ ปริหีโน, สามญฺญตฺถญฺจ น ปริปูเรตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว อุภโต ภฏฺโฐ โหติ, อตีเตปิ อุภโต ภฏฺโฐ อโหสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตทา เอกสฺมิํ คามเก พาฬิสิกา วสนฺติฯ อเถโก พาฬิสิโก พฬิสํ อาทาย ทหเรน ปุตฺเตน สทฺธิํ ยสฺมิํ โสพฺเภ ปกติยาปิ พาฬิสิกา มจฺเฉ คณฺหนฺติ, ตตฺถ คนฺตฺวา พฬิสํ ขิปิฯ พฬิโส อุทกปฏิจฺฉนฺเน เอกสฺมิํ ขาณุเก ลคฺคิฯ พาฬิสิโก ตํ อากฑฺฒิตุํ อสกฺโกนฺโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ พฬิโส มหามจฺเฉ ลคฺโค ภวิสฺสติ, ปุตฺตกํ มาตุ สนฺติกํ เปเสตฺวา ปฏิวิสฺสเกหิ สทฺธิํ กลหํ การาเปมิ, เอวํ อิโต น โกจิ โกฏฺฐาสํ ปจฺจาสีสิสฺสตี’’ติฯ

โส ปุตฺตํ อาห ‘‘คจฺฉ, ตาต, อมฺเหหิ มหามจฺฉสฺส ลทฺธภาวํ มาตุ อาจิกฺขาหิ, ‘ปฏิวิสฺสเกหิ กิร สทฺธิํ กลหํ กโรหี’ติ วเทหี’’ติฯ โส ปุตฺตํ เปเสตฺวา พฬิสํ อากฑฺฒิตุํ อสกฺโกนฺโต รชฺชุจฺเฉทนภเยน อุตฺตริสาฏกํ ถเล ฐเปตฺวา อุทกํ โอตริตฺวา มจฺฉโลเภน มจฺฉํ อุปธาเรนฺโต ขาณุเกหิ ปหริตฺวา ทฺเวปิ อกฺขีนิ ภินฺทิฯ ถเล ฐปิตสาฏกํปิสฺส โจโร หริฯ โส เวทนาปฺปตฺโต หุตฺวา หตฺเถน อกฺขีนิ อุปฺปีฬยมาโน คเหตฺวา อุทกา อุตฺตริตฺวา กมฺปมาโน สาฏกํ ปริเยสติฯ

สาปิสฺส ภริยา ‘‘กลหํ กตฺวา กสฺสจิ อปจฺจาสีสนภาวํ กริสฺสามี’’ติ เอกสฺมิํเยว กณฺเณ ตาลปณฺณํ ปิฬนฺธิตฺวา เอกํ อกฺขิํ อุกฺขลิมสิยา อญฺเชตฺวา กุกฺกุรํ องฺเกนาทาย ปฏิวิสฺสกฆรํ อคมาสิฯ อถ นํ เอกา สหายิกา เอวมาห ‘‘เอกสฺมิํเยว เต กณฺเณ ตาลปณฺณํ ปิฬนฺธิตํ, เอกํ อกฺขิ อญฺชิตํ, ปิยปุตฺตํ วิย กุกฺกุรํ องฺเกนาทาย ฆรโต ฆรํ คจฺฉสิ, กิํ อุมฺมตฺติกาสิ ชาตา’’ติฯ ‘‘นาหํ อุมฺมตฺติกา, ตฺวํ ปน มํ อการเณน อกฺโกสสิ ปริภาสสิ, อิทานิ ตํ คามโภชกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อฏฺฐ กหาปเณ ทณฺฑาเปสฺสามี’’ติ เอวํ กลหํ กตฺวา อุโภปิ คามโภชกสฺส สนฺติกํ อคมํสุฯ กลเห วิโสธิยมาเน ตสฺสาเยว มตฺถเก ทณฺโฑ ปติฯ อถ นํ พนฺธิตฺวา ‘‘ทณฺฑํ เทหี’’ติ โปเถตุํ อารภิํสุฯ

รุกฺขเทวตา คาเม ตสฺสา อิมํ ปวตฺติํ, อรญฺเญ จสฺสา ปติโน ตํ พฺยสนํ ทิสฺวา ขนฺธนฺตเร ฐิตา ‘‘โภ ปุริส, ตุยฺหํ อุทเกปิ กมฺมนฺโต ปทุฏฺโฐ ถเลปิ, อุภโตภฏฺโฐ ชาโต’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[139]

‘‘อกฺขี ภินฺนา ปโฏ นฏฺโฐ, สขิเคเห จ ภณฺฑนํ;

อุภโต ปทุฏฺฐา กมฺมนฺตา, อุทกมฺหิ ถลมฺหิ จา’’ติฯ

ตตฺถ สขิเคเห จ ภณฺฑนนฺติ สขี นาม สหายิกา, ตสฺสา จ เคเห ตว ภริยาย ภณฺฑนํ กตํ, ภณฺฑนํ กตฺวา พนฺธิตฺวา โปเถตฺวา ทณฺฑํ ทาปิยติฯ อุภโต ปทุฏฺฐา กมฺมนฺตาติ เอวํ ตว ทฺวีสุปิ ฐาเนสุ กมฺมนฺตา ปทุฏฺฐาเยว ภินฺนาเยวฯ กตเรสุ ทฺวีสุ? อุทกมฺหิ ถลมฺหิ จาติ, อกฺขิเภเทน ปฏนาเสน จ อุทเก กมฺมนฺตา ปทุฏฺฐา, สขิเคเห ภณฺฑเนน ถเล กมฺมนฺตา ปทุฏฺฐาติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา พาฬิสิโก เทวทตฺโต อโหสิ, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อุภโตภฏฺฐชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[140] 10. กากชาตกวณฺณนา

นิจฺจํ อุพฺพิคฺคหทยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ญาตตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ ทฺวาทสกนิปาเต ภทฺทสาลชาตเก (ชา. 1.12.13 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กากโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ อเถกทิวสํ รญฺโญ ปุโรหิโต พหินคเร นทิยํ นฺหายิตฺวา คนฺเธ วิลิมฺปิตฺวา มาลํ ปิฬนฺธิตฺวา วรวตฺถนิวตฺโถ นครํ ปาวิสิฯ นครทฺวารโตรเณ ทฺเว กากา นิสินฺนา โหนฺติฯ เตสุ เอโก เอกํ อาห – ‘‘สมฺม, อหํ อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส มตฺถเก สรีรวฬญฺชํ ปาเตสฺสามี’’ติฯ อิตโร ‘‘มา เต เอตํ รุจฺจิ, อยํ พฺราหฺมโณ อิสฺสโร, อิสฺสรชเนน จ สทฺธิํ เวรํ นาม ปาปกํฯ อยญฺหิ กุทฺโธ สพฺเพปิ กาเก วินาเสยฺยา’’ติฯ ‘‘น สกฺกา มยา น กาตุ’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ ปญฺญายิสฺสสี’’ติ วตฺวา อิตโร กาโก ปลายิฯ โส โตรณสฺส เหฏฺฐาภาคํ สมฺปตฺเต พฺราหฺมเณ โอลมฺพกํ จาเลนฺโต วิย ตสฺส มตฺถเก วจฺจํ ปาเตสิฯ พฺราหฺมโณ กุชฺฌิตฺวา กาเกสุ เวรํ พนฺธิฯ

ตสฺมิํ กาเล เอกา ภติยา วีหิโกฏฺฏิกทาสี วีหิํ เคหทฺวาเร อาตเป ปตฺถริตฺวา รกฺขนฺตี นิสินฺนาว นิทฺทํ โอกฺกมิฯ ตสฺสา ปมาทํ ญตฺวา เอโก ทีฆโลมโก เอฬโก อาคนฺตฺวา วีหิํ ขาทิ, สา ปพุชฺฌิตฺวา ตํ ทิสฺวา ปลาเปสิฯ เอฬโก ทุติยมฺปิ, ตติยมฺปิ ตสฺสา ตเถว นิทฺทายนกาเล อาคนฺตฺวา วีหิํ ขาทิฯ สาปิ ตํ ติกฺขตฺตุํ ปลาเปตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ ปุนปฺปุนํ ขาทนฺโต อุปฑฺฒวีหิํ ขาทิสฺสติ, พหุ เม เฉโท ภวิสฺสติ, อิทานิสฺส ปุน อนาคมนการณํ กริสฺสามี’’ติฯ

สา อลาตํ คเหตฺวา นิทฺทายมานา วิย นิสีทิตฺวา วีหิขาทนตฺถาย เอฬเก สมฺปตฺเต อุฏฺฐาย อลาเตน เอฬกํ ปหริ, โลมานิ อคฺคิํ คณฺหิํสุฯ โส สรีเร ฌายนฺเต ‘‘อคฺคิํ นิพฺพาเปสฺสามี’’ติ เวเคน คนฺตฺวา หตฺถิสาลาย สมีเป เอกิสฺสา ติณกุฏิยา สรีรํ ฆํสิ, สา ปชฺชลิฯ ตโต อุฏฺฐิตา ชาลา หตฺถิสาลํ คณฺหิฯ หตฺถิสาลาสุ ฌายนฺตีสุ หตฺถิปิฏฺฐานิ ฌายิํสุ, พหู หตฺถี วณิตสรีรา อเหสุํฯ เวชฺชา หตฺถี อโรเค กาตุํ อสกฺโกนฺตา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ปุโรหิตํ อาห ‘‘อาจริย, หตฺถิเวชฺชา หตฺถี ติกิจฺฉิตุํ น สกฺโกนฺติ, อปิ กิญฺจิ เภสชฺชํ ชานาสี’’ติฯ ‘‘ชานามิ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘กากวสา, มหาราชา’’ติฯ ราชา ‘‘เตน หิ กาเก มาเรตฺวา วสํ อาหรถา’’ติ อาหฯ ตโต ปฏฺฐาย กาเก มาเรตฺวา วสํ อลภิตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว ราสิํ กโรนฺติ, กากานํ มหาภยํ อุปฺปชฺชิฯ

ตทา โพธิสตฺโต อสีติกากสหสฺสปริวาโร มหาสุสาเน วสติฯ อเถโก กาโก คนฺตฺวา กากานํ อุปฺปนฺนภยํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิฯ โส จินฺเตสิ ‘‘ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ มยฺหํ ญาตกานํ อุปฺปนฺนภยํ หริตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, หริสฺสามิ น’’นฺติ ทส ปารมิโย อาวชฺเชตฺวา เมตฺตาปารมิํ ปุเรจาริกํ กตฺวา เอกเวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา วิวฏมหาวาตปาเนน ปวิสิตฺวา รญฺโญ อาสนสฺส เหฏฺฐา ปาวิสิฯ อถ นํ เอโก มนุสฺโส คหิตุกาโม อโหสิฯ ราชา ‘‘สรณํ ปวิฏฺโฐ, มา คณฺหี’’ติ วาเรสิฯ มหาสตฺโต โถกํ วิสฺสมิตฺวา เมตฺตาปารมิํ อาวชฺเชตฺวา เหฏฺฐาสนา นิกฺขมิตฺวา ราชานํ อาห – ‘‘มหาราช, รญฺญา นาม ฉนฺทาทิวเสน อคนฺตฺวา รชฺชํ กาเรตุํ วฏฺฏติฯ ยํ ยํ กมฺมํ กตฺตพฺพํ โหติ, สพฺพํ นิสมฺม อุปธาเรตฺวา กาตุํ วฏฺฏติฯ ยญฺจ กยิรมานํ นิปฺผชฺชติ, ตเทว กาตุํ วฏฺฏติ, น อิตรํฯ สเจ หิ ราชาโน ยํ กยิรมานํ น นิปฺผชฺชติ, ตํ กโรนฺติ, มหาชนสฺส มรณภยปริโยสานํ มหาภยํ อุปฺปชฺชติ ฯ ปุโรหิโต เวรวสิโก หุตฺวา มุสาวาทํ อภาสิ, กากานํ วสา นาม นตฺถี’’ติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ปสนฺนจิตฺโต โพธิสตฺตสฺส กญฺจนภทฺทปีฐํ ทาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนสฺส ปกฺขนฺตรานิ สตปากสหสฺสปากเตเลหิ มกฺขาเปตฺวา กญฺจนตฏฺฏเก ราชารหํ สุโภชนํ โภชาเปตฺวา ปานียํ ปาเยตฺวา สุหิตํ วิคตทรถํ มหาสตฺตํ เอตทโวจ ‘‘ปณฺฑิต, ตฺวํ ‘กากานํ วสา นาม นตฺถี’ติ วเทสิ, เกน การเณน เนสํ วสา น โหตี’’ติ โพธิสตฺโต ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณนา’’ติ สกลนิเวสนํ เอกรวํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[140]

‘‘นิจฺจํ อุพฺพิคฺคหทยา, สพฺพโลกวิเหสกา;

ตสฺมา เนสํ วสา นตฺถิ, กากานมฺหาก ญาติน’’นฺติฯ

ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – มหาราช, กากา นาม นิจฺจํ อุพฺพิคฺคมานสา ภยปฺปตฺตาว วิหรนฺติ, สพฺพโลกสฺส จ วิเหสกา, ขตฺติยาทโย มนุสฺเสปิ อิตฺถิปุริเสปิ กุมารกุมาริกาทโยปิ วิเหเฐนฺตา กิลเมนฺตาว วิจรนฺติ, ตสฺมา อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ เนสํ อมฺหากํ ญาตีนํ กากานํ วสา นาม นตฺถิฯ อตีเตปิ น ภูตปุพฺพา, อนาคเตปิ น ภวิสฺสตีติฯ

เอวํ มหาสตฺโต อิมํ การณํ อุตฺตานํ กตฺวา ‘‘มหาราช, รญฺญา นาม อนิสมฺม อนุปธาเรตฺวา กมฺมํ น กตฺตพฺพ’’นฺติ ราชานํ โพเธสิฯ ราชา ตุสฺสิตฺวา โพธิสตฺตํ รชฺเชน ปูเชสิฯ โพธิสตฺโต รชฺชํ รญฺโญเยว ปฏิทตฺวา ราชานํ ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยํ ยาจิฯ ราชา ตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยํ ทตฺวา กากานํ นิพทฺธทานํ ปฏฺฐเปสิฯ ทิวเส ทิวเส ตณฺฑุลมฺพณสฺส ภตฺตํ ปจิตฺวา นานคฺครเสหิ โอมทฺทิตฺวา กากานํ ทียติ, มหาสตฺตสฺส ปน ราชโภชนเมว ทียิตฺถฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิราชา อานนฺโท อโหสิ, กากราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กากชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อสมฺปทานวคฺโค จุทฺทสโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

อสมฺปทานภีรุกํ, ฆตาสนฌานโสธํ;

จนฺทาภํ สุวณฺณหํสํ, พพฺพุโคธุภโตภฏฺฐํ;

กากราชาติ เต ทสาติฯ

15. กกณฺฏกวคฺโค

[141] 1. โคธาชาตกวณฺณนา