ตตฺถ อพทฺธาติ อพนฺธิตพฺพยุตฺตาฯ ปภาสเรติ ปภาสนฺติ วทนฺติ กเถนฺติฯ

เอวํ มหาสตฺโต อิมาย คาถาย รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มยา อิมํ ทุกฺขํ อคาเร วสนภาเวน ลทฺธํ, อิทานิ เม อคาเรน กิจฺจํ นตฺถิ, ปพฺพชฺชํ เม อนุชาน, เทวา’’ติ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา อสฺสุมุขํ ญาติชนํ มหนฺตญฺจ วิภวํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุฏฺฐเทวี จิญฺจมาณวิกา อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

พนฺธนโมกฺขชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

หํจิวคฺโค ทฺวาทสโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

คทฺรภปญฺหา อมรา, สิงฺคาลํ มิตจินฺติ จ;

อนุสาสิกทุพฺพจํ, ติตฺติรํ วฏฺฏกํ ปุน;

อกาลราวิ พนฺธนนฺติฯ

13. กุสนาฬิวคฺโค

[121] 1. กุสนาฬิชาตกวณฺณนา

กเร สริกฺโขติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกสฺส มิตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ อนาถปิณฺฑิกสฺส หิ มิตฺตสุหชฺชญาติพนฺธวา เอกโต หุตฺวา ‘‘มหาเสฏฺฐิ อยํ ตยา ชาติโคตฺตธนธญฺญาทีหิ เนว สทิโส, น อุตฺตริตโร, กสฺมา เอเตน สทฺธิํ สนฺถวํ กโรสิ, มา กโรหี’’ติ ปุนปฺปุนํ นิวาเรสุํฯ

อนาถปิณฺฑิโก ปน ‘‘มิตฺตสนฺถโว นาม หีเนหิปิ สเมหิปิ อติเรเกหิปิ กตฺตพฺโพเยวา’’ติ เตสํ วจนํ อคฺคเหตฺวา โภคคามํ คจฺฉนฺโต ตํ กุฏุมฺพรกฺขกํ กตฺวา อคมาสีติ สพฺพํ กาฬกณฺณิวตฺถุสฺมิํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิธ ปน อนาถปิณฺฑิเกน อตฺตโน ฆเร ปวตฺติยา อาโรจิตาย สตฺถา ‘‘คหปติ, มิตฺโต นาม ขุทฺทโก นตฺถิ, มิตฺตธมฺมํ รกฺขิตุํ สมตฺถภาโวเวตฺถ ปมาณํ, มิตฺโต นาม อตฺตนา สโมปิ หีโนปิ เสฏฺโฐปิ คเหตพฺโพฯ สพฺเพปิ เหเต อตฺตโน ปตฺตภารํ นิตฺถรนฺติเยว, อิทานิ ตาว ตฺวํ อตฺตโน นีจมิตฺตํ นิสฺสาย กุฏุมฺพสฺส สามิโก ชาโต, โปราณา ปน นีจมิตฺตํ นิสฺสาย วิมานสามิกา ชาตา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต รญฺโญ อุยฺยาเน กุสนาฬิคจฺเฉ เทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺมิํเยว จ อุยฺยาเน มงฺคลสิลํ นิสฺสาย อุชุคตกฺขนฺโธ ปริมณฺฑลสาขาวิฏปสมฺปนฺโน รญฺโญ สนฺติกา ลทฺธสมฺมาโน รุจมงฺคลรุกฺโข อตฺถิ, ‘‘มุขโก’’ติปิ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ เอโก มเหสกฺโข เทวราชา นิพฺพตฺติฯ โพธิสตฺตสฺส เตน สทฺธิํ มิตฺตสนฺถโว อโหสิฯ ตทา ราชา เอกสฺมิํ เอกตฺถมฺภเก ปาสาเท วสติ, ตสฺส โส ถมฺโภ จลิฯ อถสฺส จลิตภาวํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา วฑฺฒกี ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาตา, มม เอกตฺถมฺภกสฺส มงฺคลปาสาทสฺส ถมฺโภ จลิโต, เอกํ สารตฺถมฺภํ อาหริตฺวา ตํ นิจฺจลํ กโรถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ รญฺโญ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตทนุจฺฉวิกํ รุกฺขํ ปริเยสมานา อญฺญตฺถ อทิสฺวา อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา ตํ มุขกรุกฺขํ ทิสฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ, ตาตา, ทิฏฺโฐ โว ตทนุจฺฉวิโก รุกฺโข’’ติ วุตฺเต ‘‘ทิฏฺโฐ, เทว, อปิจ ตํ ฉินฺทิตุํ น วิสหามา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? มยญฺหิ อญฺญตฺถ รุกฺขํ อปสฺสนฺตา อุยฺยานํ ปวิสิมฺห, ตตฺรปิ ฐเปตฺวา มงฺคลรุกฺขํ อญฺญํ น ปสฺสามฯ อิติ นํ มงฺคลรุกฺขตาย ฉินฺทิตุํ น วิสหามาติฯ คจฺฉถ, ตํ ฉินฺทิตฺวา ปาสาทํ ถิรํ กโรถ, มยํ อญฺญํ มงฺคลรุกฺขํ กริสฺสามาติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ พลิกมฺมํ คเหตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ‘‘สฺเว ฉินฺทิสฺสามา’’ติ รุกฺขสฺส พลิกมฺมํ กตฺวา นิกฺขมิํสุฯ

รุกฺขเทวตา ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘สฺเว มยฺหํ วิมานํ นาเสสฺสนฺติ, ทารเก คเหตฺวา กุหิํ คมิสฺสามี’’ติ คนฺตพฺพฏฺฐานํ อปสฺสนฺตี ปุตฺตเก คีวาย คเหตฺวา ปโรทิฯ ตสฺสา สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตา รุกฺขเทวตา อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ การณํ สุตฺวา สยมฺปิ วฑฺฒกีนํ ปฏิกฺกมนูปายํ อปสฺสนฺติโย ตํ ปริสฺสชิตฺวา โรทิตุํ อารภิํสุฯ ตสฺมิํ สมเย โพธิสตฺโต ‘‘รุกฺขเทวตํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ การณํ สุตฺวา ‘‘โหตุ, มา จินฺตยิตฺถ, อหํ รุกฺขํ ฉินฺทิตุํ น ทสฺสามิ, สฺเว วฑฺฒกีนํ อาคตกาเล มม การณํ ปสฺสถา’’ติ ตา เทวตา สมสฺสาเสตฺวา ปุนทิวเส วฑฺฒกีนํ อาคตเวลาย กกณฺฏกเวสํ คเหตฺวา วฑฺฒกีนํ ปุรโต คนฺตฺวา มงฺคลรุกฺขสฺส มูลนฺตรํ ปวิสิตฺวา ตํ รุกฺขํ สุสิรํ วิย กตฺวา รุกฺขมชฺเฌน อภิรุหิตฺวา ขนฺธมตฺถเกน นิกฺขมิตฺวา สีสํ กมฺปยมาโน นิปชฺชิฯ มหาวฑฺฒกี ตํ กกณฺฏกํ ทิสฺวา รุกฺขํ หตฺเถน ปหริตฺวา ‘‘สุสิรรุกฺโข เอโส นิสฺสาโร, หิยฺโย อนุปธาเรตฺวาว พลิกมฺมํ กริมฺหา’’ติ เอกฆนํ มหารุกฺขํ ครหิตฺวา ปกฺกามิฯ รุกฺขเทวตา โพธิสตฺตํ นิสฺสาย วิมานสฺส สามินี ชาตาฯ

ตสฺสา ปฏิสนฺถารตฺถาย สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตา พหู เทวตา สนฺนิปติํสุฯ รุกฺขเทวตา ‘‘วิมานํ เม ลทฺธ’’นฺติ ตุฏฺฐจิตฺตา ตาสํ เทวตานํ มชฺเฌ โพธิสตฺตสฺส คุณํ กถยมานา ‘‘โภ, เทวตา, มยํ มเหสกฺขา หุตฺวาปิ ทนฺธปญฺญตาย อิมํ อุปายํ น ชานิมฺห, กุสนาฬิเทวตา ปน อตฺตโน ญาณสมฺปตฺติยา อมฺเห วิมานสามิเก อกาสิ, มิตฺโต นาม สทิโสปิ อธิโกปิ หีโนปิ กตฺตพฺโพวฯ สพฺเพปิ หิ อตฺตโน ถาเมน สหายกานํ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ นิตฺถริตฺวา สุเข ปติฏฺฐาเปนฺติเยวา’’ติ มิตฺตธมฺมํ วณฺเณตฺวา อิมํ คาถมาห –

[121]

‘‘กเร สริกฺโข อถ วาปิ เสฏฺโฐ, นิหีนโก วาปิ กเรยฺย เอโก;

กเรยฺยุเมเต พฺยสเน อุตฺตมตฺถํ, ยถา อหํ กุสนาฬิ รุจาย’’นฺติฯ

ตตฺถ กเร สริกฺโขติ ชาติอาทีหิ สทิโสปิ มิตฺตธมฺมํ กเรยฺยฯ อถ วาปิ เสฏฺโฐติ ชาติอาทีหิ อธิโกปิ กเรยฺยฯ นิหีนโก วาปิ กเรยฺย เอโกติ เอโก ชาติอาทีหิ หีโนปิ มิตฺตธมฺมํ กเรยฺยฯ ตสฺมา สพฺเพปิ เอเต มิตฺตา กาตพฺพาเยวาติ ทีเปติฯ

กิํการณา? กเรยฺยุเมเต พฺยสเน อุตฺตมตฺถนฺติ สพฺเพเปเต สหายสฺส พฺยสเน อุปฺปนฺเน อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตภารํ วหมานา อุตฺตมตฺถํ กเรยฺยุํ, กายิกเจตสิกทุกฺขโต ตํ สหายกํ โมเจยฺยุเมวาติ อตฺโถฯ ตสฺมา หีโนปิ มิตฺโต กาตพฺโพเยว, ปเคว อิตเรฯ ตตฺริทํ โอปมฺมํ – ยถา อหํ กุสนาฬิ รุจายนฺติ, ยถา อหํ รุจายํ นิพฺพตฺตเทวตา อยญฺจ กุสนาฬิเทวตา, อปฺเปสกฺขาปิ มิตฺตสนฺถวํ กริมฺห, ตตฺรปาหํ มเหสกฺขาปิ สมานา อตฺตโน อุปฺปนฺนทุกฺขํ พาลตาย อนุปายกุสลตาย หริตุํ นาสกฺขิํ, อิมํ ปน อปฺเปสกฺขมฺปิ สมานํ ปณฺฑิตเทวตํ นิสฺสาย ทุกฺขโต มุตฺโตมฺหิฯ ตสฺมา อญฺเญหิปิ ทุกฺขา มุจฺจิตุกาเมหิ สมวิสิฏฺฐภาวํ อโนโลเกตฺวา หีโนปิ ปณฺฑิโต มิตฺโต กาตพฺโพติฯ

รุจาเทวตา อิมาย คาถาย เทวสงฺฆสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา สทฺธิํ กุสนาฬิเทวตาย ยถากมฺมํ คตาฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา รุจาเทวตา อานนฺโท อโหสิ, กุสนาฬิเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กุสนาฬิชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[122] 2. ทุมฺเมธชาตกวณฺณนา

ยสํ ลทฺธาน ทุมฺเมโธติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ธมฺมสภายญฺหิ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส เทวทตฺโต, ตถาคตสฺส ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกมุขํ อสีตานุพฺยญฺชนทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺตํ อาเวฬาเวฬาภูตา ยมกยมกภูตา ฆนพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺตํ ปรมโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวญฺจ โอโลเกตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตุํ น สกฺโกติ, อุสูยเมว กโรติฯ ‘พุทฺธา นาม เอวรูเปน สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนน สมนฺนาคตา’ติ วุจฺจมาเน วณฺณํ สหิตุํ น สกฺโกติ, อุสูยเมว กโรตี’’ติ เทวทตฺตสฺส อคุณกถํ กถยิํสุฯ

สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว , อิทาเนว เทวทตฺโต มม วณฺเณ ภญฺญมาเน อุสูยํ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต มคธรฏฺเฐ ราชคหนคเร เอกสฺมิํ มคธราเช รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หตฺถิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา สพฺพเสโต อโหสิ เหฏฺฐา วณฺณิตสทิสาย รูปสมฺปตฺติยา สมนฺนาคโตฯ อถ นํ ‘‘ลกฺขณสมฺปนฺโน อย’’นฺติ โส ราชา มงฺคลหตฺถิํ อกาสิฯ อเถกสฺมิํ ฉณทิวเส สกลนครํ เทวนครํ วิย อลงฺการาเปตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ มงฺคลหตฺถิํ อภิรุหิตฺวา มหนฺเตน ราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ อกาสิฯ มหาชโน ตตฺถ ตตฺถ ฐตฺวา มงฺคลหตฺถิโน รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ สรีรํ ทิสฺวา ‘‘อโห รูปํ, อโห คติ, อโห ลีฬา, อโห ลกฺขณสมฺปตฺติ, เอวรูโป นาม สพฺพเสตวรวารโณ จกฺกวตฺติรญฺโญ อนุจฺฉวิโก’’ติ มงฺคลหตฺถิเมว วณฺเณสิฯ

ราชา มงฺคลหตฺถิสฺส วณฺณํ สุตฺวา สหิตุํ อสกฺโกนฺโต อุสูยํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘อชฺเชว ตํ ปพฺพตปาเท ปาเตตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี’’ติ หตฺถาจริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กินฺติ กตฺวา ตยา อยํ นาโค สิกฺขาปิโต’’ติ อาหฯ ‘‘สุสิกฺขาปิโต, เทวา’’ติฯ ‘‘น สุสิกฺขิโต, ทุสิกฺขิโต’’ติฯ ‘‘สุสิกฺขิโต, เทวา’’ติฯ ‘‘ยทิ สุสิกฺขิโต , สกฺขิสฺสสิ นํ เวปุลฺลปพฺพตมตฺถกํ อาโรเปตุ’’นฺติฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ สยํ โอตริตฺวา หตฺถาจริยํ อาโรเปตฺวา ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา หตฺถาจริเยน หตฺถิปิฏฺฐิยํ นิสีทิตฺวาว หตฺถิมฺหิ เวปุลฺลปพฺพตมตฺถกํ อาโรปิเต สยมฺปิ อมจฺจคณปริวุโต ปพฺพตมตฺถกํ อภิรุหิตฺวา หตฺถิํ ปปาตาภิมุขํ กาเรตฺวา ‘‘ตฺวํ ‘มยา เอส สุสิกฺขาปิโต’ติ วเทสิ, ตีหิเยว ตาว นํ ปาเทหิ ฐเปหี’’ติ อาหฯ หตฺถาจริโย ปิฏฺฐิยํ นิสีทิตฺวาว ‘‘โภ ตีหิ ปาเทหิ ติฏฺฐา’’ติ หตฺถิสฺส ปณฺหิกาย สญฺญํ อทาสิ, มหาสตฺโต ตถา อกาสิฯ ปุน ราชา ‘‘ทฺวีหิ ปุริมปาเทหิเยว ฐเปหี’’ติ อาห, มหาสตฺโต ทฺเว ปจฺฉิมปาเท อุกฺขิปิตฺวา ปุริมปาเทหิ อฏฺฐาสิฯ

‘‘ปจฺฉิมปาเทหิเยวา’’ติ วุตฺเตปิ ทฺเว ปุริมปาเท อุกฺขิปิตฺวา ปจฺฉิมปาเทหิ อฏฺฐาสิ, ‘‘เอเกนา’’ติ วุตฺเตปิ ตโย ปาเท อุกฺขิปิตฺวา เอเกเนว อฏฺฐาสิฯ อถสฺส อปตนภาวํ ญตฺวา ‘‘สเจ ปโหสิ, อากาเส นํ ฐเปหี’’ติ อาหฯ

อาจริโย จินฺเตสิ – ‘‘สกลชมฺพุทีเป อิมินา สทิโส สุสิกฺขิโต หตฺถี นาม นตฺถิ, นิสฺสํสยํ ปเนตํ เอส ปปาเต ปาเตตฺวา มาเรตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติฯ โส ตสฺส กณฺณมูเล มนฺเตสิ ‘‘ตาต, อยํ ราชา ตํ ปปาเต ปาเตตฺวา มาเรตุกาโม, น ตฺวํ เอตสฺส อนุจฺฉวิโกฯ สเจ เต อากาเสน คนฺตุํ พลํ อตฺถิ, มํ ยถานิสินฺนํเยว อาทาย เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา พาราณสิํ คจฺฉา’’ติฯ ปุญฺญิทฺธิยา สมนฺนาคโต มหาสตฺโต ตงฺขณญฺเญว อากาเส อฏฺฐาสิฯ หตฺถาจริโย ‘‘มหาราช, อยํ หตฺถี ปุญฺญิทฺธิยา สมนฺนาคโต, น ตาทิสสฺส มนฺทปุญฺญสฺส ทุพฺพุทฺธิโน อนุจฺฉวิโก, ปณฺฑิตสฺส ปุญฺญสมฺปนฺนสฺส รญฺโญ อนุจฺฉวิโก, ตาทิสา นาม มนฺทปุญฺญา เอวรูปํ วาหนํ ลภิตฺวา ตสฺส คุณํ อชานนฺตา ตญฺเจว วาหนํ อวเสสญฺจ ยสสมฺปตฺติํ นาเสนฺติเยวา’’ติ วตฺวา หตฺถิกฺขนฺเธ นิสินฺโนว อิมํ คาถมาห –

[122]

‘‘ยสํ ลทฺธาน ทุมฺเมโธ, อนตฺถํ จรติ อตฺตโน;

อตฺตโน จ ปเรสญฺจ, หิํสาย ปฏิปชฺชตี’’ติฯ

ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – มหาราช, ตาทิโส ทุมฺเมโธ นิปฺปญฺโญ ปุคฺคโล ปริวารสมฺปตฺติํ ลภิตฺวา อตฺตโน อนตฺถํ จรติฯ กิํการณา? โส หิ ยสมทมตฺโต กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ อชานนฺโต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ หิํสาย ปฏิปชฺชติฯ หิํสา วุจฺจติ กิลมนํ ทุกฺขุปฺปาทนํ, ตทตฺถาย เอว ปฏิปชฺชตีติฯ

เอวํ อิมาย คาถาย รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘ติฏฺฐ ทานิ ตฺว’’นฺติ วตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา พาราณสินครํ คนฺตฺวา ราชงฺคเณ อากาเส อฏฺฐาสิฯ สกลนครํ สงฺขุภิตฺวา ‘‘อมฺหากํ รญฺโญ อากาเสน เสตวรวารโณ อาคนฺตฺวา ราชงฺคเณ ฐิโต’’ติ เอกโกลาหลํ อโหสิฯ เวเคน รญฺโญปิ อาโรเจสุํฯ ราชา นิกฺขมิตฺวา ‘‘สเจ มยฺหํ อุปโภคตฺถาย อาคโตสิ, ภูมิยํ ปติฏฺฐาหี’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ภูมิยํ ปติฏฺฐาสิ, อาจริโย โอตริตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘กุโต อาคโตสิ, ตาตา’’ติ วุตฺเต ‘‘ราชคหโต’’ติ วตฺวา สพฺพํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ

ราชา ‘‘มนาปํ เต, ตาต, กตํ อิธาคจฺฉนฺเตนา’’ติ ตุฏฺฐหฏฺโฐ นครํ สชฺชาเปตฺวา วารณํ มงฺคลหตฺถิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา สกลรชฺชํ ตโย โกฏฺฐาเส กตฺวา เอกํ โพธิสตฺตสฺส อทาสิ, เอกํ อาจริยสฺส, เอกํ อตฺตนา อคฺคเหสิฯ โพธิสตฺตสฺส อาคตกาลโต ปฏฺฐาเยว ปน รญฺโญ สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ หตฺถคตเมว ชาตํฯ โส ชมฺพุทีเป อคฺคราชา หุตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ อคมาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มคธราชา เทวทตฺโต อโหสิ, พาราณสิราชา สาริปุตฺโต, หตฺถาจริโย อานนฺโท, หตฺถี ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทุมฺเมธชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[123] 3. นงฺคลีสชาตกวณฺณนา

อสพฺพตฺถคามิํ วาจนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลาฬุทายิตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร ธมฺมํ กเถนฺโต ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน อิทํ กเถตพฺพํ, อิมสฺมิํ ฐาเน อิทํ น กเถตพฺพ’’นฺติ ยุตฺตายุตฺตํ น ชานาติ, มงฺคเล อวมงฺคลํ วทนฺโต ‘‘ติโรกุฏฺเฏสุ ติฏฺฐนฺติ, สนฺธิสิงฺฆาฏเกสุ จา’’ติ อิทํ อวมงฺคลํ มงฺคลํ กตฺวา อนุโมทนํ กเถติฯ อวมงฺคเลสุ อนุโมทนํ กโรนฺโต ‘‘พหู เทวา มนุสฺสา จ, มงฺคลานิ อจินฺตยุ’’นฺติ วตฺวา ‘‘เอวรูปานํ มงฺคลานํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ กาตุํ สมตฺถา โหถา’’ติ วทติฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, ลาฬุทายี ยุตฺตายุตฺตํ น ชานาติ, สพฺพตฺถ อภาสิตพฺพวาจํ ภาสตี’’ติ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ลาฬุทายี อิทาเนว ทนฺธปริสกฺกโน ยุตฺตายุตฺตํ น ชานาติ, ปุพฺเพปิ เอวรูโป อโหสิ, นิจฺจํ ลาฬโกเยว เอโส’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจ มาณวกสตานิ สิปฺปํ วาเจสิฯ ตทา เตสุ มาณเวสุ เอโก ทนฺธปริสกฺกโน ลาฬโก มาณโว ธมฺมนฺเตวาสิโก หุตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหาติ, ทนฺธภาเวน ปน อุคฺคณฺหิตุํ น สกฺโกติฯ โพธิสตฺตสฺส ปน อุปกาโร โหติ, ทาโส วิย สพฺพกิจฺจานิ กโรติฯ อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา สยเน นิปนฺโน ตํ มาณวํ หตฺถปาทปิฏฺฐิปริกมฺมานิ กตฺวา คจฺฉนฺตํ อาห ‘‘ตาต, มญฺจปาเท อุปตฺถมฺเภตฺวา ยาหี’’ติฯ มาณโว เอกํ ปาทํ อุปตฺถมฺเภตฺวา เอกสฺส อุปตฺถมฺภกํ อลภนฺโต อตฺตโน อูรุมฺหิ ฐเปตฺวา รตฺติํ เขเปสิฯ

โพธิสตฺโต ปจฺจูสสมเย อุฏฺฐาย ตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ, ตาต, นิสินฺโนสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาจริย, เอกสฺส มญฺจปาทสฺส อุปตฺถมฺภกํ อลภนฺโต อูรุมฺหิ ฐเปตฺวา นิสินฺโนมฺหี’’ติฯ โพธิสตฺโต สํวิคฺคมานโส หุตฺวา ‘‘อยํ อติ วิย มยฺหํ อุปกาโร, เอตฺตกานํ ปน มาณวกานํ อนฺตเร อยเมว ทนฺโธ สิปฺปํ สิกฺขิตุํ น สกฺโกติ, กถํ นุ โข อหํ อิมํ ปณฺฑิตํ กเรยฺย’’นฺติ จินฺเตสิฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อตฺเถโก อุปาโย, อหํ อิมํ มาณวํ ทารุอตฺถาย ปณฺณตฺถาย จ วนํ คนฺตฺวา อาคตํ ‘อชฺช เต กิํ ทิฏฺฐํ, กิํ กต’นฺติ ปุจฺฉิสฺสามิฯ อถ เม ‘อิทํ นาม อชฺช มยา ทิฏฺฐํ, อิทํ กต’นฺติ อาจิกฺขิสฺสติฯ อถ นํ ‘ตยา ทิฏฺฐญฺจ กตญฺจ กีทิส’นฺติ ปุจฺฉิสฺสามิ, โส ‘เอวรูปํ นามา’ติ อุปมาย จ การเณน จ กเถสฺสติฯ อิติ นํ นวํ นวํ อุปมญฺจ การณญฺจ กถาเปตฺวา อิมินา อุปาเยน ปณฺฑิตํ กริสฺสามี’’ติฯ โส ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต มาณว, อิโต ปฏฺฐาย ทารุอตฺถาย วา ปณฺณตฺถาย วา คตฏฺฐาเน ยํ เต ตตฺถ ทิฏฺฐํ วา สุตํ วา ภุตฺตํ วา ปีตํ วา ขาทิตํ วา โหติ, ตํ อาคนฺตฺวา มยฺหํ อาโรเจยฺยาสี’’ติ อาหฯ

โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เอกทิวสํ มาณเวหิ สทฺธิํ ทารุอตฺถาย อรญฺญํ คโต ตตฺถ สปฺปํ ทิสฺวา อาคนฺตฺวา ‘‘อาจริย, สปฺโป เม ทิฏฺโฐ’’ติ อาโรเจสิฯ ‘‘สปฺโป นาม, ตาต, กีทิโส โหตี’’ติ? ‘‘เสยฺยถาปิ นงฺคลีสา’’ติฯ ‘‘สาธุ, ตาต, มนาปา เต อุปมา อาหฏา, สปฺปา นาม นงฺคลีสสทิสาว โหนฺตี’’ติฯ อถ โพธิสตฺโต ‘‘มาณวเกน มนาปา อุปมา อาหฏา, สกฺขิสฺสามิ นํ ปณฺฑิตํ กาตุ’’นฺติ จินฺเตสิฯ มาณโว ปุน เอกทิวสํ อรญฺเญ หตฺถิํ ทิสฺวา ‘‘หตฺถี เม อาจริย ทิฏฺโฐ’’ติ อาหฯ ‘‘หตฺถี นาม, ตาต, กีทิโส’’ติ? ‘‘เสยฺยถาปิ, นงฺคลีสา’’ติฯ

โพธิสตฺโต ‘‘หตฺถิสฺส โสณฺฑา นงฺคลีสสทิสา โหนฺติ, ทนฺตาทโย เอวรูปา จ เอวรูปา จฯ อยํ ปน พาลตาย วิภชิตฺวา กเถตุํ อสกฺโกนฺโต โสณฺฑํ สนฺธาย กเถสิ มญฺเญ’’ติ ตุณฺหี อโหสิฯ อเถกทิวสํ นิมนฺตเน อุจฺฉุํ ลภิตฺวา ‘‘อาจริย, อชฺช มยํ อุจฺฉุ ขาทิมฺหา’’ติ อาหฯ ‘‘อุจฺฉุ นาม กีทิโส’’ติ วุตฺเต ‘‘เสยฺยถาปิ นงฺคลีสา’’ติ อาหฯ อาจริโย ‘‘โถกํ ปติรูปํ การณํ กเถสี’’ติ ตุณฺหี ชาโตฯ

ปุเนกทิวสํ นิมนฺตเน เอกจฺเจ มาณวา คุฬํ ทธินา ภุญฺชิํสุ, เอกจฺเจ ขีเรนฯ โส อาคนฺตฺวา ‘‘อาจริย, อชฺช มยํ ทธินา ขีเรน จ ภุญฺชิมฺหา’’ติ วตฺวา ‘‘ทธิขีรํ นาม กีทิสํ โหตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เสยฺยถาปิ นงฺคลีสา’’ติ อาหฯ อาจริโย ‘‘อยํ มาณโว ‘สปฺโป นงฺคลีสสทิโส’ติ กเถนฺโต ตาว สุกถิตํ กเถสิ, ‘หตฺถี นงฺคลีสสทิโส’ติ กเถนฺเตนาปิ โสณฺฑํ สนฺธาย เลเสน กถิตํฯ ‘อุจฺฉุ นงฺคลีสสทิส’นฺติ กถเนปิ เลโส อตฺถิ, ‘ทธิขีรานิ ปน นิจฺจํ ปณฺฑรานิ ปกฺขิตฺตภาชนสณฺฐานานี’ติ อิธ สพฺเพน สพฺพํ อุปมํ น กเถสิ, น สกฺกา อิมํ ลาฬกํ สิกฺขาเปตุ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[123]

‘‘อสพฺพตฺถคามิํ วาจํ, พาโล สพฺพตฺถ ภาสติ;

นายํ ทธิํ เวทิ น นงฺคลีสํ, ทธิปฺปยํ มญฺญติ นงฺคลีส’’นฺติฯ

ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ยา วาจา โอปมฺมวเสน สพฺพตฺถ น คจฺฉติ, ตํ อสพฺพตฺถคามิํ วาจํ พาโล ทนฺธปุคฺคโล สพฺพตฺถ ภาสติ, ‘‘ทธิ นาม กีทิส’’นฺติ ปุฏฺโฐปิ ‘‘เสยฺยถาปิ, นงฺคลีสา’’ติ วทเตวฯ เอวํ วทนฺโต นายํ ทธิํ เวทิ น นงฺคลีสํฯ กิํการณา? ทธิปฺปยํ มญฺญติ นงฺคลีสํ, ยสฺมา อยํ ทธิมฺปิ นงฺคลีสเมว มญฺญติฯ อถ วา ทธีติ ทธิเมว, ปยนฺติ ขีรํ, ทธิ จ ปยญฺจ ทธิปฺปยํฯ ยสฺมา ทธิขีรานิปิ อยํ นงฺคลีสเมว มญฺญติ, เอทิโส จายํ พาโล, กิํ อิมินาติ อนฺเตวาสิกานํ ธมฺมกถํ กเถตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา ตํ อุยฺโยเชสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ลาฬกมาณโว ลาฬุทายี อโหสิ, ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

นงฺคลีสชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[124] 4. อมฺพชาตกวณฺณนา

วายเมเถว ปุริโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ วตฺตสมฺปนฺนํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิโต วตฺตสมฺปนฺโน อโหสิ, อาจริยุปชฺฌายวตฺตานิ ปานียปริโภชนียอุโปสถาคารชนฺตาฆราทิวตฺตานิ จ สาธุกํ กโรติ, จุทฺทสสุ มหาวตฺเตสุ อสีติขนฺธกวตฺเตสุ จ ปริปูรการีเยว โหติ, วิหารํ สมฺมชฺชติ, ปริเวณํ วิตกฺกมาฬกํ วิหารมคฺคํ สมฺมชฺชติ, มนุสฺสานํ ปานียํ เทติฯ มนุสฺสา ตสฺส วตฺตสมฺปตฺติยํ ปสีทิตฺวา ปญฺจสตมตฺตานิ ธุวภตฺตานิ อทํสุ, มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิฯ ตํ นิสฺสาย พหูนํ ผาสุวิหาโร ชาโตฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ อตฺตโน วตฺตสมฺปตฺติยา มหนฺตํ ลาภสกฺการํ นิพฺพตฺเตสิ, เอตํ เอกํ นิสฺสาย พหูนํ ผาสุวิหาโร ชาโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว , เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปายํ ภิกฺขุ วตฺตสมฺปนฺโน, ปุพฺเพเปตํ เอกํ นิสฺสาย ปญฺจ อิสิสตานิ ผลาผลตฺถาย อรญฺญํ อคนฺตฺวา เอเตเนว อานีตผลาผเลหิ ยาเปสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปญฺจสตอิสิปริวาโร ปพฺพตปาเท วิหาสิฯ ตทา หิมวนฺเต จณฺโฑ นิทาโฆ อโหสิ, ตตฺถ ตตฺถ ปานียานิ ฉิชฺชิํสุ, ติรจฺฉานา ปานียํ อลภมานา กิลมนฺติฯ อถ เตสุ ตาปเสสุ เอโก ตาปโส เตสํ ปิปาสทุกฺขํ ทิสฺวา เอกํ รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา โทณิํ กตฺวา ปานียํ อุสฺสิญฺจิตฺวา โทณิํ ปูเรตฺวา เตสํ ปานียํ อทาสิฯ พหูสุ สนฺนิปติตฺวา ปานียํ ปิวนฺเตสุ ตาปสสฺส ผลาผลตฺถาย คมโนกาโส นาโหสิฯ โส นิราหาโรปิ ปานียํ เทติเยวฯ มิคคณา จินฺเตสุํ ‘‘อยํ อมฺหากํ ปานียํ เทนฺโต ผลาผลตฺถาย คนฺตุํ โอกาสํ น ลภติ, นิราหารตาย อติวิย กิลมติ, หนฺทมยํ กติกํ กโรมา’’ติฯ เต กติกํ อกํสุ ‘‘อิโต ปฏฺฐาย ปานียํ ปิวนตฺถาย อาคจฺฉนฺเตน อตฺตโน พลานุรูเปน ผลาผลํ คเหตฺวาว อาคนฺตพฺพ’’นฺติฯ

เต ตโต ปฏฺฐาย เอเกโก ติรจฺฉาโน อตฺตโน อตฺตโน พลานุรูเปน มธุรมธุรานิ อมฺพชมฺพุปนสาทีนิคเหตฺวาว อาคจฺฉติฯ เอกสฺส อตฺถาย อาภตํ ผลาผลํ อฑฺฒเตยฺยสกฏภารปฺปมาณํ อโหสิฯ ปญฺจสตตาปสา ตเทว ปริภุญฺชนฺติฯ อติเรกํ ฉฑฺฑิยิตฺถฯ

โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘เอกํ นาม วตฺตสมฺปนฺนํ นิสฺสาย เอตฺตกานํ ตาปสานํ ผลาผลตฺถาย อคนฺตฺวา ยาปนํ อุปฺปนฺนํ, วีริยํ นาม กาตพฺพเมวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[124]

‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;

วายามสฺส ผลํ ปสฺส, ภุตฺตา อมฺพา อนีติห’’นฺติฯ

ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ปณฺฑิโต อตฺตโน วตฺตปูรณาทิเก กมฺมสฺมิํ วายเมเถว, น อุกฺกณฺเฐยฺยฯ กิํการณา? วายามสฺส นิปฺผลตาย อภาวโตฯ อิติ มหาสตฺโต ‘‘วายาโม นาเมส สผโลว โหตี’’ติ อิสิคณํ อาลปนฺโต ‘‘วายามสฺส ผลํ ปสฺสา’’ติ อาหฯ กีทิสํ? ภุตฺตา อมฺพา อนีติหํฯ ตตฺถ อมฺพาติ เทสนามตฺตํ, เตหิ ปน นานปฺปการานิ ผลาผลานิ อาภตานิฯ เตสุ สมฺปนฺนตรานํ อุสฺสนฺนตรานํ วา วเสน ‘‘อมฺพา’’ติ วุตฺตํฯ เย อิเมหิ ปญฺจหิ อิสิสเตหิ สยํ อรญฺญํ อคนฺตฺวา เอกสฺส อตฺถาย อานีตา อมฺพา ภุตฺตา, อิทํ วายามสฺส ผลํฯ ตญฺจ โข ปน อนีติหํ, ‘‘อิติ อาห อิติ อาหา’’ติ เอวํ อิติหีติเหน คเหตพฺพํ น โหติ, ปจฺจกฺขเมว ตํ ผลํ ปสฺสาติฯ เอวํ มหาสตฺโต อิสิคณสฺส โอวาทํ อทาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา วตฺตสมฺปนฺโน ตาปโส อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อมฺพชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[125] 5. กฏาหกชาตกวณฺณนา

พหุมฺปิ โส วิกตฺเถยฺยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ วิกตฺถกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส วตฺถุ เหฏฺฐา กถิตสทิสเมวฯ

อตีเต ปน พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาวิภโว เสฏฺฐิ อโหสิฯ ตสฺส ภริยา ปุตฺตํ วิชายิ, ทาสีปิสฺส ตํ ทิวสญฺเญว ปุตฺตํ วิชายิฯ เต เอกโตว วฑฺฒิํสุฯ เสฏฺฐิปุตฺเต เลขํ สิกฺขนฺเต ทาโสปิสฺส ผลกํ วหมาโน คนฺตฺวา เตเนว สทฺธิํ เลขํ สิกฺขิ, คณนํ สิกฺขิ, ทฺเว ตโย โวหาเร อกาสิฯ โส อนุกฺกเมน วจนกุสโล โวหารกุสโล ยุวา อภิรูโป อโหสิ, นาเมน กฏาเหโก นามฯ โส เสฏฺฐิฆเร ภณฺฑาคาริกกมฺมํ กโรนฺโต จินฺเตสิ ‘‘น มํ อิเม สพฺพกาลํ ภณฺฑาคาริกกมฺมํ กาเรสฺสนฺติ, กิญฺจิเทว โทสํ ทิสฺวา ตาเฬตฺวา พนฺธิตฺวา ลกฺขเณน องฺเกตฺวา ทาสปริโภเคนปิ ปริภุญฺชิสฺสนฺติฯ ปจฺจนฺเต โข ปน เสฏฺฐิสฺส สหายโก เสฏฺฐิ อตฺถิ, ยํนูนาหํ เสฏฺฐิสฺส วจเนน เลขํ อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา ‘อหํ เสฏฺฐิปุตฺโต’ติ วตฺวา ตํ เสฏฺฐิํ วญฺเจตฺวา ตสฺส ธีตรํ คเหตฺวา สุขํ วเสยฺย’’นฺติฯ โส สยเมว ปณฺณํ คเหตฺวา ‘‘อหํ อสุกํ นาม มม ปุตฺตํ ตว สนฺติกํ ปหิณิํ, อาวาหวิวาหสมฺพนฺโธ นาม มยฺหญฺจ ตยา, ตุยฺหญฺจ มยา สทฺธิํ ปติรูโป, ตสฺมา ตฺวํ อิมสฺส ทารกสฺส อตฺตโน ธีตรํ ทตฺวา เอตํ ตตฺเถว วสาเปหิ, อหมฺปิ โอกาสํ ลภิตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ ลิขิตฺวา เสฏฺฐิสฺเสว มุทฺทิกาย ลญฺเชตฺวา ยถารุจิตํ ปริพฺพยญฺเจว คนฺธวตฺถาทีนิ จ คเหตฺวา ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา เสฏฺฐิํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ

อถ นํ เสฏฺฐิ ‘‘กุโต อาคโตสิ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘พาราณสิโต’’ติฯ ‘‘กสฺส ปุตฺโตสี’’ติ? ‘‘พาราณสิเสฏฺฐิสฺสา’’ติฯ ‘‘เกนตฺเถนาคโตสี’’ติ? ตสฺมิํ ขเณ กฏาหโก ‘‘อิทํ ทิสฺวา ชานิสฺสถา’’ติ ปณฺณํ อทาสิฯ เสฏฺฐิ ปณฺณํ วาเจตฺวา ‘‘อิทานาหํ ชีวามิ นามา’’ติ ตุฏฺฐจิตฺโต ธีตรํ ทตฺวา ปติฏฺฐาเปสิฯ ตสฺส ปริวาโร มหนฺโต อโหสิฯ

โส ยาคุขชฺชกาทีสุ วา วตฺถคนฺธาทีสุ วา อุปนีเตสุ ‘‘เอวมฺปิ นาม ยาคุํ ปจนฺติ, เอวํ ขชฺชกํ, เอวํ ภตฺตํ, อโห ปจฺจนฺตวาสิกา นามา’’ติ ยาคุอาทีนิ ครหติฯ ‘‘อิเม ปจฺจนฺตวาสิภาเวเนว อหตสาฏเก วฬญฺชิตุํ น ชานนฺติ, คนฺเธ ปิสิตุํ, ปุปฺผานิ คนฺถิตุํ น ชานนฺตี’’ติ วตฺถกมฺมนฺติกาทโย ครหติฯ

โพธิสตฺโตปิ ทาสํ อปสฺสนฺโต ‘‘กฏาหโก น ทิสฺสติ, กหํ คโต, ปริเยสถ น’’นฺติ สมนฺตา มนุสฺเส ปโยเชสิฯ เตสุ เอโก ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา อตฺตานํ อชานาเปตฺวา อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิฯ โพธิสตฺโต ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘อยุตฺตํ เตน กตํ, คนฺตฺวา นํ คเหตฺวา อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน นิกฺขมิฯ ‘‘เสฏฺฐิ กิร ปจฺจนฺตํ คจฺฉตี’’ติ สพฺพตฺถ ปากโฏ ชาโตฯ กฏาหโก ‘‘เสฏฺฐิ กิร อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘น โส อญฺเญน การเณน อาคจฺฉิสฺสติ, มํ นิสฺสาเยวสฺส อาคมเนน ภวิตพฺพํฯ สเจ ปนาหํ ปลายิสฺสามิ, ปุน อาคนฺตุํ น สกฺกา ภวิสฺสติฯ อตฺถิ ปเนส อุปาโยฯ มม สามิกสฺส ปฏิปถํ คนฺตฺวา ทาสกมฺมํ กตฺวา ตเมว อาราเธสฺสามี’’ติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ปริสมชฺเฌ เอวํ ภาสติ ‘‘อญฺเญ พาลมนุสฺสา อตฺตโน พาลภาเวน มาตาปิตูนํ คุณํ อชานนฺตา เตสํ โภชนเวลาย อปจิติกมฺมํ อกตฺวา เตหิ สทฺธิํเยว ภุญฺชนฺติ, มยํ ปน มาตาปิตูนํ โภชนกาเล ปฏิคฺคหํ อุปเนม, เขฬมลฺลกํ อุปเนม, ภาชนานิ อุปเนม, ปานียมฺปิ พีชนิมฺปิ คเหตฺวา อุปติฏฺฐามา’’ติ ยาว สรีรวฬญฺชนกาเล อุทกกลสํ อาทาย ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐานคมนา สพฺพํ ทาเสหิ สามิกานํ กตฺตพฺพกิจฺจํ ปกาเสสิฯ

โส เอวํ ปริสํ อุคฺคณฺหาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปจฺจนฺตสมีปํ อาคตกาเล สสุรํ อโวจ ‘‘ตาต, มม กิร ปิตา ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคจฺฉติ, ตุมฺเห ขาทนียโภชนียํ ปฏิยาทาเปถ, อหํ ปณฺณาการํ คเหตฺวา ปฏิปถํ คมิสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, ตาตา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ กฏาหโก พหุํ ปณฺณาการมาทาย มหนฺเตน ปริวาเรน คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปณฺณาการํ อทาสิฯ โพธิสตฺโตปิ ปณฺณาการํ คเหตฺวา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ปาตราสกาเล ขนฺธาวารํ นิวาเสตฺวา สรีรวฬญฺชนตฺถาย ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐานํ ปาวิสิฯ

กฏาหโก อตฺตโน ปริวารํ นิวตฺเตตฺวา กลสํ อาทาย โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อุทกกิจฺจปริโยสาเน ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘สามิ, อหํ ตุมฺหากํ ยตฺตกํ อิจฺฉถ, ตตฺตกํ ธนํ ทสฺสามิ, มา เม ยสํ อนฺตรธาปยิตฺถา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ตสฺส วตฺตสมฺปทาย ปสีทิตฺวา ‘‘มา ภายิ, นตฺถิ เต มม สนฺติกา อนฺตราโย’’ติ สมสฺสาเสตฺวา ปจฺจนฺตนครํ ปาวิสิฯ มหนฺโต สกฺกาโร อโหสิ, กฏาหโกปิสฺส นิรนฺตรํ ทาเสน กตฺตพฺพกิจฺจํ กโรติฯ อถ นํ เอกาย เวลาย สุขนิสินฺนํ ปจฺจนฺตเสฏฺฐิ อาห ‘‘มหาเสฏฺฐิ, มยา ตุมฺหากํ ปณฺณํ ทิสฺวาว ตุมฺหากํ ปุตฺตสฺส ทาริกา ทินฺนา’’ติ โพธิสตฺโต กฏาหกํ ปุตฺตเมว กตฺวา ตทนุจฺฉวิกํ ปิยวจนํ วตฺวา เสฏฺฐิํ โตเสสิฯ ตโต ปฏฺฐาย กฏาหกสฺส มุขํ อุลฺโลเกตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิฯ

อเถกทิวสํ มหาสตฺโต เสฏฺฐิธีตรํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘เอหิ, อมฺม, สีเส เม อูกา วิจินาหี’’ติ วตฺวา ตํ อาคนฺตฺวา อูกา คเหตฺวา ฐิตํ ปิยวจนํ วตฺวา ‘‘กเถหิ, อมฺม, กจฺจิ เต มม ปุตฺโต สุขทุกฺเขสุ อปฺปมตฺโต , อุโภ ชนา สมฺโมทมานา สมคฺควาสํ วสถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ตาต, มหาเสฏฺฐิ ตุมฺหากํ ปุตฺตสฺส อญฺโญ โทโส นตฺถิ, เกวลํ อาหารํ ครหตี’’ติฯ ‘‘อมฺม, นิจฺจกาลเมส ทุกฺขสีโลว, อปิจ เต อหํ ตสฺส มุขพนฺธนมนฺตํ ทสฺสามิ, ตํ ตฺวํ สาธุกํ อุคฺคณฺหิตฺวา มม ปุตฺตสฺส โภชนกาเล ครหนฺตสฺส อุคฺคหิตนิยาเมเนว ปุรโต ฐตฺวา วเทยฺยาสี’’ติ คาถํ อุคฺคณฺหาเปตฺวา กติปาหํ วสิตฺวา พาราณสิเมว อคมาสิฯ กฏาหโกปิ พหุํ ขาทนียโภชนียํ อาทาย อนุมคฺคํ คนฺตฺวา พหุธนํ ทตฺวา วนฺทิตฺวา นิวตฺติฯ โส โพธิสตฺตสฺส คตกาลโต ปฏฺฐาย อติเรกมานี อโหสิฯ โส เอกทิวสํ เสฏฺฐิธีตาย นานคฺครสโภชนํ อุปเนตฺวา กฏจฺฉุํ อาทาย ปริวิสนฺติยา ภตฺตํ ครหิตุํ อารภิฯ เสฏฺฐิธีตา โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก อุคฺคหิตนิยาเมเนว อิมํ คาถมาห –

[125]

‘‘พหุมฺปิ โส วิกตฺเถยฺย, อญฺญํ ชนปทํ คโต;

อนฺวาคนฺตฺวาน ทูเสยฺย, ภุญฺช โภเค กฏาหกา’’ติฯ

ตตฺถ พหุมฺปิ โส วิกตฺเถยฺย, อญฺญํ ชนปทํ คโตติ โย อตฺตโน ชาติภูมิโต อญฺญํ ชนปทํ คโต โหติ, ยตฺถสฺส ชาติํ น ชานนฺติ, โส พหุมฺปิ วิกตฺเถยฺย, วมฺภนวจนํ วญฺจนวจนํ วเทยฺยฯ อนฺวาคนฺตฺวาน ทูเสยฺยาติ อิมํ ตาว วารํ สามิกสฺส ปฏิปถํ คนฺตฺวา ทาสกิจฺจสฺส กตตฺตา กสาหิ ปหริตฺวา ปิฏฺฐิจมฺมุปฺปาฏนโต จ ลกฺขณาหนนโต จ มุตฺโตสิฯ สเจ อนาจารํ กโรสิ, ปุน อญฺญสฺมิํ อาคมนวาเร ตว สามิโก อนฺวาคนฺตฺวาน ทูเสยฺย, อิมํ เคหํ อนุอาคนฺตฺวา กสาภิฆาเตหิ เจว ลกฺขณาหนเนน จ ชาติปฺปกาสเนน จ ตํ ทูเสยฺย อุปหเนยฺยฯ ตสฺมา อิมํ อนาจารํ ปหาย ภุญฺช โภเค กฏาหก, มา ปจฺฉา อตฺตโน ทาสภาวํ ปากฏํ กาเรตฺวา วิปฺปฏิสารี อโหสีติ อยเมตฺถ เสฏฺฐิโน อธิปฺปาโยฯ

เสฏฺฐิธีตา ปน เอตมตฺถํ อชานนฺตี อุคฺคหิตนิยาเมน พฺยญฺชนเมว ปยิรุทาหาสิฯ กฏาหโก ‘‘อทฺธา เสฏฺฐินา มม กุลํ อาจิกฺขิตฺวา เอติสฺสา สพฺพํ กถิตํ ภวิสฺสตี’’ติ ตโต ปฏฺฐาย ปุน ภตฺตํ ครหิตุํ น วิสหิ, นิหตมาโน ยถาลทฺธํ ภุญฺชิตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา กฏาหโก วิกตฺถกภิกฺขุ อโหสิ, พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กฏาหกชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[126] 6. อสิลกฺขณชาตกวณฺณนา

ตเถเวกสฺส กลฺยาณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรญฺโญ อสิลกฺขณปาฐกํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร กมฺมาเรหิ รญฺโญ อสีนํ อาหฏกาเล อสิํ อุปสิงฺฆิตฺวา อสิลกฺขณํ อุทาหรติฯ โส เยสํ หตฺถโต ลาภํ ลภติ, เตสํ อสิํ ‘‘ลกฺขณสมฺปนฺโน มงฺคลสํยุตฺโต’’ติ วทติฯ เยสํ หตฺถโต ลาภํ น ลภติ, เตสํ อสิํ ‘‘อวลกฺขโณ’’ติ ครหติฯ อเถโก กมฺมาโร อสิํ กตฺวา โกสิยํ สุขุมํ มริจจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา รญฺโญ อสิํ อาหริฯ ราชา พฺราหฺมณํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อสิํ วีมํสา’’ติ อาหฯ

พฺราหฺมณสฺส อสิํ อากฑฺฒิตฺวา อุปสิงฺฆนฺตสฺส มริจจุณฺณานิ นาสํ ปวิสิตฺวา ขิปิตุกามตํ อุปฺปาเทสุํฯ ตสฺส ขิปนฺตสฺส นาสิกา อสิธาราย ปฏิหตา ทฺวิธา ฉิชฺชิฯ ตสฺเสวํ นาสิกาย ฉินฺนภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโตฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, รญฺโญ กิร อสิลกฺขณปาฐโก อสิํ อุปสิงฺฆนฺโต นาสิกํ ฉินฺทาเปสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โส พฺราหฺมโณ อสิํ อุปสิงฺฆนฺโต นาสิกาเฉทํ ปตฺโต, ปุพฺเพปิ ปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส อสิลกฺขณปาฐโก พฺราหฺมโณ อโหสีติ สพฺพํ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุสทิสเมวฯ ราชา ปน ตสฺส เวชฺเช ทตฺวา นาสิกาโกฏิํ ผาสุกํ การาเปตฺวา ลาขาย ปฏินาสิกํ กาเรตฺวา ปุน ตํ อุปฏฺฐากเมว อกาสิฯ พาราณสิรญฺโญ ปน ปุตฺโต นตฺถิ, เอกา ธีตา เจว ภาคิเนยฺโย จ อเหสุํฯ โส อุโภปิ เต อตฺตโน สนฺติเกเยว วฑฺฒาเปสิฯ เต เอกโต วฑฺฒนฺตา อญฺญมญฺญํ ปฏิพทฺธจิตฺตา อเหสุํฯ ราชาปิ อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มยฺหํ ภาคิเนยฺโยปิ อิมสฺส รชฺชสฺส สามิโกว, ธีตรํ เอตสฺเสว ทตฺวา อภิเสกมสฺส กโรมี’’ติ วตฺวา ปุน จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ ภาคิเนยฺโย สพฺพถาปิ ญาตโกเยว, เอตสฺส อญฺญํ ราชธีตรํ อาเนตฺวา อภิเสกํ กตฺวา ธีตรํ อญฺญสฺส รญฺโญ ทสฺสามิ, เอวํ โน ญาตกา พหู ภวิสฺสนฺติ, ทฺวินฺนมฺปิ รชฺชานํ มยเมว สามิกา ภวิสฺสามา’’ติฯ โส อมจฺเจหิ สทฺธิํ สมฺมนฺเตตฺวา ‘‘อุโภเปเต วิสุํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ภาคิเนยฺยํ อญฺญสฺมิํ นิเวสเน, ธีตรํ อญฺญสฺมิํ วาเสสิฯ

เต โสฬสวสฺสุทฺเทสิกภาวํ ปตฺตา อติวิย ปฏิพทฺธจิตฺตา อเหสุํฯ ราชกุมาโร ‘‘เกน นุ โข อุปาเยน มาตุลธีตรํ ราชเคหา นีหราเปตุํ สกฺกา ภเวยฺยา’’ติ จินฺเตนฺโต ‘‘อตฺเถโก อุปาโย’’ติ มหาอิกฺขณิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺสา สหสฺสภณฺฑิกํ ทตฺวา ‘‘กิํ มยา กตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อมฺม, ตยิ กโรนฺติยา อนิปฺผตฺติ นาม นตฺถิ, กิญฺจิเทว การณํ วตฺวา ยถา มม มาตุโล ราชา ธีตรํ อนฺโตเคหา นีหราเปติ, ตถา กโรหี’’ติ อาหฯ

สาธุ, สามิ, อหํ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วกฺขามิ ‘‘เทว, ราชธีตาย อุปริ กาฬกณฺณี อตฺถิ, เอตฺตกํ กาลํ นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโตปิ นตฺถิ, อหํ ราชธีตรํ อสุกทิวเส นาม รถํ อาโรเปตฺวา พหุอาวุธหตฺเถ ปุริเส อาทาย มหนฺเตน ปริวาเรน สุสานํ คนฺตฺวา มณฺฑลปีฐิกาย เหฏฺฐามญฺเจ มตมนุสฺสํ นิปชฺชาเปตฺวา อุปริมญฺเจ ราชธีตรํ ฐเปตฺวา คนฺโธทกฆฏานํ อฏฺฐุตฺตรสเตน นฺหาเปตฺวา กาฬกณฺณิํ ปวาเหสฺสามี’’ติ เอวํ วตฺวา ราชธีตรํ สุสานํ เนสฺสามิ, ตฺวํ อมฺหากํ ตตฺถ คมนทิวเส อมฺเหหิ ปุเรตรเมว โถกํ มริจจุณฺณํ อาทาย อาวุธหตฺเถหิ อตฺตโน มนุสฺเสหิ ปริวุโต รถํ อภิรุยฺห สุสานํ คนฺตฺวา รถํ สุสานทฺวาเร เอกปเทเส ฐเปตฺวา อาวุธหตฺเถ มนุสฺเส สุสานวนํ เปเสตฺวา สยํ สุสาเน มณฺฑลปีฐิกํ ปสาเรตฺวา มตโก วิย ปฏิกุชฺโช หุตฺวา นิปชฺชฯ อหํ ตตฺถ อาคนฺตฺวา ตว อุปริ มญฺจกํ อตฺถริตฺวา ราชธีตรํ อุกฺขิปิตฺวา มญฺเจ สยาเปสฺสามิ, ตฺวํ ตสฺมิํ ขเณ มริจจุณฺณํ นาสิกาย ปกฺขิปิตฺวา ทฺเว ตโย วาเร ขิเปยฺยาสิฯ ตยา ขิปิตกาเล มยํ ราชธีตรํ ปหาย ปลายิสฺสามฯ อถ ตฺวํ ราชธีตรํ สีสํ นฺหาเปตฺวา สยมฺปิ สีสํ นฺหายิตฺวา ตํ อาทาย อตฺตโน นิเวสนํ คจฺเฉยฺยาสีติฯ โส ‘‘สาธุ สุนฺทโร อุปาโย’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ

สาปิ คนฺตฺวา รญฺโญ ตมตฺถํ อาโรเจสิ, ราชาปิ สมฺปฏิจฺฉิฯ ราชธีตายปิ ตํ อนฺตรํ อาจิกฺขิ, สาปิ สมฺปฏิจฺฉิฯ สา นิกฺขมนทิวเส กุมารสฺส สญฺญํ ทตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน สุสานํ คจฺฉนฺตี อารกฺขมนุสฺสานํ ภยชนนตฺถํ อาห – ‘‘มยา ราชธีตาย มญฺเจ ฐปิตกาเล เหฏฺฐามญฺเจ มตปุริโส ขิปิสฺสติ, ขิปิตฺวา จ เหฏฺฐามญฺจา นิกฺขมิตฺวา ยํ ปฐมํ ปสฺสิสฺสติ , ตเมว คเหสฺสติ, อปฺปมตฺตา ภเวยฺยาถา’’ติฯ ราชกุมาโร ปุเรตรํ คนฺตฺวา วุตฺตนเยเนว ตตฺถ นิปชฺชิฯ มหาอิกฺขณิกา ราชธีตรํ อุกฺขิปิตฺวา มณฺฑลปีฐิกาฐานํ คจฺฉนฺตี ‘‘มา ภายี’’ติ สญฺญาเปตฺวา มญฺเจ ฐเปสิฯ ตสฺมิํ ขเณ กุมาโร มริจจุณฺณํ นาสาย ปกฺขิปิตฺวา ขิปิฯ เตน ขิปิตมตฺเตเยว มหาอิกฺขณิกา ราชธีตรํ ปหาย มหารวํ รวมานา สพฺพปฐมํ ปลายิ, ตสฺสา ปลาตกาลโต ปฏฺฐาย เอโกปิ ฐาตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิ, คหิตคหิตานิ อาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา สพฺเพ ปลายิํสุฯ กุมาโร ยถาสมฺมนฺติตํ สพฺพํ กตฺวา ราชธีตรํ อาทาย อตฺตโน นิเวสนํ อคมาสิฯ

อิกฺขณิกา คนฺตฺวา ตํ การณํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘ปกติยาปิ สา มยา ตสฺเสวตฺถาย ปุฏฺฐา, ปายาเส ฉฑฺฑิตสปฺปิ วิย ชาต’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อปรภาเค ภาคิเนยฺยสฺส รชฺชํ ทตฺวา ธีตรํ มหาเทวิํ กาเรสิฯ โส ตาย สทฺธิํ สมคฺควาสํ วสมาโน ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ โสปิ อสิลกฺขณปาฐโก ตสฺเสว อุปฏฺฐาโก อโหสิฯ ตสฺเสกทิวสํ ราชูปฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา ปฏิสูริยํ ฐตฺวา อุปฏฺฐหนฺตสฺส ลาขา วิลียิ, ปฏินาสิกา ภูมิยํ ปติฯ โส ลชฺชาย อโธมุโข อฏฺฐาสิฯ อถ นํ ราชา ปริหสนฺโต ‘‘อาจริย, มา จินฺตยิตฺถ, ขิปิตํ นาม เอกสฺส กลฺยาณํ โหติ, เอกสฺส ปาปกํฯ ตุมฺเหหิ ขิปิเตน นาสิกา ฉิชฺชียิตฺถ, มยํ ปน ขิปนฺตา มาตุลธีตรํ ลภิตฺวา รชฺชํ ปาปุณิมฺหา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[126]

‘‘ตเถเวกสฺส กลฺยาณํ, ตเถเวกสฺส ปาปกํ;

ตสฺมา สพฺพํ น กลฺยาณํ, สพฺพํ วาปิ น ปาปก’’นฺติฯ

ตตฺถ ตเถเวกสฺสาติ ตเทเวกสฺสฯ อยเมว วา ปาโฐฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ

อิติ โส อิมาย คาถาย ตํ การณํ อาหริตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมาย เทสนาย โลกสมฺมตานํ กลฺยาณปาปกานํ อเนกํสิกภาวํ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อสิลกฺขณปาฐโกว เอตรหิ อสิลกฺขณปาฐโก, ภาคิเนยฺยราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อสิลกฺขณชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[127] 7. กลณฺฑุกชาตกวณฺณนา

เต เทสา ตานิ วตฺถูนีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ วิกตฺถกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตตฺถ ทฺเวปิ วตฺถูนิ กฏาหกชาตกสทิสาเนวฯ

อิธ ปเนส พาราณสิเสฏฺฐิโน ทาโส กลณฺฑุโก นาม อโหสิฯ ตสฺส ปลายิตฺวา ปจฺจนฺตวาสิเสฏฺฐิโน ธีตรํ คเหตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน วสนกาเล พาราณสิเสฏฺฐิ ปริเยสาเปตฺวาปิ ตสฺส คตฏฺฐานํ อชานนฺโต ‘‘คจฺฉ, กลณฺฑุกํ ปริเยสา’’ติ อตฺตนา ปุฏฺฐํ สุกโปตกํ เปเสสิฯ สุกโปตโก อิโต จิโต จ วิจรนฺโต ตํ นครํ ปาปุณิฯ ตสฺมิญฺจ กาเล กลณฺฑุโก นทีกีฬํ กีฬิตุกาโม พหุํ มาลาคนฺธวิเลปนญฺเจว ขาทนียโภชนียานิ จ คาหาเปตฺวา นทิํ คนฺตฺวา เสฏฺฐิธีตาย สทฺธิํ นาวํ อารุยฺห อุทเก กีฬติฯ ตสฺมิญฺจ ปเทเส นทีกีฬํ กีฬนฺตา อิสฺสรชาติกา ติขิณเภสชฺชปริภาวิตํ ขีรํ ปิวนฺติ, เตน เตสํ ทิวสภาคมฺปิ อุทเก กีฬนฺตานํ สีตํ น พาธติฯ อยํ ปน กลณฺฑุโก ขีรคณฺฑูสํ คเหตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา ตํ ขีรํ นุฏฺฐุภติฯ นุฏฺฐุภนฺโตปิ อุทเก อนุฏฺฐุภิตฺวา เสฏฺฐิธีตาย สีเส นุฏฺฐุภติฯ สุกโปตโกปิ นทีตีรํ คนฺตฺวา เอกิสฺสา อุทุมฺพรสาขาย นิสีทิตฺวา โอโลเกตฺวา กลณฺฑุกํ สญฺชานิตฺวา เสฏฺฐิธีตาย สีเส นุฏฺฐุภนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อเร, กลณฺฑุก ทาส, อตฺตโน ชาติญฺจ วสนฏฺฐานญฺจ อนุสฺสร, ขีรคณฺฑูสํ คเหตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา ชาติสมฺปนฺนาย สุขสํวฑฺฒาย เสฏฺฐิธีตาย สีเส มา นุฏฺฐุภิ, อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[127]

‘‘เต เทสา ตานิ วตฺถูนิ, อหญฺจ วนโคจโร;

อนุวิจฺจ โข ตํ คณฺเหยฺยุํ, ปิว ขีรํ กลณฺฑุกา’’ติฯ

ตตฺถ เต เทสา ตานิ วตฺถูนีติ มาตุกุจฺฉิํ สนฺธาย วทติฯ อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ยตฺถ เต วสิตํ, น เต ขตฺติยธีตาทีนํ กุจฺฉิเทสาฯ ยตฺถ วาสิ ปติฏฺฐิโต, น ตานิ ขตฺติยธีตาทีนํ กุจฺฉิวตฺถูนิฯ อถ โข ทาสิกุจฺฉิยํ ตฺวํ วสิ เจว ปติฏฺฐิโต จาติฯ อหญฺจ วนโคจโรติ ติรจฺฉานภูโตปิ เอตมตฺถํ ชานามีติ ทีเปติฯ อนุวิจฺจ โข ตํ คณฺเหยฺยุนฺติ เอวํ อนาจารํ จรมานํ มยา คนฺตฺวา อาโรจิเต อนุวิจฺจ ชานิตฺวา ตว สามิกา ตาเฬตฺวา เจว ลกฺขณาหตญฺจ กตฺวา ตํ คณฺเหยฺยุํ, คเหตฺวา คมิสฺสนฺติ, ตสฺมา อตฺตโน ปมาณํ ญตฺวา เสฏฺฐิธีตาย สีเส อนุฏฺฐุภิตฺวา ปิว ขีรํฯ กลณฺฑุกาติ ตํ นาเมนาลปติฯ

กลณฺฑุโกปิ สุวโปตกํ สญฺชานิตฺวา ‘‘มํ ปากฏํ กเรยฺยา’’ติ ภเยน ‘‘เอหิ, สามิ, กทา อาคโตสี’’ติ อาหฯ สุโก ‘‘น เอส มํ หิตกามตาย ปกฺโกสติ, คีวํ ปน เม วฏฺเฏตฺวา มาเรตุกาโม’’ติ ญตฺวาว ‘‘น เม ตยา อตฺโถ’’ติ ตโต อุปฺปติตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ยถาทิฏฺฐํ เสฏฺฐิโน วิตฺถาเรน กเถสิฯ เสฏฺฐิ ‘‘อยุตฺตํ เตน กต’’นฺติ วตฺวา คนฺตฺวา ตสฺส อาณํ กาเรตฺวา พาราณสิเมว นํ อาเนตฺวา ทาสปริโภเคน ปริภุญฺชิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กลณฺฑุโก อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กลณฺฑุกชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[128] 8. พิฬารวตชาตกวณฺณนา

โย เว ธมฺมํ ธชํ กตฺวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ตสฺส กุหกภาเว อาโรจิเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส กุหโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มูสิกโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา วุฑฺฒิมนฺวาย มหาสรีโร สูกรจฺฉาปกสทิโส หุตฺวา อเนกสตมูสิกาหิ ปริวุโต อรญฺเญ วิหรติฯ อเถโก สิงฺคาโล อิโต จิโต จ วิจรนฺโต ตํ มูสิกยูถํ ทิสฺวา ‘‘อิมา มูสิกา วญฺเจตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มูสิกานํ อาสยสฺส อวิทูเร สูริยาภิมุโข วาตํ ปิวนฺโต เอเกน ปาเทน อฏฺฐาสิฯ โพธิสตฺโต โคจราย จรมาโน ตํ ทิสฺวา ‘‘สีลวา เอโส ภวิสฺสตี’’ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตฺวํ โก นาโม’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ธมฺมิโก นามา’’ติฯ ‘‘จตฺตาโร ปาเท ภูมิยํ อฐเปตฺวา กสฺมา เอเกเนว ฐิโตสี’’ติฯ ‘‘มยิ จตฺตาโร ปาเท ปถวิยํ ฐเปนฺเต ปถวี วหิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา เอเกเนว ติฏฺฐามี’’ติฯ ‘‘มุขํ วิวริตฺวา กสฺมา ฐิโตสี’’ติ? ‘‘มยํ อญฺญํ น ภกฺขยาม, วาตเมว ภกฺขยามา’’ติฯ

‘‘อถ กสฺมา สูริยาภิมุโข ติฏฺฐสี’’ติ? ‘‘สูริยํ นมสฺสามี’’ติฯ โพธิสตฺโต ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สีลวา เอโส ภวิสฺสตี’’ติ ตโต ปฏฺฐาย มูสิกคเณน สทฺธิํ สายํ ปาตํ ตสฺส อุปฏฺฐานํ คจฺฉติฯ

อถสฺส อุปฏฺฐานํ กตฺวา คมนกาเล สิงฺคาโล สพฺพปจฺฉิมํ มูสิกํ คเหตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา อชฺโฌหริตฺวา มุขํ ปุญฺฉิตฺวา ติฏฺฐติฯ อนุปุพฺเพน มูสิกคโณ ตนุโก ชาโตฯ มูสิกา ‘‘ปุพฺเพ อมฺหากํ อยํ อาสโย นปฺปโหติ, นิรนฺตรา ติฏฺฐามฯ อิทานิ สิถิลา, เอวมฺปิ อาสโย น ปูรเตว, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ โพธิสตฺตสฺส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ โพธิสตฺโต ‘‘เกน นุ โข การเณน มุสิกา ตนุตฺตํ คตา’’ติ จินฺเตนฺโต สิงฺคาเล อาสงฺกํ ฐเปตฺวา ‘‘วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติ อุปฏฺฐานกาเล เสสมูสิกา ปุรโต กตฺวา สยํ ปจฺฉโต อโหสิฯ สิงฺคาโล ตสฺส อุปริ ปกฺขนฺทิ, โพธิสตฺโต อตฺตโน คหณตฺถาย ตํ ปกฺขนฺทนฺตํ ทิสฺวา นิวตฺติตฺวา ‘‘โภ สิงฺคาล, อิทํ เต วตสมาทานํ น ธมฺมสุธมฺมตาย, ปเรสํ ปน วิหิํสนตฺถาย ธมฺมํ ธชํ กตฺวา จรสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[128]

‘‘โย เว ธมฺมํ ธชํ กตฺวา, นิคูฬฺโห ปาปมาจเร;

วิสฺสาสยิตฺวา ภูตานิ, พิฬารํ นาม ตํ วต’’นฺติฯ

ตตฺถ โย เวติ ขตฺติยาทีสุ โย โกจิเทวฯ ธมฺมํ ธชํ กตฺวาติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมํ ธชํ กริตฺวา, กูฏํ กโรนฺโต วิย อุสฺสาเปตฺวา ทสฺเสนฺโตติ อตฺโถฯ วิสฺสาสยิตฺวาติ ‘‘สีลวา อย’’นฺติ สญฺญาย สญฺชาตวิสฺสาสานิ กตฺวาฯ พิฬารํ นาม ตํ วตนฺติ ตํ เอวํ ธมฺมํ ธชํ กตฺวา รโห ปาปานิ กโรนฺตสฺส วตํ เกราฏิกวตํ นาม โหตีติ อตฺโถฯ

มูสิกราชา กเถนฺโตว อุปฺปติตฺวา ตสฺส คีวายํ ปติตฺวา หนุกสฺส เหฏฺฐา อนฺโตคลนาฬิยํ ฑํสิตฺวา คลนาฬิํ ผาเลตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิฯ มูสิกคโณ นิวตฺติตฺวา สิงฺคาลํ ‘‘มุรุ มุรู’’ติ ขาทิตฺวา อคมาสิฯ ปฐมาคตาว กิรสฺส มํสํ ลภิํสุ, ปจฺฉา อาคตา น ลภิํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย มูสิกคโณ นิพฺภโย ชาโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล กุหกภิกฺขุ อโหสิ, มูสิกราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

พิฬารวตชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[129] 9. อคฺคิกภารทฺวาชชาตกวณฺณนา

นายํ สิขา ปุญฺญเหตูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุหกญฺเญว ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ

อตีตสฺมิญฺหิ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มูสิกราชา หุตฺวา อรญฺเญ วสติฯ อเถโก สิงฺคาโล ทวฑาเห อุฏฺฐิเต ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต เอกสฺมิํ รุกฺเข สีสํ อาหจฺจ อฏฺฐาสิฯ ตสฺส สกลสรีเร โลมานิ ฌายิํสุ, รุกฺขํ อาหจฺจ ฐิตฏฺฐาเน ปน มตฺถเก จูฬา วิย โถกานิ โลมานิ อฏฺฐํสุฯ โส เอกทิวสํ โสณฺฑิยํ ปานียํ ปิวนฺโต ฉายํ โอโลเกนฺโต จูฬํ ทิสฺวา ‘‘อุปฺปนฺนํ ทานิ เม ภณฺฑมูล’’นฺติ อรญฺเญ วิจรนฺโต ตํ มูสิกาทริํ ทิสฺวา ‘‘อิมา มูสิกา วญฺเจตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อวิทูเร อฏฺฐาสิฯ อถ นํ โพธิสตฺโต โคจราย จรนฺโต ทิสฺวา ‘‘สีลวา อย’’นฺติ สญฺญาย อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตฺวํ กินฺนาโมสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ อคฺคิกภารทฺวาโช นามา’’ติฯ ‘‘อถ กสฺมา อาคโตสี’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ รกฺขนตฺถายา’’ติฯ ‘‘กินฺติ กตฺวา อมฺเห รกฺขิสฺสสี’’ติ? ‘‘อหํ องฺคุฏฺฐคณนํ นาม ชานามิ, ตุมฺหากํ ปาโตว นิกฺขมิตฺวา โคจราย คมนกาเล ‘เอตฺตกา’ติ คเณตฺวา ปจฺจาคมนกาเลปิ คเณสฺสามิ, เอวํ สายํ ปาตํ คเณนฺโต รกฺขิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ รกฺข มาตุลา’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา นิกฺขมนกาเล ‘‘เอโก ทฺเว ตโย’’ติ คเณตฺวา ปจฺจาคมนกาเลปิ ตเถว คเณตฺวา สพฺพปจฺฉิมํ คเหตฺวา ขาทติฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

อิธ ปน มูสิกราชา นิวตฺติตฺวา ฐิโต ‘‘โภ อคฺคิกภารทฺวาช, นายํ ตว ธมฺมสุธมฺมตาย มตฺถเก จูฬา ฐปิตา, กุจฺฉิการณา ปน ฐปิตา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[129]

‘‘นายํ สิขา ปุญฺญเหตุ, ฆาสเหตุ อยํ สิขา;

นาคุฏฺฐิคณนํ ยาติ, อลํ เต โหตุ อคฺคิกา’’ติฯ

ตตฺถ นาคุฏฺฐิคณนํ ยาตีติ ‘‘องฺคุฏฺฐิคณนา’’ติ องฺคุฏฺฐคณนา วุจฺจติ, อยํ มูสิกคโณ องฺคุฏฺฐคณนํ น คจฺฉติ น อุเปติ น ปูเรติ, ปริกฺขยํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ อลํ เต โหตุ อคฺคิกาติ สิงฺคาลํ นาเมน อาลปนฺโต อาหฯ เอตฺตาวตา เต อลํ โหตุ, น อิโต ปรํ มูสิเก ขาทิสฺสสิ ฯ อมฺเหหิ วา ตยา สทฺธิํ สํวาโส อลํ โหตุ, น มยํ อิทานิ ตยา สทฺธิํ วสิสฺสามาติปิ อตฺโถฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา สิงฺคาโล อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, มูสิกราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อคฺคิกภารทฺวาชชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[130] 10. โกสิยชาตกวณฺณนา

ยถา วาจา จ ภุญฺชสฺสูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สาวตฺถิยํ มาตุคามํ อารพฺภ กเถสิฯ สา กิเรกสฺส สทฺธาสมฺปนฺนสฺส อุปาสกพฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณี ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา รตฺติํ อติจริตฺวา ทิวา กิญฺจิ กมฺมํ อกตฺวา คิลานาลยํ ทสฺเสตฺวา นิตฺถุนมานา นิปชฺชติฯ อถ นํ พฺราหฺมโณ ‘‘กิํ เต ภทฺเท อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘วาตา เม วิชฺฌนฺตี’’ติฯ ‘‘อถ กิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘สินิทฺธมธุรานิ ปณีตปณีตานิ ยาคุภตฺตเตลาทีนี’’ติฯ พฺราหฺมโณ ยํ ยํ สา อิจฺฉติ, ตํ ตํ อาหริตฺวา เทติ, ทาโส วิย สพฺพกิจฺจานิ กโรติฯ สา ปน พฺราหฺมณสฺส เคหํ ปวิฏฺฐกาเล นิปชฺชติ, พหิ นิกฺขนฺตกาเล ชาเรหิ สทฺธิํ วีตินาเมติฯ

อถ พฺราหฺมโณ ‘‘อิมิสฺสา สรีเร วิชฺฌนวาตานํ ปริยนฺโต น ปญฺญายตี’’ติ เอกทิวสํ คนฺธมาลาทีนิ อาทาย เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ‘‘กิํ, พฺราหฺมณ, น ปญฺญายสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, พฺราหฺมณิยา กิร เม สรีเร วาตา วิชฺฌนฺติ, สฺวาหํ ตสฺสา สปฺปิเตลาทีนิ เจว ปณีตปณีตโภชนานิ จ ปริเยสามิ, สรีรมสฺสา ฆนํ วิปฺปสนฺนจฺฉวิวณฺณํ ชาตํ, วาตโรคสฺส ปน ปริยนฺโต น ปญฺญายติฯ อหํ ตํ ปฏิชคฺคนฺโตว อิธาคมนสฺส โอกาสํ น ลภามี’’ติ อาหฯ สตฺถา พฺราหฺมณิยา ปาปภาวํ ญตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, ‘เอวํ นิปนฺนสฺส มาตุคามสฺส โรเค อวูปสมนฺเต อิทญฺจิทญฺจ เภสชฺชํ กาตุํ วฏฺฏตี’ติ ปุพฺเพปิ เต ปณฺฑิเตหิ กถิตํ, ภวสงฺเขปคตตฺตา ปน น สลฺลกฺเขสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อโหสิฯ เอกสตราชธานีสุ ขตฺติยกุมารา จ พฺราหฺมณกุมารา จ เยภุยฺเยน ตสฺเสว สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติฯ อเถโก ชนปทวาสี พฺราหฺมณมาณโว โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก ตโย เวเท อฏฺฐารส จ วิชฺชาฏฺฐานานิ อุคฺคณฺหิตฺวา พาราณสิยํเยว กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา ทิวเส ทิวเส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉติ ฯ ตสฺส พฺราหฺมณี ทุสฺสีลา อโหสิ ปาปธมฺมาติ สพฺพํ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุสทิสเมวฯ

โพธิสตฺโต ปน ‘‘อิมินา การเณน โอวาทคหณาย โอกาสํ น ลภามี’’ติ วุตฺเต ‘‘สา มาณวิกา อิมํ วญฺเจตฺวา นิปชฺชตี’’ติ ญตฺวา ‘‘ตสฺสา โรคานุจฺฉวิกํ เภสชฺชํ อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห ‘‘ตาต, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย ตสฺสา สปฺปิขีรรสาทีนิ มา อทาสิ, โคมุตฺเต ปน ปญฺจปณฺณานิ ผลาทีนิ จ ปกฺขิปิตฺวา โกฏฺเฏตฺวา นวตมฺพโลหภาชเน ปกฺขิปิตฺวา โลหคนฺธํ คาหาเปตฺวา รชฺชุํ วา โยตฺตํ วา รุกฺขํ วา ลตํ วา คเหตฺวา ‘อิทํ เต โรคสฺส อนุจฺฉวิกเภสชฺชํ, อิทํ วา ปิว, อุฏฺฐาย วา ตยา ภุตฺตภตฺตสฺส อนุจฺฉวิกํ กมฺมํ กโรหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถํ วเทยฺยาสิฯ ‘‘สเจ เภสชฺชํ น ปิวติ, อถ นํ รชฺชุยา วา โยตฺเตน วา รุกฺเขน วา ลตาย วา กติจิ ปหาเร ปหริตฺวา เกเสสุ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา กปฺปเรน โปเถยฺยาสิ, สา ตงฺขณญฺเญว อุฏฺฐาย กมฺมํ กริสฺสตี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วุตฺตนิยาเมเนว เภสชฺชํ กตฺวา ‘‘ภทฺเท, อิมํ เภสชฺชํ ปิวา’’ติ อาหฯ

‘‘เกน เต อิทํ อาจิกฺขิต’’นฺติ? ‘‘อาจริเยน, ภทฺเท’’ติฯ ‘‘อปเนหิ ตํ, น ปิวิสฺสามี’’ติฯ มาณโว ‘‘น ตฺวํ อตฺตโน รุจิยา ปิวิสฺสสี’’ติ รชฺชุํ คเหตฺวา ‘‘อตฺตโน โรคสฺส อนุจฺฉวิกํ เภสชฺชํ วา ปิว, ยาคุภตฺตานุจฺฉวิกํ กมฺมํ วา กโรหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[130]

‘‘ยถาวาจา จ ภุญฺชสฺสุ, ยถาภุตฺตญฺจ พฺยาหร;

อุภยํ เต น สเมติ, วาจา ภุตฺตญฺจ โกสิเย’’ติฯ

ตตฺถ ยถาวาจา จ ภุญฺชสฺสูติ ยถา เต วาจา, ตถา ภุญฺชสฺสุ, ‘‘วาตา เม วิชฺฌนฺตี’’ติ วาจาย อนุจฺฉวิกเมว กตฺวา ภุญฺชสฺสูติ อตฺโถฯ ‘‘ยถาวาจํ วา’’ติปิ ปาโฐ ยุชฺชติ, ‘‘ยถาวาจายา’’ติปิ ปฐนฺติ, สพฺพตฺถ อยเมว อตฺโถฯ ยถาภุตฺตญฺจ พฺยาหราติ ยํ ยถา เต ภุตฺตํ, ตสฺส อนุจฺฉวิกเมว พฺยาหร, ‘‘อโรคมฺหี’’ติ วตฺวา เคเห กตฺตพฺพํ กโรสีติ อตฺโถฯ ‘‘ยถาภูตญฺจา’’ติปิ ปาโฐ, อถ วา อโรคมฺหีติ ยถาภูตเมว วตฺวา กมฺมํ กโรหีติ อตฺโถฯ อุภยํ เต น สเมติ, วาจาภุตฺตญฺจ โกสิเยติ ยา จ เต อยํ วาจา ‘‘วาตา มํ วิชฺฌนฺตี’’ติ ยญฺจ เต อิทํ ปณีตโภชนํ ภุตฺตํ, อิทํ อุภยมฺปิ ตุยฺหํ น สเมติ, ตสฺมา อุฏฺฐาย กมฺมํ กโรหิฯ ‘‘โกสิเย’’ติ ตํ โคตฺเตนาลปติฯ

เอวํ วุตฺเต โกสิยพฺราหฺมณธีตา ‘‘อาจริเยน อุสฺสุกฺกํ อาปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย น สกฺกา มยา เอส วญฺเจตุํ, อุฏฺฐาย กมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อุฏฺฐาย กมฺมํ อกาสิฯ ‘‘อาจริเยน เม ทุสฺสีลภาโว ญาโต, อิทานิ น สกฺกา อิโต ปฏฺฐาย ปุน เอวรูปํ กาตุ’’นฺติ อาจริเย คารเวน ปาปกมฺมโตปิ วิรมิตฺวา สีลวตี อโหสิฯ สาปิ พฺราหฺมณี ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน กิรมฺหิ ญาตา’’ติ สตฺถริปิ คารเวน น ปุน อนาจารํ อกาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ชยมฺปติกา อิทานิ ชยมฺปติกาว, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โกสิยชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

กุสนาฬิวคฺโค เตรสโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

กุสนาฬิ จ ทุมฺเมธํ, นงฺคลีสมฺพกฏาหํ;

อสิลกฺขณกลณฺฑุกํ, พิฬารคฺคิกโกสิยนฺติฯ

14. อสมฺปทานวคฺโค

[131] 1. อสมฺปทานชาตกวณฺณนา

อสมฺปทาเนนิตรีตรสฺสาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส เทวทตฺโต, อกตญฺญู ตถาคตสฺส คุณํ น ชานาตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต อกตญฺญู, ปุพฺเพปิ อกตญฺญูเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต มคธรฏฺเฐ ราชคเห เอกสฺมิํ มคธรญฺเญ รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺเสว เสฏฺฐิ อโหสิ อสีติโกฏิวิภโว สงฺขเสฏฺฐีติ นาเมนฯ พาราณสิยํ ปีฬิยเสฏฺฐิ นาม อสีติโกฏิวิภโวว อโหสิฯ เต อญฺญมญฺญํ สหายกา อเหสุํฯ เตสุ พาราณสิยํ ปีฬิยเสฏฺฐิสฺส เกนจิเทว การเณน มหนฺตํ ภยํ อุปฺปชฺชิ, สพฺพํ สาปเตยฺยํ ปริหายิฯ โส ทลิทฺโท อปฺปฏิสรโณ หุตฺวา ภริยํ อาทาย สงฺขเสฏฺฐิํ ปจฺจยํ กตฺวา พาราณสิโต นิกฺขมิตฺวา ปทสาว ราชคหํ ปตฺวา สงฺขเสฏฺฐิสฺส นิเวสนํ อคมาสิฯ โส ตํ ทิสฺวาว ‘‘สหาโย เม อาคโต’’ติ ปริสฺสชิตฺวา สกฺการสมฺมานํ กตฺวา กติปาหํ วีตินาเมตฺวา เอกทิวสํ ‘‘สมฺม, เกนฏฺเฐน อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภยํ เม, สมฺม, อุปฺปนฺนํ, สพฺพํ ธนํ ปริกฺขีณํ, อุปตฺถมฺโภ เม โหหี’’ติฯ ‘‘สาธุ สมฺม, มา ภายี’’ติ ภณฺฑาคารํ วิวราเปตฺวา จตฺตาลีส หิรญฺญโกฏิโย ทาเปตฺวา เสสมฺปิ ปริจฺฉทปริวารํ สพฺพํ อตฺตโน สนฺตกํ สวิญฺญาณกํ อวิญฺญาณกํ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา อุปฑฺฒเมว อทาสิฯ โส ตํ วิภวํ อาทาย ปุน พาราณสิํ คนฺตฺวา นิวาสํ กปฺเปสิฯ