เมนู

[113] 3. สิงฺคาลชาตกวณฺณนา

สทฺทหาสิ สิงฺคาลสฺสาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ สมเย ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, เทวทตฺเตน ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย คยาสีสํ คนฺตฺวา ‘ยํ สมโณ โคตโม กโรติ, น โส ธมฺโมฯ ยมหํ กโรมิ, อยเมว ธมฺโม’ติ เต ภิกฺขู อตฺตโน ลทฺธิํ คาหาเปตฺวา ฐานปฺปตฺตํ มุสาวาทํ กตฺวา สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา เอกสีมาย ทฺเว อุโปสถา กตา’’ติ เทวทตฺตสฺส อคุณกถํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มุสาวาที, ปุพฺเพปิ มุสาวาทีเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สุสานวเน รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตทา พาราณสิยํ นกฺขตฺตํ ฆุฏฺฐํ อโหสิฯ มนุสฺสา ‘‘ยกฺขพลิกมฺมํ กโรมา’’ติ เตสุ เตสุ จจฺจรรจฺฉาทิฏฺฐาเนสุ มจฺฉมํสาทีนิ วิปฺปกิริตฺวา กปาลเกสุ พหุํ สุรํ ฐปยิํสุฯ อเถโก สิงฺคาโล อฑฺฒรตฺตสมเย นิทฺธมเนน นครํ ปวิสิตฺวา มจฺฉมํสํ ขาทิตฺวา สุรํ ปิวิตฺวา ปุนฺนาคคจฺฉนฺตรํ ปวิสิตฺวา ยาว อรุณุคฺคมนา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ โส ปพุชฺฌิตฺวา อาโลกํ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ นิกฺขมิตุํ น สกฺกา’’ติ มคฺคสมีปํ คนฺตฺวา อทิสฺสมาโน นิปชฺชิตฺวา อญฺเญ มนุสฺเส ทิสฺวาปิ กิญฺจิ อวตฺวา เอกํ พฺราหฺมณํ มุขโธวนตฺถาย คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘พฺราหฺมณา นาม ธนโลลา โหนฺติ, อิมํ ธเนน ปโลเภตฺวา ยถา มํ อุปกจฺฉกนฺตเร กตฺวา อุตฺตราสงฺเคน ปฏิจฺฉาเทตฺวา นครา นีหรติ, ตถา กริสฺสามี’’ติฯ โส มนุสฺสภาสาย ‘‘พฺราหฺมณา’’ติ อาหฯ โส นิวตฺติตฺวา ‘‘โก มํ ปกฺโกสตี’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ, พฺราหฺมณา’’ติฯ ‘‘กิํการณา’’ติฯ ‘‘พฺราหฺมณ, มยฺหํ ทฺเว กหาปณสตานิ อตฺถิฯ สเจ มํ อุปกจฺฉกนฺตเร กตฺวา อุตฺตราสงฺเคน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ยถา น โกจิ ปสฺสติ, ตถา นครา นิกฺขาเมตุํ สกฺโกสิ, ตุยฺหํ เต กหาปเณ ทสฺสามี’’ติฯ พฺราหฺมโณ ธนโลเภน ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ ตถา กตฺวา อาทาย นครา นิกฺขมิตฺวา โถกํ อคมาสิฯ อถ นํ สิงฺคาโล ปุจฺฉิ ‘‘กตรฏฺฐานํ, พฺราหฺมณา’’ติ? ‘‘อสุกํ นามา’’ติฯ ‘‘อญฺญํ โถกํ ฐานํ คจฺฉา’’ติฯ

เอวํ ปุนปฺปุนํ วทนฺโต มหาสุสานํ ปตฺวา ‘‘อิธ มํ โอตาเรหี’’ติ อาหฯ ตตฺถ นํ โอตาเรสิฯ อถ สิงฺคาโล ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, อุตฺตริสาฏกํ ปตฺถรา’’ติ อาหฯ โส ธนโลเภน ‘‘สาธู’’ติ ปตฺถริฯ อถ นํ ‘‘อิมํ รุกฺขมูลํ ขณาหี’’ติ ปถวิขณเน โยเชตฺวา พฺราหฺมณสฺส อุตฺตริสาฏกํ อภิรุยฺห จตูสุ กณฺเณสุ จ มชฺเฌ จาติ ปญฺจสุ ฐาเนสุ สรีรนิสฺสนฺทํ ปาเตตฺวา มกฺเขตฺวา เจว เตเมตฺวา จ สุสานวนํ ปาวิสิฯ โพธิสตฺโต รุกฺขวิฏเป ฐตฺวา อิมํ คาถมาห –

[113]

‘‘สทฺทหาสิ สิงฺคาลสฺส, สุราปีตสฺส พฺราหฺมณ;

สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถิ, กุโต กํสสตา ทุเว’’ติฯ

ตตฺถ สทฺทหาสีติ สทฺทหสิ, อยเมว วา ปาโฐ, ปตฺติยายสีติ อตฺโถฯ สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถีติ เอตสฺส หิ สิปฺปิกาสตมฺปิ นตฺถิฯ กุโต กํสสตา ทุเวติ ทฺเว กหาปณสตานิ ปนสฺส กุโต เอวาติฯ

โพธิสตฺโต อิมํ คาถํ วตฺวา ‘‘คจฺฉ, พฺราหฺมณ, ตว สาฏกํ โธวิตฺวา นฺหายิตฺวา อตฺตโน กมฺมํ กโรหี’’ติ วตฺวา อนฺตรธายิฯ พฺราหฺมโณ ตถา กตฺวา ‘‘วญฺจิโต วตมฺหี’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺโต ปกฺกามิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สิงฺคาโล เทวทตฺโต อโหสิ, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สิงฺคาลชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[114] 4. มิตจินฺตีชาตกวณฺณนา

พหุจินฺตี อปฺปจินฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว มหลฺลกตฺเถเร อารพฺภ กเถสิฯ

เต กิร ชนปเท เอกสฺมิํ อรญฺญาวาเส วสฺสํ วสิตฺวา ‘‘สตฺถุ ทสฺสนตฺถาย คจฺฉิสฺสามา’’ติ ปาเถยฺยํ สชฺเชตฺวา ‘‘อชฺช คจฺฉาม, สฺเว คจฺฉามา’’ติ มาสํ อติกฺกาเมตฺวา ปุน ปาเถยฺยํ สชฺเชตฺวา ตเถว มาสํ, ปุน มาสนฺติ เอวํ อตฺตโน กุสีตภาเวน เจว นิวาสฏฺฐาเน จ อเปกฺขาย ตโย มาเส อติกฺกาเมตฺวา ตโต นิกฺขมฺม เชตวนํ คนฺตฺวา สภาคฏฺฐาเน ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา สตฺถารํ ปสฺสิํสุฯ อถ เน ภิกฺขู ปุจฺฉิํสุ ‘‘จิรํ โว, อาวุโส, พุทฺธุปฏฺฐานํ อกโรนฺตานํ, กสฺมา เอวํ จิรายิตฺถา’’ติ? เต ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ อถ เนสํ โส อาลสิยกุสีตภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโตฯ ธมฺมสภายมฺปิ เตสํ ภิกฺขูนเมว อาลสิยภาวํ นิสฺสาย กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อลสา กุสีตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวเต อลสา, ปุพฺเพปิ อลสา เจว นิวาสฏฺฐาเน จ สาลยา สาเปกฺขา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสินทิยํ ตโย มจฺฉา อเหสุํ, พหุจินฺตี, อปฺปจินฺตี, มิตจินฺตีติ เตสํ นามานิฯ เต อรญฺญโต มนุสฺสปถํ อาคมิํสุฯ ตตฺถ มิตจินฺตี อิตเร ทฺเว เอวมาห ‘‘อยํ มนุสฺสปโถ นาม สาสงฺโก สปฺปฏิภโย, เกวฏฺฏา นานปฺปการานิ ชาลกุมินาทีนิ ขิปิตฺวา มจฺเฉ คณฺหนฺติ, มยํ อรญฺญเมว คจฺฉามา’’ติฯ อิตเร ทฺเว ชนา อลสตาย เจว อามิสคิทฺธตาย จ ‘‘อชฺช คจฺฉาม, สฺเว คจฺฉามา’’ติ ตโย มาเส อติกฺกาเมสุํฯ อถ เกวฏฺฏา นทิยํ ชาลํ ขิปิํสุฯ พหุจินฺตี จ อปฺปจินฺตี จ โคจรํ คณฺหนฺตา ปุรโต คจฺฉนฺติฯ เต อตฺตโน อนฺธพาลตาย ชาลคนฺธํ อสลฺลกฺเขตฺวา ชาลกุจฺฉิเมว ปวิสิํสุฯ มิตจินฺตี ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโต ชาลคนฺธํ สลฺลกฺเขตฺวา เตสญฺจ ชาลกุจฺฉิํ ปวิฏฺฐภาวํ ญตฺวา ‘‘อิเมสํ กุสีตานํ อนฺธพาลานํ ชีวิตทานํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา พหิปสฺเสน ชาลกุจฺฉิฏฺฐานํ คนฺตฺวา ชาลกุจฺฉิํ ผาเลตฺวา นิกฺขนฺตสทิโส หุตฺวา อุทกํ อาลุเฬนฺโต ชาลสฺส ปุรโต ปติตฺวา ปุน ชาลกุจฺฉิํ ปวิสิตฺวา ปจฺฉิมภาเคน ผาเลตฺวา นิกฺขนฺตสทิโส อุทกํ อาลุเฬนฺโต ปจฺฉิมภาเค ปติฯ เกวฏฺฏา ‘‘มจฺฉา ชาลํ ผาเลตฺวา คตา’’ติ มญฺญมานา ชาลโกฏิยํ คเหตฺวา อุกฺขิปิํสุฯ เต ทฺเวปิ มจฺฉา ชาลโต มุจฺจิตฺวา อุทเก ปติํสุฯ อิติ เตหิ มิตจินฺติํ นิสฺสาย ชีวิตํ ลทฺธํฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[114]

‘‘พหุจินฺตี อปฺปจินฺตี, อุโภ ชาเล อพชฺฌเร;

มิตจินฺตี ปโมเจสิ, อุโภ ตตฺถ สมาคตา’’ติฯ

ตตฺถ พหุจินฺตีติ พหุจินฺตนตาย วิตกฺกพหุลตาย เอวํลทฺธนาโมฯ อิตเรสุปิ ทฺวีสุ อยเมว นโยฯ อุโภ ตตฺถ สมาคตาติ มิตจินฺติํ นิสฺสาย ลทฺธชีวิตา ตตฺถ อุทเก ปุน อุโภปิ ชนา มิตจินฺตินา สทฺธิํ สมาคตาติ อตฺโถฯ

เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน มหลฺลกา ภิกฺขู โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ ตทา พหุจินฺตี จ อปฺปจินฺตี จ อิเม ทฺเว อเหสุํ, มิตจินฺตี ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

มิตจินฺตีชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[115] 5. อนุสาสิกชาตกวณฺณนา

ยายญฺเญ มนุสาสตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อนุสาสิกํ ภิกฺขุนิํ อารพฺภ กเถสิฯ สา กิร สาวตฺถิวาสินี เอกา กุลธีตา ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย สมณธมฺเม อนนุยุตฺตา อามิสคิทฺธา หุตฺวา ยตฺถ อญฺญา ภิกฺขุนิโย น คจฺฉนฺติ, ตาทิเส นครสฺส เอกเทเส ปิณฺฑาย จรติฯ อถสฺสา มนุสฺสา ปณีตปิณฺฑปาตํ เทนฺติฯ สา รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา ‘‘สเจ อิมสฺมิํ ปเทเส อญฺญาปิ ภิกฺขุนิโย ปิณฺฑาย จริสฺสนฺติ, มยฺหํ ลาโภ ปริหายิสฺสติฯ ยถา เอตํ ปเทสํ อญฺญา นาคจฺฉนฺติ, เอวํ มยา กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ภิกฺขุนูปสฺสยํ คนฺตฺวา ‘‘อยฺเย, อสุกฏฺฐาเน จณฺโฑ หตฺถี, จณฺโฑ อสฺโส, จณฺโฑ เมณฺโฑ, จณฺโฑ กุกฺกุโร จรติ, สปริสฺสยฏฺฐานํ, มา ตตฺถ ปิณฺฑาย จริตฺถา’’ติ ภิกฺขุนิโย อนุสาสติฯ ตสฺสา วจนํ สุตฺวา เอกา ภิกฺขุนีปิ ตํ ปเทสํ คีวํ ปริวตฺเตตฺวา น โอโลเกสิฯ

ตสฺสา เอกสฺมิํ ทิวเส ตสฺมิํ ปเทเส ปิณฺฑาย จรนฺติยา เวเคเนกํ เคหํ ปวิสนฺติยา จณฺโฑ เมณฺฑโก ปหริตฺวา อูรุฏฺฐิกํ ภินฺทิฯ มนุสฺสา เวเคน อุปธาวิตฺวา ทฺวิธา ภินฺนํ อูรุฏฺฐิกํ เอกโต พนฺธิตฺวา ตํ ภิกฺขุนิํ มญฺเจนาทาย ภิกฺขุนูปสฺสยํ นยิํสุฯ ภิกฺขุนิโย ‘‘อยํ อญฺญา ภิกฺขุนิโย อนุสาสิตฺวา สยํ ตสฺมิํ ปเทเส จรนฺตี อูรุฏฺฐิกํ ภินฺทาเปตฺวา อาคตา’’ติ ปริหาสํ อกํสุฯ ตมฺปิ ตาย กตการณํ น จิรสฺเสว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏํ อโหสิฯ

อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, อสุกา อนุสาสิกา ภิกฺขุนี อญฺญํ อนุสาสิตฺวา สยํ ตสฺมิํ ปเทเส จรมานา จณฺเฑน เมณฺฑเกน อูรุํ ภินฺทาเปสี’’ติ ตสฺสา อคุณกถํ กเถสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปสา อญฺเญ อนุสาสติเยว, สยํ ปน น วตฺตติ, นิจฺจกาลํ ทุกฺขเมว อนุโภตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺเญ สกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สกุณเชฏฺฐโก หุตฺวา อเนกสกุณสหสฺสปริวาโร หิมวนฺตํ ปาวิสิฯ ตสฺส ตตฺถ วสนกาเล เอกา จณฺฑสกุณิกา มหาวตฺตนิมคฺคํ คนฺตฺวา โคจรํ คณฺหาติฯ สา ตตฺถ สกเฏหิ ปติตานิ วีหิมุคฺคพีชาทีนิ ลภิตฺวา ‘‘ยถา อิทานิ อิมํ ปเทสํ อญฺเญ สกุณา นาคจฺฉนฺติ, ตถา กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สกุณสงฺฆสฺส โอวาทํ เทติ ‘‘วตฺตนิมหามคฺโค นาม สปฺปฏิภโย, หตฺถิอสฺสาทโย เจว จณฺฑโคณยุตฺตยานาทีนิ จ สญฺจรนฺติ, สหสา อุปฺปติตุมฺปิ น สกฺกา โหติ, น ตตฺถ คนฺตพฺพ’’นฺติฯ สกุณสงฺโฆ ตสฺสา ‘‘อนุสาสิกา’’เตว นามํ อกาสิฯ

สา เอกทิวสํ วตฺตนิมหามคฺเค จรนฺตี อติมหาเวเคน อาคจฺฉนฺตสฺส ยานสฺส สทฺทํ สุตฺวา นิวตฺติตฺวา โอโลเกตฺวา ‘‘ทูเร ตาวา’’ติ จรติเยวฯ อถ นํ ยานํ วาตเวเคน สีฆเมว สมฺปาปุณิ, สา อุฏฺฐาตุํ นาสกฺขิ, จกฺเกน ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา คตาฯ สกุณเชฏฺฐโก สกุเณ สมาเนนฺโต ตํ อทิสฺวา ‘‘อนุสาสิกา น ทิสฺสติ, อุปธาเรถ น’’นฺติ อาหฯ สกุณา อุปธาเรนฺตา ตํ มหามคฺเค ทฺวิธา ฉินฺนํ ทิสฺวา สกุณเชฏฺฐกสฺส อาโรเจสุํฯ สกุณเชฏฺฐโก ‘‘สา อญฺญา สกุณิกา วาเรตฺวา สยํ ตตฺถ จรมานา ทฺวิธา ฉินฺนา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[115]

‘‘ยายญฺเญ มนุสาสติ, สยํ โลลุปฺปจารินี;

สายํ วิปกฺขิกา เสติ, หตา จกฺเกน สาสิกา’’ติฯ

ตตฺถ ยายญฺเญ มนุสาสตีติ ยกาโร ปทสนฺธิกโร, ยา อญฺเญ อนุสาสตีติ อตฺโถฯ สยํ โลลุปฺปจารินีติ อตฺตนา โลลุปฺปจารินี สมานาฯ สายํ วิปกฺขิกา เสตีติ สา เอสา วิหตปกฺขา หุตฺวา มหามคฺเค สยติฯ หตา จกฺเกน สาสิกาติ ยานจกฺเกน หตา สาสิกา สกุณิกาติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อนุสาสิกา สกุณิกา อยํ อนุสาสิกา ภิกฺขุนี อโหสิ, สกุณเชฏฺฐโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อนุสาสิกชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[116] 6. ทุพฺพจชาตกวณฺณนา

อติกรมกราจริยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส วตฺถุ นวกนิปาเต คิชฺฌชาตเก (ชา. 1.9.1 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ตํ ภิกฺขุํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภิกฺขุ น ตฺวํ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยวฯ ทุพฺพจภาเวเนว ปณฺฑิตานํ โอวาทํ อกโรนฺโต สตฺติปฺปหาเรน ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ลงฺฆนฏกโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา วยปฺปตฺโต ปญฺญวา อุปายกุสโล อโหสิฯ โส เอกสฺส ลงฺฆนกสฺส สนฺติเก สตฺติลงฺฆนสิปฺปํ สิกฺขิตฺวา อาจริเยน สทฺธิํ สิปฺปํ ทสฺเสนฺโต วิจรติฯ อาจริโย ปนสฺส จตุนฺนํเยว สตฺตีนํ ลงฺฆนสิปฺปํ ชานาติ, น ปญฺจนฺนํฯ โส เอกทิวสํ เอกสฺมิํ คามเก สิปฺปํ ทสฺเสนฺโต สุรามทมตฺโต ‘‘ปญฺจ สตฺติโย ลงฺฆิสฺสามี’’ติ ปฏิปาฏิยา ฐเปสิฯ อถ นํ โพธิสตฺโต อาห ‘‘อาจริย, ตฺวํ ปญฺจสตฺติลงฺฆนสิปฺปํ น ชานาสิ, เอกํ สตฺติํ หรฯ สเจ ลงฺฆิสฺสสิ, ปญฺจมาย สตฺติยา วิทฺโธ มริสฺสสี’’ติฯ

โส สุฏฺฐุ มตฺตตาย ‘‘ตฺวญฺหิ มยฺหํ ปมาณํ น ชานาสี’’ติ ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา จตสฺโส ลงฺฆิตฺวา ปญฺจมาย สตฺติยา ทณฺฑเก มธุกปุปฺผํ วิย อาวุโต ปริเทวมาโน นิปชฺชิฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘ปณฺฑิตานํ วจนํ อกตฺวา อิมํ พฺยสนํ ปตฺโตสี’’ติ อิมํ คาถมาห –

[116]

‘‘อติกรมกราจริย , มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจติ;

จตุตฺเถ ลงฺฆยิตฺวาน, ปญฺจมายสิ อาวุโต’’ติฯ

ตตฺถ อติกรมกราจริยาติ อาจริย อชฺช ตฺวํ อติกรํ อกริ, อตฺตโน กรณโต อติเรกํ กรณํ อกรีติ อตฺโถฯ มยฺหมฺเปตํ น รุจฺจตีติ มยฺหํ อนฺเตวาสิกสฺสปิ สมานสฺส เอตํ ตว กรณํ น รุจฺจติ, เตน เต อหํ ปฐมเมว กเถสินฺติ ทีเปติฯ จตุตฺเถ ลงฺฆยิตฺวานาติ จตุตฺเถ สตฺติถเล อปติตฺวา อตฺตานํ ลงฺฆยิตฺวาฯ ปญฺจมายสิ อาวุโตติ ปณฺฑิตานํ วจนํ อคฺคณฺหนฺโต อิทานิ ปญฺจมาย สตฺติยา อาวุโตสีติฯ อิทํ วตฺวา อาจริยํ สตฺติโต อปเนตฺวา กตฺตพฺพยุตฺตกํ อกาสิฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อาจริโย อยํ ทุพฺพโจ อโหสิ, อนฺเตวาสิโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทุพฺพจชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[117] 7. ติตฺติรชาตกวณฺณนา

อจฺจุคฺคตาติพลตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกกาลิกํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส วตฺถุ เตรสกนิปาเต ตกฺการิยชาตเก (ชา. 1.13.104 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ สตฺถา ปน ‘‘น, ภิกฺขเว, โกกาลิโก อิทาเนว อตฺตโน วาจํ นิสฺสาย นฏฺโฐ, ปุพฺเพปิ นฏฺโฐเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปญฺจาภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิฯ หิมวนฺตปฺปเทเส สพฺโพ อิสิคโณ สนฺนิปติตฺวา ตํ โอวาทาจริยํ กตฺวา ปริวาเรสิฯ โส ปญฺจนฺนํ อิสิสตานํ โอวาทาจริโย หุตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต หิมวนฺเต วสติฯ ตทา เอโก เจตฺถ ปณฺฑุโรคี ตาปโส กุฐาริํ คเหตฺวา กฏฺฐํ ผาเลติฯ อเถโก มุขรตาปโส ตสฺส สนฺติเก นิสีทิตฺวา ‘‘อิธ ปหารํ เทหิ, อิธ ปหารํ เทหี’’ติ ตํ ตาปสํ โรเสสิฯ โส กุชฺฌิตฺวา ‘‘น ทานิ เม ตฺวํ ทารุผาลนสิปฺปํ สิกฺขาปนกาจริโย’’ติ ติณฺหํ กุฐาริํ อุกฺขิปิตฺวา นํ เอกปฺปหาเรเนว ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิฯ โพธิสตฺโต ตสฺส สรีรกิจฺจํ กาเรสิฯ ตทา อสฺสมโต อวิทูเร เอกสฺมิํ วมฺมิกปาเท เอโก ติตฺติโร วสติฯ โส สายํ ปาตํ ตสฺมิํ วมฺมิกมตฺถเก ฐตฺวา มหาวสฺสิตํ วสฺสติฯ ตํ สุตฺวา เอโก ลุทฺทโก ‘‘ติตฺติเรน ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สทฺทสญฺญาย ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ วธิตฺวา อาทาย คโตฯ

โพธิสตฺโต ตสฺส สทฺทํ อสุณนฺโต ‘‘อสุกฏฺฐาเน ติตฺติโร วสติ, กิํ นุ โข ตสฺส สทฺโท น สูยตี’’ติ ตาปเส ปุจฺฉิฯ เต ตสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ โส อุโภปิ ตานิ การณานิ สํสนฺเทตฺวา อิสิคณมชฺเฌ อิมํ คาถมาห –

[117]

‘‘อจฺจุคฺคตาติพลตา, อติเวลํ ปภาสิตา;

วาจา หนติ ทุมฺเมธํ, ติตฺติรํ วาติวสฺสิต’’นฺติฯ

ตตฺถ อจฺจุคฺคตาติ อติอุคฺคตาฯ อติพลตาติ ปุนปฺปุนํ ภาสเนน อติพลสภาวาฯ อติเวลํ ปภาสิตาติ อติกฺกนฺตเวลา ปมาณาติกฺกเมน ภาสิตาฯ ติตฺติรํ วาติวสฺสิตนฺติ ยถา ติตฺติรํ อติวสฺสิตํ หนติ, ตถา เอวรูปา วาจา ทุมฺเมธํ พาลปุคฺคลํ หนตีติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต อิสิคณสฺส โอวาทํ ทตฺวา จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, โกกาลิโก อิทาเนว อตฺตโน วจนํ นิสฺสาย นฏฺโฐ, ปุพฺเพปิ นฏฺโฐเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มุขรตาปโส โกกาลิโก อโหสิ, อิสิคโณ พุทฺธปริสา, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ติตฺติรชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[118] 8. วฏฺฏชาตกวณฺณนา

นาจินฺตยนฺโต ปุริโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุตฺตรเสฏฺฐิปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร อุตฺตรเสฏฺฐิ นาม อโหสิ มหาวิภโวฯ ตสฺส ภริยาย กุจฺฉิยํ เอโก ปุญฺญวา สตฺโต พฺรหฺมโลกา จวิตฺวา ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา วยปฺปตฺโต อภิรูโป ปาสาทิโก อโหสิ พฺรหฺมวณฺณีฯ อถ เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ กตฺติกฉเณ นกฺขตฺเต ฆุฏฺเฐ สพฺโพ โลโก นกฺขตฺตนิสฺสิโต อโหสิฯ ตสฺส สหายกา อญฺเญ เสฏฺฐิปุตฺตา สปชาปติกา อเหสุํฯ อุตฺตรเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ปน ทีฆรตฺตํ พฺรหฺมโลเก วสิตตฺตา กิเลเสสุ จิตฺตํ น อลฺลียติฯ อถสฺส สหายกา ‘‘อุตฺตรเสฏฺฐิปุตฺตสฺสปิ เอกํ อิตฺถิํ อาเนตฺวา นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติ สมฺมนฺตยิตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สมฺม, อิมสฺมิํ นคเร กตฺติกฉโณ ฆุฏฺโฐ, ตุยฺหมฺปิ เอกํ อิตฺถิํ อาเนตฺวา นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘น เม อตฺโถ อิตฺถิยา’’ติ จ วุตฺเตปิ ปุนปฺปุนํ นิพนฺธิตฺวา สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา เอกํ วณฺณทาสิํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา ตสฺส ฆรํ เนตฺวา ‘‘ตฺวํ เสฏฺฐิปุตฺตสฺส สนฺติกํ คจฺฉา’’ติ สยนิฆรํ เปเสตฺวา นิกฺขมิํสุฯ ตํ สยนิฆรํ ปวิฏฺฐมฺปิ เสฏฺฐิปุตฺโต เนว โอโลเกติ, นาลปติฯ สา จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอวํ รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อุตฺตมวิลาสสมฺปนฺนํ มํ เนว โอโลเกติ, นาลปติ, อิทานิ นํ อตฺตโน อิตฺถิกุตฺตลีลาย โอโลกาเปสฺสามี’’ติ อิตฺถิลีลํ ทสฺเสนฺตี ปหฏฺฐากาเรน อคฺคทนฺเต วิวริตฺวา หสิตํ อกาสิฯ เสฏฺฐิปุตฺโต โอโลเกตฺวา ทนฺตฏฺฐิเก นิมิตฺตํ คณฺหิฯ อถสฺส อฏฺฐิกสญฺญา อุปฺปชฺชิ, สกลมฺปิ ตํ สรีรํ อฏฺฐิกสงฺขลิกา วิย ปญฺญายิฯ โส ตสฺสา ปริพฺพยํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉา’’ติ อุยฺโยเชสิฯ

ตํ ตสฺส ฆรา โอติณฺณํ เอโก อิสฺสโร อนฺตรวีถิยํ ทิสฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา อตฺตโน ฆรํ เนสิ, สตฺตาเห วีติวตฺเต นกฺขตฺตํ โอสิตํฯ

วณฺณทาสิยา มาตา ธีตุ อาคมนํ อทิสฺวา เสฏฺฐิปุตฺตานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ สา’’ติ ปุจฺฉิฯ เต อุตฺตรเสฏฺฐิปุตฺตสฺส ฆรํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ สา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘ตงฺขณญฺเญว ตสฺสา ปริพฺพยํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิ’’นฺติฯ อถสฺสา มาตา โรทนฺตี ‘‘ธีตรํ เม น ปสฺสามิ, ธีตรํ เม สมาเนถา’’ติ อุตฺตรเสฏฺฐิปุตฺตํ อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ อคมาสิฯ ราชา อฏฺฏํ วินิจฺฉินนฺโต ‘‘อิเม เต เสฏฺฐิปุตฺตา วณฺณทาสิํ อาเนตฺวา ตุยฺหํ อทํสู’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘อิทานิ สา กห’’นฺติ? ‘‘น ชานามิ, ตงฺขณญฺเญว นํ อุยฺโยเชสิ’’นฺติฯ ‘‘อิทานิ ตํ สมาเนตุํ สกฺโกสี’’ติ? ‘‘น สกฺโกมิ, เทวา’’ติฯ ราชา ‘‘สเจ สมาเนตุํ น สกฺโกติ, ราชาณมสฺส กโรถา’’ติ อาหฯ อถ นํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา ‘‘ราชาณํ กริสฺสามา’’ติ คเหตฺวา ปกฺกมิํสุฯ ‘‘เสฏฺฐิปุตฺตํ กิร วณฺณทาสิํ สมาเนตุํ อสกฺโกนฺตํ ราชา ราชาณํ กาเรตี’’ติ สกลนครํ เอกโกลาหลํ อโหสิฯ มหาชโน อุเร หตฺเถ ฐเปตฺวา ‘‘กิํ นาเมตํ, สามิ, อตฺตโน เต อนนุจฺฉวิกํ ลทฺธ’’นฺติ ปริเทวติฯ เสฏฺฐิปิ ปุตฺตสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต ปริเทวนฺโต คจฺฉติฯ

เสฏฺฐิปุตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิทํ มยฺหํ เอวรูปํ ทุกฺขํ อคาเร วสนภาเวน อุปฺปนฺนํฯ สเจ อิโต มุจฺจิสฺสามิ, มหาโคตมสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ สาปิ โข วณฺณทาสี ตํ โกลาหลสทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิํสทฺโท นาเมโส’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา เวเคน โอตริตฺวา ‘‘อุสฺสรถ, อุสฺสรถ, สามี, มํ ราชปุริสานํ ทฏฺฐุํ เทถา’’ติ อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ ราชปุริสา ตํ ทิสฺวา มาตรํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา เสฏฺฐิปุตฺตํ มุญฺจิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ โส สหายกปริวุโตว นทิํ คนฺตฺวา สสีสํ นฺหายิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา ภุตฺตปาตราโส มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา จีวรสาฏเก อาทาย มหนฺเตน ปริวาเรน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ลภิตฺวา อวิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐาโน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา น จิรสฺเสว อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ

อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, อุตฺตรเสฏฺฐิปุตฺโต อตฺตโน ภเย อุปฺปนฺเน สาสนสฺส คุณํ ชานิตฺวา ‘อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจมาโน ปพฺพชิสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา เตน สุจินฺติเตน มรณมุตฺโต เจว, ปพฺพชิโต จ อคฺคผเล ปติฏฺฐิโต’’ติ ตสฺส คุณกถํ กเถสุํฯ

สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อุตฺตรเสฏฺฐิปุตฺโตว อตฺตโน ภเย อุปฺปนฺเน ‘อิมินา อุปาเยน อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา มรณภยา มุตฺโต, อตีเต ปณฺฑิตาปิ อตฺตโน ภเย อุปฺปนฺเน ‘อิมินา อุปาเยน อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามา’ติ จินฺเตตฺวา มรณภยโต มุจฺจิํสุเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต จุติปฏิสนฺธิวเสน ปริวตฺตนฺโต วฏฺฏกโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ ตทา เอโก วฏฺฏกลุทฺทโก อรญฺญา พหู วฏฺฏเก อาหริตฺวา เคเห ฐเปตฺวา โคจรํ ทตฺวา มูลํ คเหตฺวา อาคตาคตานํ หตฺเถ วฏฺฏเก วิกฺกิณนฺโต ชีวิกํ กปฺเปติฯ โส เอกทิวสํ พหูหิ วฏฺฏเกหิ สทฺธิํ โพธิสตฺตมฺปิ คเหตฺวา อาเนสิฯ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ อิมินา ทินฺนํ โคจรญฺจ ปานียญฺจ ปริภุญฺชิสฺสามิ, อยํ มํ คเหตฺวา อาคตานํ มนุสฺสานํ ทสฺสติฯ สเจ ปน น ปริภุญฺชิสฺสามิ, อหํ มิลายิสฺสามิ, อถ มํ มิลายนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺสา น คณฺหิสฺสนฺติฯ เอวํ เม โสตฺถิ ภวิสฺสติ, อิมํ อุปายํ กริสฺสามี’’ติฯ โส ตถา กโรนฺโต มิลายิตฺวา อฏฺฐิจมฺมมตฺโต อโหสิฯ มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา น คณฺหิํสุฯ ลุทฺทโก โพธิสตฺตํ ฐเปตฺวา เสเสสุ วฏฺฏเกสุ ปริกฺขีเณสุ ปจฺฉิํ นีหริตฺวา ทฺวาเร ฐเปตฺวา โพธิสตฺตํ หตฺถตเล กตฺวา ‘‘กิํ นุ โข อยํ วฏฺฏโก’’ติ จินฺเตตฺวา โอโลเกตุํ อารทฺโธฯ อถสฺส ปมตฺตภาวํ ญตฺวา โพธิสตฺโต ปกฺเข ปสาเรตฺวา อุปฺปติตฺวา อรญฺญเมว คโตฯ อญฺเญ วฏฺฏกา ตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข น ปญฺญายสิ, กหํ คโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ลุทฺทเกน คหิโตมฺหี’’ติ วุตฺเต ‘‘กินฺติ กตฺวา มุตฺโตสี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โพธิสตฺโต ‘‘อหํ เตน ทินฺนํ โคจรํ อคฺคเหตฺวา ปานียํ อปิวิตฺวา อุปายจินฺตาย มุตฺโต’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[118]

‘‘นาจินฺตยนฺโต ปุริโส, วิเสสมธิคจฺฉติ;

จินฺติตสฺส ผลํ ปสฺส, มุตฺโตสฺมิ วธพนฺธนา’’ติฯ

ตตฺถายํ ปิณฺฑตฺโถ – ปุริโส ทุกฺขํ ปตฺวา ‘‘อิมินา นาม อุปาเยน อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามี’’ติ อจินฺตยนฺโต อตฺตโน ทุกฺขา โมกฺขสงฺขาตํ วิเสสํ นาธิคจฺฉติฯ อิทานิ ปน มยา จินฺติตกมฺมสฺส ผลํ ปสฺส

เตเนว อุปาเยน มุตฺโตสฺมิ วธพนฺธนา, มรณโต จ พนฺธนโต จ มุตฺโตสฺมิ อหนฺติฯ เอวํ โพธิสตฺโต อตฺตนา กตการณํ อาจิกฺขิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มรณมุตฺโต วฏฺฏโก อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วฏฺฏชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[119] 9. อกาลราวิชาตกวณฺณนา

อมาตาปิตรสํวทฺโธติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อกาลราวิํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา วตฺตํ วา สิกฺขํ วา น อุคฺคณฺหิฯ โส ‘‘อิมสฺมิํ กาเล มยา วตฺตํ กาตพฺพํ, อิมสฺมิํ กาเล อุปฏฺฐาตพฺพํ, อิมสฺมิํ กาเล อุคฺคเหตพฺพํ, อิมสฺมิํ กาเล สชฺฌายิตพฺพ’’นฺติ น ชานาติ, ปฐมยาเมปิ มชฺฌิมยาเมปิ ปจฺฉิมยาเมปิ ปพุทฺธปพุทฺธกฺขเณเยว มหาสทฺทํ กโรติ, ภิกฺขู นิทฺทํ น ลภนฺติฯ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ เอวรูเป รตนสาสเน ปพฺพชิตฺวา วตฺตํ วา สิกฺขํ วา กาลํ วา อกาลํ วา น ชานาตี’’ติ ตสฺส อคุณกถํ กเถสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ , ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส อกาลราวี, ปุพฺเพปิ อกาลราวีเยว, กาลากาลํ อชานนภาเวน จ คีวาย วฏฺฏิตาย ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ ปารํ คนฺตฺวา พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจสเต มาณเว สิปฺปํ วาเจติฯ เตสํ มาณวานํ เอโก กาลราวี กุกฺกุโฏ อตฺถิ, เต ตสฺส วสฺสิตสทฺเทน อุฏฺฐาย สิปฺปํ สิกฺขนฺติฯ โส กาลมกาสิฯ เต อญฺญํ กุกฺกุฏํ ปริเยสนฺตา จรนฺติฯ อเถโก มาณวโก สุสานวเน ทารูนิ อุทฺธรนฺโต เอกํ กุกฺกุฏํ ทิสฺวา อาเนตฺวา ปญฺชเร ฐเปตฺวา ปฏิชคฺคติฯ โส สุสาเน วฑฺฒิตตฺตา ‘‘อสุกเวลาย นาม วสฺสิตพฺพ’’นฺติ อชานนฺโต กทาจิ อติรตฺติํ วสฺสติ, กทาจิ อรุณุคฺคมเนฯ

มาณวา ตสฺส อติรตฺติํ วสฺสิตกาเล สิปฺปํ สิกฺขนฺตา ยาว อรุณุคฺคมนา สิกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ, นิทฺทายมานา คหิตฏฺฐานมฺปิ น ปสฺสนฺติฯ อติปภาเต วสฺสิตกาเล สชฺฌายสฺส โอกาสเมว น ลภนฺติฯ มาณวา ‘‘อยํ อติรตฺติํ วา วสฺสติ อติปภาเต วา, อิมํ นิสฺสาย อมฺหากํ สิปฺปํ น นิฏฺฐายิสฺสตี’’ติ ตํ คเหตฺวา คีวํ วฏฺเฏตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ‘‘อกาลราวี กุกฺกุโฏ อมฺเหหิ ฆาติโต’’ติ อาจริยสฺส กเถสุํฯ อาจริโย ‘‘โอวาทํ อคฺคเหตฺวา สํวฑฺฒิตภาเวน มรณํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[119]

‘‘อมาตาปิตร-สํวทฺโธ, อนาเจรกุเล วสํ;

นายํ กาลํ อกาลํ วา, อภิชานาติ กุกฺกุโฏ’’ติฯ

ตตฺถ อมาตาปิตรสํวทฺโธติ มาตาปิตโร นิสฺสาย เตสํ โอวาทํ อคฺคเหตฺวา สํวฑฺโฒฯ อนาเจรกุเล วสนฺติ อาจริยกุเลปิ อวสมาโน, อาจารสิกฺขาปกํ กญฺจิ นิสฺสาย อวสิตตฺตาติ อตฺโถฯ นายํ กาลํ อกาลํ วาติ ‘‘อิมสฺมิํ กาเล วสฺสิตพฺพํ, อิมสฺมิํ น วสฺสิตพฺพ’’นฺติ เอวํ วสฺสิตพฺพยุตฺตกํ กาลํ วา อกาลํ วา เอส กุกฺกุโฏ น ชานาติ, อชานนภาเวเนว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตติฯ อิทํ การณํ ทสฺเสตฺวา โพธิสตฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อกาลราวี กุกฺกุโฏ อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, อนฺเตวาสิกา พุทฺธปริสา, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อกาลราวิชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[120] 10. พนฺธนโมกฺขชาตกวณฺณนา

อพทฺธา ตตฺถ พชฺฌนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จิญฺจมาณวิกํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺสา วตฺถุ ทฺวาทสกนิปาเต มหาปทุมชาตเก (ชา. 1.12.106 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, จิญฺจมาณวิกา อิทาเนว มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขติ, ปุพฺเพปิ อพฺภาจิกฺขิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปุโรหิตสฺส เคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน ตสฺเสว ปุโรหิโต อโหสิฯ เตน อคฺคมเหสิยา วโร ทินฺโน โหติ ‘‘ภทฺเท, ยํ อิจฺฉสิ, ตํ วเทยฺยาสี’’ติฯ สา เอวมาห ‘‘น มยฺหํ อญฺโญ วโร นาม ทุลฺลโภ, อิโต ปน เต ปฏฺฐาย อญฺญา อิตฺถี กิเลสวเสน น โอโลเกตพฺพา’’ติฯ โส ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุนปฺปุนํ นิปฺปีฬิยมาโน ตสฺสา วจนํ อติกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย โสฬสสุ นาฏกิตฺถิสหสฺเสสุ กิเลสวเสน เอกิตฺถิมฺปิ น โอโลเกสิฯ

อถสฺส ปจฺจนฺโต กุปฺปิ, ปจฺจนฺเต ฐิตา โยธา โจเรหิ สทฺธิํ ทฺเว ตโย สงฺคาเม กตฺวา ‘‘อิโต อุตฺตริ มยํ น สกฺโกมา’’ติ รญฺโญ ปณฺณํ เปเสสุํฯ ราชา ตตฺถ คนฺตุกาโม พลกายํ สํหริตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, อหํ ปจฺจนฺตํ คจฺฉามิ, ตตฺถ นานปฺปการานิ ยุทฺธานิ โหนฺติ, ชยปราชโยปิ อนิพทฺโธ, ตาทิเสสุ ฐาเนสุ มาตุคาโม ทุปฺปริหาโร, ตฺวํ อิเธว นิวตฺตาหี’’ติ อาหฯ สา ‘‘น สกฺกา, เทว, มยา นิวตฺติตุ’’นฺติ ปุนปฺปุนํ รญฺญา ปฏิกฺขิตฺตา อาห ‘‘เตน หิ เอเกกํ โยชนํ คนฺตฺวา มยฺหํ สุขทุกฺขชานนตฺถํ เอเกกํ มนุสฺสํ เปเสยฺยาถา’’ติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา โพธิสตฺตํ นคเร ฐเปตฺวา มหนฺเตน พลกาเยน นิกฺขมิตฺวา คจฺฉนฺโต โยชเน โยชเน เอเกกํ ปุริสํ ‘‘อมฺหากํ อาโรคฺยํ อาโรเจตฺวา เทวิยา สุขทุกฺขํ ชานิตฺวา อาคจฺฉา’’ติ เปเสสิฯ สา อาคตาคตํ ปุริสํ ‘‘ราชา กิมตฺถํ ตํ เปเสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ สุขทุกฺขชานนตฺถายา’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ เอหี’’ติ เตน สทฺธิํ อสทฺธมฺมํ ปฏิเสวติฯ ราชา ทฺวตฺติํสโยชนมคฺคํ คจฺฉนฺโต ทฺวตฺติํส ชเน เปเสสิ, สา สพฺเพหิปิ เตหิ สทฺธิํ ตเถว อกาสิฯ

ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา ชนปทํ สมสฺสาเสตฺวา ปุน อาคจฺฉนฺโตปิ ตเถว ทฺวตฺติํส ชเน เปเสสิ, สา เตหิปิ สทฺธิํ ตเถว วิปฺปฏิปชฺชิเยวฯ ราชา อาคนฺตฺวา ชยกฺขนฺธาวารฏฺฐาเน ฐตฺวา ‘‘นครํ ปฏิชคฺคาเปตู’’ติ โพธิสตฺตสฺส ปณฺณํ เปเสสิฯ โพธิสตฺโต สกลนครํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา ราชนิเวสนํ ปฏิชคฺคาเปนฺโต เทวิยา วสนฏฺฐานํ อคมาสิฯ

สา โพธิสตฺตสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ กายํ ทิสฺวา สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตี ‘‘เอหิ , พฺราหฺมณ, สยนํ อภิรุหา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘มา เอวํ อวจ, ราชาปิ ครุ, อกุสลมฺปิ ภายามิ, น สกฺกา มยา เอวํ กาตุ’’นฺติ อาหฯ ‘‘จตุสฏฺฐิยา ปาทมูลิกานํ เนว ราชา ครุ, น อกุสลํ ภายนฺติฯ ตเวว ราชา ครุ, ตฺวํเยว จ อกุสลํ ภายสี’’ติฯ ‘‘อาม, เทวิ, สเจ เตสมฺปิ เอวํ ภเวยฺย, น เอวรูปํ กเรยฺยุํ’’ฯ ‘‘อหํ ปน ชานมาโน เอวรูปํ สาหสิยกมฺมํ น กริสฺสามี’’ติฯ ‘‘กิํ พหุํ วิปฺปลปสิ, สเจ เม วจนํ น กโรสิ, สีสํ เต ฉินฺทาเปสฺสามี’’ติฯ ‘‘ติฏฺฐตุ ตาว เอกสฺมิํ อตฺตภาเว สีสํ, อตฺตภาวสหสฺเสปิ สีเส ฉิชฺชนฺเต น สกฺกา มยา เอวรูปํ กาตุ’’นฺติฯ สา ‘‘โหตุ, ชานิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตํ ตชฺเชตฺวา อตฺตโน คพฺภํ ปวิสิตฺวา สรีเร นขวฬญฺชํ ทสฺเสตฺวา เตเลน คตฺตานิ อพฺภญฺชิตฺวา กิลิฏฺฐวตฺถํ นิวาเสตฺวา คิลานาลยํ กตฺวา ทาสิโย อาณาเปสิ ‘รญฺญา กหํ เทวี’ติ วุตฺเต ‘คิลานา’ติ กเถยฺยาถา’’ติฯ

โพธิสตฺโตปิ รญฺโญ ปฏิปถํ อคมาสิฯ ราชา นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห เทวิํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ, เทวี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘คิลานา, เทวา’’ติฯ โสปิ สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา ตสฺสา ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชนฺโต ‘‘กิํ เต, ภทฺเท, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ สา ตุณฺหี อโหสิฯ ตติยวาเร ราชานํ โอโลเกตฺวา ‘‘ตฺวมฺปิ, มหาราช, ชีวสิ นาม, มาทิสาปิ อิตฺถิโย สสฺสามิกาเยว นามา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ เอตํ, ภทฺเท’’ติ? ตุมฺเหหิ นครํ รกฺขนตฺถาย ฐปิโต ปุโรหิโต ‘‘ตุมฺหากํ นิเวสนํ ปฏิชคฺคามี’’ติ อิธาคนฺตฺวา อตฺตโน วจนํ อกโรนฺติํ มํ ปหริตฺวา อตฺตโน มนํ ปูเรตฺวา คโตติฯ ราชา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตโลณสกฺขรา วิย โกเธน ตฏตฏายนฺโต สิริคพฺภา นิกฺขมิตฺวา โทวาริกปาทมูลิกาทโย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, ปุโรหิตํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา วชฺฌภาวปฺปตฺตํ กตฺวา นครา นีหริตฺวา อาฆาตนํ เนตฺวา สีสมสฺส ฉินฺทถา’’ติ อาหฯ เต เวเคน คนฺตฺวา ตํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา วชฺฌเภริํ จราเปสุํฯ

โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อทฺธา ตาย ทุฏฺฐเทวิยา ราชา ปุเรตรเมว ปริภินฺโน, อชฺช ทานาหํ อตฺตโน พเลเนว อตฺตานํ โมเจสฺสามี’’ติฯ โส เต ปุริเส อาห ‘‘โภ, ตุมฺเห มํ มาเรนฺตา รญฺโญ ทสฺเสตฺวาว มาเรถา’’ติฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? ‘‘อหํ ราชกมฺมิโก, พหุ เม กมฺมํ กตํ, พหูนิ มหานิธิฏฺฐานานิ ชานามิ, ราชกุฏุมฺพํ มยา วิจาริตํฯ

สเจ มํ รญฺโญ น ทสฺเสสฺสถ, พหุธนํ นสฺสิสฺสติ, มยา รญฺโญ สาปเตยฺเย อาจิกฺขิเต ปจฺฉา กาตพฺพํ กโรถา’’ติฯ เต ตํ รญฺโญ ทสฺสยิํสุฯ ราชา ตํ ทิสฺวาว ‘‘กสฺมา โภ, พฺราหฺมณ, มยิ ลชฺชํ น อกาสิ, กสฺมา เต เอวรูปํ ปาปกมฺมํ กต’’นฺติ อาหฯ ‘‘มหาราช, อหํ โสตฺถิยกุเล ชาโต, มยา กุนฺถกิปิลฺลิกมตฺโตปิ ปาณาติปาโต น กตปุพฺโพ, ติณสลากมตฺตมฺปิ อทินฺนํ นาทินฺนปุพฺพํ, โลภวเสน ปเรสํ อิตฺถี อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวาปิ น โอโลกิตปุพฺพา, หสฺสวเสนาปิ มุสา น ภาสิตปุพฺพา, กุสคฺเคนาปิ มชฺชํ น ปีตปุพฺพํ, อหํ ตุมฺเหสุ นิรปราโธฯ สา ปน พาลา โลภวเสน มํ หตฺเถ คเหตฺวา มยา ปฏิกฺขิตฺตา มํ ตชฺเชตฺวา อตฺตนา กตํ ปาปํ อุตฺตานํ กตฺวา มม อาจิกฺขิตฺวา อนฺโตคพฺภํ ปวิฏฺฐาฯ อหํ นิรปราโธ, ปณฺณํ คเหตฺวา ปน อาคตา จตุสฏฺฐิ ชนา สาปราธา, เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาย โว วจนํ กตํ, น กต’’นฺติ ปุจฺฉ, เทวาติฯ ราชา เต จตุสฏฺฐิ ชเน พนฺธาเปตฺวา เทวิํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตยา เอเตหิ สทฺธิํ ปาปํ กตํ, น กต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘กตํ, เทวา’’ติ วุตฺเต เต ปจฺฉาพาหํ พนฺธาเปตฺวา ‘‘อิเมสํ จตุสฏฺฐิชนานํ สีสานิ ฉินฺทถา’’ติ อาณาเปสิฯ

อถ นํ โพธิสตฺโต อาห – ‘‘นตฺถิ, มหาราช, เอเตสํ โทโส, เทวี อตฺตโน รุจิํ การาเปสิฯ นิรปราธา เอเต, ตสฺมา เนสํ ขมถฯ ตสฺสาปิ โทโส นตฺถิ, อิตฺถิโย นาม เมถุนธมฺเมน อติตฺตาฯ ชาติสภาโว หิ เอสฯ เอตาสํ ขมิตพฺพยุตฺตเมว โหติฯ ตสฺมา เอติสฺสาปิ ขมถา’’ติ นานปฺปกาเรน ราชานํ สญฺญาเปตฺวา เต จตุสฏฺฐิปิ ชเน ตญฺจ พาลํ โมจาเปตฺวา สพฺเพสํ ยถาสกานิ ฐานานิ ทาเปสิฯ เอวํ เต สพฺเพ โมเจตฺวา สกฏฺฐาเน ปติฏฺฐาเปตฺวา โพธิสตฺโต ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาราช, อนฺธพาลานํ นาม อวตฺถุเกน วจเนน อพนฺธิตพฺพยุตฺตกาปิ ปณฺฑิตา ปจฺฉาพาหํ พทฺธา, ปณฺฑิตานํ การณยุตฺเตน วจเนน ปจฺฉาพาหํ พทฺธาปิ มุตฺตาฯ เอวํ พาลา นาม อพนฺธิตพฺพยุตฺตเกปิ พนฺธาเปนฺติ, ปณฺฑิตา พทฺเธปิ โมเจนฺตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[120]

‘‘อพทฺธา ตตฺถ พชฺฌนฺติ, ยตฺถ พาลา ปภาสเร;

พทฺธาปิ ตตฺถ มุจฺจนฺติ, ยตฺถ ธีรา ปภาสเร’’ติฯ

ตตฺถ อพทฺธาติ อพนฺธิตพฺพยุตฺตาฯ ปภาสเรติ ปภาสนฺติ วทนฺติ กเถนฺติฯ

เอวํ มหาสตฺโต อิมาย คาถาย รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘มยา อิมํ ทุกฺขํ อคาเร วสนภาเวน ลทฺธํ, อิทานิ เม อคาเรน กิจฺจํ นตฺถิ, ปพฺพชฺชํ เม อนุชาน, เทวา’’ติ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา อสฺสุมุขํ ญาติชนํ มหนฺตญฺจ วิภวํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุฏฺฐเทวี จิญฺจมาณวิกา อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

พนฺธนโมกฺขชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

หํจิวคฺโค ทฺวาทสโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

คทฺรภปญฺหา อมรา, สิงฺคาลํ มิตจินฺติ จ;

อนุสาสิกทุพฺพจํ, ติตฺติรํ วฏฺฏกํ ปุน;

อกาลราวิ พนฺธนนฺติฯ

13. กุสนาฬิวคฺโค

[121] 1. กุสนาฬิชาตกวณฺณนา

กเร สริกฺโขติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกสฺส มิตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ อนาถปิณฺฑิกสฺส หิ มิตฺตสุหชฺชญาติพนฺธวา เอกโต หุตฺวา ‘‘มหาเสฏฺฐิ อยํ ตยา ชาติโคตฺตธนธญฺญาทีหิ เนว สทิโส, น อุตฺตริตโร, กสฺมา เอเตน สทฺธิํ สนฺถวํ กโรสิ, มา กโรหี’’ติ ปุนปฺปุนํ นิวาเรสุํฯ