เมนู

ยํ ปน โส ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปาทมูเล ‘‘ลาภีนํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ มหาทานํ ทตฺวา ปตฺถนํ อกาสิ, ยญฺจ วิปสฺสิพุทฺธกาเล นาคเรหิ สทฺธิํ สหสฺสคฺฆนกํ คุฬทธิํ ทตฺวา ปตฺถนมกาสิ, ตสฺสานุภาเวน ลาภีนํ อคฺโค ชาโตฯ สุปฺปวาสาปิ ‘‘นครํ รุนฺธิตฺวา คณฺห, ตาตา’’ติ เปสิตภาเวน สตฺต วสฺสานิ กุจฺฉินา คพฺภํ ปริหริตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา ชาตาฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[100]

‘‘อสาตํ สาตรูเปน, ปิยรูเปน อปฺปิยํ;

ทุกฺขํ สุขสฺส รูเปน, ปมตฺตมติวตฺตตี’’ติฯ

ตตฺถ อสาตํ สาตรูเปนาติ อมธุรเมว มธุรปติรูปเกนฯ ปมตฺตมติวตฺตตีติ อสาตํ อปฺปิยํ ทุกฺขนฺติ เอตํ ติวิธมฺปิ เอเตน สาตรูปาทินา อากาเรน สติวิปฺปวาสวเสน ปมตฺตํ ปุคฺคลํ อติวตฺตติ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺโถฯ อิทํ ภควตา ยญฺจ เต มาตาปุตฺตา อิมินา คพฺภปริหรณคพฺภวาสสงฺขาเตน อสาตาทินา ปุพฺเพ นครรุนฺธนสาตาทิปติรูปเกน อชฺโฌตฺถฏา, ยญฺจ อิทานิ สา อุปาสิกา ปุนปิ สตฺตกฺขตฺตุํ เอวรูปํ อสาตํ อปฺปิยํ ทุกฺขํ เปมวตฺถุภูเตน ปุตฺตสงฺขาเตน สาตาทิปติรูปเกน อชฺโฌตฺถฏา หุตฺวา ตถา อวจ, ตํ สพฺพมฺปิ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา นครํ รุนฺธิตฺวา รชฺชปฺปตฺตกุมาโร สีวลิ อโหสิ, มาตา สุปฺปวาสา, ปิตา ปน พาราณสิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อสาตรูปชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

ลิตฺตวคฺโค ทสโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

ลิตฺตเตชํ มหาสารํ, วิสฺสาส โลมหํสนํ;

สุทสฺสน เตลปตฺตํ, นามสิทฺธิ กูฏวาณิชํ;

ปโรสหสฺส อสาตรูปนฺติฯ

มชฺฌิมปณฺณาสโก นิฏฺฐิโตฯ

11. ปโรสตวคฺโค

[101] 1. ปโรสตชาตกวณฺณนา

[101]

‘‘ปโรสตญฺเจปิ สมาคตานํ, ฌาเยยฺยุํ เต วสฺสสตํ อปญฺญา;

เอโกว เสยฺโย ปุริโส สปญฺโญ, โย ภาสิตสฺส วิชานาติ อตฺถ’’นฺติฯ –

อิทํ ชาตกํ วตฺถุโต จ เวยฺยากรณโต จ สโมธานโต จ ปโรสหสฺสชาตกสทิสเมวฯ เกวลญฺเหตฺถ ‘‘ฌาเยยฺยุ’’นฺติ ปทมตฺตเมว วิเสโสฯ ตสฺสตฺโถ – วสฺสสตมฺปิ อปญฺญา ฌาเยยฺยุํ โอโลเกยฺยุํ อุปธาเรยฺยุํ, เอวํ โอโลเกนฺตาปิ ปน อตฺถํ วา การณํ วา น ปสฺสนฺติ, ตสฺมา โย ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ, โส เอโกว สปญฺโญ เสยฺโยติฯ

ปโรสตชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[102] 2. ปณฺณิกชาตกวณฺณนา

โย ทุกฺขผุฏฺฐาย ภเวยฺย ตาณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ปณฺณิกํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิวาสี อุปาสโก นานปฺปการานิ มูลปณฺณาทีนิ เจว ลาพุกุมฺภณฺฑาทีนิ จ วิกฺกิณิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปติฯ ตสฺเสกา ธีตา อภิรูปา ปาสาทิกา อาจารสีลสมฺปนฺนา หิโรตฺตปฺปสมนฺนาคตา เกวลํ นิจฺจปฺปหสิตมุขาฯ ตสฺสา สมานกุเลสุ วาเรยฺยตฺถาย อาคเตสุ โส จินฺเตสิ ‘‘อิมิสฺสา วาเรยฺยํ วตฺตติ, อยญฺจ นิจฺจปฺปหสิตมุขาฯ กุมาริกาธมฺเม ปน อสติ กุมาริกาย ปรกุลํ คตาย มาตาปิตูนํ ครหา โหติ, ‘อตฺถิ นุ โข อิมิสฺสา กุมาริกาธมฺโม, นตฺถี’ติ วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติฯ โส เอกทิวสํ ธีตรํ ปจฺฉิํ คาหาเปตฺวา ปณฺณตฺถาย อรญฺญํ คนฺตฺวา วีมํสนวเสน กิเลสสนฺนิสฺสิโต วิย หุตฺวา รหสฺสกถํ กเถตฺวา ตํ หตฺเถ คณฺหิฯ สา คหิตมตฺตาว โรทนฺตี กนฺทนฺตี ‘‘อยุตฺตเมตํ, ตาต, อุทกโต อคฺคิปาตุภาวสทิสํ, มา เอวรูปํ กโรถา’’ติ อาหฯ

‘‘อมฺม, มยา วีมํสนตฺถาย ตฺวํ หตฺเถ คหิตา, น จ กิเลสวเสนฯ วเทหิ, อตฺถิ ทานิ เต กุมาริกาธมฺโม’’ติฯ ‘‘อาม, ตาต, อตฺถิ ฯ มยา หิ โลภวเสน น โกจิ ปุริโส โอโลกิตปุพฺโพ’’ติฯ โส ธีตรํ อสฺสาเสตฺวา ฆรํ เนตฺวา มงฺคลํ กตฺวา ปรกุลํ เปเสตฺวา ‘‘สตฺถารํ วนฺทิสฺสามี’’ติ คนฺธมาลาทิหตฺโถ เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, ‘‘จิรสฺสมาคโตสี’’ติ จ วุตฺเต ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘อุปาสก, กุมาริกา จิรํ ปฏฺฐาย อาจารสีลสมฺปนฺนาว, ตฺวํ ปน น อิทาเนว เอวํ วีมํสสิ, ปุพฺเพปิ วีมํสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อรญฺเญ รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อเถโก พาราณสิยํ ปณฺณิกอุปาสโกติ อตีตวตฺถุ ปจฺจุปฺปนฺนสทิสเมวฯ เตน ปน สา วีมํสนตฺถาย หตฺเถ คหิตมตฺตา ปริเทวมานา อิมํ คาถมาห –

[102]

‘‘โย ทุกฺขผุฏฺฐาย ภเวยฺย ตาณํ, โส เม ปิตา ทุพฺภิ วเน กโรติ;

สา กสฺส กนฺทามิ วนสฺส มชฺเฌ, โย ตายิตา โส สหสํ กโรตี’’ติฯ

ตตฺถ โย ทุกฺขผุฏฺฐาย ภเวยฺย ตาณนฺติ กายิกเจตสิเกหิ ทุกฺเขหิ ผุฏฺฐาย ตายิตา ปริตายิตา ปติฏฺฐา ภเวยฺยฯ โส เม ปิตา ทุพฺภิ วเน กโรตีติ โส มยฺหํ ทุกฺขปริตายโก ปิตาว อิมสฺมิํ วเน เอวรูปํ มิตฺตทุพฺภิ กมฺมํ กโรติ, อตฺตโน ชาตาย ธีตริ วีติกฺกมํ กาตุํ มญฺญตีติ อตฺโถฯ สา กสฺส กนฺทามีติ กสฺส โรทามิ, โก เม ปติฏฺฐา ภวิสฺสตีติ ทีเปติฯ โย ตายิตา โส สหสํ กโรตีติ โย มยฺหํ ตายิตา รกฺขิตา อวสฺสโย ภวิตุํ อรหติ, โส ปิตาเยว สาหสิกกมฺมํ กโรตีติ อตฺโถฯ

อถ นํ ปิตา อสฺสาเสตฺวา ‘‘อมฺม, รกฺขิตตฺตาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ตาต รกฺขิโต เม อตฺตา’’ติฯ โส ตํ ฆรํ เนตฺวา มณฺเฑตฺวา มงฺคลํ กตฺวา ปรกุลํ เปเสสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ

ตทา ปิตา เอตรหิ ปิตาว, ธีตา จ เอตรหิ ธีตาว, ตํ การณํ ปจฺจกฺขโต ทิฏฺฐรุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

ปณฺณิกชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[103] 3. เวริชาตกวณฺณนา

ยตฺถ เวรี นิวิสตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกํ อารพฺภ กเถสิฯ อนาถปิณฺฑิโก กิร โภคคามํ คนฺตฺวา อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค โจเร ทิสฺวา ‘‘อนฺตรามคฺเค วสิตุํ น ยุตฺตํ, สาวตฺถิเมว คมิสฺสามี’’ติ เวเคน โคเณ ปาเชตฺวา สาวตฺถิเมว อาคนฺตฺวา ปุนทิวเส วิหารํ คโต สตฺถุ เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ คหปติ ปณฺฑิตา อนฺตรามคฺเค โจเร ทิสฺวา อนฺตรา อวิลมฺพมานา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คมิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาวิภโว เสฏฺฐิ หุตฺวา เอกํ คามกํ นิมนฺตนํ ภุญฺชนตฺถาย คนฺตฺวา ปจฺจาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค โจเร ทิสฺวา อนฺตรามคฺเค อวสิตฺวาว เวเคน โคเณ ปาเชนฺโต อตฺตโน เคหเมว อาคนฺตฺวา นานคฺครเสหิ ภุญฺชิตฺวา มหาสยเน นิสินฺโน ‘‘โจรานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา นิพฺภยฏฺฐานํ อตฺตโน เคหํ อาคโตมฺหี’’ติ อุทานวเสน อิมํ คาถมาห –

[103]

‘‘ยตฺถ เวรี นิวิสติ, น วเส ตตฺถ ปณฺฑิโต;

เอกรตฺตํ ทิรตฺตํ วา, ทุกฺขํ วสติ เวริสู’’ติฯ

ตตฺถ เวรีติ เวรเจตนาสมงฺคิปุคฺคโลฯ นิวิสตีติ ปติฏฺฐาติฯ น วเส ตตฺถ ปณฺฑิโตติ โส เวรีปุคฺคโล ยสฺมิํ ฐาเน ปติฏฺฐิโต หุตฺวา วสติ, ตตฺถ ปณฺฑิโต ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต น วเสยฺยฯ กิํการณา? เอกรตฺตํ ทิรตฺตํ วา, ทุกฺขํ วสติ เวริสูติ, เวรีนญฺหิ อนฺตเร วสนฺโต เอกาหมฺปิ ทฺวีหมฺปิ ทุกฺขเมว วสตีติ อตฺโถฯ

เอวํ มหาสตฺโต อุทานํ อุทาเนตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อหเมว พาราณสิเสฏฺฐิ อโหสิ’’นฺติฯ

เวริชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[104] 4. มิตฺตวินฺทกชาตกวณฺณนา

จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา มิตฺตวินฺทกชาตเก วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตพฺพํฯ อิทํ ปน ชาตกํ กสฺสปพุทฺธกาลิกํฯ ตสฺมิญฺหิ กาเล อุรจกฺกํ อุกฺขิปิตฺวา นิรเย ปจฺจมาโน เอโก เนรยิกสตฺโต ‘‘ภนฺเต, กิํ นุ โข ปาปกมฺมํ อกาสิ’’นฺติ โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต ‘‘ตยา อิทญฺจิทญฺจ ปาปกมฺมํ กต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[104]

‘‘จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมา, อฏฺฐาหิปิ จ โสฬส;

โสฬสาหิ จ พาตฺติํส, อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท;

อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติฯ

ตตฺถ จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมาติ สมุทฺทนฺตเร จตสฺโส วิมานเปติโย ลภิตฺวา ตาหิ อสนฺตุฏฺโฐ อตฺริจฺฉตาย ปรโต คนฺตฺวา อปรา อฏฺฐ อธิคโตสีติ อตฺโถฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโทติ เอวํ สกลาเภน อสนฺตุฏฺโฐ อตฺร อตฺร อิจฺฉนฺโต ปรโต ปรโต ลาภํ ปตฺเถนฺโต อิทานิ จกฺกมาสโท อิทํ อุรจกฺกํ ปตฺโตสิฯ ตสฺส เต เอวํ อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส ตณฺหาย หตสฺส อุปหตสฺส ตว จกฺกํ ภมติ มตฺถเกฯ ปาสาณจกฺกํ, อยจกฺกนฺติ อิเมสุ ทฺวีสุ ขุรธารํ อยจกฺกํ ตสฺส มตฺถเก ปุนปฺปุนํ ปตนวเสน ภมนฺตํ ทิสฺวา เอวมาหฯ วตฺวา จ ปน อตฺตโน เทวโลกเมว คโตฯ โสปิ เนรยิกสตฺโต อตฺตโน ปาเป ขีเณ ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มิตฺตวินฺทโก ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, เทวปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มิตฺตวินฺทกชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[105] 5. ทุพฺพลกฏฺฐชาตกวณฺณนา

พหุมฺเปตํ วเน กฏฺฐนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุตฺตสิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิวาสี เอโก กุลปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา มรณภีรุโก อโหสิ, รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเนสุ วาตสฺส วา วีชนฺตสฺส สุกฺขทณฺฑกสฺส วา ปตนฺตสฺส ปกฺขิจตุปฺปทานํ วา สทฺทํ สุตฺวา มรณภยตชฺชิโต มหารวํ รวนฺโต ปลายติฯ ตสฺส หิ ‘‘มริตพฺพํ มยา’’ติ สติมตฺตมฺปิ นตฺถิฯ สเจ หิ โส ‘‘อหํ มริสฺสามี’’ติ ชาเนยฺย, น มรณํ ภาเยยฺยฯ มรณสฺสติกมฺมฏฺฐานสฺส ปน ตสฺส อภาวิตตฺตาว ภายติ ฯ ตสฺส โส มรณภีรุกภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโตฯ

อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ มรณภีรุโก มรณํ ภายติ, ภิกฺขุนา นาม ‘อวสฺสํ มยา มริตพฺพ’นฺติ มรณสฺสติกมฺมฏฺฐานํ ภาเวตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ตํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ มรณภีรุโก’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, มา เอตสฺส ภิกฺขุโน อนตฺตมนา โหถ, นายํ อิทาเนว มรณภีรุโก, ปุพฺเพปิ มรณภีรุโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺเต รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺมิํ กาเล พาราณสิราชา อตฺตโน มงฺคลหตฺถิํ อาเนญฺชการณํ สิกฺขาเปตุํ หตฺถาจริยานํ อทาสิฯ ตํ อาฬาเน นิจฺจลํ พนฺธิตฺวา โตมรหตฺถา มนุสฺสา ปริวาเรตฺวา อาเนญฺชการณํ กาเรนฺติฯ

โส ตํ การณํ การิยมาโน เวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต อาฬานํ ภินฺทิตฺวา มนุสฺเส ปลาเปตฺวา หิมวนฺตํ ปาวิสิฯ มนุสฺสา ตํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตา นิวตฺติํสุฯ โส ตตฺถ มรณภีรุโก อโหสิ, วาตสทฺทานิ สุตฺวา กมฺปมาโน มรณภยตชฺชิโต โสณฺฑํ วิธุนิตฺวา เวเคน ปลายติ, อาฬาเน พนฺธิตฺวา อาเนญฺชการณํ กรณกาโล วิยสฺส โหติ, กายสฺสาทํ วา จิตฺตสฺสาทํ วา อลภนฺโต กมฺปมาโน วิจรติฯ

รุกฺขเทวตา ตํ ทิสฺวา ขนฺธวิฏเป ฐตฺวา อิมํ คาถมาห –

[105]

‘‘พหุมฺเปตํ วเน กฏฺฐํ, วาโต ภญฺชติ ทุพฺพลํ;

ตสฺส เจ ภายสิ นาค, กิโส นูน ภวิสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถายํ ปิณฺฑตฺโถ – ยํ เอตํ ทุพฺพลํ กฏฺฐํ ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต ภญฺชติ, ตํ อิมสฺมิํ วเน พหุํ สุลภํ, ตตฺถ ตตฺถ สํวิชฺชติฯ สเจ ตฺวํ ตสฺส ภายสิ, เอวํ สนฺเต นิจฺจํ ภีโต มํสโลหิตกฺขยํ ปตฺวา กิโส นูน ภวิสฺสสิ, อิมสฺมิํ ปน วเน ตว ภยํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อิโต ปฏฺฐาย มา ภายีติฯ

เอวํ เทวตา ตสฺส โอวาทํ อทาสิ, โสปิ ตโต ปฏฺฐาย นิพฺภโย อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ‘‘ตทา นาโค อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทุพฺพลกฏฺฐชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[106] 6. อุทญฺจนีชาตกวณฺณนา

สุขํ วต มํ ชีวนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เตรสกนิปาเต จูฬนารทกสฺสปชาตเก (ชา. 1.13.40 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตํ ปน ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ วุตฺเต ‘‘กตฺถ เต จิตฺตํ ปฏิพทฺธ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘เอกิสฺสา ถุลฺลกุมาริกายา’’ติ อาหฯ

อถ นํ สตฺถา ‘‘อยํ เต ภิกฺขุ อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย สีลพฺยสนํ ปตฺวา กมฺปนฺโต วิจรมาโน ปณฺฑิเต นิสฺสาย สุขํ ลภี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเตติ อตีตวตฺถุปิ จูฬนารทกสฺสปชาตเกเยว อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน โพธิสตฺโต สายํ ผลาผเล อาทาย อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลาทฺวารํ วิวริตฺวา ปวิสิตฺวา ปุตฺตํ จูฬตาปสํ เอตทโวจ ‘‘ตาต, ตฺวํ อญฺเญสุ ทิวเสสุ ทารูนิ อาหรสิ, ปานียํ ปริโภชนียํ อาหรสิ, อคฺคิํ กโรสิ, อชฺช ปน เอกมฺปิ อกตฺวา กสฺมา ทุมฺมุโข ปชฺฌายนฺโต นิปนฺโนสี’’ติ? ‘‘ตาต, ตุมฺเหสุ ผลาผลตฺถาย คเตสุ เอกา อิตฺถี อาคนฺตฺวา มํ ปโลเภตฺวา อาทาย คนฺตุํ อารภิ, อหํ ปน ‘ตุมฺเหหิ วิสฺสชฺชิโต คมิสฺสามี’ติ น คจฺฉิํ, อสุกฏฺฐาเน ปน นํ นิสีทาเปตฺวา อาคโตมฺหิ, อิทานิ คจฺฉามหํ ตาตา’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘น สกฺกา เอตํ นิวตฺเตตุ’’นฺติ ญตฺวา ‘‘เตน หิ, ตาต, คจฺฉ, เอสา ปน ตํ เนตฺวา ยทา มจฺฉมํสาทีนิ วา ขาทิตุกามา ภวิสฺสติ, สปฺปิโลณตณฺฑุลาทีหิ วา ปนสฺสา อตฺโถ ภวิสฺสติ, ตทา ‘อิทญฺจิทญฺจาหรา’ติ ตํ กิลเมสฺสติฯ ตทา มยฺหํ คุณํ สริตฺวา ปลายิตฺวา อิเธว อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ วิสฺสชฺเชสิฯ โส ตาย สทฺธิํ มนุสฺสปถํ อคมาสิฯ อถ นํ สา อตฺตโน วสํ คเมตฺวา ‘‘มํสํ อาหร, มจฺฉํ อาหรา’’ติ เยน เยน อตฺถิกา โหติ, ตํ ตํ อาหราเปติฯ ตทา โส ‘‘อยํ มํ อตฺตโน ทาสํ วิย กมฺมการํ วิย จ กตฺวา ปีเฬตี’’ติ ปลายิตฺวา ปิตุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา ฐิตโกว อิมํ คาถมาห –

[106]

‘‘สุขํ วต มํ ชีวนฺตํ, ปจมานา อุทญฺจนี;

โจรี ชายปฺปวาเทน, เตลํ โลณญฺจ ยาจตี’’ติฯ

ตตฺถ สุขํ วต มํ ชีวนฺตนฺติ ตาต, ตุมฺหากํ สนฺติเก มํ สุขํ ชีวนฺตํฯ ปจมานาติ ตาปยมานา ปีฬยมานา, ยํ ยํ วา ขาทิตุกามา โหติ, ตํ ตํ ปจมานาฯ อุทกํ อญฺจนฺติ เอตายาติ อุทญฺจนี, จาฏิโต วา กูปโต วา อุทกอุสฺสิญฺจนฆฏิกาเยตํ นามํฯ

สา ปน อุทญฺจนี วิย, อุทกํ วิย ฆฏิกา, เยน เยนตฺถิกา โหติ, ตํ ตํ อากฑฺฒติเยวาติ อตฺโถ โจรี ชายปฺปวาเทนาติ ‘‘ภริยา’’ติ นาเมน เอกา โจรี มํ มธุรวจเนน อุปลาเปตฺวา ตตฺถ เนตฺวา เตลํ โลณญฺจ ยญฺจ อญฺญํ อิจฺฉติ, ตํ สพฺพํ ยาจติ, ทาสํ วิย กมฺมการํ วิย จ กตฺวา อาหราเปตีติ ตสฺสา อคุณํ กเถสิฯ

อถ นํ โพธิสตฺโต อสฺสาเสตฺวา ‘‘โหตุ, ตาต, เอหิ ตฺวํ เมตฺตํ ภาเวหิ, กรุณํ ภาเวหี’’ติ จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร อาจิกฺขิ, อาจิกฺขิตฺวา กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิฯ โส น จิรสฺเสว อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา สทฺธิํ ปิตรา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ

‘‘ตทา ถุลฺลกุมาริกาว เอตรหิ ถุลฺลกุมาริกาฯ จูฬตาปโส อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อโหสิ, ปิตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อุทญฺจนีชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[107] 7. สาลิตฺตกชาตกวณฺณนา

สาธู โข สิปฺปกํ นามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ หํสปหรนกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิเรโก สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สาลิตฺตกสิปฺเป นิปฺผตฺติํ ปตฺโตฯ ‘‘สาลิตฺตกสิปฺป’’นฺติ สกฺขราขิปนสิปฺปํ วุจฺจติฯ โส เอกทิวสํ ธมฺมํ สุตฺวา สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปทํ ลภิ, น ปน สิกฺขากาโม, น ปฏิปตฺติสาธโก อโหสิฯ โส เอกทิวสํ เอกํ ทหรภิกฺขุํ อาทาย อจิรวติํ คนฺตฺวา นฺหายิตฺวา นทีตีเร อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ สมเย ทฺเว เสตหํสา อากาเสน คจฺฉนฺติฯ โส ตํ ทหรํ อาห ‘‘อิมํ ปจฺฉิมหํสํ สกฺขราย อกฺขิมฺหิ ปหริตฺวา ปาทมูเล ปาเตมี’’ติฯ อิตโร ‘‘กถํ ปาเตสฺสสิ, น สกฺขิสฺสสิ ปหริตุ’’นฺติ อาหฯ อิตโร ‘‘ติฏฺฐตุ ตาวสฺส โอรโต อกฺขิ, ปรโต อกฺขิมฺหิ ตํ ปหรามี’’ติฯ อิทานิ ปน ตฺวํ อสนฺตํ กเถสีติฯ

‘‘เตน หิ อุปธาเรหี’’ติ เอกํ ติขิณสกฺขรํ คเหตฺวา องฺคุลิยา ปริยนฺเต กตฺวา ตสฺส หํสสฺส ปจฺฉโต ขิปิฯ สา ‘‘รุ’’นฺติ สทฺทํ อกาสิ, หํโส ‘‘ปริสฺสเยน ภวิตพฺพ’’นฺติ นิวตฺติตฺวา สทฺทํ โสตุํ อารภิฯ อิตโร ตสฺมิํ ขเณ เอกํ วฏฺฏสกฺขรํ คเหตฺวา ตสฺส นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ปรภาเค อกฺขิํ ปหริฯ สกฺขรา อิตรมฺปิ อกฺขิํ วินิวิชฺฌิตฺวา คตาฯ หํโส มหารวํ รวนฺโต ปาทมูเลเยว ปติฯ ตโต ตโต ภิกฺขู อาคนฺตฺวา ครหิตฺวา ‘‘อนนุจฺฉวิกํ เต กต’’นฺติ สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมินา อิทํ นาม กต’’นฺติ ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ครหิตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส เอตสฺมิํ สิปฺเป กุสโล, ปุพฺเพปิ กุสโลเยว อโหสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ อโหสิฯ ตสฺมิํ กาเล รญฺโญ ปุโรหิโต อติมุขโร โหติ พหุภาณี, ตสฺมิํ กเถตุํ อารทฺเธ อญฺเญ โอกาสเมว น ลภนฺติฯ ราชา จินฺเตสิ ‘‘กทา นุ โข เอตสฺส วจนุปจฺเฉทกํ กญฺจิ ลภิสฺสามี’’ติฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ตถารูปํ เอกํ อุปธาเรนฺโต วิจรติฯ ตสฺมิํ กาเล พาราณสิยํ เอโก ปีฐสปฺปี สกฺขราขิปนสิปฺเป นิปฺผตฺติํ ปตฺโต โหติฯ คามทารกา ตํ รถกํ อาโรเปตฺวา อากฑฺฒมานา พาราณสินครทฺวารมูเล เอโก วิฏปสมฺปนฺโน มหานิคฺโรโธ อตฺถิ, ตตฺถ อาเนตฺวา สมฺปริวาเรตฺวา กากณิกาทีนิ ทตฺวา ‘‘หตฺถิรูปกํ กร, อสฺสรูปกํ กรา’’ติ วทนฺติฯ โส สกฺขรา ขิปิตฺวา ขิปิตฺวา นิคฺโรธปณฺเณสุ นานารูปานิ ทสฺเสติ, สพฺพานิ ปณฺณานิ ฉิทฺทาวฉิทฺทาเนว อเหสุํฯ

อถ พาราณสิราชา อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตํ ฐานํ ปาปุณิฯ อุสฺสารณาภเยน สพฺเพ ทารกา ปลายิํสุ, ปีฐสปฺปี ตตฺเถว นิปชฺชิฯ ราชา นิคฺโรธมูลํ ปตฺวา รเถ นิสินฺโน ปตฺตานํ ฉิทฺทตาย ฉายํ กพรกพรํ ทิสฺวา โอโลเกนฺโต สพฺเพสํ ปตฺตานํ ฉิทฺทภาวํ ทิสฺวา ‘‘เกเนตานิ เอวํ กตานี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปีฐสปฺปินา, เทวา’’ติฯ ราชา ‘‘อิมํ นิสฺสาย พฺราหฺมณสฺส วจนุปจฺเฉทํ กาตุํ สกฺกา ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กหํ, ภเณ, ปีฐสปฺปี’’ติ ปุจฺฉิฯ วิจินนฺตา มูลนฺตเร นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘อยํ, เทวา’’ติ อาหํสุฯ ราชา นํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปริสํ อุสฺสาเรตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘อมฺหากํ สนฺติเก เอโก มุขรพฺราหฺมโณ อตฺถิ, สกฺขิสฺสสิ ตํ นิสฺสทฺทํ กาตุ’’นฺติฯ นาฬิมตฺตา อชลณฺฑิกา ลภนฺโต สกฺขิสฺสามิ, เทวาติฯ

ราชา ปีฐสปฺปิํ ฆรํ เนตฺวา อนฺโตสาณิยํ นิสีทาเปตฺวา สาณิยํ ฉิทฺทํ กาเรตฺวา พฺราหฺมณสฺส ฉิทฺทาภิมุขํ อาสนํ ปญฺญเปตฺวา นาฬิมตฺตา สุกฺขา อชลณฺฑิกา ปีฐสปฺปิสฺส สนฺติเก ฐปาเปตฺวา พฺราหฺมณํ อุปฏฺฐานกาเล อาคตํ ตสฺมิํ อาสเน นิสีทาเปตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปสิฯ พฺราหฺมโณ อญฺเญสํ โอกาสํ อทตฺวา รญฺญา สทฺธิํ กเถตุํ อารภิฯ อถสฺส โส ปีฐสปฺปี สาณิจฺฉิทฺเทน เอเกกํ อชลณฺฑิกํ ปจฺฉิยํ ปเวเสนฺโต วิย ตาลุตลมฺหิเยว ปาเตติ, พฺราหฺมโณ อาคตาคตํ นาฬิยํ เตลํ ปเวเสนฺโต วิย คิลติ, สพฺพา ปริกฺขยํ คมิํสุฯ ตสฺเสตา นาฬิมตฺตา อชลณฺฑิกา กุจฺฉิํ ปวิฏฺฐา อฑฺฒาฬฺหกมตฺตา อเหสุํฯ

ราชา ตาสํ ปริกฺขีณภาวํ ญตฺวา อาห – ‘‘อาจริย, ตุมฺเห อติมุขรตาย นาฬิมตฺตา อชลณฺฑิกา คิลนฺตา กิญฺจิ น ชานิตฺถ, อิโต ทานิ อุตฺตริ ชีราเปตุํ น สกฺขิสฺสถฯ คจฺฉถ, ปิยงฺคุทกํ ปิวิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา อตฺตานํ อโรคํ กโรถา’’ติ พฺราหฺมโณ ตโต ปฏฺฐาย ปิหิตมุโข วิย หุตฺวา กเถนฺเตนาปิ สทฺธิํ อกถนสีโล อโหสิฯ ราชา ‘‘อิมินา เม กณฺณสุขํ กต’’นฺติ ปีฐสปฺปิสฺส สตสหสฺสุฏฺฐานเก จตูสุ ทิสาสุ จตฺตาโร คาเม อทาสิฯ โพธิสตฺโต ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, สิปฺปํ นาม โลเก ปณฺฑิเตหิ อุคฺคหิตพฺพํ, ปีฐสปฺปินา สาลิตฺตกมตฺเตนาปิ อยํ สมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[107]

‘‘สาธุํ โข สิปฺปกํ นาม, อปิ ยาทิส กีทิสํ;

ปสฺส ขญฺชปฺปหาเรน, ลทฺธา คามา จตุทฺทิสา’’ติฯ

ตตฺถ ปสฺส ขญฺชปฺปหาเรนาติ ปสฺส, มหาราช, อิมินา ขญฺชปีฐสปฺปินา อชลณฺฑิกาปหาเรน จตุทฺทิสา จตฺตาโร คามา ลทฺธา, อญฺเญสํ สิปฺปานํ โก อานิสํสปริจฺเฉโทติ สิปฺปคุณํ กเถสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปีฐสปฺปี อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, ราชา อานนฺโท, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สาลิตฺตกชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[108] 8. พาหิยชาตกวณฺณนา

สิกฺเขยฺย สิกฺขิตพฺพานีติ อิทํ สตฺถา เวสาลิํ อุปนิสฺสาย มหาวเน กูฏาคารสาลายํ วิหรนฺโต เอกํ ลิจฺฉวิํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร ลิจฺฉวิราชา สทฺโธ ปสนฺโน พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน นิเวสเน มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ ภริยา ปนสฺส ถูลงฺคปจฺจงฺคา อุทฺธุมาตกนิมิตฺตสทิสา อนากปฺปสมฺปนฺนา อโหสิฯ สตฺถา ภตฺตกิจฺจาวสาเน อนุโมทนํ กตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขูนํ โอวาทํ ทตฺวา คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ตสฺส นาม ลิจฺฉวิรญฺโญ ตาว อภิรูปสฺส ตาทิสา ภริยา ถูลงฺคปจฺจงฺคา อนากปฺปสมฺปนฺนา, กถํ โส ตาย สทฺธิํ อภิรมตี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เอส อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ถูลสรีราย เอว อิตฺถิยา สทฺธิํ อภิรมี’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺโจ อโหสิฯ อเถกา ชนปทิตฺถี ถูลสรีรา อนากปฺปสมฺปนฺนา ภติํ กุรุมานา ราชงฺคณสฺส อวิทูเรน คจฺฉมานา สรีรวฬญฺชปีฬิตา หุตฺวา นิวตฺถสาฏเกน สรีรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา นิสีทิตฺวา สรีรวฬญฺชํ มุญฺจิตฺวา ขิปฺปเมว อุฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ พาราณสิราชา วาตปาเนน ราชงฺคณํ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอวรูเป องฺคณฏฺฐาเน สรีรวฬญฺชํ มุญฺจมานา หิโรตฺตปฺปํ อปฺปหาย นิวาสเนเนว ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา สรีรวฬญฺชํ โมเจตฺวา ขิปฺปํ อุฏฺฐิตา, อิมาย นิโรคาย ภวิตพฺพํ, เอติสฺสา วตฺถุ วิสทํ ภวิสฺสติ, วิสเท ปน วตฺถุสฺมิํ เอโก ปุตฺโต ลพฺภมาโน วิสโท ปุญฺญวา ภวิสฺสติ, อิมํ มยา อคฺคมเหสิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส ตสฺสา อปริคฺคหิตภาวํ ญตฺวา อาหราเปตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐานํ อทาสิฯ สา ตสฺส ปิยา อโหสิ มนาปา, น จิรสฺเสว เอกํ ปุตฺตํ วิชายิฯ โส ปนสฺสา ปุตฺโต จกฺกวตฺตี ราชา อโหสิฯ

โพธิสตฺโต ตสฺสา สมฺปตฺติํ ทิสฺวา ตถารูปํ วจโนกาสํ ลภิตฺวา ‘‘เทว, สิกฺขิตพฺพยุตฺตกํ นาม สิปฺปํ กสฺมา น สิกฺขิตพฺพํ, ยตฺร หิ นามายํ มหาปุญฺญา หิโรตฺตปฺปํ อปฺปหาย ปฏิจฺฉนฺนากาเรน สรีรวฬญฺชํ กุรุมานา ตุมฺเห อาราเธตฺวา เอวรูปํ สมฺปตฺติํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา สิกฺขิตพฺพยุตฺตกานํ สิปฺปานํ วณฺณํ กเถนฺโต อิมํ คาถมาห –

[108]

‘‘สิกฺเขยฺย สิกฺขิตพฺพานิ, สนฺติ สจฺฉนฺทิโน ชนา;

พาหิยา หิ สุหนฺเนน, ราชานมภิราธยี’’ติฯ

ตตฺถ สนฺติ สจฺฉนฺทิโน ชนาติ เตสุ เตสุ สิปฺเปสุ สจฺฉนฺทา ชนา อตฺถิเยวฯ พาหิยาติ พหิชนปเท ชาตา สํวฑฺฒา อิตฺถีฯ สุหนฺเนนาติ หิโรตฺตปฺปํ อปฺปหาย ปฏิจฺฉนฺเนนากาเรน หนฺนํ สุหนฺนํ นาม, เตน สุหนฺเนนฯ ราชานมภิราธยีติ เทวํ อภิราธยิตฺวา อิมํ สมฺปตฺติํ ปตฺตาติฯ เอวํ มหาสตฺโต สิกฺขิตพฺพยุตฺตกานํ สิปฺปานํ คุณํ กเถสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ชยมฺปติกา เอตรหิปิ ชยมฺปติกาว, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

พาหิยชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[109] 9. กุณฺฑกปูวชาตกวณฺณนา

ยถนฺโน ปุริโส โหตีติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต มหาทุคฺคตํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยญฺหิ กทาจิ เอกเมว กุลํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทติ, กทาจิ ตีณิ จตฺตาริ เอกโต หุตฺวา, กทาจิ คณพนฺธเนน, กทาจิ วีถิสภาเคน, กทาจิ สกลนครํ ฉนฺทกํ สํหริตฺวาฯ ตทา ปน วีถิภตฺตํ นาม อโหสิฯ อถ มนุสฺสา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ยาคุํ ทตฺวา ‘‘ขชฺชกํ อาหรถา’’ติ อาหํสุฯ ตทา ปเนโก ปเรสํ ภติการโก ทุคฺคตมนุสฺโส ตสฺสํ วีถิยํ วสมาโน จินฺเตสิ ‘‘อหํ ยาคุํ ทาตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ขชฺชกํ ปน ทสฺสามี’’ติ สณฺหสณฺหํ กุณฺฑกํ วฑฺฒาเปตฺวา อุทเกน เตเมตฺวา อกฺกปณฺเณน เวเฐตฺวา กุกฺกุเฬ ปจิตฺวา ‘‘อิทํ พุทฺธสฺส ทสฺสามี’’ติ ตํ อาทาย คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ฐิโต ‘‘ขชฺชกํ อาหรถา’’ติ เอกสฺมิํ วจเน วุตฺตมตฺเต สพฺพปฐมํ คนฺตฺวา ตํ ปูวํ สตฺถุ ปตฺเต ปติฏฺฐาเปสิ, สตฺถา อญฺเญหิ ทียมานํ ขชฺชกํ อคฺคเหตฺวา ตเมว ปูวขชฺชกํ ปริภุญฺชิฯ

ตสฺมิํเยว ปน ขเณ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน กิร มหาทุคฺคตสฺส กุณฺฑกขชฺชกํ อชิคุจฺฉิตฺวา อมตํ วิย ปริภุตฺต’’นฺติ สกลนครํ เอกโกลาหลํ อโหสิฯ ราชราชมหามตฺตาทโย อนฺตมโส โทวาริเก อุปาทาย สพฺเพว สนฺนิปติตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา มหาทุคฺคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘หนฺท โภ, สตํ คเหตฺวา, ทฺเว สตานิ คเหตฺวา, ปญฺจ สตานิ คเหตฺวา อมฺหากํ ปตฺติํ เทหี’’ติ วทิํสุฯ โส ‘‘สตฺถารํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘ธนํ คเหตฺวา วา อคฺคเหตฺวา วา สพฺพสตฺตานํ ปตฺติํ เทหี’’ติ อาหฯ โส ธนํ คเหตุํ อารภิฯ มนุสฺสา ทิคุณจตุคฺคุณอฏฺฐคุณาทิวเสน ททนฺตา นว หิรญฺญโกฏิโย อทํสุฯ สตฺถา อนุโมทนํ กตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขูหิ วตฺเต ทสฺสิเต สุคโตวาทํ ทตฺวา คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ ราชา สายนฺหสมเย มหาทุคฺคตํ ปกฺโกสาเปตฺวา เสฏฺฐิฏฺฐาเนน ปูเชสิฯ

ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, สตฺถา มหาทุคฺคเตน ทินฺนํ กุณฺฑกปูวํ อชิคุจฺฉนฺโต อมตํ วิย ปริภุญฺชิ, มหาทุคฺคโตปิ พหุธนญฺจ เสฏฺฐิฏฺฐานญฺจ ลภิตฺวา มหาสมฺปตฺติํ ปตฺโต’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว มยา อชิคุจฺฉนฺเตน ตสฺส กุณฺฑกปูโว ปริภุตฺโต, ปุพฺเพปิ รุกฺขเทวตาย หุตฺวา ปริภุตฺโตเยว, ตทาปิ เจส มํ นิสฺสาย เสฏฺฐิฏฺฐานํ อลตฺเถวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ ฐาเน เอรณฺฑรุกฺเข รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตทา ตสฺมิํ คามเก มนุสฺสา เทวตามงฺคลิกา โหนฺติฯ อเถกสฺมิํ ฉเณ สมฺปตฺเต มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน รุกฺขเทวตานํ พลิกมฺมํ อกํสุฯ อเถโก ทุคฺคตมนุสฺโส เต มนุสฺเส รุกฺขเทวตา ปฏิชคฺคนฺเต ทิสฺวา เอกํ เอรณฺฑรุกฺขํ ปฏิชคฺคิฯ เต มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน เทวตานํ นานปฺปการานิ มาลาคนฺธวิเลปนาทีนิ เจว ขชฺชโภชฺชานิ จ อาทาย คจฺฉิํสุฯ

โส ปน กุณฺฑกปูวญฺเจว อุฬุงฺเกน จ อุทกํ อาทาย คนฺตฺวา เอรณฺฑรุกฺขสฺส อวิทูเร ฐตฺวา จินฺเตสิ ‘‘เทวตา นาม ทิพฺพขชฺชกานิ ขาทนฺติ, มยฺหํ เทวตา อิมํ กุณฺฑกปูวํ น ขาทิสฺสติ, กิํ อิมํ อการเณน นาเสมิ, อหเมว นํ ขาทิสฺสามี’’ติ ตโตว นิวตฺติฯ โพธิสตฺโต ขนฺธวิฏเป ฐตฺวา ‘‘โภ ปุริส, สเจ ตฺวํ อิสฺสโร ภเวยฺยาสิ, มยฺหํ มธุรขชฺชกํ ทเทยฺยาสิฯ ตฺวํ ปน ทุคฺคโต, อหํ ตว ปูวํ น ขาทิตฺวา อญฺญํ กิํ ขาทิสฺสามิ, มา เม โกฏฺฐาสํ นาเสหี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[109]

‘‘ยถนฺโน ปุริโส โหติ, ตถนฺนา ตสฺส เทวตา;

อาหเรตํ กุณฺฑปูวํ, มา เม ภาคํ วินาสยา’’ติฯ

ตตฺถ ยถนฺโนติ ยถารูปโภชโน โหติฯ ตถนฺนาติ ตสฺส ปุริสสฺส เทวตาปิ ตถารูปโภชนาว โหติฯ อาหเรตํ กุณฺฑปูวนฺติ เอตํ กุณฺฑเกน ปกฺกปูวํ อาเนหิ, มยฺหํ ภาคํ มา วินาเสหีติฯ

โส นิวตฺติตฺวา โพธิสตฺตํ โอโลเกตฺวา พลิกมฺมมกาสิฯ โพธิสตฺโต ตโต โอชํ ปริภุญฺชิตฺวา ‘‘ปุริส, ตฺวํ กิมตฺถํ มํ ปฏิชคฺคสี’’ติ อาหฯ ‘‘ทุคฺคโตมฺหิ, สามิ, ตํ นิสฺสาย ทุคฺคตภาวโต มุจฺจิตุกามตาย ปฏิชคฺคามี’’ติฯ ‘‘โภ ปุริส, มา จินฺตยิ, ตยา กตญฺญุสฺส กตเวทิโน ปูชา กตา, อิมํ เอรณฺฑํ ปริกฺขิปิตฺวา นิธิกุมฺภิโย คีวาย คีวํ อาหจฺจฐิตาฯ ตฺวํ รญฺโญ อาจิกฺขิตฺวา สกเฏหิ ธนํ อาหราเปตฺวา ราชงฺคเณ ราสิํ กาเรหิ, ราชา เต ตุสฺสิตฺวา เสฏฺฐิฏฺฐานํ ทสฺสตี’’ติ วตฺวา โพธิสตฺโต อนฺตรธายิฯ โส ตถา อกาสิฯ ราชาปิ ตสฺส เสฏฺฐิฏฺฐานํ อทาสิฯ อิติ โส โพธิสตฺตํ นิสฺสาย มหาสมฺปตฺติํ ปตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุคฺคโต เอตรหิ ทุคฺคโตว, เอรณฺฑรุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กุณฺฑกปูวชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[110] 10. สพฺพสํหารกปญฺหชาตกวณฺณนา

สพฺพสํหารโก นตฺถีติ อยํ สพฺพสํหารกปญฺโห สพฺพากาเรน อุมงฺคชาตเก อาวิ ภวิสฺสตีติฯ

สพฺพสํหารกปญฺหชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

ปโรสตวคฺโค เอกาทสโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

ปโรสตมฺปิ ปณฺณิกํ, เวรี จ มิตฺตวินฺทกํ;

ทุพฺพลญฺจ อุทญฺจนี, สาลิตฺตมฺปิ จ พาหิยํ;

กุณฺฑกปูวสพฺพสํหารกนฺติฯ

12. หํจิวคฺโค

[111] 1. คทฺรภปญฺหชาตกวณฺณนา

หํจิ ตุวํ เอวมญฺญสีติ อยมฺปิ คทฺรภปญฺโห มหาอุมงฺคชาตเกเยว (ชา. 2.22.590 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

คทฺรภปญฺหชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[112] 2. อมราเทวีปญฺหชาตกวณฺณนา

เยน สตฺตุพิลงฺคา จาติ อยมฺปิ อมราเทวิปญฺโห นาม ตตฺเถว อาวิ ภวิสฺสติฯ

อมราเทวีปญฺหชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ