สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺจนฺตวาสี อิทานีปิ ปจฺจนฺตวาสีเยว, พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อกตญฺญุชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อปายิมฺหวคฺโค นวโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

สุราปานํ มิตฺตวินฺทํ, กาฬกณฺณี อตฺถทฺวารํ;

กิํปกฺกสีลวีมํสํ, มงฺคลญฺจาปิ สารมฺภํ;

กุหกํ อกตญฺญู จาติฯ

10. ลิตฺตวคฺโค

[91] 1. ลิตฺตชาตกวณฺณนา

ลิตฺตํ ปรเมน เตชสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อปจฺจเวกฺขิตปริโภคํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิํ กิร กาเล ภิกฺขู จีวราทีนิ ลภิตฺวา เยภุยฺเยน อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนฺติฯ เต จตฺตาโร ปจฺจเย อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชมานา เยภุยฺเยน นิรยติรจฺฉานโยนิโต น มุจฺจนฺติฯ สตฺถา ตํ การณํ ญตฺวา ภิกฺขูนํ อเนกปริยาเยน ธมฺมิํ กถํ กเถตฺวา อปจฺจเวกฺขิตปริโภเค อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา นาม จตฺตาโร ปจฺจเย ลภิตฺวา อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา อิโต ปฏฺฐาย จตฺตาโร ปจฺจเย ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺเชยฺยาถา’’ติ ปจฺจเวกฺขนวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวติ สีตสฺส ปฏิฆาตายา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.23; อ. นิ. 6.58) นเยน ตนฺติํ ฐเปตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปจฺจเย เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริโภโค นาม หลาหลวิสปริโภคสทิโสฯ โปราณกา หิ อปจฺจเวกฺขิตฺวา โทสํ อชานิตฺวา วิสํ ปริภุญฺชิตฺวา วิปากนฺเต มหาทุกฺขํ อนุภวิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อญฺญตรสฺมิํ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อกฺขธุตฺโต อโหสิฯ อถาปโร กูฏกฺขธุตฺโต โพธิสตฺเตน สทฺธิํ กีฬนฺโต อตฺตโน ชเย วตฺตมาเน เกฬิมณฺฑลํ น ภินฺทติ, ปราชยกาเล ปน อกฺขํ มุเข ปกฺขิปิตฺวา ‘‘อกฺโข นฏฺโฐ’’ติ เกฬิมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา ปกฺกมติฯ โพธิสตฺโต ตสฺส ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘โหตุ, ชานิสฺสาเมตฺถ ปติรูปการณ’’นฺติ อกฺเข อาทาย อตฺตโน ฆเร หลาหลวิเสน รญฺชิตฺวา ปุนปฺปุนํ สุกฺขาเปตฺวา เต อาทาย ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เอหิ, สมฺม, อกฺเขหิ กีฬามา’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธุ, สมฺมา’’ติ เกฬิมณฺฑลํ สชฺเชตฺวา เตน สทฺธิํ กีฬนฺโต อตฺตโน ปราชยกาเล เอกํ อกฺขํ มุเข ปกฺขิปิฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ตถา กโรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘คิลาหิ ตาว, ปจฺฉา อิทํ นาเมตนฺติ ชานิสฺสสี’’ติ โจเทตุํ อิมํ คาถมาห –

[91]

‘‘ลิตฺตํ ปรเมน เตชสา, คิลมกฺขํ ปุริโส น พุชฺฌติ;

คิล เร คิล ปาปธุตฺตก, ปจฺฉา เต กฏุกํ ภวิสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ ลิตฺตนฺติ มกฺขิตํ รญฺชิตํฯ ปรเมน เตชสาติ อุตฺตมเตชสมฺปนฺเนน หลาหลวิเสนฯ คิลนฺติ คิลนฺโตฯ อกฺขนฺติ คุฬกํฯ น พุชฺฌตีติ ‘‘อยํ เม คิลโต อิทํ นาม กริสฺสตี’’ติ น ชานาติฯ คิล เรติ คิลาหิ อเรฯ คิลาติ ปุนปิ โจเทนฺโต วทติฯ ปจฺฉา เต กฏุกํ ภวิสฺสตีติ อิมสฺมิํ เต อกฺเข คิลิเต ปจฺฉา เอตํ วิสํ ติขิณํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ

โส โพธิสตฺตสฺส กเถนฺตสฺเสว วิสเวเคน มุจฺฉิโต อกฺขีนิ ปริวตฺเตตฺวา ขนฺธํ นาเมตฺวา ปติฯ โพธิสตฺโต ‘‘อิทานิสฺส ชีวิตทานํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ โอสธปริภาวิตํ วมนโยคํ ทตฺวา วเมตฺวา สปฺปิผาณิตมธุสกฺกราทโย ขาทาเปตฺวา อโรคํ กตฺวา ‘‘ปุน เอวรูปํ มา อกาสี’’ติ โอวทิตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, อปจฺจเวกฺขิตปริโภโค นาม อปจฺจเวกฺขิตฺวา กตวิสปริโภคสทิโส โหตี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปณฺฑิตธุตฺโต อหเมว อโหสิํ, กูฏธุตฺโต ปเนตฺถ น กถียติ, ยถา จ เอตฺถ, เอวํ สพฺพตฺถฯ โย ปน อิมสฺมิํ กาเล น ปญฺญายติ, โส น กถียเตวา’’ติฯ

ลิตฺตชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[92] 2. มหาสารชาตกวณฺณนา

อุกฺกฏฺเฐ สูรมิจฺฉนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อายสฺมนฺตํ อานนฺทตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย โกสลรญฺโญ อิตฺถิโย จินฺตยิํสุ ‘‘พุทฺธุปฺปาโท นาม ทุลฺลโภ, ตถา มนุสฺสปฏิลาโภ, ปริปุณฺณายตนตา จฯ มยญฺจ อิมํ ทุลฺลภํ ขณสมวายํ ลภิตฺวาปิ อตฺตโน รุจิยา วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ วา โสตุํ พุทฺธปูชํ วา กาตุํ ทานํ วา ทาตุํ น ลภาม, มญฺชูสาย ปกฺขิตฺตา วิย วสาม, รญฺโญ กเถตฺวา อมฺหากํ ธมฺมํ เทเสตุํ อนุจฺฉวิกํ เอกํ ภิกฺขุํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ โสสฺสาม, ตโต ยํ สกฺขิสฺสาม, ตํ อุคฺคณฺหิสฺสาม, ทานาทีนิ จ ปุญฺญานิ กริสฺสามฯ เอวํ โน อยํ ขณปฏิลาโภ สผโล ภวิสฺสตี’’ติฯ ตา สพฺพาปิ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตนา จินฺติตการณํ กถยิํสุฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ

อเถกทิวสํ ราชา อุยฺยานกีฬํ กีฬิตุกาโม อุยฺยานปาลํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อุยฺยานํ โสเธหี’’ติ อาหฯ อุยฺยานปาโล อุยฺยานํ โสเธนฺโต สตฺถารํ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ ทิสฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สุทฺธํ, เทว, อุยฺยานํ, อปิเจตฺถ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ภควา นิสินฺโน’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘สาธุ, สมฺม, สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมมฺปิ โสสฺสามา’’ติ อลงฺกตรถํ อภิรุหิตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิฯ

ตสฺมิญฺจ สมเย ฉตฺตปาณิ นาเมโก อนาคามี อุปาสโก สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณมาโน นิสินฺโน โหติฯ ราชา ตํ ทิสฺวา อาสงฺกมาโน มุหุตฺตํ ฐตฺวา ปุน ‘‘สจายํ ปาปโก ภเวยฺย, น สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิตฺวา ธมฺมํ สุเณยฺย, อปาปเกน อิมินา ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

อุปาสโก พุทฺธคารเวน รญฺโญ ปจฺจุฏฺฐานํ วา วนฺทนํ วา น อกาสิ, เตนสฺส ราชา อนตฺตมโน อโหสิฯ สตฺถา ตสฺส อนตฺตมนภาวํ ญตฺวา อุปาสกสฺส คุณํ กเถสิ ‘‘อยํ, มหาราช, อุปาสโก พหุสฺสุโต อาคตาคโม กาเมสุ วีตราโค’’ติ ราชา ‘‘น อิมินา โอรเกน ภวิตพฺพํ, ยสฺส สตฺถา คุณํ วณฺเณตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อุปาสก, วเทยฺยาสิ เยน เต อตฺโถ’’ติ อาหฯ อุปาสโก ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ ราชา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สตฺถารํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ

โส เอกทิวสํ อุปริปาสาเท มหาวาตปานํ วิวริตฺวา ฐิโต ตํ อุปาสกํ ภุตฺตปาตราสํ ฉตฺตมาทาย เชตวนํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา เอวมาห ‘‘ตฺวํ กิร, อุปาสก, พหุสฺสุโต, อมฺหากญฺจ อิตฺถิโย ธมฺมํ โสตุกามา เจว อุคฺคเหตุกามา จ, สาธุ วตสฺส สเจ ตาสํ ธมฺมํ วาเจยฺยาสี’’ติฯ ‘‘เทว, คิหีนํ นาม ราชนฺเตปุเร ธมฺมํ เทเสตุํ วา วาเจตุํ วา นปฺปติรูปํ, อยฺยานํ เอว ปติรูป’’นฺติฯ ราชา ‘‘สจฺจํ เอส วทตี’’ติ อุยฺโยเชตฺวา อิตฺถิโย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, อหํ ตุมฺหากํ ธมฺมเทสนตฺถาย จ ธมฺมวาจนตฺถาย จ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ ยาจามิ, อสีติยา มหาสาวเกสุ กตรํ ยาจามี’’ติ อาหฯ ตา สพฺพาปิ มนฺเตตฺวา ธมฺมภณฺฑาคาริกํ อานนฺทตฺเถรเมว อาโรเจสุํฯ ราชา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน เอวมาห ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ เคเห อิตฺถิโย อานนฺทตฺเถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ โสตุญฺจ อุคฺคณฺหิตุญฺจ อิจฺฉนฺติ, สาธุ วต สเจ เถโร อมฺหากํ เคเห ธมฺมํ เทเสยฺย เจว วาเจยฺย จา’’ติฯ สตฺถา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เถรํ อาณาเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย รญฺโญ อิตฺถิโย เถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺติ เจว อุคฺคณฺหนฺติ จฯ

อเถกทิวสํ รญฺโญ จูฬามณิ นฏฺโฐฯ ราชา ตสฺส นฏฺฐภาวํ สุตฺวา อมจฺเจ อาณาเปสิ ‘‘สพฺเพ อนฺโตวฬญฺชนเก มนุสฺเส คเหตฺวา จูฬามณิํ อาหราเปถา’’ติฯ อมจฺจา มาตุคาเม อาทิํ กตฺวา จูฬามณิํ ปริปุจฺฉนฺตา อทิสฺวา มหาชนํ กิลเมนฺติฯ ตํ ทิวสํ อานนฺทตฺเถโร ราชนิเวสนํ ปวิฏฺโฐฯ ยถา ตา อิตฺถิโย ปุพฺเพ เถรํ ทิสฺวาว หฏฺฐตุฏฺฐา ธมฺมํ สุณนฺติ เจว อุคฺคณฺหนฺติ จ, ตถา อกตฺวา สพฺพา โทมนสฺสปฺปตฺตาว อเหสุํฯ

ตโต เถเรน ‘‘กสฺมา ตุมฺเห อชฺช เอวรูปา ชาตา’’ติ ปุจฺฉิตา เอวมาหํสุ ‘‘ภนฺเต, รญฺโญ จูฬามณิํ ปริเยสามาติ อมจฺจา มาตุคาเม อุปาทาย อนฺโตวฬญฺชนเก กิลเมนฺติ, น ชานาม กสฺส ‘กิํ ภวิสฺสตี’ติ, เตนมฺห โทมนสฺสปฺปตฺตา’’ติฯ เถโร ‘‘มา จินฺตยิตฺถา’’ติ ตา สมสฺสาเสตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘มณิ กิร เต, มหาราช, นฏฺโฐ’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อสกฺขิ ปน ตํ อาหราเปตุ’’นฺติฯ ‘‘ภนฺเต, สพฺพํ อนฺโตชนํ คเหตฺวา กิลเมนฺโตปิ น สกฺโกมิ อาหราเปตุ’’นฺติฯ ‘‘มหาราช, มหาชนํ อกิลเมตฺวาว อาหรณูปาโย อตฺถี’’ติฯ ‘‘กตโร, ภนฺเต’’ติ? ‘‘ปิณฺฑทานํ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กตรํ ปิณฺฑทานํ, ภนฺเต’’ติ? ‘‘มหาราช, ยตฺตเกสุ อาสงฺกา อตฺถิ, เต คเหตฺวา เอเกกสฺส เอเกกํ ปลาลปิณฺฑํ วา มตฺติกาปิณฺฑํ วา ทตฺวา ‘อิมํ ปจฺจูสกาเล อาหริตฺวา อสุกฏฺฐาเน นาม ปาเตถา’ติ วตฺตพฺพํฯ เยน คหิโต ภวิสฺสติ, โส ตสฺมิํ ปกฺขิปิตฺวา อาหริสฺสติฯ สเจ ปฐมทิวเสเยว ปาเตนฺติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ ปาเตนฺติ, ทุติยทิวเสปิ ตติยทิวเสปิ ตเถว กาตพฺพํฯ เอวํ มหาชโน จ น กิลมิสฺสติ, มณิญฺจ ลภิสฺสสี’’ติ เอวํ วตฺวา เถโร อคมาสิฯ

ราชา วุตฺตนเยเนว ตโย ทิวเส ทาเปสิ, เนว มณิํ อาหริํสุฯ เถโร ตติยทิวเส อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ, มหาราช, ปาติโต มณี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น ปาเตนฺติ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เตน หิ, มหาราช, มหาตลสฺมิํเยว ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน มหาจาฏิํ ฐปาเปตฺวา อุทกสฺส ปูราเปตฺวา สาณิํ ปริกฺขิปาเปตฺวา ‘สพฺเพ อนฺโตวฬญฺชนกมนุสฺสา จ อิตฺถิโย จ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา เอเกโกว อนฺโตสาณิํ ปวิสิตฺวา หตฺถํ โธวิตฺวา อาคจฺฉนฺตู’ติ วเทหี’’ติ เถโร อิมํ อุปายํ อาจิกฺขิตฺวา ปกฺกามิฯ ราชา ตถา กาเรสิฯ มณิโจโร จินฺเตสิ ‘‘ธมฺมภณฺฑาคาริโก อิมํ อธิกรณํ อาทาย มณิํ อทสฺเสตฺวา โอสกฺกิสฺสตีติ อฏฺฐานเมตํ, ปาเตตุํ ทานิ วฏฺฏตี’’ติ มณิํ ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา อาทาย อนฺโตสาณิํ ปวิสิตฺวา จาฏิยํ ปาเตตฺวา นิกฺขมิฯ สพฺเพสํ นิกฺขนฺตกาเล อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา มณิํ อทฺทสํสุฯ ราชา ‘‘เถรํ นิสฺสาย มหาชนํ อกิลเมตฺวาว เม มณิ ลทฺโธ’’ติ ตุสฺสิ, อนฺโตวฬญฺชนกมนุสฺสาปิ ‘‘เถรํ นิสฺสาย มหาทุกฺขโต มุตฺตมฺหา’’ติ ตุสฺสิํสุฯ

‘‘เถรสฺสานุภาเวน รญฺโญ จูฬามณิ ลทฺโธ’’ติ เถรสฺสานุภาโว สกลนคเร เจว ภิกฺขุสงฺเฆ จ ปากโฏ ชาโตฯ

ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ภิกฺขู เถรสฺส คุณํ วณฺณยิํสุ ‘‘อาวุโส, อานนฺทตฺเถโร อตฺตโน พหุสฺสุตตาย ปณฺฑิจฺเจน อุปายกุสลตาย มหาชนํ อกิลเมตฺวา อุปาเยเนว รญฺโญ มณิํ ทสฺเสสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทานิ อานนฺเทเนว ปรหตฺถคตํ ภณฺฑํ ทสฺสิตํ, ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา มหาชนํ อกิลเมตฺวา อุปาเยเนว ติรจฺฉานหตฺถคตํ ภณฺฑํ ทสฺสยิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺโต ตสฺเสว อมจฺโจ อโหสิฯ อเถกทิวสํ ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คนฺตฺวา วนนฺตรานิ วิจริตฺวา อุทกกีฬํ กีฬิตุกาโม มงฺคลโปกฺขรณิํ โอตริตฺวา อิตฺถาคารมฺปิ ปกฺโกสิฯ อิตฺถิโย อตฺตโน อตฺตโน สีสูปคคีวูปคาทีนิ อาภรณานิ โอมุญฺจิตฺวา อุตฺตราสงฺเคสุ ปกฺขิปิตฺวา สมุคฺคปิฏฺเฐสุ ฐเปตฺวา ทาสิโย ปฏิจฺฉาเปตฺวา โปกฺขรณิํ โอตริํสุฯ อเถกา อุยฺยานมกฺกฏี สาขนฺตเร นิสินฺนา เทวิํ ปิฬนฺธนานิ โอมุญฺจิตฺวา อุตฺตราสงฺเค ปกฺขิปิตฺวา สมุคฺคปิฏฺเฐ ฐปยมานํ ทิสฺวา ตสฺสา มุตฺตาหารํ ปิฬนฺธิตุกามา หุตฺวา ทาสิยา ปมาทํ โอโลกยมานา นิสีทิ, ทาสีปิ ตํ รกฺขมานา ตหํ ตหํ โอโลเกตฺวา นิสินฺนาเยว นิทฺทายิตุํ อารภิฯ มกฺกฏี ตสฺสา ปมาทภาวํ ญตฺวา วาตเวเคน โอตริตฺวา มหามุตฺตาหารํ คีวาย ปฏิมุญฺจิตฺวา วาตเวเคน อุปฺปติตฺวา สาขนฺตเร นิสีทิตฺวา อญฺญาสํ มกฺกฏีนํ ทสฺสนภเยน เอกสฺมิํ รุกฺขสุสิรฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อุปสนฺตูปสนฺตา วิย ตํ รกฺขมานา นิสีทิฯ

สาปิ โข ทาสี ปฏิพุชฺฌิตฺวา มุตฺตาหารํ อปสฺสนฺตี กมฺปมานา อญฺญํ อุปายํ อทิสฺวา ‘‘ปุริโส เทวิยา มุตฺตาหารํ คเหตฺวา ปลาโต’’ติ มหาวิรวํ วิรวิฯ อารกฺขมนุสฺสา ตโต ตโต สนฺนิปติตฺวา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา รญฺโญ อาโรจยิํสุฯ ราชา ‘‘โจรํ คณฺหถา’’ติ อาหฯ

ปุริสา อุยฺยานา นิกฺขมิตฺวา ‘‘โจรํ คณฺหถ, โจรํ คณฺหถา’’ติ อิโต จิโต จ โอโลเกนฺติฯ อเถโก ชานปโท พลิการกปุริโส ตํ สทฺทํ สุตฺวา กมฺปมาโน ปลายิฯ ตํ ทิสฺวา ราชปุริสา ‘‘อยํ โจโร ภวิสฺสตี’’ติ อนุพนฺธิตฺวา ตํ คเหตฺวา โปเถตฺวา ‘‘อเร, ทุฏฺฐโจร, เอวํ มหาสารํ นาม ปิฬนฺธนํ อวหริสฺสสี’’ติ ปริภาสิํสุฯ โส จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ ‘น คณฺหามี’ติ วกฺขามิ, อชฺช เม ชีวิตํ นตฺถิ, โปเถนฺตาเยว มํ มาเรสฺสนฺติ, สมฺปฏิจฺฉามิ น’’นฺติฯ โส ‘‘อาม, สามิ, คหิตํ เม’’ติ อาหฯ อถ นํ พนฺธิตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ อานยิํสุฯ ราชาปิ นํ ปุจฺฉิ ‘‘คหิตํ เต มหาสารปิฬนฺธน’’นฺติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติ ฯ ‘‘อิทานิ ตํ กห’’นฺติฯ ‘‘เทว, มยา มหาสารํ นาม มญฺจปีฐมฺปิ น ทิฏฺฐปุพฺพํ, เสฏฺฐิ ปน มํ มหาสารปิฬนฺธนํ คณฺหาเปสิ, โสหํ ตํ คเหตฺวาว ตสฺส อทาสิํ, โส นํ ชานาตี’’ติฯ

ราชา เสฏฺฐิํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘คหิตํ เต อิมสฺส หตฺถโต มหาสารปิฬนฺธน’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘กหํ ต’’นฺติฯ ‘‘ปุโรหิตสฺส เม ทินฺน’’นฺติฯ ปุโรหิตมฺปิ ปกฺโกสาเปตฺวา ตเถว ปุจฺฉิ, โสปิ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘คนฺธพฺพสฺส เม ทินฺน’’นฺติ อาหฯ ตมฺปิ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ปุโรหิตสฺส หตฺถโต เต มหาสารปิฬนฺธนํ คหิต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘กหํ ต’’นฺติฯ ‘‘กิเลสวเสน เม วณฺณทาสิยา ทินฺน’’นฺติฯ ตมฺปิ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ, สา ‘‘น คณฺหามี’’ติ อาหฯ เต ปญฺจ ชเน ปุจฺฉนฺตานญฺเญว สูริโย อตฺถํ คโตฯ ราชา ‘‘อิทานิ วิกาโล ชาโต, สฺเว ชานิสฺสามา’’ติ เต ปญฺจ ชเน อมจฺจานํ ทตฺวา นครํ ปาวิสิฯ

โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อิทํ ปิฬนฺธนํ อนฺโตวฬญฺเช นฏฺฐํ, อยญฺจ คหปติโก พหิวฬญฺโช, ทฺวาเรปิ พลวารกฺโข, ตสฺมา อนฺโตวฬญฺชนกานมฺปิ ตํ คเหตฺวา ปลายิตุํ น สกฺกาฯ เอวํ เนว พหิวฬญฺชนกานํ, น อนฺโต, อุยฺยาเน วฬญฺชนกานํ คหณูปาโย ทิสฺสติฯ

อิมินา ทุคฺคตมนุสฺเสน ‘เสฏฺฐิสฺส เม ทินฺน’นฺติ กเถนฺเตน อตฺตโน โมกฺขตฺถาย กถิตํ ภวิสฺสติ, เสฏฺฐินาปิ ‘ปุโรหิตสฺส เม ทินฺน’นฺติ กเถนฺเตน ‘เอกโต หุตฺวา นิตฺถริสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา กถิตํ ภวิสฺสติ, ปุโรหิเตนาปิ ‘คนฺธพฺพสฺส เม ทินฺน’นฺติ กเถนฺเตน ‘พนฺธนาคาเร คนฺธพฺพํ นิสฺสาย สุเขน วสิสฺสามา’ติ จินฺเตตฺวา กถิตํ ภวิสฺสติ, คนฺธพฺเพนาปิ ‘วณฺณทาสิยา เม ทินฺน’นฺติ กเถนฺเตน ‘เอกนฺเตน อนุกฺกณฺฐิตา ภวิสฺสามา’ติ จินฺเตตฺวา กถิตํ ภวิสฺสติ, อิเมหิ ปญฺจหิปิ โจเรหิ น ภวิตพฺพํ, อุยฺยาเน มกฺกฏา พหู, ปิฬนฺธเนน เอกิสฺสา มกฺกฏิยา หตฺเถ อารุฬฺเหน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ โส ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาราช, โจเร อมฺหากํ นิยฺยาเทถ, มยํ ตํ กิจฺจํ โสเธสฺสามา’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘สาธุ, ปณฺฑิต, โสเธหี’’ติ ตสฺส นิยฺยาเทสิฯ

โพธิสตฺโต อตฺตโน ทาสปุริเส ปกฺโกสาเปตฺวา เต ปญฺจ ชเน เอกสฺมิํเยว ฐาเน วสาเปตฺวา สมนฺตา อารกฺขํ กตฺวา กณฺณํ ทตฺวา ‘‘ยํ เต อญฺญมญฺญํ กเถนฺติ, ตํ มยฺหํ อาโรเจถา’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ เต ตถา อกํสุฯ ตโต มนุสฺสานํ สนฺนิสินฺนเวลาย เสฏฺฐิ ตํ คหปติกํ อาห – ‘‘อเร, ทุฏฺฐคหปติ, ตยา อหํ, มยา วา ตฺวํ กหํ ทิฏฺฐปุพฺโพ, กทา เต มยฺหํ ปิฬนฺธนํ ทินฺน’’นฺติ อาหฯ โส ‘‘สามิ มหาเสฏฺฐิ, อหํ มหาสารํ นาม รุกฺขสารปาทกํ มญฺจปีฐมฺปิ น ชานามิ, ‘ตํ นิสฺสาย ปน โมกฺขํ ลภิสฺสามี’ติ เอวํ อวจํ, มา เม กุชฺฌ, สามี’’ติ อาหฯ ปุโรหิโตปิ เสฏฺฐิํ อาห ‘‘มหาเสฏฺฐิ, ตฺวํ อิมินา อตฺตโน อทินฺนกเมว มยฺหํ กถํ อทาสี’’ติ? ‘‘มยมฺปิ ทฺเว อิสฺสรา, อมฺหากํ เอกโต หุตฺวา ฐิตกาเล กมฺมํ ขิปฺปํ นิปฺผชฺชิสฺสตี’’ติ กเถสินฺติฯ คนฺธพฺโพปิ ปุโรหิตํ อาห ‘‘พฺราหฺมณ, กทา ตยา มยฺหํ ปิฬนฺธนํ ทินฺน’’นฺติ? ‘‘อหํ ตํ นิสฺสาย วสนฏฺฐาเน สุขํ วสิสฺสามี’’ติ กเถสินฺติฯ วณฺณทาสีปิ คนฺธพฺพํ อาห ‘‘อเร ทุฏฺฐคนฺธพฺพ, อหํ กทา ตว สนฺติกํ คตปุพฺพา, ตฺวํ วา มม สนฺติกํ อาคตปุพฺโพ, กทา เต มยฺหํ ปิฬนฺธนํ ทินฺน’’นฺติ? ภคินิ กิํการณา กุชฺฌสิ, ‘‘อมฺเหสุ ปญฺจสุ เอกโต วสนฺเตสุ ฆราวาโส ภวิสฺสติ, อนุกฺกณฺฐมานา สุขํ วสิสฺสามา’’ติ กเถสินฺติฯ โพธิสตฺโต ปโยชิตมนุสฺสานํ สนฺติกา ตํ กถํ สุตฺวา เตสํ ตถโต อโจรภาวํ ญตฺวา ‘‘มกฺกฏิยา คหิตปิฬนฺธนํ อุปาเยเนว ปาเตสฺสามี’’ติ เคณฺฑุมยานิ พหูนิ ปิฬนฺธนานิ กาเรตฺวา อุยฺยาเน มกฺกฏิโย คาหาเปตฺวา หตฺถปาทคีวาสุ เคณฺฑุปิฬนฺธนานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ อิตรา มกฺกฏี ปิฬนฺธนํ รกฺขมานา อุยฺยาเน เอว นิสีทิฯ

โพธิสตฺโต มนุสฺเส อาณาเปสิ ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห, อุยฺยาเน สพฺพา มกฺกฏิโย อุปธาเรถ, ยสฺสา ตํ ปิฬนฺธนํ ปสฺสถ, ตํ อุตฺตาเสตฺวา ปิฬนฺธนํ คณฺหถา’’ติฯ

ตาปิ โข มกฺกฏิโย ‘‘ปิฬนฺธนํ โน ลทฺธ’’นฺติ ตุฏฺฐปหฏฺฐา อุยฺยาเน วิจรนฺติโย ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ปสฺส อมฺหากํ ปิฬนฺธน’’นฺติ อาหํสุฯ สา มกฺกฏี อสหมานา ‘‘กิํ อิมินา เคณฺฑุปิฬนฺธเนนา’’ติ มุตฺตาหารํ ปิฬนฺธิตฺวา นิกฺขมิฯ อถ นํ เต ปุริสา ทิสฺวา ปิฬนฺธนํ ฉฑฺฑาเปตฺวา อาหริตฺวา โพธิสตฺตสฺส อทํสุฯ โส ตํ อาทาย รญฺโญ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิทํ เต เทว ปิฬนฺธนํ, เต ปญฺจปิ อโจรา, อิทํ ปน อุยฺยาเน มกฺกฏิยา อาภต’’นฺติ อาหฯ ‘‘กถํ ปน เต, ปณฺฑิต, มกฺกฏิยา หตฺถํ อารุฬฺหภาโว ญาโต, กถํ เต คหิต’’นฺติ? โส สพฺพํ อาจิกฺขิฯ ราชา ตุฏฺฐมานโส ‘‘สงฺคามสีสาทีสุ นาม สูราทโย อิจฺฉิตพฺพา โหนฺตี’’ติ โพธิสตฺตสฺส ถุติํ กโรนฺโต อิมํ คาถมาห –

[92]

‘‘อุกฺกฏฺเฐ สูรมิจฺฉนฺติ, มนฺตีสุ อกุตูหลํ;

ปิยญฺจ อนฺนปานมฺหิ, อตฺเถ ชาเต จ ปณฺฑิต’’นฺติฯ

ตตฺถ อุกฺกฏฺเฐติ อุปกฏฺเฐ, อุภโตพฺยูฬฺเห สงฺคาเม สมฺปหาเร วตฺตมาเนติ อตฺโถฯ สูรมิจฺฉนฺตีติ อสนิยาปิ มตฺถเก ปตมานาย อปลายินํ สูรํ อิจฺฉนฺติ, ตสฺมิํ ขเณ เอวรูโป สงฺคามโยโธ ปตฺเถตพฺโพ โหติฯ มนฺตีสุ อกุตูหลนฺติ กตฺตพฺพากตฺตพฺพกิจฺจํ สมฺมนฺตนกาเล อุปฺปนฺเน มนฺตีสุ โย อกุตูหโล อวิกิณฺณวาโจ มนฺตํ น ภินฺทติ, ตํ อิจฺฉนฺติ, ตาทิโส เตสุ ฐาเนสุ ปตฺเถตพฺโพ โหติฯ ปิยญฺจ อนฺนปานมฺหีติ มธุเร อนฺนปาเน ปจฺจุปฏฺฐิเต สหปริภุญฺชนตฺถาย ปิยปุคฺคลํ ปตฺเถนฺติ, ตาทิโส ตสฺมิํ กาเล ปตฺเถตพฺโพ โหติฯ อตฺเถ ชาเต จ ปณฺฑิตนฺติ อตฺถคมฺภีเร ธมฺมคมฺภีเร กิสฺมิญฺจิเทว การเณ วา ปญฺเห วา อุปฺปนฺเน ปณฺฑิตํ วิจกฺขณํ อิจฺฉนฺติฯ ตถารูโป หิ ตสฺมิํ สมเย ปตฺเถตพฺโพ โหตีติฯ

เอวํ ราชา โพธิสตฺตํ วณฺเณตฺวา โถเมตฺวา ฆนวสฺสํ วสฺเสนฺโต มหาเมโฆ วิย สตฺตาหิ รตเนหิ ปูเชตฺวา ตสฺโสวาเท ฐตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโต, โพธิสตฺโตปิ ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา เถรสฺส คุณํ กเถตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มหาสารชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[93] 3. วิสฺสาสโภชนชาตกวณฺณนา

น วิสฺสเส อวิสฺสตฺเถติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วิสฺสาสโภชนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิํ กิร สมเย เยภุยฺเยน ภิกฺขู ‘‘มาตรา โน ทินฺนํ, ปิตรา โน ทินฺนํ, ภาตรา, ภคินิยา, จูฬมาตรา, จูฬปิตรา, มาตุเลน, มาตุลานิยา ทินฺนํฯ อมฺหากํ คิหิกาเลปิ ภิกฺขุกาเลปิ เอเต ทาตุํ ยุตฺตรูปาวา’’ติ ญาตีหิ ทินฺเน จตฺตาโร ปจฺจเย วิสฺสตฺถา หุตฺวา อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนฺติฯ สตฺถา ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘ภิกฺขูนํ มยา ธมฺมเทสนํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ภิกฺขู สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา นาม ญาตีหิปิ อญฺญาตีหิปิ ทินฺนเก จตฺตาโร ปจฺจเย ปจฺจเวกฺขิตฺวาว ปริโภโค กาตพฺโพฯ อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริโภคํ กตฺวา หิ กาลํ กุรุมาโน ภิกฺขุ ยกฺขเปตอตฺตภาวโต น มุจฺจติ, อปจฺจเวกฺขิตปริโภโค นาเมส วิสปริโภคสทิโสฯ วิสญฺหิ วิสฺสาสิเกน ทินฺนกมฺปิ อวิสฺสาสิเกน ทินฺนกมฺปิ มาเรติเยวฯ ปุพฺเพปิ วิสฺสาเสน ทินฺนํ วิสํ ปริภุญฺชิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาวิภโว เสฏฺฐิ อโหสิฯ ตสฺเสโก โคปาลโก กิฏฺฐสมฺพาธสมเย คาโว คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ โคสาลํ กตฺวา รกฺขนฺโต วสติฯ เสฏฺฐิโน จ กาเลน กาลํ โครสํ อาหรติฯ อถสฺส โคสาลาย อวิทูเร สีโห นิวาสํ คณฺหิฯ คาวีนํ สีหสนฺตาเสน มิลาตานํ ขีรํ มนฺทํ อโหสิฯ อถ นํ เอกทิวสํ สปฺปิํ อาทาย อาคตํ เสฏฺฐิ ปุจฺฉิ ‘‘กิํ นุ โข, สมฺม โคปาลก, มนฺทํ สปฺปี’’ติ? โส ตํ การณํ อาจิกฺขิฯ ‘‘อตฺถิ ปน, สมฺม, ตสฺส สีหสฺส กตฺถจิ ปฏิพนฺโธ’’ติ? ‘‘อตฺถิสฺส สามิ, เอกาย มิคมาตุกาย สทฺธิํ สํสคฺโค’’ติฯ ‘‘สกฺกา ปน ตํ คาหาเปตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา, สามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ตํ คเหตฺวา ตสฺสา นลาฏโต ปฏฺฐาย สรีเร โลมานิ วิเสน ปุนปฺปุนํ รชิตฺวา สุกฺขาเปตฺวา ทฺเว ตโย ทิวเส อติกฺกาเมตฺวา ตํ มิคมาตุกํ วิสฺสชฺเชหิ, โส ตสฺสา สิเนเหน สรีรํ เลหิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิสฺสติฯ อถสฺส จมฺมนขทาฐา เจว วสญฺจ มํสญฺจ คเหตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ หลาหลวิสํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิฯ

โส โคปาลโก ชาลํ ขิปิตฺวา อุปาเยน ตํ มิคมาตุกํ คณฺหิตฺวา ตถา อกาสิฯ สีโห ตํ ทิสฺวาว พลวสิเนเหน ตสฺสา สรีรํ เลหิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ โคปาลโกปิ จมฺมาทีนิ คเหตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ โพธิสตฺโต ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘ปเรสุ สิเนโห นาม น กาตพฺโพ, เอวํ พลสมฺปนฺโนปิ สีโห มิคราชา กิเลสวเสน สํสคฺคํ นิสฺสาย มิคมาตุกาย สรีรํ เลหนฺโต วิสปริโภคํ กตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[93]

‘‘น วิสฺสเส อวิสฺสตฺเถ, วิสฺสตฺเถปิ น วิสฺสเส;

วิสฺสาสา ภยมนฺเวติ, สีหํว มิคมาตุกา’’ติฯ

ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – โย ปุพฺเพ สภโย อตฺตนิ อวิสฺสตฺโถ อโหสิ, ตสฺมิํ อวิสฺสตฺเถ, โย ปุพฺเพปิ นิพฺภโย อตฺตนิ วิสฺสาสิโกเยว, ตสฺมิํ วิสฺสตฺเถปิ น วิสฺสเส, เนว วิสฺสาสํ กเรยฺยฯ กิํการณา? วิสฺสาสา ภยมนฺเวติ, โย หิ มิตฺเตปิ อมิตฺเตปิ วิสฺสาโส, ตโต ภยเมว อาคจฺฉติฯ กถํ? สีหํว มิคมาตุกา, ยถา มิตฺตสนฺถววเสน กตวิสฺสาสาย มิคมาตุกาย สนฺติกา สีหสฺส ภยํ อนฺเวติ, อุปคตํ สมฺปตฺตนฺติ อตฺโถฯ ยถา วา วิสฺสาสวเสน สีหํ มิคมาตุกา อนฺเวตา อุปคตาติปิ อตฺโถฯ

เอวํ โพธิสตฺโต สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มหาเสฏฺฐิ อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วิสฺสาสโภชนชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[94] 4. โลมหํสชาตกวณฺณนา

โสตตฺโต โสสินฺโน เจวาติ อิทํ สตฺถา เวสาลิํ อุปนิสฺสาย ปาฏิการาเม วิหรนฺโต สุนกฺขตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย สุนกฺขตฺโต สตฺถุ อุปฏฺฐาโก หุตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย วิจรมาโน โกรกฺขตฺติยสฺส ธมฺมํ โรเจนฺโต ทสพลสฺส ปตฺตจีวรํ นิยฺยาเทตฺวา โกรกฺขตฺติยํ นิสฺสาย วสติฯ ตสฺส กาลกญฺชิกอสุรโยนิยํ นิพฺพตฺตกาเล คิหิ หุตฺวา ‘‘นตฺถิ สมณสฺส โคตมสฺส อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมา อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส, ตกฺกปริยาหตํ สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสติ วีมํสานุจริตํ สยํปฏิภานํฯ ยสฺส จ ขฺวาสฺส อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, น โส นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติ (ม. นิ. 1.146) เวสาลิยํ ติณฺณํ ปาการานํ อนฺตเร วิจรนฺโต สตฺถุ อวณฺณํ ภาสติฯ

อถายสฺมา สาริปุตฺโต ปิณฺฑาย จรนฺโต ตสฺเสวํ อวณฺณํ ภาสนฺตสฺส สุตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา ‘‘โกธโน, สาริปุตฺต, สุนกฺขตฺโต โมฆปุริโส, โกธวเสเนวมาห, โกธวเสนาปิ ปน ‘น โส นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’ติ วทนฺโต อชานิตฺวาปิ มยฺหํ คุณเมว ภาสติฯ น โข ปน โส โมฆปุริโส มยฺหํ คุณํ ชานาติฯ มยฺหญฺหิ, สาริปุตฺต, ฉ อภิญฺญา นาม อตฺถิ, อยมฺปิ เม อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมวฯ ทสพลญาณานิ อตฺถิ, จตุเวสารชฺชญาณํ อตฺถิ, จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ อตฺถิ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ อตฺถิ, อยมฺปิ เม อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมวฯ เอวํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสมนฺนาคตํ ปน มํ โย เอวํ วเทยฺย ‘นตฺถิ สมณสฺส โคตมสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม’ติ, โส ตํ วาจํ อปฺปหาย ตํ จิตฺตํ อปฺปหาย ตํ ทิฏฺฐิํ อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเย’’ติ เอวํ อตฺตโน วิชฺชมานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส คุณํ กเถตฺวา ‘‘สุนกฺขตฺโต กิร, สาริปุตฺต, โกรกฺขตฺติยสฺส ทุกฺกรการิกาย มิจฺฉาตเป ปสนฺโน, มิจฺฉาตเป ปสีทนฺเตน ปน มยิ เอว ปสีทิตุํ วฏฺฏติฯ

อหญฺหิ อิโต เอกนวุติกปฺปมตฺถเก ‘อตฺถิ นุ โข เอตฺถ สาโร’ติ พาหิรกํ มิจฺฉาตปํ วีมํสนฺโต จตุรงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมจริยวาสํ วสิํ, ตปสฺสี สุทํ โหมิ ปรมตปสฺสี, ลูโข สุทํ โหมิ ปรมลูโข, เชคุจฺฉี สุทํ โหมิ ปรมเชคุจฺฉี, ปวิวิตฺโต สุทํ โหมิ ปรมปวิวิตฺโต’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต เอกนวุติกปฺปมตฺถเก โพธิสตฺโต ‘‘พาหิรกตปํ วีมํสิสฺสามี’’ติ อาชีวกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อเจลโก อโหสิ รโชชลฺลิโก, ปวิวิตฺโต อโหสิ เอกวิหารีฯ มนุสฺเส ทิสฺวา มิโค วิย ปลายิ, มหาวิกติโภชโน อโหสิ, วจฺฉกโคมยาทีนิ ปริภุญฺชิ, อปฺปมาทวิหารตฺถาย อรญฺเญ เอกสฺมิํ ภิํสนเก วนสณฺเฑ วิหาสิฯ ตสฺมิมฺปิ วิหรนฺโต หิมปาตสมเย อนฺตรฏฺฐเก รตฺติํ วนสณฺฑา นิกฺขมิตฺวา อพฺโภกาเส วิหริตฺวา สูริเย อุคฺคเต วนสณฺฑํ ปวิสติฯ โส ยถา รตฺติํ อพฺโภกาเส หิโมทเกน ตินฺโต, ตเถว ทิวา วนสณฺฑโต ปคฺฆรนฺเตหิ อุทกพินฺทูหิ เตมยิฯ เอวํ อโหรตฺตํ สีตทุกฺขํ อนุโภติฯ คิมฺหานํ ปน ปจฺฉิเม มาเส ทิวา อพฺโภกาเส วิหริตฺวา รตฺติํ วนสณฺฑํ ปวิสติฯ โส ยถา ทิวา อพฺโภกาเส อาตเปน ปริฬาหปฺปตฺโต, ตเถว รตฺติํ นิวาเต วนสณฺเฑ ปริฬาหํ ปาปุณาติ, สรีรา เสทธารา มุจฺจนฺติฯ อถสฺส ปุพฺเพ อสฺสุตปุพฺพา อยํ คาถา ปฏิภาสิ –

[94]

‘‘โสตตฺโต โสสินฺโน เจว, เอโก ภิํสนเก วเน;

นคฺโค น จคฺคิมาสีโน, เอสนาปสุโต มุนี’’ติฯ

ตตฺถ โสตตฺโตติ สูริยสนฺตาเปน สุฏฺฐุ ตตฺโตฯ โสสินฺโนติ หิโมทเกน สุสินฺโน สุฏฺฐุ ตินฺโตฯ เอโก ภิํสนเก วเนติ ยตฺถ ปวิฏฺฐานํ เยภุยฺเยน โลมานิ หํสนฺติ, ตถารูเป ภิํสนเกวนสณฺเฑ เอโก อทุติโยว อโหสินฺติ ทีเปติฯ นคฺโค น จคฺคิมาสีโนติ นคฺโค จ น จ อคฺคิมาสีโนฯ ตถา สีเตน ปีฬิยมาโนปิ เนว นิวาสนปารุปนํ วา อาทิยิํ, น จ อคฺคิํ อาคมฺม นิสีทินฺติ ทีเปติฯ เอสนาปสุโตติ อพฺรหฺมจริเยปิ ตสฺมิํ พฺรหฺมจริยสญฺญี หุตฺวา ‘‘พฺรหฺมจริยเมเวตํ เอสนา คเวสนา อุปาโย พฺรหฺมโลกสฺสา’’ติ เอวํ ตาย พฺรหฺมจริเยสนาย ปสุโต อนุยุตฺโต อุสฺสุกฺกํ อาปนฺโน อโหสินฺติ ทสฺเสติฯ

มุนีติ ‘‘มุนิ โข เอส โมนตฺถาย ปฏิปนฺโน’’ติ เอวํ โลเกน สมฺภาวิโต อโหสินฺติ ทีเปติฯ

เอวํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา โพธิสตฺโต มรณกาเล อุปฏฺฐิตํ นิรยนิมิตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ วตสมาทานํ นิรตฺถก’’นฺติ ญตฺวา ตงฺขณญฺเญว ตํ ลทฺธิํ ภินฺทิตฺวา สมฺมาทิฏฺฐิํ คเหตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘อหํ เตน สมเยน โส อาชีวโก อโหสิ’’นฺติฯ

โลมหํสชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[95] 5. มหาสุทสฺสนชาตกวณฺณนา

อนิจฺจา วต สงฺขาราติ อิทํ สตฺถา ปรินิพฺพานมญฺเจ นิปนฺโน อานนฺทตฺเถรสฺส ‘‘มา, ภนฺเต, ภควา อิมสฺมิํ ขุทฺทกนครเก’’ตฺยาทิวจนํ (ที. นิ. 2.210) อารพฺภ กเถสิฯ ตถาคเต หิ เชตวเน วิหรนฺเต สาริปุตฺตตฺเถโร กตฺติกปุณฺณมายํ นาฬกคามเก ชาโตวรเก ปรินิพฺพายิ, มหาโมคฺคลฺลาโน กตฺติกมาสสฺเสว กาฬปกฺขอมาวสิยํฯ เอวํ ปรินิพฺพุเต อคฺคสาวกยุเค ‘‘อหมฺปิ กุสินารายํ ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน ตตฺถ คนฺตฺวา ยมกสาลานมนฺตเร อุตฺตรสีสเก มญฺจเก อนุฏฺฐานเสยฺยาย นิปชฺชิฯ อถ นํ อายสฺมา อานนฺทตฺเถโร ‘‘มา, ภนฺเต, ภควา อิมสฺมิํ ขุทฺทกนครเก วิสเม อุชฺชงฺคลนครเก, สาขานครเก ปรินิพฺพายิ, อญฺเญสํ จมฺปาราชคหาทีนํ มหานครานํ อญฺญตรสฺมิํ ภควา ปรินิพฺพายตู’’ติ ยาจิฯ สตฺถา ‘‘มา, อานนฺท, อิมํ ‘ขุทฺทกนครกํ, อุชฺชงฺคลนครกํ สาขานครก’นฺติ วเทหิ, อหญฺหิ ปุพฺเพ สุทสฺสนจกฺกวตฺติราชกาเล อิมสฺมิํ นคเร วสิํ, ตทา อิทํ ทฺวาทสโยชนิเกน รตนปากาเรน ปริกฺขิตฺตํ มหานครํ อโหสี’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหรนฺโต มหาสุทสฺสนสุตฺตํ (ที. นิ. 2.241 อาทโย) กเถสิฯ

ตทา ปน มหาสุทสฺสนํ สุธมฺมปาสาทา โอตริตฺวา อวิทูเร สตฺตรตนมเย ตาลวเน ปญฺญตฺตสฺมิํ กปฺปิยมญฺจเก ทกฺขิเณน ปสฺเสน อนุฏฺฐานเสยฺยาย นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘อิมานิ เต, เทว, จตุราสีติ นครสหสฺสานิ กุสาวติราชธานิปฺปมุขานิ, เอตฺถ ฉนฺทํ กโรหี’’ติ สุภทฺทาย เทวิยา วุตฺเต มหาสุทสฺสโน ‘‘มา เทวิ เอวํ อวจ, อถ โข ‘เอตฺถ ฉนฺทํ วิเนหิ, มา อเปกฺขํ อกาสี’ติ เอวํ มํ โอวทา’’ติ วตฺวา ‘‘กิํการณา, เทวา’’ติ ปุจฺฉิโต ‘‘อชฺชาหํ กาลกิริยํ กริสฺสามี’’ติฯ อถ นํ เทวี โรทมานา อกฺขีนิ ปุญฺฉิตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน ตถา วตฺวา โรทิ ปริเทวิฯ เสสาปิ จตุราสีติสหสฺสอิตฺถิโย โรทิํสุ ปริเทวิํสุฯ อมจฺจาทีสุปิ เอโกปิ อธิวาเสตุํ นาสกฺขิ, สพฺเพปิ โรทิํสุฯ โพธิสตฺโต ‘‘อลํ, ภเณ, มา สทฺทมกตฺถา’’ติ สพฺเพ นิวาเรตฺวา เทวิํ อามนฺเตตฺวา ‘‘มา ตฺวํ เทวิ โรทิ, มา ปริเทวิฯ ติลผลมตฺโตปิ หิ สงฺขาโร นิจฺโจ นาม นตฺถิ, สพฺเพปิ อนิจฺจา เภทนธมฺมา เอวา’’ติ วตฺวา เทวิํ โอวทนฺโต อิมํ คาถมาห –

[95]

‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;

อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข’’ติฯ

ตตฺถ อนิจฺจา วต สงฺขาราติ ภทฺเท สุภทฺทาเทวิ, ยตฺตกา เกหิจิ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตา ขนฺธายตนาทโย สงฺขารา, สพฺเพ เต อนิจฺจาเยว นามฯ เอเตสุ หิ รูปํ อนิจฺจํ…เป.… วิญฺญาณํ อนิจฺจํฯ จกฺขุ อนิจฺจํ…เป.… ธมฺมา อนิจฺจาฯ ยํกิญฺจิ สวิญฺญาณกํ อวิญฺญาณกํ รตนํ, สพฺพํ ตํ อนิจฺจเมวฯ อิติ ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ คณฺหฯ กสฺมา? อุปฺปาทวยธมฺมิโนติ, สพฺเพ เหเต อุปฺปาทธมฺมิโน เจว วยธมฺมิโน จ อุปฺปชฺชนภิชฺชนสภาวาเยว, ตสฺมา ‘‘อนิจฺจา’’ติ เวทิตพฺพาฯ ยสฺมา จ อนิจฺจา, ตสฺมา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, อุปฺปชฺชิตฺวา ฐิติํ ปตฺวาปิ นิรุชฺฌนฺติเยวฯ สพฺเพว เหเต นิพฺพตฺตมานา อุปฺปชฺชนฺติ นาม, ภิชฺชมานา นิรุชฺฌนฺติ นามฯ เตสํ อุปฺปาเท สติเยว จ ฐิติ นาม โหติ, ฐิติยา สติเยว ภงฺโค นาม โหติ, น หิ อนุปฺปนฺนสฺส ฐิติ นาม , นาปิ ฐิตํ อภิชฺชนกํ นาม อตฺถิฯ อิติ สพฺเพปิ สงฺขารา ตีณิ ลกฺขณานิ ปตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา สพฺเพปิเม อนิจฺจา ขณิกา อิตฺตรา อธุวา ปภงฺคุโน จลิตา สมีริตา อนทฺธนิยา ปยาตา ตาวกาลิกา นิสฺสารา, ตาวกาลิกฏฺเฐน มายามรีจิเผณสทิสาฯ เตสุ ภทฺเท สุภทฺทาเทวิ, กสฺมา สุขสญฺญํ อุปฺปาเทสิ, เอวํ ปน คณฺห เตสํ วูปสโม สุโขติ, สพฺพวฏฺฏวูปสมนโต เตสํ วูปสโม นาม นิพฺพานํ, ตเทเวกํ เอกนฺตโต สุขํ, ตโต อญฺญํ สุขํ นาม นตฺถีติฯ

เอวํ มหาสุทสฺสโน อมตมหานิพฺพาเนน เทสนาย กูฏํ คเหตฺวา อวเสสสฺสปิ มหาชนสฺส ‘‘ทานํ เทถ, สีลํ รกฺขถ, อุโปสถกมฺมํ กโรถา’’ติ โอวาทํ ทตฺวา เทวโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สุภทฺทา เทวี ราหุลมาตา อโหสิ, ปริณายกรตนํ ราหุโล, เสสปริสา พุทฺธปริสา, มหาสุทสฺสโน ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มหาสุทสฺสนชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[96] 6. เตลปตฺตชาตกวณฺณนา

สมติตฺติกํ อนวเสสกนฺติ อิทํ สตฺถา สุมฺภรฏฺเฐ เสทกํ นาม นิคมํ อุปนิสฺสาย อญฺญตรสฺมิํ วนสณฺเฑ วิหรนฺโต ชนปทกลฺยาณิสุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตตฺร หิ ภควา –

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ‘ชนปทกลฺยาณี ชนปทกลฺยาณี’ติ โข, ภิกฺขเว, มหาชนกาโย สนฺนิปเตยฺย, สา โข ปนสฺส ชนปทกลฺยาณี ปรมปาสาวินี นจฺเจ, ปรมปาสาวินี คีเตฯ ‘ชนปทกลฺยาณี นจฺจติ คายตี’ติ โข, ภิกฺขเว, ภิยฺโยโสมตฺตาย มหาชนกาโย สนฺนิปเตยฺยฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฏิกูโลฯ ตเมนํ เอวํ วเทยฺย ‘‘อยํ เต, อมฺโภ ปุริส, สมติตฺติโก เตลปตฺโต อนฺตเรน จ มหาชนกายสฺส อนฺตเรน จ ชนปทกลฺยาณิยา ปริหริตพฺโพ, ปุริโส จ ตํ อุกฺขิตฺตาสิโก ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธิสฺสติ ‘ยตฺเถว นํ โถกมฺปิ ฉฑฺเฑสฺสสิ, ตตฺเถว เต สีสํ ปาเตสฺสามี’’’ติฯ ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส อมุํ เตลปตฺตํ อมนสิกริตฺวา พหิทฺธา ปมาทํ อาหเรยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ อุปมา โข มฺยายํ, ภิกฺขเว, กตา อตฺถสฺส วิญฺญาปนายฯ อยเมเวตฺถ อตฺโถ – ‘สมติตฺติโก เตลปตฺโต’ติ โข, ภิกฺขเว, กายคตาเยตํ สติยา อธิวจนํฯ

ตสฺมาติห , ภิกฺขเว, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘กายคตา โน สติ ภาวิตา ภวิสฺสติ สุสมารทฺธา’ติ เอวญฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ (สํ. นิ. 5.386) –

อิทํ ชนปทกลฺยาณิสุตฺตํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ กเถสิฯ

ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ชนปทกลฺยาณีติ ชนปทมฺหิ กลฺยาณี อุตฺตมา ฉสรีรโทสรหิตา ปญฺจกลฺยาณสมนฺนาคตาฯ สา หิ ยสฺมา นาติทีฆา, นาติรสฺสา, นาติกิสา, นาติถูลา, นาติกาฬา, นาจฺโจทาตา, อติกฺกนฺตา มานุสกวณฺณํ, อปตฺตา ทิพฺพวณฺณํ, ตสฺมา ฉสรีรโทสรหิตาฯ ฉวิกลฺยาณํ, มํสกลฺยาณํ, นฺหารุกลฺยาณํ, อฏฺฐิกลฺยาณํ, วโยกลฺยาณนฺติ อิเมหิ ปน ปญฺจหิ กลฺยาเณหิ สมนฺนาคตตฺตา ปญฺจกลฺยาณสมนฺนาคตา นามฯ ตสฺสา หิ อาคนฺตุโกภาสกิจฺจํ นาม นตฺถิ, อตฺตโน สรีโรภาเสเนว ทฺวาทสหตฺเถ ฐาเน อาโลกํ กโรติ, ปิยงฺคุสามา วา โหติ สุวณฺณสามา วาฯ อยมสฺสา ฉวิกลฺยาณตาฯ จตฺตาโร ปนสฺสา หตฺถปาทา มุขปริโยสานญฺจ ลาขารสปริกมฺมกตํ วิย รตฺตปวาฬรตฺตกมฺพลสทิสํ โหติฯ อยมสฺสา มํสกลฺยาณตาฯ วีสติ นขปตฺตานิ มํสโต อมุตฺตฏฺฐาเน ลาขารสปูริตานิ วิย, มุตฺตฏฺฐาเน ขีรธาราสทิสานิฯ อยมสฺสา นฺหารุกลฺยาณตาฯ ทฺวตฺติํส ทนฺตา สุผุสิตา สุโธตวชิรปนฺติ วิย ขายนฺติฯ อยมสฺสา อฏฺฐิกลฺยาณตาฯ วีสติวสฺสสติกาปิ ปน สมานา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา วิย โหติ นิพฺพลิปลิตาฯ อยมสฺสา วโยกลฺยาณตาฯ

ปรมปาสาวินีติ เอตฺถ ปน ปสวนํ ปสโว, ปวตฺตีติ อตฺโถฯ ปสโว เอว ปาสาโว, ปรโม ปาสาโว ปรมปาสาโว, โส อสฺสา อตฺถีติ ปรมปาสาวินีฯ นจฺเจ จ คีเต จ อุตฺตมปฺปวตฺติ เสฏฺฐกิริยาฯ อุตฺตมเมว นจฺจํ นจฺจติ, คีตญฺจ คายตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺยาติ น อตฺตโน รุจิยา อาคจฺเฉยฺย, อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – อเถวํ มหาชนมชฺเฌ ชนปทกลฺยาณิยา นจฺจมานาย ‘‘สาธุ สาธู’’ติ สาธุกาเรสุ องฺคุลิโผฏเนสุ เจลุกฺเขเปสุ จ ปวตฺตมาเนสุ ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ราชา พนฺธนาคารโต เอกํ โจรปุริสํ ปกฺโกสาเปตฺวา นิคฬานิ ฉินฺทิตฺวา สมติตฺติกํ สุปริปุณฺณํ เตลปตฺตํ ตสฺส หตฺเถ ทตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ทฬฺหํ คาหาเปตฺวา เอกํ อสิหตฺถํ ปุริสํ อาณาเปสิ ‘‘เอตํ คเหตฺวา ชนปทกลฺยาณิยา สมชฺชฏฺฐานํ คจฺฉฯ ยตฺเถว เจส ปมาทํ อาคมฺม เอกมฺปิ เตลพินฺทุํ ฉฑฺเฑติ, ตตฺเถวสฺส สีสํ ฉินฺทา’’ติฯ โส ปุริโส อสิํ อุกฺขิปิตฺวา ตํ ตชฺเชนฺโต ตตฺถ เนสิฯ โส มรณภยตชฺชิโต ชีวิตุกามตาย ปมาทวเสน ตํ อมนสิกริตฺวา สกิมฺปิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ตํ ชนปทกลฺยาณิํ น โอโลเกสิฯ เอวํ ภูตปุพฺพเมเวตํ วตฺถุ, สุตฺเต ปน ปริกปฺปวเสเนตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อุปมา โข มฺยายนฺติ เอตฺถ ปน เตลปตฺตสฺส ตาว กายคตาสติยา โอปมฺมสํสนฺทนํ กตเมวฯ เอตฺถ ปน ราชา วิย กมฺมํ ทฏฺฐพฺพํ, อสิ วิย กิเลสา, อุกฺขิตฺตาสิกปุริโส วิย มาโร, เตลปตฺตหตฺโถ ปุริโส วิย กายคตาสติภาวโก วิปสฺสกโยคาวจโรฯ อิติ ภควา ‘‘กายคตาสติํ ภาเวตุกาเมน ภิกฺขุนา เตลปตฺตหตฺเถน เตน ปุริเสน วิย สติํ อวิสฺสชฺเชตฺวา อปฺปมตฺเตน กายคตาสติ ภาเวตพฺพา’’ติ อิมํ สุตฺตํ อาหริตฺวา ทสฺเสสิฯ

ภิกฺขู อิมํ สุตฺตญฺจ อตฺถญฺจ สุตฺวา เอวมาหํสุ – ‘‘ทุกฺกรํ, ภนฺเต, เตน ปุริเสน กตํ ตถารูปิํ ชนปทกลฺยาณิํ อโนโลเกตฺวา เตลปตฺตํ อาทาย คจฺฉนฺเตนา’’ติฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เตน ทุกฺกรํ กตํ, สุกรเมเวตํฯ กสฺมา? อุกฺขิตฺตาสิเกน ปุริเสน สนฺตชฺเชตฺวา นียมานตายฯ ยํ ปน ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อปฺปมาเทน สติํ อวิสฺสชฺเชตฺวา อภิสงฺขตํ ทิพฺพรูปมฺปิ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา อโนโลเกตฺวาว คนฺตฺวา รชฺชํ ปาปุณิํสุ, เอตํ ทุกฺกร’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส รญฺโญ ปุตฺตสตสฺส สพฺพกนิฏฺโฐ หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โส อนุปุพฺเพน วิญฺญุตํ ปาปุณิฯ ตทา จ รญฺโญ เคเห ปจฺเจกพุทฺธา ภุญฺชนฺติ, โพธิสตฺโต เตสํ เวยฺยาวจฺจํ กโรติฯ โส เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘มม พหู ภาตโร, ลจฺฉามิ นุ โข อหํ อิมสฺมิํ นคเร กุลสนฺตกํ รชฺชํ, อุทาหุ โน’’ติ? อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘ปจฺเจกพุทฺเธ ปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติฯ

โส ทุติยทิวเส ปจฺเจกพุทฺเธสุ อาคเตสุ ธมกรณํ อาทาย ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา เตสํ อนฺตรขชฺชกํ ขาทิตฺวา นิสินฺนกาเล วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ตมตฺถํ ปุจฺฉิฯ อถ นํ เต อโวจุํ – กุมาร, น ตฺวํ อิมสฺมิํ นคเร รชฺชํ ลภิสฺสสิ, อิโต ปน วีสโยชนสตมตฺถเก คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลานครํ นาม อตฺถิ, ตตฺถ คนฺตุํ สกฺโกนฺโต อิโต สตฺตเม ทิวเส รชฺชํ ลจฺฉสิฯ อนฺตรามคฺเค ปน มหาวตฺตนิอฏวิยํ ปริปนฺโถ อตฺถิ, ตํ อฏวิํ ปริหริตฺวา คจฺฉนฺตสฺส โยชนสติโก มคฺโค โหติ, อุชุกํ คจฺฉนฺตสฺส ปญฺญาส โยชนานิ โหนฺติฯ โส หิ อมนุสฺสกนฺตาโร นามฯ ตตฺถ ยกฺขินิโย อนฺตรามคฺเค คาเม จ สาลาโย จ มาเปตฺวา อุปริ สุวณฺณตารกวิจิตฺตวิตานํ มหารหเสยฺยํ ปญฺญาเปตฺวา นานาวิราคปฏสาณิโย ปริกฺขิปิตฺวา ทิพฺพาลงฺกาเรหิ อตฺตภาวํ มณฺเฑตฺวา สาลาสุ นิสีทิตฺวา อาคจฺฉนฺเต ปุริเส มธุราหิ วาจาหิ สงฺคณฺหิตฺวา ‘‘กิลนฺตรูปา วิย ปญฺญายถ, อิธาคนฺตฺวา นิสีทิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา คจฺฉถา’’ติ ปกฺโกสิตฺวา อาคตาคตานํ อาสนานิ ทตฺวา อตฺตโน รูปลีลาวิลาเสหิ ปโลเภตฺวา กิเลสวสิเก กตฺวา อตฺตนา สทฺธิํ อชฺฌาจาเร กเต ตตฺเถว เน โลหิเตน ปคฺฆรนฺเตน ขาทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺติฯ รูปโคจรํ สตฺตํ รูเปเนว คณฺหนฺติ, สทฺทโคจรํ มธุเรน คีตวาทิตสทฺเทน, คนฺธโคจรํ ทิพฺพคนฺเธหิ, รสโคจรํ ทิพฺเพน นานคฺครสโภชเนน, โผฏฺฐพฺพโคจรํ อุภโตโลหิตกูปธาเนหิ ทิพฺพสยเนหิ คณฺหนฺติฯ สเจ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา ตา อโนโลเกตฺวา สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา คมิสฺสสิ, สตฺตเม ทิวเส ตตฺถ รชฺชํ ลจฺฉสีติฯ

โพธิสตฺโต ‘‘โหตุ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ โอวาทํ คเหตฺวา กิํ ตา โอโลเกสฺสามี’’ติ ปจฺเจกพุทฺเธหิ ปริตฺตํ การาเปตฺวา ปริตฺตวาลุกญฺเจว ปริตฺตสุตฺตญฺจ อาทาย ปจฺเจกพุทฺเธ จ มาตาปิตโร จ วนฺทิตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปุริเส อาห – ‘‘อหํ ตกฺกสิลายํ รชฺชํ คเหตุํ คจฺฉามิ, ตุมฺเห อิเธว ติฏฺฐถา’’ติฯ อถ นํ ปญฺจ ชนา อาหํสุ ‘‘มยมฺปิ อนุคจฺฉามา’’ติฯ ‘‘น สกฺกา ตุมฺเหหิ อนุคนฺตุํ, อนฺตรามคฺเค กิร ยกฺขินิโย รูปาทิโคจเร มนุสฺเส เอวญฺเจวญฺจ รูปาทีหิ ปโลเภตฺวา คณฺหนฺติ, มหา ปริปนฺโถ, อหํ ปน อตฺตานํ ตกฺเกตฺวา คจฺฉามี’’ติฯ

‘‘กิํ ปน, เทว, มยํ ตุมฺเหหิ สทฺธิํ คจฺฉนฺตา อตฺตโน ปิยานิ รูปาทีนิ โอโลเกสฺสาม, มยมฺปิ ตเถว คมิสฺสามา’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘เตน หิ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ เต ปญฺจ ชเน อาทาย มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ

ยกฺขินิโย คามาทีนิ มาเปตฺวา นิสีทิํสุฯ เตสุ รูปโคจโร ปุริโส ตา ยกฺขินิโย โอโลเกตฺวา รูปารมฺมเณ ปฏิพทฺธจิตฺโต โถกํ โอหียิฯ โพธิสตฺโต ‘‘กิํ โภ, โถกํ โอหียสี’’ติ อาหฯ ‘‘เทว, ปาทา เม รุชฺชนฺติ, โถกํ สาลายํ นิสีทิตฺวา อาคจฺฉามี’’ติฯ ‘‘อมฺโภ, เอตา ยกฺขินิโย, มา โข ปตฺเถสี’’ติฯ ‘‘ยํ โหติ, ตํ โหตุ, น สกฺโกมิ, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ปญฺญายิสฺสสี’’ติ อิตเร จตฺตาโร อาทาย อคมาสิฯ โสปิ รูปโคจรโก ตาสํ สนฺติกํ อคมาสิฯ ตา อตฺตนา สทฺธิํ อชฺฌาจาเร กเต ตํ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ปุรโต คนฺตฺวา อญฺญํ สาลํ มาเปตฺวา นานาตูริยานิ คเหตฺวา คายมานา นิสีทิํสุ, ตตฺถ สทฺทโคจรโก โอหียิฯ ปุริมนเยเนว ตมฺปิ ขาทิตฺวา ปุรโต คนฺตฺวา นานปฺปกาเร คนฺธกรณฺฑเก ปูเรตฺวา อาปณํ ปสาเรตฺวา นิสีทิํสุ, ตตฺถ คนฺธโคจรโก โอหียิฯ ตมฺปิ ขาทิตฺวา ปุรโต คนฺตฺวา นานคฺครสานํ ทิพฺพโภชนานํ ภาชนานิ ปูเรตฺวา โอทนิกาปณํ ปสาเรตฺวา นิสีทิํสุ, ตตฺถ รสโคจรโก โอหียิฯ ตมฺปิ ขาทิตฺวา ปุรโต คนฺตฺวา ทิพฺพสยนานิ ปญฺญาเปตฺวา นิสีทิํสุ, ตตฺถ โผฏฺฐพฺพโคจรโก โอหียิฯ ตมฺปิ ขาทิํสุ, โพธิสตฺโต เอกโกว อโหสิฯ

อเถกา ยกฺขินี ‘‘อติขรมนฺโต วตายํ, อหํ ตํ ขาทิตฺวาว นิวตฺติสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต อคมาสิฯ อฏวิยา ปรภาเค วนกมฺมิกาทโย ยกฺขินิํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เต ปุรโต คจฺฉนฺโต ปุริโส กิํ โหตี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘โกมารสามิโก เม, อยฺยา’’ติฯ ‘‘อมฺโภ, อยํ เอวํ สุกุมาลา ปุปฺผทามสทิสา สุวณฺณวณฺณา กุมาริกา อตฺตโน กุลํ ฉฑฺเฑตฺวา ภวนฺตํ ตกฺเกตฺวา นิกฺขนฺตา, กสฺมา เอตํ อกิลเมตฺวา อาทาย น คจฺฉสี’’ติ? ‘‘เนสา, อยฺยา, มยฺหํ ปชาปติ, ยกฺขินี เอสา, เอตาย เม ปญฺจ มนุสฺสา ขาทิตา’’ติฯ ‘‘อยฺยา, ปุริสา นาม กุทฺธกาเล อตฺตโน ปชาปติโย ยกฺขินิโยปิ กโรนฺติ เปตินิโยปี’’ติฯ

สา คจฺฉมานา คพฺภินิวณฺณํ ทสฺเสตฺวา ปุน สกิํ วิชาตวณฺณํ กตฺวา ปุตฺตํ องฺเกน อาทาย โพธิสตฺตํ อนุพนฺธิ, ทิฏฺฐทิฏฺฐา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉนฺติฯ โพธิสตฺโตปิ ตเถว วตฺวา คจฺฉนฺโต ตกฺกสิลํ ปาปุณิฯ สา ปุตฺตํ อนฺตรธาเปตฺวา เอกิกาว อนุพนฺธิฯ โพธิสตฺโต นครทฺวารํ คนฺตฺวา เอกิสฺสา สาลาย นิสีทิฯ สา โพธิสตฺตสฺส เตเชน ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺตี ทิพฺพรูปํ มาเปตฺวา สาลาทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ

ตสฺมิํ สมเย ตกฺกสิลราชา อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ‘‘คจฺฉ, อิมิสฺสา สสฺสามิกอสฺสามิกภาวํ ชานาหี’’ติ มนุสฺสํ เปเสสิฯ โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สสฺสามิกาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, อยฺย, อยํ เม สาลาย นิสินฺโน สามิโก’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘เนสา มยฺหํ ปชาปติ, ยกฺขินี เอสา, เอตาย เม ปญฺจ มนุสฺสา ขาทิตา’’ติ อาหฯ สาปิ ‘‘ปุริสา นาม อยฺยา กุทฺธกาเล ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ วทนฺตี’’ติ อาหฯ โส อุภินฺนมฺปิ วจนํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ‘‘อสฺสามิกภณฺฑํ นาม ราชสนฺตกํ โหตี’’ติ ยกฺขินิํ ปกฺโกสาเปตฺวา เอกหตฺถิปิฏฺเฐ นิสีทาเปตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาสาทํ อภิรุยฺห ตํ อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ

โส นฺหาตวิลิตฺโต สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา สิรีสยนํ อภิรุหิฯ สาปิ ยกฺขินี อตฺตโน อุปกปฺปนกํ อาหารํ อาหริตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺตา สิริสยเน รญฺญา สทฺธิํ นิปชฺชิตฺวา รญฺโญ รติวเสน สุขํ สมปฺปิตสฺส นิปนฺนกาเล เอเกน ปสฺเสน ปริวตฺติตฺวา ปโรทิฯ อถ นํ ราชา ‘‘กิํ, ภทฺเท, โรทสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว, อหํ ตุมฺเหหิ มคฺเค ทิสฺวา อานีตา, ตุมฺหากญฺจ เคเห พหู อิตฺถิโย, อหํ สปตฺตีนํ อนฺตเร วสมานา กถาย อุปฺปนฺนาย ‘โก ตุยฺหํ มาตรํ วา ปิตรํ วา โคตฺตํ วา ชาติํ วา ชานาติ, ตฺวํ อนฺตรามคฺเค ทิสฺวา อานีตา นามา’ติ สีเส คเหตฺวา นิปฺปีฬิยมานา วิย มงฺกุ ภวิสฺสามิฯ สเจ ตุมฺเห สกลรชฺเช อิสฺสริยญฺจ อาณญฺจ มยฺหํ ทเทยฺยาถ, โกจิ มยฺหํ จิตฺตํ โกเปตฺวา กเถตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติ ฯ ‘‘ภทฺเท, มยฺหํ สกลรฏฺฐวาสิโน น กิญฺจิ โหนฺติ, นาหํ เอเตสํ สามิโกฯ เย ปน ราชาณํ โกเปตฺวา อกตฺตพฺพํ กโรนฺติ, เตสญฺเญวาหํ สามิโกฯ อิมินา การเณน น สกฺกา ตุยฺหํ สกลรฏฺเฐ วา นคเร วา อิสฺสริยญฺจ อาณญฺจ ทาตุ’’นฺติฯ

‘‘เตน หิ, เทว, สเจ รฏฺเฐ วา นคเร วา อาณํ ทาตุํ น สกฺโกถ, อนฺโตนิเวสเน อนฺโตวฬญฺชนกานํ อุปริ มม วสํ วตฺตนตฺถาย อาณํ เทถา’’ติฯ ราชา ทิพฺพโผฏฺฐพฺเพน พทฺโธ ตสฺสา วจนํ อติกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สาธุ, ภทฺเท, อนฺโตวฬญฺชนเกสุ ตุยฺหํ อาณํ ทมฺมิ, ตฺวํ เอเต อตฺตโน วเส วตฺตาเปหี’’ติ อาหฯ สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รญฺโญ นิทฺทํ โอกฺกนฺตกาเล ยกฺขนครํ คนฺตฺวา ยกฺเข ปกฺโกสิตฺวา อตฺตนา ราชานํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อฏฺฐิมตฺตํ เสเสตฺวา สพฺพํ นฺหารุจมฺมมํสโลหิตํ ขาทิ, อวเสสา ยกฺขา มหาทฺวารโต ปฏฺฐาย อนฺโตนิเวสเน กุกฺกุฏกุกฺกุเร อาทิํ กตฺวา สพฺเพ ขาทิตฺวา อฏฺฐิมตฺตเสเส อกํสุฯ

ปุนทิวเส ทฺวารํ ยถาปิหิตเมว ทิสฺวา มนุสฺสา ผรสูหิ กวาฏานิ โกฏฺเฏตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา สพฺพํ นิเวสนํ อฏฺฐิกปริกิณฺณํ ทิสฺวา ‘‘สจฺจํ วต โส ปุริโส อาห ‘นายํ มยฺหํ ปชาปติ, ยกฺขินี เอสา’ติฯ ราชา ปน กิญฺจิ อชานิตฺวา ตํ คเหตฺวา อตฺตโน ภริยํ อกาสิ, สา ยกฺเข ปกฺโกสิตฺวา สพฺพํ ชนํ ขาทิตฺวา คตา ภวิสฺสตี’’ติ อาหํสุฯ โพธิสตฺโตปิ ตํ ทิวสํ ตสฺสาเยว สาลายํ ปริตฺตวาลุกํ สีเส กตฺวา ปริตฺตสุตฺตญฺจ ปริกฺขิปิตฺวา ขคฺคํ คเหตฺวา ฐิตโกว อรุณํ อุฏฺฐาเปสิฯ มนุสฺสา สกลราชนิเวสนํ โสเธตฺวา หริตูปลิตฺตํ กตฺวา อุปริ คนฺเธหิ วิลิมฺปิตฺวา ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา ปุปฺผทามานิ โอสาเรตฺวา ธูมํ ทตฺวา นวมาลา พนฺธิตฺวา สมฺมนฺตยิํสุ ‘‘อมฺโภ, โย ปุริโส ทิพฺพรูปํ มาเปตฺวา ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺติํ ยกฺขินิํ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา โอโลกนมตฺตมฺปิ น อกาสิ, โส อติวิย อุฬารสตฺโต ธิติมา ญาณสมฺปนฺโน, ตาทิเส ปุริเส รชฺชํ อนุสาสนฺเต สพฺพรฏฺฐํ สุขิตํ ภวิสฺสติ, ตํ ราชานํ กโรมา’’ติฯ อถ สพฺเพ อมจฺจา จ นาครา จ เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, ตุมฺเห อิมํ รชฺชํ กาเรถา’’ติ นครํ ปเวเสตฺวา รตนราสิมฺหิ ฐเปตฺวา อภิสิญฺจิตฺวา ตกฺกสิลราชานํ อกํสุฯ โส จตฺตาริ อคติคมนานิ วชฺเชตฺวา ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[96]

‘‘สมติตฺติกํ อนวเสสกํ, เตลปตฺตํ ยถา ปริหเรยฺย;

เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเข, ปตฺถยาโน ทิสํ อคตปุพฺพ’’นฺติฯ

ตตฺถ สมติตฺติกนฺติ อนฺโตมุขวฏฺฏิเลขํ ปาเปตฺวา สมภริตํฯ อนวเสสกนฺติ อนวสิญฺจนกํ อปริสฺสาวนกํ กตฺวาฯ เตลปตฺตนฺติ ปกฺขิตฺตติลเตลปตฺตํฯ ปริหเรยฺยาติ หเรยฺย, อาทาย คจฺเฉยฺยฯ เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเขติ ตํ เตลภริตํ ปตฺตํ วิย อตฺตโน จิตฺตํ กายคตาสติยา โคจเร เจว สมฺปยุตฺตสติยา จาติ อุภินฺนํ อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา ยถา มุหุตฺตมฺปิ พหิทฺธา โคจเร น วิกฺขิปติ, ตถา ปณฺฑิโต โยคาวจโร รกฺเขยฺย โคเปยฺยฯ กิํการณา? เอตสฺส หิ –

‘‘ทุนฺนิคฺคหสฺส ลหุโน, ยตฺถกามนิปาติโน;

จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ, จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวห’’นฺติฯ (ธ. ป. 35);

ตสฺมา –

‘‘สุทุทฺทสํ สุนิปุณํ, ยตฺถกามนิปาตินํ;

จิตฺตํ รกฺเขถ เมธาวี, จิตฺตํ คุตฺตํ สุขาวหํ’’ฯ (ธ. ป. 36);

อิทญฺหิ –

‘‘ทูรงฺคมํ เอกจรํ, อสรีรํ คุหาสยํ;

เย จิตฺตํ สํยเมสฺสนฺติ, โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา’’ฯ (ธ. ป. 37);

อิตรสฺส ปน –

‘‘อนวฏฺฐิตจิตฺตสฺส, สทฺธมฺมํ อวิชานโต;

ปริปฺลวปสาทสฺส, ปญฺญา น ปริปูรติ’’ฯ (ธ. ป. 38);

ถิรกมฺมฏฺฐานสหายสฺส ปน –

‘‘อนวสฺสุตจิตฺตสฺส , อนนฺวาหตเจตโส;

ปุญฺญปาปปหีนสฺส, นตฺถิ ชาครโต ภยํ’’ฯ (ธ. ป. 39);

ตสฺมา เอตํ –

‘‘ผนฺทนํ จปลํ จิตฺตํ, ทูรกฺขํ ทุนฺนิวารยํ;

อุชุํ กโรติ เมธาวี, อุสุกาโรว เตชนํ’’ฯ (ธ. ป. 33);

เอวํ อุชุํ กโรนฺโต สจิตฺตมนุรกฺเขฯ

ปตฺถยาโน ทิสํ อคตปุพฺพนฺติ อิมสฺมิํ กายคตาสติกมฺมฏฺฐาเน กมฺมํ อารภิตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร อคตปุพฺพํ ทิสํ ปตฺเถนฺโต ปิเหนฺโต วุตฺตนเยน สกํ จิตฺตํ รกฺเขยฺยาติ อตฺโถฯ กา ปเนสา ทิสา นาม? –

‘‘มาตาปิตา ทิสา ปุพฺพา, อาจริยา ทกฺขิณา ทิสา;

ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา, มิตฺตามจฺจา จ อุตฺตราฯ

‘‘ทาสกมฺมกรา เหฏฺฐา, อุทฺธํ สมณพฺราหฺมณา;

เอตา ทิสา นมสฺเสยฺย, อลมตฺโต กุเล คิหี’’ติฯ (ที. นิ. 3.273) –

เอตฺถ ตาว ปุตฺตทาราทโย ‘‘ทิสา’’ติ วุตฺตาฯ

‘‘ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;

กตมํ ทิสํ ติฏฺฐติ นาคราชา, ยมทฺทสา สุปิเน ฉพฺพิสาณ’’นฺติฯ (ชา. 1.16.104) –

เอตฺถ ปุรตฺถิมาทิเภทา ทิสาว ‘‘ทิสา’’ติ วุตฺตาฯ

‘‘อคาริโน อนฺนทปานวตฺถทา, อวฺหายิกา ตมฺปิ ทิสํ วทนฺติ;

เอสา ทิสา ปรมา เสตเกตุ, ยํ ปตฺวา ทุกฺขี สุขิโน ภวนฺตี’’ติฯ (ชา. 1.6.9) –

เอตฺถ ปน นิพฺพานํ ‘‘ทิสา’’ติ วุตฺตํฯ อิธาปิ ตเทว อธิปฺเปตํฯ ตญฺหิ ‘‘ขยํ วิราค’’นฺติอาทีหิ ทิสฺสติ อปทิสฺสติ, ตสฺมา ‘‘ทิสา’’ติ วุจฺจติฯ อนมตคฺเค ปน สํสาเร เกนจิ พาลปุถุชฺชเนน สุปิเนนปิ อคตปุพฺพตาย อคตปุพฺพา ทิสา นามาติ วุตฺตํฯ ตํ ปตฺถยนฺเตน กายคตาสติยา โยโค กรณีโยติฯ

เอวํ สตฺถา นิพฺพาเนน เทสนาย กูฏํ คเหตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชปริสา พุทฺธปริสา อโหสิ, รชฺชปฺปตฺตกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

เตลปตฺตชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[97] 7. นามสิทฺธิชาตกวณฺณนา

ชีวกญฺจ มตํ ทิสฺวาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ นามสิทฺธิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร กุลปุตฺโต นาเมน ปาปโก นามฯ โส สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิโต ภิกฺขูหิ ‘‘เอหาวุโส, ปาปก, ติฏฺฐาวุโส, ปาปกา’’ติ วุจฺจมาโน จินฺเตสิ ‘‘โลเก ปาปกํ นาม ลามกํ กาฬกณฺณิภูตํ วุจฺจติ, อญฺญํ มงฺคลปฏิสํยุตฺตํ นามํ อาหราเปสฺสามี’’ติฯ โส อาจริยุปชฺฌาเย อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ นามํ อวมงฺคลํ, อญฺญํ เม นามํ กโรถา’’ติ อาหฯ อถ นํ เต เอวมาหํสุ – ‘‘อาวุโส, นามํ นาม ปณฺณตฺติมตฺตํ, นาเมน กาจิ อตฺถสิทฺธิ นาม นตฺถิ, อตฺตโน นาเมเนว สนฺตุฏฺโฐ โหหี’’ติฯ โส ปุนปฺปุนํ ยาจิเยวฯ ตสฺสายํ นามสิทฺธิกภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโตฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก กิร ภิกฺขุ นามสิทฺธิโก มงฺคลํ นามํ อาหราเปตี’’ติฯ อถ สตฺถา ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, โส อิทาเนว, ปุพฺเพปิ นามสิทฺธิโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต ตกฺกสิลายํ โพธิสตฺโต ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจสิฯ ตสฺเสโก มาณโว ปาปโก นาม นาเมนฯ โส ‘‘เอหิ, ปาปก, ยาหิ, ปาปกา’’ติ วุจฺจมาโน จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ นามํ อวมงฺคลํ, อญฺญํ นามํ อาหราเปสฺสามี’’ติฯ โส อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อาจริย, มยฺหํ นามํ อวมงฺคลํ, อญฺญํ เม นามํ กโรถา’’ติ อาหฯ อถ นํ อาจริโย อโวจ ‘‘คจฺฉ, ตาต, ชนปทจาริกํ จริตฺวา อตฺตโน อภิรุจิตํ เอกํ มงฺคลนามํ คเหตฺวา เอหิ, อาคตสฺส เต นามํ ปริวตฺเตตฺวา อญฺญํ นามํ กริสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปาเถยฺยํ คเหตฺวา นิกฺขนฺโต คาเมน คามํ จรนฺโต เอกํ นครํ ปาปุณิฯ ตตฺถ เจโก ปุริโส กาลกโต ชีวโก นาม นาเมนฯ โส ตํ ญาติชเนน อาฬาหนํ นียมานํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นามโก เอส ปุริโส’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ชีวโก นาเมโส’’ติฯ ‘‘ชีวโกปิ มรตี’’ติ? ‘‘ชีวโกปิ มรติ, อชีวโกปิ มรติ, นามํ นาม ปณฺณตฺติมตฺตํ, ตฺวํ พาโล มญฺเญ’’ติฯ โส ตํ กถํ สุตฺวา นาเม มชฺฌตฺโต หุตฺวา อนฺโตนครํ ปาวิสิฯ

อเถกํ ทาสิํ ภติํ อททมานํ สามิกา ทฺวาเร นิสีทาเปตฺวา รชฺชุยา ปหรนฺติ, ตสฺสา จ ‘‘ธนปาลี’’ติ นามํ โหติฯ โส อนฺตรวีถิยา คจฺฉนฺโต ตํ โปถิยมานํ ทิสฺวา ‘‘กสฺมา อิมํ โปเถถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภติํ ทาตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ ‘‘กิํ ปนสฺสา นาม’’นฺติ? ‘‘ธนปาลี นามา’’ติฯ นาเมน ธนปาลี สมานาปิ ภติมตฺตํ ทาตุํ น สกฺโกตีติ ธนปาลิโยปิ อธนปาลิโยปิ ทุคฺคตา โหนฺติ, นามํ นาม ปณฺณตฺติมตฺตํ, ตฺวํ พาโล มญฺเญติฯ โส นาเม มชฺฌตฺตตโร หุตฺวา นครา นิกฺขมฺม มคฺคํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค มคฺคมูฬฺหปุริสํ ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ กิํ กโรนฺโต วิจรสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มคฺคมูฬฺโหมฺหิ, สามี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เต นาม’’นฺติ? ‘‘ปนฺถโก นามา’’ติฯ ‘‘ปนฺถโกปิ มคฺคมูฬฺโห โหตี’’ติ? ‘‘ปนฺถโกปิ อปนฺถโกปิ มคฺคมูฬฺโห โหติ, นามํ นาม ปณฺณตฺติมตฺตํ ตฺวํ ปน พาโล มญฺเญติ’’ฯ โส นาเม อติมชฺฌตฺโต หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘กิํ, ตาต, นามํ โรเจตฺวา อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘อาจริย, ชีวกาปิ นาม มรนฺติ อชีวกาปิ, ธนปาลิโยปิ ทุคฺคตา โหนฺติ อธนปาลิโยปิ, ปนฺถกาปิ มคฺคมูฬฺหา โหนฺติ อปนฺถกาปิ, นามํ นาม ปณฺณตฺติมตฺตํ, นาเมน สิทฺธิ นตฺถิ, กมฺเมเนว สิทฺธิฯ อลํ มยฺหํ อญฺเญน นาเมน, ตเทว เม นามํ โหตู’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต เตน ทิฏฺฐญฺจ กตญฺจ สํสนฺเทตฺวา อิมํ คาถมาห –

[97]

‘‘ชีวกญฺจ มตํ ทิสฺวา, ธนปาลิญฺจ ทุคฺคตํ;

ปนฺถกญฺจ วเน มูฬฺหํ, ปาปโก ปุนราคโต’’ติฯ

ตตฺถ ปุนราคโตติ อิมานิ ตีณิ การณานิ ทิสฺวา ปุน อาคโต, ร-กาโร สนฺธิวเสน วุตฺโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส นามสิทฺธิโกเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา นามสิทฺธิโก อิทานิปิ นามสิทฺธิโกเยว, อาจริยปริสา พุทฺธปริสา, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

นามสิทฺธิชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[98] 8. กูฏวาณิชชาตกวณฺณนา

สาธุ โข ปณฺฑิโต นามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กูฏวาณิชํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยญฺหิ ทฺเว ชนา เอกโต วณิชฺชํ กโรนฺตา ภณฺฑํ สกเฏนาทาย ชนปทํ คนฺตฺวา ลทฺธลาภา ปจฺจาคมิํสุฯ เตสุ กูฏวาณิโช จินฺเตสิ ‘‘อยํ พหู ทิวเส ทุพฺโภชเนน ทุกฺขเสยฺยาย กิลนฺโต, อิทานิ อตฺตโน ฆเร นานคฺครเสหิ ยาวทตฺถํ สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อชีรเกน มริสฺสติฯ อถาหํ อิมํ ภณฺฑํ ตโย โกฏฺฐาเส กตฺวา เอกํ ตสฺส ทารกานํ ทสฺสามิ, ทฺเว โกฏฺฐาเส อตฺตนา คเหสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘อชฺช ภาเชสฺสาม, สฺเว ภาเชสฺสามา’’ติ ภณฺฑํ ภาเชตุํ น อิจฺฉิฯ อถ นํ ปณฺฑิตวาณิโช อกามกํ นิปฺปีเฬตฺวา ภาชาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร ‘‘อติปปญฺโจ เต กโต, อิธาคนฺตฺวาปิ จิเรน พุทฺธุปฏฺฐานํ อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘น โข โส, อุปาสก, อิทาเนว กูฏวาณิโช, ปุพฺเพปิ กูฏวาณิโชเยวฯ อิทานิ ปน ตํ วญฺเจตุกาโม ชาโต, ปุพฺเพ ปณฺฑิเตปิ วญฺเจตุํ อุสฺสหี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ วาณิชกุเล นิพฺพตฺติ, นามคฺคหณทิวเส จสฺส ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต อญฺเญน วาณิเชน สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา วณิชฺชํ กโรติ, ตสฺส ‘‘อติปณฺฑิโต’’ติ นามํ อโหสิฯ เต พาราณสิโต ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย ชนปทํ คนฺตฺวา วณิชฺชํ กตฺวา ลทฺธลาภา ปุน พาราณสิํ อาคมิํสุฯ อถ เนสํ ภณฺฑภาชนกาเล อติปณฺฑิโต อาห ‘‘มยา ทฺเว โกฏฺฐาสา ลทฺธพฺพา’’ติฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? ‘‘ตฺวํ ปณฺฑิโต, อหํ อติปณฺฑิโตฯ ปณฺฑิโต เอกํ ลทฺธุํ อรหติ, อติปณฺฑิโต ทฺเว’’ติฯ ‘‘นนุ อมฺหากํ ทฺวินฺนํ ภณฺฑมูลกมฺปิ โคณาทโยปิ สมสมาเยว, ตฺวํ กสฺมา ทฺเว โกฏฺฐาเส ลทฺธุํ อรหสี’’ติฯ ‘‘อติปณฺฑิตภาเวนา’’ติฯ เอวํ เต กถํ วฑฺเฒตฺวา กลหํ อกํสุฯ

ตโต อติปณฺฑิโต ‘‘อตฺเถโก อุปาโย’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน ปิตรํ เอกสฺมิํ สุสิรรุกฺเข ปเวเสตฺวา ‘‘ตฺวํ อมฺเหสุ อาคเตสุ ‘อติปณฺฑิโต ทฺเว โกฏฺฐาเส ลทฺธุํ อรหตี’ติ วเทยฺยาสี’’ติ วตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สมฺม, มยฺหํ ทฺวินฺนํ โกฏฺฐาสานํ ยุตฺตภาวํ วา อยุตฺตภาวํ วา เอสา รุกฺขเทวตา ชานาติ, เอหิ, ตํ ปุจฺฉิสฺสามา’’ติ ตํ ตตฺถ เนตฺวา ‘‘อยฺเย รุกฺขเทวเต, อมฺหากํ อฏฺฏํ ปจฺฉินฺทา’’ติ อาหฯ อถสฺส ปิตา สรํ ปริวตฺเตตฺวา ‘‘เตน หิ กเถถา’’ติ อาหฯ ‘‘อยฺเย, อยํ ปณฺฑิโต, อหํ อติปณฺฑิโตฯ อมฺเหหิ เอกโต โวหาโร กโต, ตตฺถ เกน กิํ ลทฺธพฺพนฺติฯ ปณฺฑิเตน เอโก โกฏฺฐาโส, อติปณฺฑิเตน ปน ทฺเว โกฏฺฐาสา ลทฺธพฺพา’’ติฯ โพธิสตฺโต เอวํ วินิจฺฉิตํ อฏฺฏํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ เทวตาภาวํ วา อเทวตาภาวํ วา ชานิสฺสามี’’ติ ปลาลํ อาหริตฺวา สุสิรํ ปูเรตฺวา อคฺคิํ อทาสิ, อติปณฺฑิตสฺส ปิตา ชาลาย ผุฏฺฐกาเล อฑฺฒชฺฌาเมน สรีเรน อุปริ อารุยฺห สาขํ คเหตฺวา โอลมฺพนฺโต ภูมิยํ ปติตฺวา อิมํ คาถมาห –

[98]

‘‘สาธุ โข ปณฺฑิโต นาม, น ตฺเวว อติปณฺฑิโต;

อติปณฺฑิเตน ปุตฺเตน, มนมฺหิ อุปกูฬิโต’’ติฯ

ตตฺถ สาธุ โข ปณฺฑิโต นามาติ อิมสฺมิํ โลเก ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต การณาการณญฺญู ปุคฺคโล สาธุ โสภโนฯ อติปณฺฑิโตติ นามมตฺเตน อติปณฺฑิโต กูฏปุริโส น ตฺเวว วรํฯ มนมฺหิ อุปกูฬิโตติ โถเกนมฺหิ ฌาโม, อฑฺฒชฺฌามโกว มุตฺโตติ อตฺโถฯ เต อุโภปิ มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา สมญฺเญว โกฏฺฐาสํ คณฺหิตฺวา ยถากมฺมํ คตาฯ

สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ เอส กูฏวาณิโชเยวา’’ติ อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏวาณิโช ปจฺจุปฺปนฺเนปิ กูฏวาณิโชเยว, ปณฺฑิตวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กูฏวาณิชชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[99] 9. ปโรสหสฺสชาตกวณฺณนา

ปโรสหสฺสมฺปิ สมาคตานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุถุชฺชนปุจฺฉาปญฺจกํ อารพฺภ กเถสิ ฯ วตฺถุ สรภชาตเก (ชา. 1.13.134 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ เอกสฺมิํ ปน สมเย ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, ทสพเลน สํขิตฺเตน กถิตํ ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺโต วิตฺถาเรน พฺยากาสี’’ติ เถรสฺส คุณํ กถยมานา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต อิทาเนว มยา สํขิตฺเตน ภาสิตํ วิตฺถาเรน พฺยากโรติ, ปุพฺเพปิ พฺยากาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปญฺจาภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺเต วิหาสิฯ ปริวาโรปิสฺส ปญฺจ ตาปสสตานิ อเหสุํฯ อถสฺส เชฏฺฐนฺเตวาสิโก วสฺสารตฺตสมเย อุปฑฺฒํ อิสิคณํ อาทาย โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ อคมาสิฯ ตทา โพธิสตฺตสฺส กาลกิริยาสมโย ชาโตฯ อถ นํ อนฺเตวาสิกา ‘‘อาจริย, กตโร โว คุโณ ลทฺโธ’’ติ อธิคมํ ปุจฺฉิํสุฯ โส ‘‘นตฺถิ กิญฺจี’’ติ วตฺวา อาภสฺสรพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ โพธิสตฺตา หิ อรูปสมาปตฺติลาภิโน หุตฺวาปิ อภพฺพฏฺฐานตฺตา อารุปฺเป น นิพฺพตฺตนฺติฯ อนฺเตวาสิกา ‘‘อาจริยสฺส อธิคโม นตฺถี’’ติ อาฬาหเน สกฺการํ น กริํสุฯ

เชฏฺฐนฺเตวาสิโก อาคนฺตฺวา ‘‘กหํ อาจริโย’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘กาลกโต’’ติ สุตฺวา ‘‘อปิ อาจริยํ อธิคมํ ปุจฺฉิตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, ปุจฺฉิมฺหา’’ติฯ ‘‘กิํ กเถสี’’ติ? ‘‘นตฺถิ กิญฺจีติ เตน วุตฺตํ, อถสฺส อมฺเหหิ สกฺกาโร น กโต’’ติ อาหํสุฯ เชฏฺฐนฺเตวาสิโก ‘‘ตุมฺเห อาจริยสฺส วจนตฺถํ น ชานาถ, อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติลาภี อาจริโย’’ติ อาหฯ เต ตสฺมิํ ปุนปฺปุนํ กเถนฺเตปิ น สทฺทหิํสุฯ โพธิสตฺโต ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘อนฺธพาลา มม เชฏฺฐนฺเตวาสิกสฺส วจนํ น สทฺทหนฺติฯ

อิมํ เตสํ การณํ ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ พฺรหฺมโลกา อาคนฺตฺวา อสฺสมปทมตฺถเก มหนฺเตนานุภาเวน อากาเส ฐตฺวา เชฏฺฐนฺเตวาสิกสฺส ปญฺญานุภาวํ วณฺเณนฺโต อิมํ คาถมาห –

[99]

‘‘ปโรสหสฺสมฺปิ สมาคตานํ, กนฺเทยฺยุํ เต วสฺสสตํ อปญฺญา;

เอโกว เสยฺโย ปุริโส สปญฺโญ, โย ภาสิตสฺส วิชานาติ อตฺถ’’นฺติฯ

ตตฺถ ปโรสหสฺสมฺปีติ อติเรกสหสฺสมฺปิฯ สมาคตานนฺติ สนฺนิปติตานํ ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานิตุํ อสกฺโกนฺตานํ พาลานํฯ กนฺเทยฺยุํ เต วสฺสสตํ อปญฺญาติ เต เอวํ สมาคตา อปญฺญา อิเม พาลตาปสา วิย วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ โรเทยฺยุํ ปริเทเวยฺยุํ, โรทมานาปิ ปน อตฺถํ วา การณํ วา เนว ชาเนยฺยุนฺติ ทีเปติฯ เอโกว เสยฺโย ปุริโส สปญฺโญติ เอวรูปานํ พาลานํ ปโรสหสฺสโตปิ เอโก ปณฺฑิตปุริโสว เสยฺโย วรตโรติ อตฺโถฯ กีทิโส สปญฺโญติ? โย ภาสิตสฺส วิชานาติ อตฺถํ อยํ เชฏฺฐนฺเตวาสิโก วิยาติฯ

เอวํ มหาสตฺโต อากาเส ฐิโตว ธมฺมํ เทเสตฺวา ตาปสคณํ พุชฺฌาเปตฺวา พฺรหฺมโลกเมว คโตฯ เตปิ ตาปสา ชีวิตปริโยสาเน พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เชฏฺฐนฺเตวาสิโก สาริปุตฺโต อโหสิ, มหาพฺรหฺมา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ปโรสหสฺสชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[100] 10. อสาตรูปชาตกวณฺณนา

อสาตํ สาตรูเปนาติ อิทํ สตฺถา กุณฺฑิยนครํ อุปนิสฺสาย กุณฺฑธานวเน วิหรนฺโต โกลิยราชธีตรํ สุปฺปวาสํ อุปาสิกํ อารพฺภ กเถสิฯ สา หิ ตสฺมิํ สมเย สตฺต วสฺสานิ กุจฺฉินา คพฺภํ ปริหริตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา อโหสิ, อธิมตฺตา เวทนา ปวตฺติํสุฯ

สา เอวํ อธิมตฺตเวทนาภิภูตาปิ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา, โย เอวรูปสฺส ทุกฺขสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสติฯ สุปฺปฏิปนฺโน วต ตสฺส ภควโต สาวกสงฺโฆ, โย เอวรูปสฺส ทุกฺขสฺส ปหานาย ปฏิปนฺโนฯ สุสุขํ วต นิพฺพานํ, ยตฺเถว รูปํ ทุกฺขํ นตฺถี’’ติ (อุทา. 18) อิเมหิ ตีหิ วิตกฺเกหิ อธิวาเสสิฯ สา สามิกํ ปกฺโกเสตฺวา ตญฺจ อตฺตโน ปวตฺติํ วนฺทนสาสนญฺจ อาโรเจตุํ สตฺถุ สนฺติกํ เปเสสิฯ สตฺถา วนฺทนสาสนํ สุตฺวาว ‘‘สุขินี โหตุ สุปฺปวาสา โกลิยธีตา, สุขินี อโรคา อโรคํ ปุตฺตํ วิชายตู’’ติ อาหฯ สห วจเนเนว ปน ภควโต สุปฺปวาสา โกลิยธีตา สุขินี อโรคา อโรคํ ปุตฺตํ วิชายิฯ อถสฺสา สามิโก เคหํ คนฺตฺวา ตํ วิชาตํ ทิสฺวา ‘‘อจฺฉริยํ วต, โภ’’ติ อติวิย ตถาคตสฺส อานุภาเวน อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต อโหสิฯ

สุปฺปวาสาปิ ปุตฺตํ วิชายิตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ทานํ ทาตุกามา ปุน นิมนฺตนตฺถาย ตํ เปเสสิฯ เตน โข ปน สมเยน มหาโมคฺคลฺลานสฺส อุปฏฺฐาเกน พุทฺธปฺปมุโข สงฺโฆ นิมนฺติโต โหติฯ สตฺถา สุปฺปวาสาย ทานสฺส โอกาสทานตฺถาย เถรํ ตสฺส สนฺติกํ เปเสตฺวา ตํ สญฺญาเปตฺวา สตฺตาหํ ตสฺสา ทานํ ปฏิคฺคเหสิ สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆนฯ สตฺตเม ปน ทิวเส สุปฺปวาสา ปุตฺตํ สีวลิกุมารํ มณฺเฑตฺวา สตฺถารญฺเจว ภิกฺขุสงฺฆญฺจ วนฺทาเปสิฯ ตสฺมิํ ปฏิปาฏิยา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติกํ นีเต เถโร เตน สทฺธิํ ‘‘กจฺจิ เต, สีวลิ, ขมนีย’’นฺติ ปฏิสนฺถารมกาสิฯ โส ‘‘กุโต เม, ภนฺเต, สุขํ, สฺวาหํ สตฺต วสฺสานิ โลหิตกุมฺภิยํ วสิ’’นฺติ เถเรน สทฺธิํ เอวรูปํ กถํ กเถสิฯ สุปฺปาวาสา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สตฺตาหชาโต เม ปุตฺโต อนุพุทฺเธน ธมฺมเสนาปตินา สทฺธิํ มนฺเตตี’’ติ โสมนสฺสปฺปตฺตา อโหสิฯ สตฺถา ‘‘อปิ นุ สุปฺปวาเส อญฺเญปิ เอวรูเป ปุตฺเต อิจฺฉสี’’ติ อาหฯ ‘‘สเจ, ภนฺเต, เอวรูเป อญฺเญ สตฺต ปุตฺเต ลเภยฺยํ, อิจฺเฉยฺยเมวาห’’นฺติฯ สตฺถา อุทานํ อุทาเนตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ สีวลิกุมาโรปิ โข สตฺตวสฺสิกกาเลเยว สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปริปุณฺณวสฺโส อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา ปุญฺญวา ลาภคฺคปฺปตฺโต หุตฺวา ปถวิํ อุนฺนาเทตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปุญฺญวนฺตานํ อนฺตเร เอตทคฺคฏฺฐานํ ปาปุณิฯ

อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, สีวลิตฺเถโร นาม เอวรูโป มหาปุญฺโญ ปตฺถิตปตฺถโน ปจฺฉิมภวิกสตฺโต สตฺต วสฺสานิ โลหิตกุมฺภิยํ วสิตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวํ อาปชฺชิ, อโห มาตาปุตฺตา มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภวิํสุ, กิํ นุ โข กมฺมํ อกํสู’’ติ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํฯ สตฺถา ตตฺถาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, สีวลิโน มหาปุญฺญโตว สตฺต วสฺสานิ โลหิตกุมฺภิยํ นิวาโส จ สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวปฺปตฺติ จ อตฺตนา กตกมฺมมูลกาว, สุปฺปวาสายปิ สตฺต วสฺสานิ กุจฺฉินา คพฺภปริหรณทุกฺขญฺจ สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภทุกฺขญฺจ อตฺตนา กตกมฺมมูลกเมวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺมิํ สมเย โกสลมหาราชา มหนฺเตน พเลนาคนฺตฺวา พาราณสิํ คเหตฺวา ราชานํ มาเรตฺวา ตสฺเสว อคฺคมเหสิํ อตฺตโน อคฺคมเหสิํ อกาสิฯ พาราณสิรญฺโญ ปน ปุตฺโต ปิตุ มรณกาเล นิทฺธมนทฺวาเรน ปลายิตฺวา พลํ สํหริตฺวา พาราณสิํ อาคนฺตฺวา อวิทูเร นิสีทิตฺวา ตสฺส รญฺโญ ปณฺณํ เปเสสิ ‘‘รชฺชํ วา เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติฯ โส ‘‘ยุทฺธํ เทมี’’ติ ปฏิปณฺณํ เปเสสิฯ ราชกุมารสฺส ปน มาตา ตํ สาสนํ สุตฺวา ‘‘ยุทฺเธน กมฺมํ นตฺถิ, สพฺพทิสาสุ สญฺจารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา พาราณสินครํ ปริวาเรตุ, ตโต ทารูทกภตฺตปริกฺขเยน กิลนฺตมนุสฺสํ นครํ วินาว ยุทฺเธน คณฺหิสฺสสี’’ติ ปณฺณํ เปเสสิฯ โส มาตุ สาสนํ สุตฺวา สตฺต ทิวสานิ สญฺจารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา นครํ รุนฺธิ, นาครา สญฺจารํ อลภมานา สตฺตเม ทิวเส ตสฺส รญฺโญ สีสํ คเหตฺวา กุมารสฺส อทํสุฯ กุมาโร ปน นครํ ปวิสิตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตฯ

โส เอตรหิ สตฺต ทิวสานิ สญฺจารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา นครํ รุนฺธิตฺวา คหิตกมฺมนิสฺสนฺเทน สตฺต วสฺสานิ โลหิตกุมฺภิยํ วสิตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวํ อาปชฺชิฯ

ยํ ปน โส ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปาทมูเล ‘‘ลาภีนํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ มหาทานํ ทตฺวา ปตฺถนํ อกาสิ, ยญฺจ วิปสฺสิพุทฺธกาเล นาคเรหิ สทฺธิํ สหสฺสคฺฆนกํ คุฬทธิํ ทตฺวา ปตฺถนมกาสิ, ตสฺสานุภาเวน ลาภีนํ อคฺโค ชาโตฯ สุปฺปวาสาปิ ‘‘นครํ รุนฺธิตฺวา คณฺห, ตาตา’’ติ เปสิตภาเวน สตฺต วสฺสานิ กุจฺฉินา คพฺภํ ปริหริตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา ชาตาฯ

สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[100]

‘‘อสาตํ สาตรูเปน, ปิยรูเปน อปฺปิยํ;

ทุกฺขํ สุขสฺส รูเปน, ปมตฺตมติวตฺตตี’’ติฯ

ตตฺถ อสาตํ สาตรูเปนาติ อมธุรเมว มธุรปติรูปเกนฯ ปมตฺตมติวตฺตตีติ อสาตํ อปฺปิยํ ทุกฺขนฺติ เอตํ ติวิธมฺปิ เอเตน สาตรูปาทินา อากาเรน สติวิปฺปวาสวเสน ปมตฺตํ ปุคฺคลํ อติวตฺตติ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺโถฯ อิทํ ภควตา ยญฺจ เต มาตาปุตฺตา อิมินา คพฺภปริหรณคพฺภวาสสงฺขาเตน อสาตาทินา ปุพฺเพ นครรุนฺธนสาตาทิปติรูปเกน อชฺโฌตฺถฏา, ยญฺจ อิทานิ สา อุปาสิกา ปุนปิ สตฺตกฺขตฺตุํ เอวรูปํ อสาตํ อปฺปิยํ ทุกฺขํ เปมวตฺถุภูเตน ปุตฺตสงฺขาเตน สาตาทิปติรูปเกน อชฺโฌตฺถฏา หุตฺวา ตถา อวจ, ตํ สพฺพมฺปิ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา นครํ รุนฺธิตฺวา รชฺชปฺปตฺตกุมาโร สีวลิ อโหสิ, มาตา สุปฺปวาสา, ปิตา ปน พาราณสิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อสาตรูปชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

ลิตฺตวคฺโค ทสโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

ลิตฺตเตชํ มหาสารํ, วิสฺสาส โลมหํสนํ;

สุทสฺสน เตลปตฺตํ, นามสิทฺธิ กูฏวาณิชํ;

ปโรสหสฺส อสาตรูปนฺติฯ

มชฺฌิมปณฺณาสโก นิฏฺฐิโตฯ

11. ปโรสตวคฺโค

[101] 1. ปโรสตชาตกวณฺณนา

[101]