สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส ภิกฺขุ วิกตฺเถติ, ปุพฺเพปิ วิกตฺถิเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ภีมเสโน วิกตฺถิตภิกฺขุ อโหสิ, จูฬธนุคฺคหปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ภีมเสนชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

วรุณวคฺโค อฏฺฐโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

วรุณํ สีลวนาคํ, สจฺจํกิร รุกฺขธมฺมํ;

มจฺฉราชา อสงฺกิยํ, มหาสุปินอิลฺลิสํ;

ขรสฺสรํ ภีมเสนนฺติฯ

9. อปายิมฺหวคฺโค

[81] 1. สุราปานชาตกวณฺณนา

อปายิมฺห อนจฺจิมฺหาติ อิทํ สตฺถา โกสมฺพิํ อุปนิสฺสาย โฆสิตาราเม วิหรนฺโต สาคตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ ภควติ หิ สาวตฺถิยํ วสฺสํ วสิตฺวา จาริกาคมเนน ภทฺทวติกํ นาม นิคมํ สมฺปตฺเต โคปาลกา ปสุปาลกา กสฺสกา ปถาวิโน จ สตฺถารํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘มา, ภนฺเต, ภควา อมฺพติตฺถํ อคมาสิ, อมฺพติตฺเถ ชฏิลสฺส อสฺสเม อมฺพติตฺถโก นาม นาโค อาสีวิโส โฆรวิโส, โส ภควนฺตํ วิเหเฐยฺยา’’ติ วารยิํสุฯ ภควาปิ เตสํ กถํ อสุณนฺโต วิย เตสุ ยาวตติยํ วารยมาเนสุปิ อคมาสิเยวฯ

ตตฺร สุทํ ภควา ภทฺทวติกาย อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ วนสณฺเฑ วิหรติฯ เตน โข ปน สมเยน พุทฺธูปฏฺฐาโก สาคโต นาม เถโร โปถุชฺชนิกาย อิทฺธิยา สมนฺนาคโต ตํ อสฺสมํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส นาคราชสฺส วสนฏฺฐาเน ติณสนฺถารกํ ปญฺญาเปตฺวา ปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ นาโค มกฺขํ อสหมาโน ธูมายิ, เถโรปิ ธูมายิฯ นาโค ปชฺชลิ, เถโรปิ ปชฺชลิฯ

นาคสฺส เตโช เถรํ น พาธติ, เถรสฺส เตโช นาคํ พาธติฯ เอวํ โส ขเณน ตํ นาคราชานํ ทเมตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิฯ

สตฺถา ภทฺทวติกายํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา โกสมฺพิํ อคมาสิฯ สาคตตฺเถเรน นาคสฺส ทมิตภาโว สกลชนปทํ ปตฺถริฯ โกสมฺพินครวาสิโน สตฺถุ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สาคตตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตา เอวมาหํสุ ‘‘ภนฺเต, ยํ ตุมฺหากํ ทุลฺลภํ, ตํ วเทยฺยาถ, ตเทว มยํ ปฏิยาเทสฺสามา’’ติฯ เถโร ตุณฺหี อโหสิฯ ฉพฺพคฺคิยา ปนาหํสุ ‘‘อาวุโส, ปพฺพชิตานํ นาม กาโปติกา สุรา ทุลฺลภา เจว มนาปา จฯ สเจ ตุมฺเห เถรสฺส ปสนฺนา, กาโปติกํ สุรํ ปฏิยาเทถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สตฺถารํ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เคเห ‘‘เถรสฺส ทสฺสามา’’ติ กาโปติกํ สุรํ ปสนฺนํ ปฏิยาเทตฺวา เถรํ นิมนฺเตตฺวา ฆเร ฆเร ปสนฺนํ สุรํ อทํสุฯ เถโร ปิวิตฺวา สุรามทมตฺโต นครโต นิกฺขมนฺโต ทฺวารนฺตเร ปติตฺวา วิลปมาโน นิปชฺชิฯ

สตฺถา กตภตฺตกิจฺโจ นครา นิกฺขมนฺโต เถรํ เตนากาเรน นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘คณฺหถ, ภิกฺขเว, สาคต’’นฺติ คาหาเปตฺวา อารามํ อคมาสิ ฯ ภิกฺขู เถรสฺส สีสํ ตถาคตสฺส ปาทมูเล กตฺวา ตํ นิปชฺชาเปสุํ, โส ปริวตฺติตฺวา ปาเท ตถาคตาภิมุเข กตฺวา นิปชฺชิฯ สตฺถา ภิกฺขู ปฏิปุจฺฉิ ‘‘กิํ นุ โข, ภิกฺขเว, ยํ ปุพฺเพ สาคตสฺส มยิ คารวํ, ตํ อิทานิ อตฺถี’’ติ? ‘‘นตฺถิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ภิกฺขเว, อมฺพติตฺถกํ นาคราชานํ โก ทเมสี’’ติฯ ‘‘สาคโต, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ ปเนตรหิ, ภิกฺขเว, สาคโต อุทกเทฑฺฑูภกมฺปิ ทเมตุํ สกฺกุเณยฺยา’’ติฯ ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘อปิ นุ โข, ภิกฺขเว, เอวรูปํ ปาตุํ ยุตฺตํ, ยํ ปิวิตฺวา เอวํวิสญฺญี โหตี’’ติฯ ‘‘อยุตฺตํ, ภนฺเต’’ติฯ อถ โข ภควา เถรํ ครหิตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘สุราเมรยปาเน ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 327) สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปตฺวา อุฏฺฐายาสนา คนฺธกุฏิํ ปาวิสิฯ

ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู สุราปานสฺส อวณฺณํ กถยิํสุ ‘‘ยาว มหาโทสญฺเจตํ, อาวุโส, สุราปานํ นาม, ตาว ปญฺญาสมฺปนฺนํ นาม อิทฺธิมนฺตํ สาคตํ ยถา สตฺถุ คุณมตฺตมฺปิ น ชานาติ, ตถา อกาสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว สุรํ ปิวิตฺวา ปพฺพชิตา วิสญฺญิโน โหนฺติ, ปุพฺเพปิ อเหสุํเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา ฌานกีฬํ กีฬนฺโต หิมวนฺตปฺปเทเส วสติ ปญฺจหิ อนฺเตวาสิกสเตหิ ปริวุโตฯ อถ นํ วสฺสานสมเย สมฺปตฺเต อนฺเตวาสิกา อาหํสุ ‘‘อาจริย, มนุสฺสปถํ คนฺตฺวา โลณมฺพิลํ เสวิตฺวา อาคจฺฉามา’’ติฯ ‘‘อาวุโส, อหํ อิเธว วสิสฺสามิ, ตุมฺเห ปน คนฺตฺวา สรีรํ สนฺตปฺเปตฺวา วสฺสํ วีตินาเมตฺวา อาคจฺฉถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ อาจริยํ วนฺทิตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส พหิทฺวารคาเมเยว ภิกฺขาย จริตฺวา สุหิตา หุตฺวา ปุนทิวเส นครํ ปวิสิํสุฯ มนุสฺสา สมฺปิยายมานา ภิกฺขํ อทํสุฯ กติปาหจฺจเยน จ รญฺโญปิ อาโรเจสุํ ‘‘เทว, หิมวนฺตโต ปญฺจสตา อิสโย อาคนฺตฺวา อุยฺยาเน วสนฺติ โฆรตปา ปรมธิตินฺทฺริยา สีลวนฺโต’’ติฯ ราชา เตสํ คุเณ สุตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร วสฺสานํ จตุมาสํ ตตฺเถว วสนตฺถาย ปฏิญฺญํ คเหตฺวา นิมนฺเตสิ, เต ตโต ปฏฺฐาย ราชเคเหเยว ภุญฺชิตฺวา อุยฺยาเน วสนฺติฯ

อเถกทิวสํ นคเร สุรานกฺขตฺตํ นาม อโหสิฯ ราชา ‘‘ปพฺพชิตานํ สุรา ทุลฺลภา’’ติ พหุํ อุตฺตมสุรํ ทาเปสิฯ

ตาปสา สุรํ ปิวิตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา สุรามทมตฺตา หุตฺวา เอกจฺเจ อุฏฺฐาย นจฺจิํสุ, เอกจฺเจ คายิํสุ, นจฺจิตฺวา คายิตฺวา ขาริกาทีนิ อวตฺถริตฺวา นิทฺทายิตฺวา สุรามเท ฉินฺเน ปพุชฺฌิตฺวา ตํ อตฺตโน วิปฺปการํ ทิสฺวา ‘‘น อมฺเหหิ ปพฺพชิตสารุปฺปํ กต’’นฺติ โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา ‘‘มยํ อาจริเยน วินาภูตตฺตา เอวรูปํ ปาปกมฺมํ กริมฺหา’’ติ ตงฺขณญฺเญว อุยฺยานํ ปหาย หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ปฏิสามิตปริกฺขารา อาจริยํ วนฺทิตฺวา นิสีทิตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, ตาตา, มนุสฺสปเถ ภิกฺขาย อกิลมมานา สุขํ วสิตฺถ, สมคฺควาสญฺจ ปน วสิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตา ‘‘อาจริย, สุขํ วสิมฺห, อปิจ โข ปน มยํ อปาตพฺพยุตฺตกํ ปิวิตฺวา วิสญฺญีภูตา สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺตา นจฺจิมฺห เจว คายิมฺห จา’’ติ เอตมตฺถํ อาโรเจนฺตา อิมํ คาถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา อาหํสุ –

[81]

‘‘อปายิมฺห อนจฺจิมฺห, อคายิมฺห รุทิมฺห จ;

วิสญฺญีกรณิํ ปิตฺวา, ทิฏฺฐา นาหุมฺห วานรา’’ติฯ

ตตฺถ อปายิมฺหาติ สุรํ ปิวิมฺหฯ อนจฺจิมฺหาติ ตํ ปิวิตฺวา หตฺถปาเท ลาเฬนฺตา นจฺจิมฺหฯ อคายิมฺหาติ มุขํ วิวริตฺวา อายตเกน สเรน คายิมฺหฯ รุทิมฺห จาติ ปุน วิปฺปฏิสาริโน ‘‘เอวรูปํ นาม อมฺเหหิ กต’’นฺติ โรทิมฺห จฯ วิสญฺญีกรณิํ ปิตฺวา, ทิฏฺฐา นาหุมฺห วานราติ เอวรูปํ สญฺญาวินาสนโต วิสญฺญีกรณิํ สุรํ ปิวิตฺวา ‘‘เอตเทว สาธุ, ยํ วานรา นาหุมฺหา’’ติฯ เอวํ เต อตฺตโน อคุณํ กเถสุํฯ

โพธิสตฺโต ‘‘ครุสํวาสรหิตานํ นาม เอวรูปํ โหติเยวา’’ติ เต ตาปเส ครหิตฺวา ‘‘ปุน เอวรูปํ มากริตฺถา’’ติ เตสํ โอวาทํ ทตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ อิโต ปฏฺฐาย หิ ‘‘อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา’’ติ อิทมฺปิ น วกฺขามฯ ตทา อิสิคโณ พุทฺธปริสา อโหสิ, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสินฺติฯ

สุราปานชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[82] 2. มิตฺตวินฺทกชาตกวณฺณนา

อติกฺกมฺม รมณกนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ อิมสฺส ปน ชาตกสฺส กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาลิกํ วตฺถุ, ตํ ทสกนิปาเต มหามิตฺตวินฺทกชาตเก (ชา. 1.1.82; 1.5.100 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน โพธิสตฺโต อิมํ คาถมาห –

[82]

‘‘อติกฺกมฺม รมณกํ, สทามตฺตญฺจ ทูภกํ;

สฺวาสิ ปาสาณมาสีโน, ยสฺมา ชีวํ น โมกฺขสี’’ติฯ

ตตฺถ รมณกนฺติ ตสฺมิํ กาเล ผลิกสฺส นามํ, ผลิกปาสาทญฺจ อติกฺกนฺโตสีติ ทีเปติฯ สทามตฺตญฺจาติ รชตสฺส นามํ, รชตปาสาทญฺจ อติกฺกนฺโตสีติ ทีเปติฯ ทูภกนฺติ มณิโน นามํ, มณิปาสาทญฺจ อติกฺกนฺโตสีติ ทีเปติฯ สฺวาสีติ โส อสิ ตฺวํฯ ปาสาณมาสีโนติ ขุรจกฺกํ นาม ปาสาณมยํ วา โหติ รชตมยํ วา มณิมยํ วา, ตํ ปน ปาสาณมยเมวฯ โส จ เตน อาสีโน อตินิวิฏฺโฐ อชฺโฌตฺถโฏฯ ตสฺมา ปาสาเณน อาสีนตฺตา ‘‘ปาสาณาสีโน’’ติ วตฺตพฺเพ พฺยญฺชนสนฺธิวเสน มการํ อาทาย ‘‘ปาสาณมาสีโน’’ติ วุตฺตํฯ ปาสาณํ วา อาสีโน, ตํ ขุรจกฺกํ อาสชฺช ปาปุณิตฺวา ฐิโตติ อตฺโถฯ ยสฺมา ชีวํ น โมกฺขสีติ ยสฺมา ขุรจกฺกา ยาว เต ปาปํ น ขียติ, ตาว ชีวนฺโตเยว น มุจฺจิสฺสสิ, ตํ อาสีโนสีติฯ

อิมํ คาถํ วตฺวา โพธิสตฺโต อตฺตโน วสนฏฺฐานํเยว คโตฯ มิตฺตวินฺทโกปิ ขุรจกฺกํ อุกฺขิปิตฺวา มหาทุกฺขํ อนุภวมาโน ปาปกมฺเม ปริกฺขีเณ ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มิตฺตวินฺทโก ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, เทวราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มิตฺตวินฺทกชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[83] 3. กาฬกณฺณิชาตกวณฺณนา

มิตฺโต หเว สตฺตปเทน โหตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อนาถปิณฺฑิกสฺส มิตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร อนาถปิณฺฑิเกน สทฺธิํ สหปํสุกีฬิโก เอกาจริยสฺเสว สนฺติเก อุคฺคหิตสิปฺโป นาเมน กาฬกณฺณี นามฯ

โส คจฺฉนฺเต กาเล ทุคฺคโต หุตฺวา ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต เสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ โส ตํ สมสฺสาเสตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา อตฺตโน กุฏุมฺพํ ปฏิจฺฉาเปสิฯ โส เสฏฺฐิโน อุปการโก หุตฺวา สพฺพกิจฺจานิ กโรติฯ ตํ เสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ อาคตกาเล ‘‘ติฏฺฐ, กาฬกณฺณิ, นิสีท, กาฬกณฺณิ, ภุญฺช กาฬกณฺณี’’ติ วทนฺติฯ อเถกทิวสํ เสฏฺฐิโน มิตฺตามจฺจา เสฏฺฐิํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาหํสุ ‘‘มหาเสฏฺฐิ, มา เอตํ ตว สนฺติเก กริ, ‘ติฏฺฐ, กาฬกณฺณิ, นิสีท กาฬกณฺณิ, ภุญฺช กาฬกณฺณี’ติ หิ อิมินา สทฺเทน ยกฺโขปิ ปลาเยยฺย, น เจส ตยา สมาโน, ทุคฺคโต ทุรูเปโต, กิํ เต อิมินา’’ติฯ อนาถปิณฺฑิโก ‘‘นามํ นาม โวหารมตฺตํ, น ตํ ปณฺฑิตา ปมาณํ กโรนฺติ, สุตมงฺคลิเกน นาม ภวิตุํ น วฏฺฏติ, น สกฺกา มยา นามมตฺตํ นิสฺสาย สหปํสุกีฬิกํ สหายํ ปริจฺจชิตุ’’นฺติ เตสํ วจนํ อนาทาย เอกทิวสํ อตฺตโน โภคคามํ คจฺฉนฺโต ตํ เคหรกฺขกํ กตฺวา อคมาสิฯ

โจรา ‘‘เสฏฺฐิ กิร โภคคามํ คโต, เคหมสฺส วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ นานาวุธหตฺถา รตฺติภาเค อาคนฺตฺวา เคหํ ปริวาเรสุํฯ อิตโรปิ โจรานญฺเญว อาคมนํ อาสงฺกมาโน อนิทฺทายนฺโตว นิสีทิฯ โส โจรานํ อาคตภาวํ ญตฺวา มนุสฺเส ปโพเธตุํ ‘‘ตฺวํ สงฺขํ ธม, ตฺวํ มุทิงฺคํ วาเทหี’’ติ มหาสมชฺชํ กโรนฺโต วิย สกลนิเวสนํ เอกสทฺทํ กาเรสิฯ โจรา ‘‘สุญฺญํ เคหนฺติ ทุสฺสุตํ อมฺเหหิ, อตฺเถว อิธ มหาเสฏฺฐี’’ติ ปาสาณมุคฺคราทีนิ ตตฺเถว ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิํสุฯ

ปุนทิวเส มนุสฺสา ตตฺถ ตตฺถ ฉฑฺฑิเต ปาสาณมุคฺคราทโย ทิสฺวา สํเวคปฺปตฺตา หุตฺวา ‘‘สเจ อชฺช เอวรูโป พุทฺธิสมฺปนฺโน ฆรวิจารโก นาภวิสฺส, โจเรหิ ยถารุจิยา ปวิสิตฺวา สพฺพํ เคหํ วิลุตฺตํ อสฺส, อิมํ ทฬฺหมิตฺตํ นิสฺสาย เสฏฺฐิโน วุฑฺฒิ ชาตา’’ติ ตํ ปสํสิตฺวา เสฏฺฐิสฺส โภคคามโต อาคตกาเล สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรจยิํสุฯ

อถ เน เสฏฺฐิ อโวจ ‘‘ตุมฺเห เอวรูปํ มม เคหรกฺขกํ มิตฺตํ นิกฺกฑฺฒาเปถ, สจายํ ตุมฺหากํ วจเนน มยา นิกฺกฑฺฒิโต อสฺส, อชฺช เม กุฏุมฺพํ กิญฺจิ นาภวิสฺส, นามํ นาม อปฺปมาณํ, หิตจิตฺตเมว ปมาณ’’นฺติ ตสฺส อุตฺตริตรํ ปริพฺพยํ ทตฺวา ‘‘อตฺถิ ทานิ เม อิทํ กถาปาภต’’นฺติ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘น โข, คหปติ, อิทาเนว กาฬกณฺณิมิตฺโต อตฺตโน มิตฺตสฺส ฆเร กุฏุมฺพํ รกฺขติ, ปุพฺเพปิ รกฺขิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหายโส เสฏฺฐิ อโหสิฯ ตสฺส กาฬกณฺณี นาม มิตฺโตติ สพฺพํ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุสทิสเมวฯ โพธิสตฺโต โภคคามโต อาคโต ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘สเจ มยา ตุมฺหากํ วจเนน เอวรูโป มิตฺโต นิกฺกฑฺฒิโต อสฺส, อชฺช เม กุฏุมฺพํ กิญฺจิ นาภวิสฺสา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[83]

‘‘มิตฺโต หเว สตฺตปเทน โหติ, สหาโย ปน ทฺวาทสเกน โหติ;

มาสฑฺฒมาเสน จ ญาติ โหติ, ตตุตฺตริํ อตฺตสโมปิ โหติ;

โสหํ กถํ อตฺตสุขสฺส เหตุ, จิรสนฺถุตํ กาฬกณฺณิํ ชเหยฺย’’นฺติฯ

ตตฺถ หเวติ นิปาตมตฺตํฯ เมตฺตายตีติ มิตฺโต, เมตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐาเปติ, สิเนหํ กโรตีติ อตฺโถฯ โส ปเนส สตฺตปเทน โหติ, เอกโต สตฺตปทวีติหารคมนมตฺเตน โหตีติ อตฺโถฯ สหาโย ปน ทฺวาทสเกน โหตีติ สพฺพกิจฺจานิ เอกโต กรณวเสน สพฺพิริยาปเถสุ สห คจฺฉตีติ สหาโยฯ โส ปเนส ทฺวาทสเกน โหติ, ทฺวาทสาหํ เอกโต นิวาเสน โหตีติ อตฺโถฯ มาสฑฺฒมาเสน จาติ มาเสน วา อฑฺฒมาเสน วาฯ ญาติ โหตีติ ญาติสโม โหติฯ ตตุตฺตรินฺติ ตโต อุตฺตริํ เอกโต วาเสน อตฺตสโมปิ โหติเยวฯ ชเหยฺยนฺติ ‘‘เอวรูปํ สหายํ กถํ ชเหยฺย’’นฺติ มิตฺตสฺส คุณํ กเถสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ปุน โกจิ ตสฺส อนฺตเร วตฺตา นาม นาโหสีติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาฬกณฺณี อานนฺโท อโหสิ, พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กาฬกณฺณิชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[84] 4. อตฺถสฺสทฺวารชาตกวณฺณนา

อาโรคฺยมิจฺเฉ ปรมญฺจ ลาภนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อตฺถกุสลํ กุลปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยญฺหิ เอกสฺส มหาวิภวสฺส เสฏฺฐิโน ปุตฺโต ชาติยา สตฺตวสฺโส ปญฺญวา อตฺถกุสโลฯ โส เอกทิวสํ ปิตรํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺถสฺส ทฺวารปญฺหํ นาม ปุจฺฉิ, โส ตํ น ชานาติฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อยํ ปญฺโห อติสุขุโม, ฐเปตฺวา สพฺพญฺญุพุทฺธํ อญฺโญ อุปริ ภวคฺเคน, เหฏฺฐา จ อวีจินา ปริจฺฉินฺเน โลกสนฺนิวาเส เอตํ ปญฺหํ กเถตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถี’’ติฯ โส ปุตฺตมาทาย พหุํ มาลาคนฺธวิเลปนํ คาหาเปตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘‘อยํ, ภนฺเต, ทารโก ปญฺญวา อตฺถกุสโล มํ อตฺถสฺส ทฺวารปญฺหํ นาม ปุจฺฉิ, อหํ ตํ ปญฺหํ อชานนฺโต ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคโต, สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา ตํ ปญฺหํ กเถตู’’ติฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปาหํ, อุปาสก, อิมินา กุมารเกเนตํ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ, มยา จสฺส กถิโต, ตทา นํ เอส ชานาติ, อิทานิ ปน ภวสงฺเขปคตตฺตา น สลฺลกฺเขตี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต มหาวิภโว เสฏฺฐิ อโหสิฯ อถสฺส ปุตฺโต สตฺตวสฺสิโก ชาติยา ปญฺญวา อตฺถกุสโลฯ โส เอกทิวสํ ปิตรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตาต, อตฺถสฺส ทฺวารํ นาม กิ’’นฺติ อตฺถสฺส ทฺวารปญฺหํ ปุจฺฉิฯ อถสฺส ปิตา ตํ ปญฺหํ กเถนฺโต อิมํ คาถมาห –

[84]

‘‘อาโรคฺยมิจฺเฉ ปรมญฺจ ลาภํ, สีลญฺจ วุทฺธานุมตํ สุตญฺจ;

ธมฺมานุวตฺตี จ อลีนตา จ, อตฺถสฺส ทฺวารา ปมุขา ฉเฬเต’’ติฯ

ตตฺถ อาโรคฺยมิจฺเฉ ปรมญฺจ ลาภนฺติ จ-กาโร นิปาตมตฺตํฯ ตาต, ปฐมเมว อาโรคฺยสงฺขาตํ ปรมํ ลาภํ อิจฺเฉยฺยาติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต เอวมาหฯ ตตฺถ อาโรคฺยํ นาม สรีรสฺส เจว จิตฺตสฺส จ อโรคภาโว อนาตุรตาฯ สรีเร หิ โรคาตุเร เนว อลทฺธํ โภคลาภํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกติ, น ลทฺธํ ปริภุญฺชิตุํ, อนาตุเร ปน อุภยมฺเปตํ สกฺโกติฯ

จิตฺเต จ กิเลสาตุเร เนว อลทฺธํ ฌานาทิเภทํ ลาภํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกติ, น ลทฺธํ ปุน สมาปตฺติวเสน ปริภุญฺชิตุํฯ เอตสฺมิํ อนาโรคฺเย สติ อลทฺโธปิ ลาโภ น ลพฺภติ, ลทฺโธปิ นิรตฺถโก โหติ, อสติ ปเนตสฺมิํ อลทฺโธปิ ลาโภ ลพฺภติ, ลทฺโธปิ สาตฺถโก โหตีติ อาโรคฺยํ ปรโม ลาโภ นามฯ ตํ สพฺพปฐมํ อิจฺฉิตพฺพํฯ อิทเมกํ อตฺถสฺส ทฺวารนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ สีลญฺจาติ อาจารสีลํฯ อิมินา โลกจาริตฺตํ ทสฺเสติฯ วุทฺธานุมตนฺติ คุณวุทฺธานํ ปณฺฑิตานํ อนุมตํฯ อิมินา ญาณสมฺปนฺนานํ ครูนํ โอวาทํ ทสฺเสติฯ สุตญฺจาติ การณนิสฺสิตํ สุตํฯ อิมินา อิมสฺมิํ โลเก อตฺถนิสฺสิตํ พาหุสจฺจํ ทสฺเสติฯ ธมฺมานุวตฺตี จาติ ติวิธสฺส สุจริตธมฺมสฺส อนุวตฺตนํฯ อิมินา ทุจฺจริตธมฺมํ วชฺเชตฺวา สุจริตธมฺมสฺส อนุวตฺตนภาวํ ทสฺเสติฯ อลีนตา จาติ จิตฺตสฺส อลีนตา อนีจตาฯ อิมินา จิตฺตสฺส อสงฺโกจตํ ปณีตภาวํ อุตฺตมภาวํ ทสฺเสติฯ อตฺถสฺส ทฺวารา ปมุขา ฉเฬเตติ อตฺโถ นาม วุฑฺฒิ, ตสฺส วุฑฺฒิสงฺขาตสฺส โลกิยโลกุตฺตรสฺส อตฺถสฺส เอเต ปมุขา อุตฺตมา ฉ ทฺวารา อุปายา อธิคมมุขานีติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต ปุตฺตสฺส อตฺถสฺส ทฺวารปญฺหํ กเถสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย เตสุ ฉสุ ธมฺเมสุ วตฺติฯ โพธิสตฺโตปิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปุตฺโตว ปจฺจุปฺปนฺนปุตฺโต, มหาเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อตฺถสฺสทฺวารชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[85] 5. กิํปกฺกชาตกวณฺณนา

อายติํ โทสํ นาญฺญายาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ อญฺญตโร กิร กุลปุตฺโต พุทฺธสาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิโต เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อลงฺกตอิตฺถิํ ทิสฺวา อุกฺกณฺฐิฯ อถ นํ อาจริยุปชฺฌายา สตฺถุ สนฺติกํ อานยิํสุฯ

สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ปญฺจ กามคุณา นาเมเต ภิกฺขุ ปริโภคกาเล รมณียาฯ โส ปน เตสํ ปริโภโค นิรยาทีสุ ปฏิสนฺธิทายกตฺตา กิํปกฺกผลปริโภคสทิโส โหติฯ กิํปกฺกผลํ นาม วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนํ, ขาทิตํ ปน อนฺตานิ ขณฺฑิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปติฯ ปุพฺเพ พหู พาลชนา ตสฺส โทสํ อทิสฺวา วณฺณคนฺธรเสสุ พชฺฌิตฺวา ตํ ผลํ ปริภุญฺชิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิํสู’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สตฺถวาโห หุตฺวา ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ปุพฺพนฺตาปรนฺตํ คจฺฉนฺโต อฏวิมุขํ ปตฺวา มนุสฺเส สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘อิมิสฺสา อฏวิยา วิสรุกฺขา นาม อตฺถิ, มา โข มํ อนาปุจฺฉา ปุพฺเพ อขาทิตปุพฺพานิ ผลาผลานิ ขาทิตฺถา’’ติ โอวทิฯ มนุสฺสา อฏวิํ อติกฺกมิตฺวา อฏวิมุเข เอกํ กิํปกฺกรุกฺขํ ผลภารโอณมิตสาขํ อทฺทสํสุฯ ตสฺส ขนฺธสาขาปตฺตผลานิ สณฺฐานวณฺณรสคนฺเธหิ อมฺพสทิสาเนวฯ เตสุ เอกจฺเจ วณฺณคนฺธรเสสุ พชฺฌิตฺวา อมฺพผลสญฺญาย ผลานิ ขาทิํสุ, เอกจฺเจ ‘‘สตฺถวาหํ ปุจฺฉิตฺวา ขาทิสฺสามา’’ติ คเหตฺวา อฏฺฐํสุฯ โพธิสตฺโต ตํ ฐานํ ปตฺวา เย คเหตฺวา ฐิตา, เต ผลานิ ฉฑฺฑาเปตฺวา, เย ขาทมานา อฏฺฐํสุ, เต วมนํ กาเรตฺวา เตสํ เภสชฺชํ อทาสิฯ เตสุ เอกจฺเจ อโรคา ชาตา, ปฐมเมว ขาทิตฺวา ฐิตา ปน ชีวิตกฺขยํ ปตฺตาฯ โพธิสตฺโตปิ อิจฺฉิตฏฺฐานํ โสตฺถินา คนฺตฺวา ลาภํ ลภิตฺวา ปุน สกฏฺฐานเมว อาคนฺตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา ตํ วตฺถุํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[85]

‘‘อายติํ โทสํ นาญฺญาย, โย กาเม ปฏิเสวติ;

วิปากนฺเต หนนฺติ นํ, กิํปกฺกมิว ภกฺขิต’’นฺติฯ

ตตฺถ อายติํ โทสํ นาญฺญายาติ อนาคเต โทสํ น อญฺญาย, อชานิตฺวาติ อตฺโถฯ โย กาเม ปฏิเสวตีติ โย วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จ ปฏิเสวติฯ วิปากนฺเต หนนฺติ นนฺติ เต กามา ตํ ปุริสํ อตฺตโน วิปากสงฺขาเต อนฺเต นิรยาทีสุ อุปฺปนฺนํ นานปฺปกาเรน ทุกฺเขน สํโยชยมานา หนนฺติฯ

กถํ? กิํปกฺกมิว ภกฺขิตนฺติ, ยถา ปริโภคกาเล วณฺณคนฺธรสสมฺปตฺติยา มนาปํ กิํปกฺกผลํ อนาคตโทสํ อทิสฺวา ภกฺขิตํ อนฺเต หนติ, ชีวิตกฺขยํ ปาเปติ, เอวํ ปริโภคกาเล มนาปาปิ กามา วิปากกาเล หนนฺตีติ เทสนํ ยถานุสนฺธิํ ปาเปตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิฯ เสสปริสายปิ เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหนฺโต อเหสุํฯ

สตฺถาปิ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปริสา พุทฺธปริสา อโหสิ, สตฺถวาโห ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กิํปกฺกชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[86] 6. สีลวีมํสกชาตกวณฺณนา

สีลํ กิเรว กลฺยาณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สีลวีมํสกํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร โกสลราชานํ นิสฺสาย ชีวติ ติสรณํ คโต อขณฺฑปญฺจสีโล ติณฺณํ เวทานํ ปารคูฯ ราชา ‘‘อยํ สีลวา’’ติ ตสฺส อติเรกสมฺมานํ กโรติฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อยํ ราชา มยฺหํ อญฺเญหิ พฺราหฺมเณหิ อติเรกสมฺมานํ กโรติ, อติวิย มํ ครุํ กตฺวา ปสฺสติ, กิํ นุ โข เอส มม ชาติโคตฺตกุลปฺปเทสสิปฺปสมฺปตฺติํ นิสฺสาย อิมํ สมฺมานํ กโรติ, อุทาหุ สีลสมฺปตฺติํ, วีมํสิสฺสามิ ตาวา’’ติฯ โส เอกทิวสํ ราชูปฏฺฐานํ คนฺตฺวา ฆรํ อาคจฺฉนฺโต เอกสฺส เหรญฺญิกสฺส ผลกโต อนาปุจฺฉิตฺวา เอกํ กหาปณํ คเหตฺวา อคมาสิ, เหรญฺญิโก พฺราหฺมเณ ครุภาเวน กิญฺจิ อวตฺวา นิสีทิฯ ปุนทิวเส ทฺเว กหาปเณ คณฺหิ, เหรญฺญิโก ตเถว อธิวาเสสิฯ ตติยทิวเส กหาปณมุฏฺฐิํ อคฺคเหสิ, อถ นํ เหรญฺญิโก ‘‘อชฺช เต ตติโย ทิวโส ราชกุฏุมฺพํ วิลุมฺปนฺตสฺสา’’ติ ‘‘ราชกุฏุมฺพวิลุมฺปกโจโร เม คหิโต’’ติ ติกฺขตฺตุํ วิรวิฯ อถ นํ มนุสฺสา อิโต จิโต จ อาคนฺตฺวา ‘‘จิรํทานิ ตฺวํ สีลวา วิย วิจรี’’ติ ทฺเว ตโย ปหาเร ทตฺวา พนฺธิตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ

ราชา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ‘‘กสฺมา, พฺราหฺมณ, เอวรูปํ ทุสฺสีลกมฺมํ กโรสี’’ติ วตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ตสฺส ราชาณํ กโรถา’’ติ อาหฯ พฺราหฺมโณ ‘‘นาหํ, มหาราช, โจโร’’ติ อาหฯ อถ ‘‘กสฺมา ราชกุฏุมฺพิกสฺส ผลกโต กหาปเณ คณฺหี’’ติ? ‘‘เอตํ มยา ตยิ มม อติสมฺมานํ กโรนฺเต ‘กิํ นุ โข ราชา มม ชาติอาทีนิ นิสฺสาย อติสมฺมานํ กโรติ, อุทาหุ สีลํ นิสฺสายา’ติ วีมํสนตฺถาย กตํ, อิทานิ ปน มยา เอกํเสน ญาตํฯ ยถา สีลเมว นิสฺสาย ตยา มม สมฺมาโน กโต, น ชาติอาทีนิฯ ตถา หิ เม อิทานิ ราชาณํ กาเรสิ, สฺวาหํ อิมินา การเณน ‘อิมสฺมิํ โลเก สีลเมว อุตฺตมํ สีลํ ปมุข’นฺติ สนฺนิฏฺฐานํ คโตฯ อิมสฺส ปนาหํ สีลสฺส อนุจฺฉวิกํ กโรนฺโต เคเห ฐิโต กิเลเส ปริภุญฺชนฺโต น สกฺขิสฺสามิ กาตุํ, อชฺเชว เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามิ, ปพฺพชฺชํ เม เทถ, เทวา’’ติ วตฺวา ราชานํ อนุชานาเปตฺวา เชตวนาภิมุโข ปายาสิฯ

อถ นํ ญาติสุหชฺชพนฺธวา สนฺนิปติตฺวา นิวาเรตุํ อสกฺโกนฺตา นิวตฺติํสุฯ โส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ลภิตฺวา อวิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐาโน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ ปพฺพชฺชา มตฺถกํ ปตฺตา’’ติ อญฺญํ พฺยากาสิฯ ตสฺส ตํ อญฺญพฺยากรณํ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏํ ชาตํฯ อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม รญฺโญ อุปฏฺฐากพฺราหฺมโณ อตฺตโน สีลํ วีมํสิตฺวา ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐิโต’’ติ ตสฺส คุณํ กถยมานา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทานิ อยเมว พฺราหฺมโณ อตฺตโน สีลํ วีมํสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน ปติฏฺฐํ อกาสิ, ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา อตฺตโน สีลํ วีมํสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน ปติฏฺฐํ กริํสู’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิโต อโหสิ ทานาธิมุตฺโต สีลชฺฌาสโย อขณฺฑปญฺจสีโลฯ ราชา เสสพฺราหฺมเณหิ อติเรกํ ตสฺส สมฺมานํ กโรตีติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ

โพธิสตฺเต ปน พนฺธิตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ นียมาเน อหิตุณฺฑิกา อนฺตรวีถิยํ สปฺปํ กีฬาเปนฺตา นงฺคุฏฺเฐ คณฺหนฺติ, คีวาย คณฺหนฺติ, คเล เวเฐนฺติฯ โพธิสตฺโต เต ทิสฺวา ‘‘มา, ตาตา, เอวํ สปฺปํ นงฺคุฏฺเฐ คณฺหถ, มา คีวาย คณฺหถ, มา คเล เวเฐถฯ อยญฺหิ โว ฑํสิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปยฺยา’’ติ อาหฯ อหิตุณฺฑิกา ‘‘อยํ, พฺราหฺมณ, สปฺโป สีลวา อาจารสมฺปนฺโน ตาทิโส ทุสฺสีโล น โหติ, ตฺวํ ปน อตฺตโน ทุสฺสีลตาย อนาจาเรน ราชกุฏุมฺพวิลุมฺปกโจโรติ พนฺธิตฺวา นียสี’’ติ อาหํสุฯ

โส จินฺเตสิ ‘‘สปฺปาปิ ตาว อฑํสนฺตา อวิเหเฐนฺตา ‘สีลวนฺโต’ติ นามํ ลภนฺติ, กิมงฺคํ ปน มนุสฺสภูตาฯ สีลเมว อิมสฺมิํ โลเก อุตฺตมํ, นตฺถิ ตโต อุตฺตริตร’’นฺติฯ อถ นํ เนตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ ราชา ‘‘กิํ อิทํ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ราชกุฏุมฺพวิลุมฺปโก โจโร, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิสฺส ราชาณํ กโรถา’’ติฯ พฺราหฺมโณ ‘‘นาหํ, มหาราช, โจโร’’ติ อาหฯ ‘‘อถ กสฺมา กหาปเณ อคฺคเหสี’’ติ จ วุตฺเต ปุริมนเยเนว สพฺพํ อาโรเจนฺโต ‘‘สฺวาหํ อิมินา การเณน ‘อิมสฺมิํ โลเก สีลเมว อุตฺตมํ, สีลํ ปาโมกฺข’นฺติ สนฺนิฏฺฐานํ คโต’’ติ วตฺวา ‘‘ติฏฺฐตุ ตาว อิทํ, อาสีวิโสปิ ตาว อฑํสนฺโต อวิเหเฐนฺโต ‘สีลวา’ติ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ อิมินาปิ การเณน สีลเมว อุตฺตมํ, สีลํ ปวร’’นฺติ สีลํ วณฺเณนฺโต อิมํ คาถมาห –

[86]

‘‘สีลํ กิเรว กลฺยาณํ, สีลํ โลเก อนุตฺตรํ;

ปสฺส โฆรวิโส นาโค, สีลวาติ น หญฺญตี’’ติฯ

ตตฺถ สีลํ กิเรวาติ กายวาจาจิตฺเตหิ อวีติกฺกมสงฺขาตํ อาจารสีลเมวฯ กิราติ อนุสฺสววเสน วทติฯ กลฺยาณนฺติ สุนฺทรตรํฯ อนุตฺตรนฺติ เชฏฺฐกํ สพฺพคุณทายกํฯ ปสฺสาติ อตฺตนา ทิฏฺฐการณํ อภิมุขํ กโรนฺโต กเถติฯ สีลวาติ น หญฺญตีติ โฆรวิโสปิ สมาโน อฑํสนอวิเหฐนมตฺตเกน สีลวาติ ปสํสํ ลภติ, น หญฺญติ น วิหญฺญตีติฯ อิมินาปิ การเณน สีลเมว อุตฺตมนฺติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย รญฺโญ ธมฺมํ เทเสตฺวา กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปญฺจาภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ราชปริสา พุทฺธปริสา, ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สีลวีมํสกชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[87] 7. มงฺคลชาตกวณฺณนา

ยสฺส มงฺคลา สมูหตาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เอกํ สาฏกลกฺขณพฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ ราชคหวาสิโก กิเรโก พฺราหฺมโณ โกตุหลมงฺคลิโก ตีสุ รตเนสุ อปฺปสนฺโน มิจฺฉาทิฏฺฐิโก อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค, ตสฺส สมุคฺเค ฐปิตํ สาฏกยุคํ มูสิกา ขาทิํสุฯ อถสฺส สีสํ นฺหายิตฺวา ‘‘สาฏเก อาหรถา’’ติ วุตฺตกาเล มูสิกาย ขาทิตภาวํ อาโรจยิํสุฯ โส จินฺเตสิ ‘‘สเจ อิทํ มูสิกาทฏฺฐํ สาฏกยุคํ อิมสฺมิํ เคเห ภวิสฺสติ, มหาวินาโส ภวิสฺสติฯ อิทญฺหิ อวมงฺคลํ กาฬกณฺณิสทิสํ ปุตฺตธีตาทีนํ วา ทาสกมฺมกราทีนํ วา น สกฺกา ทาตุํฯ โย หิ อิทํ คณฺหิสฺสติ, สพฺพสฺส มหาวินาโส ภวิสฺสติ, อามกสุสาเน ตํ ฉฑฺฑาเปสฺสามิ, น โข ปน สกฺกา ทาสกมฺมกราทีนํ หตฺเถ ทาตุํฯ เต หิ เอตฺถ โลภํ อุปฺปาเทตฺวา อิมํ คเหตฺวา วินาสํ ปาปุเณยฺยุํ, ปุตฺตสฺส ตํ หตฺเถ ทสฺสามี’’ติฯ โส ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘ตฺวมฺปิ นํ, ตาต, หตฺเถน อผุสิตฺวา ทณฺฑเกน คเหตฺวา อามกสุสาเน ฉฑฺเฑตฺวา สีสํ นฺหายิตฺวา เอหี’’ติ เปเสสิฯ

สตฺถาปิ โข ตํ ทิวสํ ปจฺจูสสมเย โพธเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต อิเมสํ ปิตาปุตฺตานํ โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา มิควีถิํ คเหตฺวา มิคลุทฺทโก วิย คนฺตฺวา อามกสุสานทฺวาเร นิสีทิ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโตฯ มาณโวปิ ปิตุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อชครสปฺปํ วิย ตํ ยุคสาฏกํ ยฏฺฐิโกฏิยา คเหตฺวา อามกสุสานทฺวารํ ปาปุณิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘กิํ กโรสิ มาณวา’’ติ อาหฯ

‘‘โภ โคตม, อิทํ สาฏกยุคํ มูสิกาทฏฺฐํ กาฬกณฺณิสทิสํ หลาหลวิสูปมํ, มม ปิตา ‘อญฺโญ เอตํ ฉฑฺเฑนฺโต โลภํ อุปฺปาเทตฺวา คณฺเหยฺยา’ติ ภเยน มํ ปหิณิ, อหเมตํ ฉฑฺเฑตฺวา สีสํ นฺหายิสฺสามีติ อาคโตมฺหิ, โภ โคตมา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ฉฑฺเฑหี’’ติฯ มาณโว ฉฑฺเฑสิ, สตฺถา ‘‘อมฺหากํ ทานิ วฏฺฏตี’’ติ ตสฺส สมฺมุขาว คณฺหิฯ ‘‘อวมงฺคลํ, โภ โคตม, เอตํ กาฬกณฺณิสทิสํ, มา คณฺหิ มา คณฺหี’’ติ ตสฺมิํ วารยมาเนเยว ตํ คเหตฺวา เวฬุวนาภิมุโข ปายาสิฯ

มาณโว เวเคน คนฺตฺวา ปิตุ อาโรเจสิ ‘‘ตาต, มยา อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตํ สาฏกยุคํ สมโณ โคตโม ‘อมฺหากํ วฏฺฏตี’ติ มยา วาริยมาโนปิ คเหตฺวา เวฬุวนํ คโต’’ติฯ พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ ‘‘ตํ สาฏกยุคํ อวมงฺคลํ กาฬกณฺณิสทิสํ, ตํ วฬญฺเชนฺโต สมโณปิ โคตโม นสฺสิสฺสติ, วิหาโรปิ นสฺสิสฺสติ, ตโต อมฺหากํ ครหา ภวิสฺสติ, สมณสฺส โคตมสฺส อญฺเญ พหู สาฏเก ทตฺวา ตํ ฉฑฺฑาเปสฺสามี’’ติฯ โส พหู สาฏเก คาหาเปตฺวา ปุตฺเตน สทฺธิํ เวฬุวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ทิสฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต เอวมาห ‘‘สจฺจํ กิร โว, โภ โคตม, อามกสุสาเน สาฏกยุคํ คหิต’’นฺติ? ‘‘สจฺจํ, พฺราหฺมณา’’ติฯ ‘‘โภ โคตม, ตํ สาฏกยุคํ อวมงฺคลํ, ตุมฺเห ตํ ปริภุญฺชมานา นสฺสิสฺสถ, สกลวิหาโรปิ นสฺสิสฺสติฯ สเจ โว นิวาสนํ วา ปารุปนํ วา นปฺปโหติ, อิเม สาฏเก คเหตฺวา ตํ ฉฑฺฑาเปถา’’ติฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘มยํ พฺราหฺมณ ปพฺพชิตา นาม, อมฺหากํ อามกสุสาเน อนฺตรวีถิยํ สงฺการฏฺฐาเน นฺหานติตฺเถ มหามคฺเคติ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ ฉฑฺฑิตา วา ปติตา วา ปิโลติกา วฏฺฏติ, ตฺวํ ปน น อิทาเนว เอวํลทฺธิโก, ปุพฺเพปิ เอวํลทฺธิโกเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต มคธรฏฺเฐ ราชคหนคเร ธมฺมิโก มคธราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺเต วสมาโน เอกสฺมิํ กาเล หิมวนฺตโต นิกฺขมิตฺวา ราชคหนคเร ราชุยฺยานํ ปตฺวา ตตฺถ วสิตฺวา ทุติยทิวเส ภิกฺขาจารตฺถาย นครํ ปาวิสิฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา ปาสาเท นิสีทาเปตฺวา โภเชตฺวา อุยฺยาเนเยว วสนตฺถาย ปฏิญฺญํ คณฺหิฯ โพธิสตฺโต รญฺโญ นิเวสเน ภุญฺชิตฺวา อุยฺยาเน วสติฯ

ตสฺมิํ กาเล ราชคหนคเร ทุสฺสลกฺขณพฺราหฺมโณ นาม อโหสิฯ ตสฺส สมุคฺเค ฐปิตํ สาฏกยุคนฺติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ

มาณเว ปน สุสานํ คจฺฉนฺเต โพธิสตฺโต ปฐมตรํ คนฺตฺวา สุสานทฺวาเร นิสีทิตฺวา เตน ฉฑฺฑิตํ สาฏกยุคํ คเหตฺวา อุยฺยานํ อคมาสิฯ มาณโว คนฺตฺวา ปิตุ อาโรเจสิฯ ปิตา ‘‘ราชกุลูปโก ตาปโส นสฺเสยฺยา’’ติ โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ตาปส, ตยา คหิตสาฏเก ฉฑฺเฑหิ, มา นสฺสี’’ติ อาหฯ ตาปโส ‘‘อมฺหากํ สุสาเน ฉฑฺฑิตปิโลติกา วฏฺฏติ, น มยํ โกตุหลมงฺคลิกา, โกตุหลมงฺคลํ นาเมตํ น พุทฺธปจฺเจกพุทฺธโพธิสตฺเตหิ วณฺณิตํ, ตสฺมา ปณฺฑิเตน นาม โกตุหลมงฺคลิเกน น ภวิตพฺพ’’นฺติ พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ เทเสสิฯ พฺราหฺมโณ ธมฺมํ สุตฺวา ทิฏฺฐิํ ภินฺทิตฺวา โพธิสตฺตํ สรณํ คโตฯ โพธิสตฺโตปิ อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถาปิ อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[87]

‘‘ยสฺส มงฺคลา สมูหตา, อุปฺปาตา สุปินา จ ลกฺขณา จ;

โส มงฺคลโทสวีติวตฺโต, ยุคโยคาธิคโต น ชาตุเมตี’’ติฯ

ตตฺถ ยสฺส มงฺคลา สมูหตาติ ยสฺส อรหโต ขีณาสวสฺส ทิฏฺฐมงฺคลํ, สุตมงฺคลํ, มุตมงฺคลนฺติ เอเต มงฺคลา สมุจฺฉินฺนาฯ อุปฺปาตา สุปินา จ ลกฺขณา จาติ ‘‘เอวรูโป จนฺทคฺคาโห ภวิสฺสติ, เอวรูโป สูริยคฺคาโห ภวิสฺสติ, เอวรูโป นกฺขตฺตคฺคาโห ภวิสฺสติ, เอวรูโป อุกฺกาปาโต ภวิสฺสติ, เอวรูโป ทิสาฑาโห ภวิสฺสตี’’ติ อิเม ปญฺจ มหาอุปฺปาตา, นานปฺปการา สุปินา, สุภคลกฺขณํ, ทุพฺภคลกฺขณํ, อิตฺถิลกฺขณํ, ปุริสลกฺขณํ, ทาสิลกฺขณํ, ทาสลกฺขณํ, อสิลกฺขณํ, หตฺถิลกฺขณํ, อสฺสลกฺขณํ, อุสภลกฺขณํ, อาวุธลกฺขณํ, วตฺถลกฺขณนฺติ เอวมาทิกานิ ลกฺขณานิ อิเม จ ทิฏฺฐิฏฺฐานา ยสฺส สมูหตา, น เอเตหิ อุปฺปาตาทีหิ อตฺตโน มงฺคลํ วา อวมงฺคลํ วา ปจฺเจติฯ

โส มงฺคลโทสวีติวตฺโตติ โส ขีณาสโว สพฺพมงฺคลโทเส วีติวตฺโต อติกฺกนฺโต ปชหิตฺวา ฐิโตฯ ยุคโยคาธิคโตติ ‘‘โกโธ จ อุปนาโห จ, มกฺโข จ ปฬาโส จา’’ติอาทินา (วิภ. 833) นเยน ทฺเว ทฺเว เอกโต อาคตกิเลสา ยุคา นามฯ กามโยโค, ภวโยโค, ทิฏฺฐิโยโค, อวิชฺชาโยโคติ อิเม สํสาเร โยชนภาวโต จตฺตาโร โยคา นามฯ เต ยุเค จ โยเค จาติ ยุคโยเค อธิคโต อภิภวิตฺวา คโต วีติวตฺโต สมติกฺกนฺโต ขีณาสโว ภิกฺขุฯ น ชาตุเมตีติ ปุน ปฏิสนฺธิวเสน เอกํเสเนว อิมํ โลกํ น เอติ นาคจฺฉตีติฯ

เอวํ สตฺถา อิมาย คาถาย พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน พฺราหฺมโณ สทฺธิํ ปุตฺเตน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ สตฺถา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เอเตว ปิตาปุตฺตา อิทานิ ปิตาปุตฺตา อเหสุํ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มงฺคลชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[88] 8. สารมฺภชาตกวณฺณนา

กลฺยาณิเมว มุญฺเจยฺยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอมสวาทสิกฺขาปทํ (ปาจิ. 15) อารพฺภ กเถสิฯ ทฺเวปิ วตฺถูนิ เหฏฺฐา นนฺทิวิสาลชาตเก วุตฺตสทิสาเนวฯ อิมสฺมิํ ปน ชาตเก โพธิสตฺโต คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลายํ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส สารมฺโภ นาม พลิพทฺโท อโหสิฯ สตฺถา อิทํ อตีตวตฺถุํ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[88]

‘‘กลฺยาณิเมว มุญฺเจยฺย, น หิ มุญฺเจยฺย ปาปิกํ;

โมกฺโข กลฺยาณิยา สาธุ, มุตฺวา ตปฺปติ ปาปิก’’นฺติฯ

ตตฺถ กลฺยาณิเมว มุญฺเจยฺยาติ จตุโทสวินิมุตฺตํ กลฺยาณิํ สุนฺทรํ อนวชฺชํ วาจเมว มุญฺเจยฺย วิสฺสชฺเชยฺย กเถยฺยฯ น หิ มุญฺเจยฺย ปาปิกนฺติ ปาปิกํ ลามิกํ ปเรสํ อปฺปิยํ อมนาปํ น มุญฺเจยฺย น กเถยฺยฯ

โมกฺโข กลฺยาณิยา สาธูติ กลฺยาณวาจาย วิสฺสชฺชนเมว อิมสฺมิํ โลเก สาธุ สุนฺทรํ ภทฺทกํฯ มุตฺวา ตปฺปติ ปาปิกนฺติ ปาปิกํ ผรุสวาจํ มุญฺจิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา กเถตฺวา โส ปุคฺคโล ตปฺปติ โสจติ กิลมตีติฯ

เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ อานนฺโท อโหสิ, พฺราหฺมณี อุปฺปลวณฺณา, สารมฺโภ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สารมฺภชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[89] 9. กุหกชาตกวณฺณนา

วาจาว กิร เต อาสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุหกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ กุหกวตฺถุ อุทฺทาลกชาตเก อาวิ ภวิสฺสติฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอกํ คามกํ อุปนิสฺสาย เอโก กูฏชฏิโล กุหกตาปโส วสติฯ เอโก กุฏุมฺพิโก ตสฺส อรญฺเญ ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา ตตฺถ นํ วาเสนฺโต อตฺตโน เคเห ปณีตาหาเรน ปฏิชคฺคติฯ โส ตํ กูฏชฏิลํ ‘‘สีลวา เอโส’’ติ สทฺทหิตฺวา โจรภเยน สุวณฺณนิกฺขสตํ ตสฺส ปณฺณสาลํ เนตฺวา ภูมิคตํ กตฺวา ‘‘อิทํ โอโลเกยฺยาสิ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ อถ นํ ตาปโส ‘‘ปพฺพชิตานํ นาม, อาวุโส, เอวรูปํ กเถตุํ, น วฏฺฏติ, อมฺหากํ ปน ปรสนฺตเก โลโภ นาม นตฺถี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ตสฺส วจนํ สทฺทหิตฺวา ปกฺกามิฯ ทุฏฺฐตาปโส ‘‘สกฺกา เอตฺตเกน ชีวิตุ’’นฺติ กติปาหํ อติกฺกมิตฺวา ตํ สุวณฺณํ คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตฺวา อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลายเมว วสิตฺวา ปุนทิวเส ตสฺส เคเห ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา เอวมาห ‘‘อาวุโส, มยํ ตุมฺเห นิสฺสาย จิรํ วสิมฺห, อติจิรํ เอกสฺมิํ ฐาเน วสนฺตานํ มนุสฺเสหิ สทฺธิํ สํสคฺโค โหติ, สํสคฺโค จ นาม ปพฺพชิตานํ มลํ, ตสฺมา คจฺฉามห’’นฺติ วตฺวา เตน ปุนปฺปุนํ ยาจิยมาโนปิ นิวตฺติตุํ น อิจฺฉิฯ อถ นํ โส ‘‘เอวํ สนฺเต คจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ ยาว คามทฺวารํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺติฯ

ตาปโสปิ โถกํ คนฺตฺวาว ‘‘อิมํ กุฏุมฺพิกํ มยา วญฺเจตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ชฏานํ อนฺตเร ติณํ ฐเปตฺวา ปฏินิวตฺติฯ กุฏุมฺพิโก ‘‘กิํ, ภนฺเต, นิวตฺติตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ อาวุโส ตุมฺหากํ เคหจฺฉทนโต เม ชฏาสุ เอกติณํ ลคฺคํ, อทินฺนาทานญฺจ นาม ปพฺพชิตานํ น วฏฺฏติ, ตํ อาทาย อาคโตมฺหีติฯ กุฏุมฺพิโก ‘‘ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘ติณสลากมฺปิ นาม ปรสนฺตกํ น คณฺหาติ, อโห กุกฺกุจฺจโก เม อยฺโย’’ติ ปสีทิตฺวา วนฺทิตฺวา อุยฺโยเชสิฯ

ตทา ปน โพธิสตฺเตน ภณฺฑตฺถาย ปจฺจนฺตํ คจฺฉนฺเตน ตสฺมิํ นิเวสเน นิวาโส คหิโต โหติฯ โส ตาปสสฺส วจนํ สุตฺวาว ‘‘อทฺธา อิมินา ทุฏฺฐตาปเสน อิมสฺส กิญฺจิ คหิตํ ภวิสฺสตี’’ติ กุฏุมฺพิกํ ปุจฺฉิ ‘‘อตฺถิ ปน เต, สมฺม, กิญฺจิ เอตสฺส ตาปสสฺส สนฺติเก นิกฺขิตฺต’’นฺติ? ‘‘อตฺถิ, สมฺม, สุวณฺณนิกฺขสต’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ คจฺฉ, ตํ อุปธาเรหี’’ติ ฯ โส ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา ตํ อทิสฺวา เวเคนาคนฺตฺวา ‘‘นตฺถิ, สมฺมา’’ติ อาหฯ ‘‘น เต สุวณฺณํ อญฺเญน คหิตํ, เตเนว กุหกตาปเสน คหิตํ, เอหิ, ตํ อนุพนฺธิตฺวา คณฺหามา’’ติ เวเคน คนฺตฺวา กูฏตาปสํ คณฺหิตฺวา หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ โปเถตฺวา สุวณฺณํ อาหราเปตฺวา คณฺหิํสุฯ โพธิสตฺโต สุวณฺณํ ทิสฺวา ‘‘นิกฺขสตํ หรมาโน อสชฺชิตฺวา ติณมตฺเต สตฺโตสี’’ติ วตฺวา ตํ ครหนฺโต อิมํ คาถมาห –

[89]

‘‘วาจาว กิร เต อาสิ, สณฺหา สขิลภาณิโน;

ติณมตฺเต อสชฺชิตฺโถ, โน จ นิกฺขสตํ หร’’นฺติฯ

ตตฺถ วาจาว กิร เต อาสิ, สณฺหา สขิลภาณิโนติ ‘‘ปพฺพชิตานํ ติณมตฺตมฺปิ อทินฺนํ อาทาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ เอวํ สขิลํ มุทุวจนํ วทนฺตสฺส วาจา เอว กิร เต สณฺหา อาสิ, วจนมตฺตเมว มฏฺฐํ อโหสีติ อตฺโถฯ ติณมตฺเต อสชฺชิตฺโถติ กูฏชฏิล เอกิสฺสา ติณสลากาย กุกฺกุจฺจํ กุรุมาโน ตฺวํ สตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค อโหสิฯ โน จ นิกฺขสตํ หรนฺติ อิมํ ปน นิกฺขสตํ หรนฺโต อสตฺโต นิลฺลคฺโคว ชาโตสีติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต ตํ ครหิตฺวา ‘‘มา ปุน, กูฏชฏิล, เอวรูปมกาสี’’ติ โอวาทํ ทตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส ภิกฺขุ กุหโก, ปุพฺเพปิ กุหโกเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏตาปโส กุหกภิกฺขุ อโหสิ, ปณฺฑิตปุริโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กุหกชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[90] 10. อกตญฺญุชาตกวณฺณนา

โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส กิเรโก ปจฺจนฺตวาสิโก เสฏฺฐิ อทิฏฺฐสหาโย อโหสิฯ โส เอกทา ปจฺจนฺเต อุฏฺฐานกภณฺฑสฺส ปญฺจ สกฏสตานิ ปูเรตฺวา กมฺมนฺติกมนุสฺเส อาห – ‘‘คจฺฉถ, โภ, อิมํ ภณฺฑํ สาวตฺถิํ เนตฺวา อมฺหากํ สหายกสฺส อนาถปิณฺฑิกมหาเสฏฺฐิสฺส ปจฺจคฺเฆน วิกฺกิณิตฺวา ปฏิภณฺฑํ อาหรถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา มหาเสฏฺฐิํ ทิสฺวา ปณฺณาการํ ทตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ มหาเสฏฺฐิ ‘‘สฺวาคตํ โว’’ติ เตสํ อาวาสญฺจ ปริพฺพยญฺจ ทาเปตฺวา สหายกสฺส สุขํ ปุจฺฉิตฺวา ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา ปฏิภณฺฑํ ทาเปสิฯ เต ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อตฺตโน เสฏฺฐิสฺส อาโรเจสุํฯ

อปรภาเค อนาถปิณฺฑิโกปิ ตเถว ปญฺจ สกฏสตานิ ตตฺถ เปเสสิฯ มนุสฺสา ตตฺถ คนฺตฺวา ปณฺณาการํ อาทาย ปจฺจนฺตวาสิกเสฏฺฐิํ ปสฺสิํสุฯ โส ‘‘กุโต อาคจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สาวตฺถิโต ตุมฺหากํ สหายกสฺส อนาถปิณฺฑิกสฺส สนฺติกา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนาถปิณฺฑิโกติ กสฺสจิ ปุริสสฺส นามํ ภวิสฺสตี’’ติ ปริหาสํ กตฺวา ปณฺณาการํ คเหตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห’’ติ อุยฺโยเชสิ, เนว นิวาสํ, น ปริพฺพยํ ทาเปสิฯ เต สยเมว ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา ปฏิภณฺฑํ อาทาย สาวตฺถิํ อาคนฺตฺวา เสฏฺฐิสฺส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ

อถ โส ปจฺจนฺตวาสี ปุนปิ เอกวารํ ตเถว ปญฺจ สกฏสตานิ สาวตฺถิํ เปเสสิ, มนุสฺสา ปณฺณาการํ อาทาย มหาเสฏฺฐิํ ปสฺสิํสุฯ

เต ปน ทิสฺวา อนาถปิณฺฑิกสฺส มนุสฺสา ‘‘มยํ, สามิ, เอเตสํ นิวาสญฺจ ภตฺตญฺจ ปริพฺพยญฺจ ชานิสฺสามา’’ติ วตฺวา เตสํ สกฏานิ พหินคเร ตถารูเป ฐาเน โมจาเปตฺวา ‘‘ตุมฺเห อิเธว วสถ, อมฺหากํ โว ฆเร ยาคุภตฺตญฺจ ปริพฺพโย จ ภวิสฺสตี’’ติ คนฺตฺวา ทาสกมฺมกเร สนฺนิปาเตตฺวา มชฺฌิมยามสมนนฺตเร ปญฺจ สกฏสตานิ วิลุมฺปิตฺวา นิวาสนปารุปนานิปิ เนสํ อจฺฉินฺทิตฺวา โคเณ ปลาเปตฺวา สกฏานิ วิจกฺกานิ กตฺวา ภูมิยํ ฐเปตฺวา จกฺกานิปิ คณฺหิตฺวาว อคมํสุฯ ปจฺจนฺตวาสิโน นิวาสนมตฺตสฺสปิ สามิกา อหุตฺวา ภีตา เวเคน ปลายิตฺวา ปจฺจนฺตเมว คตาฯ เสฏฺฐิมนุสฺสาปิ ตมตฺถํ มหาเสฏฺฐิโน อาโรเจสุํฯ โส ‘‘อตฺถิ ทานิทํ กถาปาภต’’นฺติ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘น โข, คหปติ, โส ปจฺจนฺตวาสี อิทาเนว เอวํสีโล, ปุพฺเพปิ เอวํสีโลเยว อโหสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ มหาวิภโว เสฏฺฐิ อโหสิฯ ตสฺเสโก ปจฺจนฺตวาสิโก เสฏฺฐิ อทิฏฺฐสหาโย อโหสิฯ สพฺพํ อตีตวตฺถุ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุสทิสเมว โพธิสตฺโต ปน อตฺตโน มนุสฺเสหิ ‘‘อชฺช อมฺเหหิ อิทํ นาม กต’’นฺติ อาโรจิเต ‘‘ปฐมํ อตฺตโน กตํ อุปการํ อชานนฺตา ปจฺฉา เอวรูปํ ลภนฺติเยวา’’ติ วตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[90]

‘‘โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณ, กตตฺโถ นาวพุชฺฌติ;

ปจฺฉา กิจฺเจ สมุปฺปนฺเน, กตฺตารํ นาธิคจฺฉตี’’ติฯ

ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ – ขตฺติยาทีสุ โย โกจิ ปุริโส ปุพฺเพ ปฐมตรํ อญฺเญน กตกลฺยาโณ กตูปกาโร กตตฺโถ นิปฺผาทิตกิจฺโจ หุตฺวา ตํ ปเรน อตฺตนิ กตํ กลฺยาณญฺเจว อตฺถญฺจ น ชานาติ, โส ปจฺฉา อตฺตโน กิจฺเจ สมุปฺปนฺเน ตสฺส กิจฺจสฺส กตฺตารํ นาธิคจฺฉติ น ลภตีติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺจนฺตวาสี อิทานีปิ ปจฺจนฺตวาสีเยว, พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อกตญฺญุชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อปายิมฺหวคฺโค นวโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

สุราปานํ มิตฺตวินฺทํ, กาฬกณฺณี อตฺถทฺวารํ;

กิํปกฺกสีลวีมํสํ, มงฺคลญฺจาปิ สารมฺภํ;

กุหกํ อกตญฺญู จาติฯ

10. ลิตฺตวคฺโค

[91] 1. ลิตฺตชาตกวณฺณนา

ลิตฺตํ ปรเมน เตชสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อปจฺจเวกฺขิตปริโภคํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิํ กิร กาเล ภิกฺขู จีวราทีนิ ลภิตฺวา เยภุยฺเยน อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนฺติฯ เต จตฺตาโร ปจฺจเย อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชมานา เยภุยฺเยน นิรยติรจฺฉานโยนิโต น มุจฺจนฺติฯ สตฺถา ตํ การณํ ญตฺวา ภิกฺขูนํ อเนกปริยาเยน ธมฺมิํ กถํ กเถตฺวา อปจฺจเวกฺขิตปริโภเค อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา นาม จตฺตาโร ปจฺจเย ลภิตฺวา อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา อิโต ปฏฺฐาย จตฺตาโร ปจฺจเย ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺเชยฺยาถา’’ติ ปจฺจเวกฺขนวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวติ สีตสฺส ปฏิฆาตายา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.23; อ. นิ. 6.58) นเยน ตนฺติํ ฐเปตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, จตฺตาโร ปจฺจเย เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริโภโค นาม หลาหลวิสปริโภคสทิโสฯ โปราณกา หิ อปจฺจเวกฺขิตฺวา โทสํ อชานิตฺวา วิสํ ปริภุญฺชิตฺวา วิปากนฺเต มหาทุกฺขํ อนุภวิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ