อสาตมนฺตณฺฑภูตํ , ตกฺกปณฺฑิ ทุราชานํ;

อนภิรติ มุทุลกฺขณํ, อุจฺฉงฺคมฺปิ จ สาเกตํ;

วิสวนฺตํ กุทฺทาลกนฺติฯ

8. วรุณวคฺโค

[71] 1. วรุณชาตกวณฺณนา

โย ปุพฺเพ กรณียานีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กุฏุมฺพิกปุตฺตติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิํ กิร ทิวเส สาวตฺถิวาสิโน อญฺญมญฺญสหายกา ติํสมตฺตา กุลปุตฺตา คนฺธปุปฺผวตฺถาทีนิ คเหตฺวา ‘‘สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณิสฺสามา’’ติ มหาชนปริวุตา เชตวนํ คนฺตฺวา นาคมาฬกสาลมาฬกาทีสุ โถกํ นิสีทิตฺวา สายนฺหสมเย สตฺถริ สุรภิคนฺธวาสิตาย คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ธมฺมสภํ คนฺตฺวา อลงฺกตพุทฺธาสเน นิสินฺเน สปริวารา ธมฺมสภํ คนฺตฺวา สตฺถารํ คนฺธปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา จกฺกงฺกิตตเลสุ ผุลฺลปทุมสสฺสิริเกสุ ปาเทสุ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ธมฺมํ สุณิํสุฯ

อถ เนสํ เอตทโหสิ ‘‘ยถา ยถา โข มยํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาม, ปพฺพเชยฺยามา’’ติฯ เต ตถาคตสฺส ธมฺมสภาโต นิกฺขนฺตกาเล ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิํสุ, สตฺถา เตสํ ปพฺพชฺชํ อทาสิฯ เต อาจริยุปชฺฌาเย อาราเธตฺวา อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา ปญฺจ วสฺสานิ อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก วสิตฺวา ทฺเว มาติกา ปคุณํ กตฺวา กปฺปิยากปฺปิยํ ญตฺวา ติสฺโส อนุโมทนา อุคฺคณฺหิตฺวา จีวรานิ สิพฺเพตฺวา รชิตฺวา ‘‘สมณธมฺมํ กริสฺสามา’’ติ อาจริยุปชฺฌาเย อาปุจฺฉิตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ‘‘มยํ, ภนฺเต, ภเวสุ อุกฺกณฺฐิตา ชาติชราพฺยาธิมรณภยภีตา, เตสํ โน สํสารปริโมจนตฺถาย กมฺมฏฺฐานํ กเถถา’’ติ ยาจิํสุฯ สตฺถา เตสํ อฏฺฐติํสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ สปฺปายํ วิจินิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ เต สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปริเวณํ คนฺตฺวา อาจริยุปชฺฌาเย โอโลเกตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ‘‘สมณธมฺมํ กริสฺสามา’’ติ นิกฺขมิํสุฯ

อถ เนสํ อพฺภนฺตเร เอโก ภิกฺขุ นาเมน กุฏุมฺพิกปุตฺตติสฺสตฺเถโร นาม กุสีโต หีนวีริโย รสคิทฺโธฯ โส เอวํ จินฺเตสิ ‘‘อหํ เนว อรญฺเญ วสิตุํ, น ปธานํ ปทหิตุํ, น ภิกฺขาจริยาย ยาเปตุํ สกฺขิสฺสามิ, โก เม คมเนน อตฺโถ, นิวตฺติสฺสามี’’ติ โส วีริยํ โอสฺสชิตฺวา เต ภิกฺขู อนุคนฺตฺวา นิวตฺติฯ เตปิ โข ภิกฺขู โกสเลสุ จาริกํ จรมานา อญฺญตรํ ปจฺจนฺตคามํ คนฺตฺวา ตํ อุปนิสฺสาย เอกสฺมิํ อรญฺญายตเน วสฺสํ อุปคนฺตฺวา อนฺโตเตมาสํ อปฺปมตฺตา ฆเฏนฺตา วายมนฺตา วิปสฺสนาคพฺภํ คาหาเปตฺวา ปถวิํ อุนฺนาทยมานา อรหตฺตํ ปตฺวา วุตฺถวสฺสา ปวาเรตฺวา ‘‘ปฏิลทฺธคุณํ สตฺถุ อาโรเจสฺสามา’’ติ ตโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน เชตวนํ ปตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา อาจริยุปชฺฌาเย ทิสฺวา ตถาคตํ ทฏฺฐุกามา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ สตฺถา เตหิ สทฺธิํ มธุรปฏิสนฺถารํ อกาสิฯ เต กตปฏิสนฺถารา อตฺตนา ปฏิลทฺธคุณํ ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ, สตฺถา เต ภิกฺขู ปสํสิฯ กุฏุมฺพิกปุตฺตติสฺสตฺเถโร สตฺถารํ เตสํ คุณกถํ กเถนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ สมณธมฺมํ กาตุกาโม ชาโตฯ เตปิ โข ภิกฺขู ‘‘มยํ, ภนฺเต, ตเมว อรญฺญวาสํ คนฺตฺวา วสิสฺสามา’’ติ สตฺถารํ อาปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา ‘‘สาธู’’ติ อนุชานิฯ เต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปริเวณํ อคมํสุฯ

อถ โส กุฏุมฺพิกปุตฺตติสฺสตฺเถโร รตฺติภาคสมนนฺตเร อจฺจารทฺธวีริโย หุตฺวา อติเวเคน สมณธมฺมํ กโรนฺโต มชฺฌิมยามสมนนฺตเร อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ฐิตโกว นิทฺทายนฺโต ปริวตฺติตฺวา ปติ, อูรุฏฺฐิกํ ภิชฺชิ, เวทนา มหนฺตา ชาตาฯ เตสํ ภิกฺขูนํ ตํ ปฏิชคฺคนฺตานํ คมนํ น สมฺปชฺชิฯ อถ เน อุปฏฺฐานเวลายํ อาคเต สตฺถา ปุจฺฉิ ‘‘นนุ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘สฺเว คมิสฺสามา’ติ หิยฺโย อาปุจฺฉิตฺถา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, อปิจ โข ปน อมฺหากํ สหายโก กุฏุมฺพิกปุตฺตติสฺสตฺเถโร อกาเล อติเวเคน สมณธมฺมํ กโรนฺโต นิทฺทาภิภูโต ปริวตฺติตฺวา ปติโต, อูรุฏฺฐิสฺส ภินฺนํ, ตํ นิสฺสาย อมฺหากํ คมนํ น สมฺปชฺชี’’ติฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส อตฺตโน หีนวีริยภาเวน อกาเล อติเวเคน วีริยํ กโรนฺโต ตุมฺหากํ คมนนฺตรายํ กโรติ, ปุพฺเพเปส ตุมฺหากํ คมนนฺตรายํ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลายํ โพธิสตฺโต ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจ มาณวกสตานิ สิปฺปํ อุคฺคณฺหาเปสิฯ อถสฺส เต มาณวา เอกทิวสํ ทารุํ อาหรณตฺถาย อรญฺญํ คนฺตฺวา ทารูนิ อุทฺธริํสุฯ เตสํ อนฺตเร เอโก กุสีตมาณโว มหนฺตํ วรุณรุกฺขํ ทิสฺวา ‘‘สุกฺขรุกฺโข เอโส’’ติ สญฺญาย ‘‘มุหุตฺตํ ตาว นิปชฺชิตฺวา ปจฺฉา รุกฺขํ อภิรุหิตฺวา ทารูนิ ปาเตตฺวา อาทาย คมิสฺสามี’’ติ อุตฺตริสาฏกํ ปตฺถริตฺวา นิปชฺชิตฺวา กากจฺฉมาโน นิทฺทํ โอกฺกมิฯ อิตเร มาณวกา ทารุกลาเป พนฺธิตฺวา อาทาย คจฺฉนฺตา ตํ ปาเทน ปิฏฺฐิยํ ปหริตฺวา ปโพเธตฺวา อคมํสุฯ กุสีตมาณโว อุฏฺฐาย อกฺขีนิ ปุญฺฉิตฺวา ปุญฺฉิตฺวา อวิคตนิทฺโทว วรุณรุกฺขํ อภิรุหิตฺวา สาขํ คเหตฺวา อตฺตโน อภิมุขํ อากฑฺฒิตฺวา ภญฺชนฺโต ภิชฺชิตฺวา อุฏฺฐิตโกฏิยา อตฺตโน อกฺขิํ ภินฺทาเปตฺวา เอเกน หตฺเถน ตํ ปิธาย เอเกน หตฺเถน อลฺลทารูนิ ภญฺชิตฺวา รุกฺขโต โอรุยฺห ทารุกลาปํ พนฺธิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา เวเคน คนฺตฺวา เตหิ ปาติตานํ ทารูนํ อุปริ ปาเตสิฯ

ตํ ทิวสญฺจ ชนปทคามเก เอกํ กุลํ ‘‘สฺเว พฺราหฺมณวาจนกํ กริสฺสามา’’ติ อาจริยํ นิมนฺเตสิฯ อาจริโย มาณวเก อาห ‘‘ตาตา, สฺเว เอกํ คามกํ คนฺตพฺพํ, ตุมฺเห ปน นิราหารา น สกฺขิสฺสถ คนฺตุํ, ปาโตว ยาคุํ ปจาเปตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา อตฺตนา ลทฺธโกฏฺฐาสญฺจ อมฺหากํ ปตฺตโกฏฺฐาสญฺจ สพฺพมาทาย อาคจฺฉถา’’ติฯ เต ปาโตว ยาคุปจนตฺถาย ทาสิํ อุฏฺฐาเปตฺวา ‘‘ขิปฺปํ โน ยาคุํ ปจาหี’’ติ อาหํสุฯ สา ทารูนิ คณฺหนฺตี อุปริ ฐิตานิ อลฺลวรุณทารูนิ คเหตฺวา ปุนปฺปุนํ มุขวาตํ ททมานาปิ อคฺคิํ อุชฺชาเลตุํ อสกฺโกนฺตี สูริยํ อุฏฺฐาเปสิฯ มาณวกา ‘‘อติทิวา ชาโต, อิทานิ น สกฺกา คนฺตุ’’นฺติ อาจริยสฺส สนฺติกํ อคมิํสุฯ อาจริโย ‘‘กิํ, ตาตา, น คตตฺถา’’ติ? ‘‘อาม, อาจริย น คตมฺหา’’ติฯ

‘‘กิํการณา’’ติ? ‘‘อสุโก นาม กุสีตมาณโว อมฺเหหิ สทฺธิํ ทารูนมตฺถาย อรญฺญํ คนฺตฺวา วรุณรุกฺขมูเล นิทฺทายิตฺวา ปจฺฉา เวเคน รุกฺขํ อารุยฺห อกฺขิํ ภินฺทาเปตฺวา อลฺลวรุณทารูนิ อาหริตฺวา อมฺเหหิ อานีตทารูนํ อุปริ ปกฺขิปิฯ ยาคุปาจิกา ตานิ สุกฺขทารุสญฺญาย คเหตฺวา ยาว สูริยุคฺคมนา อุชฺชาเลตุํ นาสกฺขิฯ อิมินา โน การเณน คมนนฺตราโย ชาโต’’ติฯ อาจริโย มาณเวน กตกมฺมํ สุตฺวา ‘‘อนฺธพาลานํ กมฺมํ นิสฺสาย เอวรูปา ปริหานิ โหตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถํ สมุฏฺฐาเปสิ –

[71]

‘‘โย ปุพฺเพ กรณียานิ, ปจฺฉา โส กาตุมิจฺฉติ;

วรุณกฏฺฐภญฺโชว, ส ปจฺฉา มนุตปฺปตี’’ติฯ

ตตฺถ ส ปจฺฉา มนุตปฺปตีติ โย โกจิ ปุคฺคโล ‘‘อิทํ ปุพฺเพ กตฺตพฺพํ, อิทํ ปจฺฉา’’ติ อวีมํสิตฺวา ปุพฺเพ กรณียานิ ปฐมเมว กตฺตพฺพกมฺมานิ ปจฺฉา กโรติ, อยํ วรุณกฏฺฐภญฺโช อมฺหากํ มาณวโก วิย โส พาลปุคฺคโล ปจฺฉา อนุตปฺปติ โสจติ ปริเทวตีติ อตฺโถฯ

เอวํ โพธิสตฺโต อนฺเตวาสิกานํ อิมํ การณํ กเถตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กริตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส ตุมฺหากํ อนฺตรายํ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา อกฺขิเภทํ ปตฺโต มาณโว อูรุเภทํ ปตฺตภิกฺขุ อโหสิ, เสสมาณวา พุทฺธปริสา, อาจริยพฺราหฺมโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วรุณชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[72] 2. สีลวนาคราชชาตกวณฺณนา

อกตญฺญุสฺส โปสสฺสาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ ธมฺมสภายญฺหิ ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต อกตญฺญู ตถาคตสฺส คุเณ น ชานาตี’’ติ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ

สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต อกตญฺญู, ปุพฺเพปิ อกตญฺญูเยว, น กทาจิ มยฺหํ คุณํ ชานาตี’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปฺปเทเส หตฺถิโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ โส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต สพฺพเสโต อโหสิ รชตปุญฺชสนฺนิโภ, อกฺขีนิ ปนสฺส มณิคุฬสทิสานิ, ปญฺญายมานานิ ปญฺจ ปสาทานิ อเหสุํ, มุขํ รตฺตกมฺพลสทิสํ, โสณฺฑา รตฺตสุวณฺณพินฺทุปฏิมณฺฑิตํ รชตทามํ วิย, จตฺตาโร ปาทา กตลาขารสปริกมฺมา วิยฯ เอวมสฺส ทสหิ ปารมีหิ อลงฺกโต รูปโสภคฺคปฺปตฺโต อตฺตภาโว อโหสิฯ อถ นํ วิญฺญุตํ ปตฺตํ สกลหิมวนฺเต วารณา สนฺนิปติตฺวา อุปฏฺฐหนฺตา วิจริํสุฯ เอวํ โส อสีติสหสฺสวารณปริวาโร หิมวนฺตปฺปเทเส วสมาโน อปรภาเค คเณ โทสํ ทิสฺวา คณมฺหา กายวิเวกาย เอกโกว อรญฺเญ วาสํ กปฺเปสิฯ สีลวนฺตตาย จ ปนสฺส ‘‘สีลวนาคราชา’’ ตฺเวว นามํ อโหสิฯ

อเถโก พาราณสิวาสิโก วนจรโก หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน อาชีวภณฺฑกํ คเวสมาโน ทิสา ววตฺถาเปตุํ อสกฺโกนฺโต มคฺคมูฬฺโห หุตฺวา มรณภยภีโต พาหา ปคฺคยฺห ปริเทวมาโน วิจรติฯ โพธิสตฺโต ตสฺส ตํ พลวปริเทวิตํ สุตฺวา ‘‘อิมํ ปุริสํ ทุกฺขา โมเจสฺสามี’’ติ การุญฺเญน โจทิโต ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ โส ตํ ทิสฺวาว ภีโต ปลายิฯ โพธิสตฺโต ตํ ปลายนฺตํ ทิสฺวา ตตฺเถว อฏฺฐาสิฯ โส ปุริโส โพธิสตฺตํ ฐิตํ ทิสฺวา อฏฺฐาสิ ฯ โพธิสตฺโต ปุน อคมาสิ, โส ปุน ปลายิตฺวา ตสฺส ฐิตกาเล ฐตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ วารโณ มม ปลายนกาเล ติฏฺฐติ, ฐิตกาเล อาคจฺฉติ, นายํ มยฺหํ อนตฺถกาโม, อิมมฺหา ปน มํ ทุกฺขา มาเจตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ สูโร หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ โพธิสตฺโต ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กสฺมา โภ ตฺวํ ปุริส, ปริเทวมาโน วิจรสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สามิ, ทิสา ววตฺถาเปตุํ อสกฺโกนฺโต มคฺคมูฬฺโห หุตฺวา มรณภเยนา’’ติฯ

อถ นํ โพธิสตฺโต อตฺตโน วสนฏฺฐานํ เนตฺวา กติปาหํ ผลาผเลหิ สนฺตปฺเปตฺวา ‘‘โภ, ปุริส, มา ภายิ, อหํ ตํ มนุสฺสปถํ เนสฺสามี’’ติ อตฺตโน ปิฏฺเฐ นิสีทาเปตฺวา มนุสฺสปถํ ปายาสิฯ

อถ โข โส มิตฺตทุพฺภี ปุริโส ‘‘สเจ โกจิ ปุจฺฉิสฺสติ, อาจิกฺขิตพฺพํ ภวิสฺสตี’’ติ โพธิสตฺตสฺส ปิฏฺเฐ นิสินฺโนเยว รุกฺขนิมิตฺตํ ปพฺพตนิมิตฺตํ อุปธาเรนฺโตว คจฺฉติฯ อถ นํ โพธิสตฺโต อรญฺญา นีหริตฺวา พาราณสิคามิมหามคฺเค ฐเปตฺวา ‘‘โภ ปุริส, อิมินา มคฺเคน คจฺฉ, มยฺหํ ปน วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉิโตปิ อปุจฺฉิโตปิ มา กสฺสจิ อาจิกฺขี’’ติ ตํ อุยฺโยเชตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํเยว อคมาสิฯ อถ โส ปุริโส พาราณสิํ คนฺตฺวา อนุวิจรนฺโต ทนฺตการวีถิํ ปตฺวา ทนฺตกาเร ทนฺตวิกติโย กุรุมาเน ทิสฺวา ‘‘กิํ ปน โภ, ชีวทนฺตมฺปิ ลภิตฺวา คณฺเหยฺยาถา’’ติ? ‘‘โภ, กิํ วเทสิ, ชีวทนฺโต นาม มตหตฺถิทนฺตโต มหคฺฆตโร’’ติฯ ‘‘เตน หิ อหํ โว ชีวทนฺตํ อาหริสฺสามี’’ติ ปาเถยฺยํ คเหตฺวา ขรกกจํ อาทาย โพธิสตฺตสฺส วสนฏฺฐานํ อคมาสิฯ

โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘กิมตฺถํ อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ, สามิ, ทุคฺคโต กปโณ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต ตุมฺเห ทนฺตขณฺฑํ ยาจิตฺวา สเจ ทสฺสถ, ตํ อาทาย คนฺตฺวา วิกฺกิณิตฺวา เตน มูเลน ชีวิสฺสามี’’ติ อาคโตติฯ ‘‘โหตุ โภ, ทนฺตํ เต ทสฺสามิ, สเจ ทนฺตกปฺปนตฺถาย กกจํ อตฺถี’’ติฯ ‘‘กกจํ คเหตฺวา อาคโตมฺหิ สามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ทนฺเต กกเจน กนฺติตฺวา อาทาย คจฺฉา’’ติ โพธิสตฺโต ปาเท สมิญฺชิตฺวา โคนิสินฺนกํ นิสีทิฯ โส ทฺเวปิ อคฺคทนฺเต ฉินฺทิฯ โพธิสตฺโต เต ทนฺเต โสณฺฑาย คเหตฺวา ‘‘โภ ปุริส, นาหํ ‘เอเต ทนฺตา มยฺหํ อปฺปิยา อมนาปา’ติ ทมฺมิ, อิเมหิ ปน เม ทนฺเตหิ สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน สพฺพธมฺมปฏิเวธนสมตฺถา สพฺพญฺญุตญฺญาณทนฺตาว ปิยตรา, ตสฺส เม อิทํ ทนฺตทานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฏิวิชฺฌนตฺถาย โหตู’’ติ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อาราธนํ กตฺวา ทนฺตยุคลํ อทาสิฯ

โส ตํ อาทาย คนฺตฺวา วิกฺกิณิตฺวา ตสฺมิํ มูเล ขีเณ ปุน โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สามิ, ตุมฺหากํ ทนฺเต วิกฺกิณิตฺวา ลทฺธมูลํ มยฺหํ อิณโสธนมตฺตเมว ชาตํ, อวเสสทนฺเต เทถา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ปุริมนเยเนว กปฺปาเปตฺวา อวเสสทนฺเต อทาสิฯ โส เตปิ วิกฺกิณิตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา ‘‘สามิ, ชีวิตุํ น สกฺโกมิ, มูลทาฐา เม เทถา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ปุริมนเยเนว นิสีทิฯ โส ปาปปุริโส มหาสตฺตสฺส รชตทามสทิสํ โสณฺฑํ มทฺทมาโน เกลาสกูฏสทิสํ กุมฺภํ อภิรุหิตฺวา อุโภ ทนฺตโกฏิโย ปณฺหิยา ปหรนฺโต มํสํ วิยูหิตฺวา กุมฺภํ อารุยฺห ขรกกเจน มูลทาฐา กปฺเปตฺวา ปกฺกามิฯ โพธิสตฺตสฺส ทสฺสนูปจารํ วิชหนฺเตเยว ปน ตสฺมิํ ปาปปุริเส จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา ฆนปถวี สิเนรุยุคนฺธราทโย มหาภาเร ทุคฺคนฺธเชคุจฺฉานิ คูถมุตฺตาทีนิ จ ธาเรตุํ สมตฺถาปิ ตสฺส อคุณราสิํ ธาเรตุํ อสกฺโกนฺตี วิย ภิชฺชิตฺวา วิวรํ อทาสิฯ ตาวเทว อวีจิมหานิรยโต อคฺคิชาลา นิกฺขมิตฺวา ตํ มิตฺตทุพฺภิปุริสํ กุลสนฺตเกน กมฺพเลน ปารุปนฺตี วิย ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหิฯ

เอวํ ตสฺส ปาปปุคฺคลสฺส ปถวิํ ปวิฏฺฐกาเล ตสฺมิํ วนสณฺเฑ อธิวตฺถา รุกฺขเทวตา ‘‘อกตญฺญู มิตฺตทุพฺภี ปุคฺคโล จกฺกวตฺติรชฺชํ ทตฺวาปิ โตเสตุํ น สกฺกา’’ติ วนํ อุนฺนาเทตฺวา ธมฺมํ เทสยมานา อิมํ คาถมาห –

[72]

‘‘อกตญฺญุสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ วิวรทสฺสิโน;

สพฺพํ เจ ปถวิํ ทชฺชา, เนว นํ อภิราธเย’’ติฯ

ตตฺถ อกตญฺญุสฺสาติ อตฺตโน กตคุณํ อชานนฺตสฺสฯ โปสสฺสาติ ปุริสสฺสฯ วิวรทสฺสิโนติ ฉิทฺทเมว โอกาสเมว โอโลเกนฺตสฺสฯ สพฺพํ เจ ปถวิํ ทชฺชาติ สเจปิ ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส สกลํ จกฺกวตฺติรชฺชํ, อิมํ วา ปน มหาปถวิํ ปริวตฺเตตฺวา ปถโวชํ ทเทยฺยฯ เนว นํ อภิราธเยติ เอวํ กโรนฺโตปิ เอวรูปํ กตคุณวิทฺธํสกํ โกจิ ปริโตเสตุํ วา ปสาเทตุํ วา น สกฺกุเณยฺยาติ อตฺโถฯ

เอวํ สา เทวตา วนํ อุนฺนาเทตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ โพธิสตฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ อคมาสิฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว อกตญฺญู, ปุพฺเพปิ อกตญฺญูเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา มิตฺตทุพฺภี ปุคฺคโล เทวทตฺโต อโหสิ, รุกฺขเทวตา สาริปุตฺโต, สีลวนาคราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สีลวนาคราชชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[73] 3. สจฺจํกิรชาตกวณฺณนา

สจฺจํ กิเรวมาหํสูติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺมิญฺหิ ธมฺมสภายํ นิสีทิตฺวา ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต สตฺถุ คุณํ น ชานาติ, วธายเยว ปริสกฺกตี’’ติ เทวทตฺตสฺส อคุณํ กเถนฺเต สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส ทุฏฺฐกุมาโร นาม ปุตฺโต อโหสิ กกฺขโฬ ผรุโส ปหฏาสีวิสูปโม, อนกฺโกสิตฺวา วา อปหริตฺวา วา เกนจิ สทฺธิํ น กเถติฯ โส อนฺโตชนสฺส จ พหิชนสฺส จ อกฺขิมฺหิ ปติตรชํ วิย, ขาทิตุํ อาคตปิสาโจ วิย จ อมนาโป อโหสิ อุพฺเพชนีโยฯ โส เอกทิวสํ นทีกีฬํ กีฬิตุกาโม มหนฺเตน ปริวาเรน นทีตีรํ อคมาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ มหาเมโฆ อุฏฺฐหิ, ทิสา อนฺธการา ชาตาฯ โส ทาสเปสฺสชนํ อาห ‘‘เอถ ภเณ, มํ คเหตฺวา นทีมชฺฌํ เนตฺวา นฺหาเปตฺวา อาเนถา’’ติฯ เต ตํ ตตฺถ เนตฺวา ‘‘กิํ โน ราชา กริสฺสติ, อิมํ ปาปปุริสํ เอตฺเถว มาเรมา’’ติ มนฺตยิตฺวา ‘‘เอตฺถ คจฺฉ กาฬกณฺณี’’ติ อุทเก นํ โอปิลาเปตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา ตีเร อฏฺฐํสุฯ

‘‘กหํ กุมาโร’’ติ จ วุตฺเต ‘‘น มยํ กุมารํ ปสฺสาม, เมฆํ อุฏฺฐิตํ ทิสฺวา อุทเก นิมุชฺชิตฺวา ปุรโต อาคโต ภวิสฺสตี’’ติฯ อมจฺจา รญฺโญ สนฺติกํ อคมํสุฯ ราชา ‘‘กหํ เม ปุตฺโต’’ติ ปุจฺฉิฯ น ชานาม เทว, เมเฆ อุฏฺฐิเต ‘‘ปุรโต อาคโต ภวิสฺสตี’’ติ สญฺญาย อาคตมฺหาติฯ ราชา ทฺวารํ วิวราเปตฺวา ‘‘นทีตีรํ คนฺตฺวา วิจินถา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ วิจินาเปสิ, โกจิ กุมารํ นาทฺทสฯ

โสปิ โข เมฆนฺธกาเร เทเว วสฺสนฺเต นทิยา วุยฺหมาโน เอกํ ทารุกฺขนฺธํ ทิสฺวา ตตฺถ นิสีทิตฺวา มรณภยตชฺชิโต ปริเทวมาโน คจฺฉติฯ ตสฺมิํ ปน กาเล พาราณสิวาสี เอโก เสฏฺฐิ นทีตีเร จตฺตาลีสโกฏิธนํ นิทหิตฺวาว มรนฺโต ธนตณฺหาย ธนปิฏฺเฐ สปฺโป หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อปโร ตสฺมิํเยว ปเทเส ติํส โกฏิโย นิทหิตฺวา ธนตณฺหาย ตตฺเถว อุนฺทูโร หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ เตสํ วสนฏฺฐานํ อุทกํ ปาวิสิฯ เต อุทกสฺส ปวิฏฺฐมคฺเคเนว นิกฺขมิตฺวา โสตํ ฉินฺทนฺตา คนฺตฺวา ตํ ราชกุมาเรน อภินิสินฺนํ ทารุกฺขนฺธํ ปตฺวา เอโก เอกํ โกฏิํ, อิตโร อิตรํ อารุยฺห ขนฺธปิฏฺเฐเยว นิปชฺชิํสุฯ ตสฺสาเยว โข ปน นทิยา ตีเร เอโก สิมฺพลิรุกฺโข อตฺถิ, ตตฺเถโก สุวโปตโก วสติฯ โสปิ รุกฺโข อุทเกน โธตมูโล นทีปิฏฺเฐ ปติ, สุวโปตโก เทเว วสฺสนฺเต อุปฺปติตฺวา คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต คนฺตฺวา ตสฺเสว ขนฺธสฺส เอกปสฺเส นิลียิฯ เอวํ เต จตฺตาโร ชนา เอกโต วุยฺหมานา คจฺฉนฺติฯ

โพธิสตฺโตปิ โข ตสฺมิํ กาเล กาสิรฏฺเฐ อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุฑฺฒิปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เอกสฺมิํ นทีนิวตฺตเน ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วสติฯ โส อฑฺฒรตฺตสมเย จงฺกมมาโน ตสฺส ราชกุมารสฺส พลวปริเทวนสทฺทํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มาทิเส นาม เมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺเน ตาปเส ปสฺสนฺเต เอตสฺส ปุริสสฺส มรณํ อยุตฺตํ, อุทกโต อุทฺธริตฺวา ตสฺส ชีวิตทานํ ทสฺสามี’’ติฯ โส ตํ ‘‘มา ภายิ, มา ภายี’’ติ อสฺสาเสตฺวา อุทกโสตํ ฉินฺทนฺโต คนฺตฺวา ตํ ทารุกฺขนฺธํ เอกาย โกฏิยา คเหตฺวา อากฑฺฒนฺโต นาคพโล ถามสมฺปนฺโน เอกเวเคน ตีรํ ปตฺวา กุมารํ อุกฺขิปิตฺวา ตีเร ปติฏฺฐาเปสิฯ เตปิ สปฺปาทโย ทิสฺวา อุกฺขิปิตฺวา อสฺสมปทํ เนตฺวา อคฺคิํ ชาเลตฺวา ‘‘อิเม ทุพฺพลตรา’’ติ ปฐมํ สปฺปาทีนํ สรีรํ เสเทตฺวา ปจฺฉา ราชกุมารสฺส สรีรํ เสเทตฺวา ตมฺปิ อโรคํ กตฺวา อาหารํ เทนฺโตปิ ปฐมํ สปฺปาทีนํเยว ทตฺวา ปจฺฉา ตสฺส ผลาผลานิ อุปนาเมสิฯ ราชกุมาโร ‘‘อยํ กูฏตาปโส มํ ราชกุมารํ อคเณตฺวา ติรจฺฉานคตานํ สมฺมานํ กโรตี’’ติ โพธิสตฺเต อาฆาตํ พนฺธิฯ

ตโต กติปาหจฺจเยน สพฺเพสุปิ เตสุ ถามพลปฺปตฺเตสุ นทิยา โอเฆ ปจฺฉินฺเน สปฺโป ตาปสํ วนฺทิตฺวา อาห ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเหหิ มยฺหํ มหาอุปกาโร กโต, น โข ปนาหํ ทลิทฺโท, อสุกฏฺฐาเน เม จตฺตาลีส หิรญฺญโกฏิโย นิทหิตฺวา ฐปิตา, ตุมฺหากํ ธเนน กิจฺเจ สติ สพฺพมฺเปตํ ธนํ ตุมฺหากํ ทาตุํ สกฺโกมิ, ตํ ฐานํ อาคนฺตฺวา ‘ทีฆา’ติ ปกฺโกเสยฺยาถา’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ อุนฺทูโรปิ ตเถว ตาปสํ นิมนฺเตตฺวา ‘‘อสุกฏฺฐาเน ฐตฺวา ‘อุนฺทูรา’ติ ปกฺโกเสยฺยาถา’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ สุวโปตโก ปน ตาปสํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ ธนํ นตฺถิ, รตฺตสาลีหิ ปน โว อตฺเถ สติ อสุกํ นาม มยฺหํ วสนฏฺฐานํ, ตตฺถ คนฺตฺวา ‘สุวา’ติ ปกฺโกเสยฺยาถ, อหํ ญาตกานํ อาโรเจตฺวา อเนกสกฏปูรมตฺตา รตฺตสาลิโย อาหราเปตฺวา ทาตุํ สกฺโกมี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ อิตโร ปน มิตฺตทุพฺภี ‘‘ธมฺมสุธมฺมตาย กิญฺจิ อวตฺวา คนฺตุํ อยุตฺตํ, เอวํ ตํ อตฺตโน สนฺติกํ อาคตํ มาเรสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยิ รชฺเช ปติฏฺฐิเต อาคจฺเฉยฺยาถ, อหํ โว จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ โส คนฺตฺวา น จิรสฺเสว รชฺเช ปติฏฺฐาสิฯ

โพธิสตฺโต ‘‘วีมํสิสฺสามิ ตาว เน’’ติ ปฐมํ สปฺปสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อวิทูเร ฐตฺวา ‘‘ทีฆา’’ติ ปกฺโกสิฯ โส เอกวจเนเนว นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิํ ฐาเน จตฺตาลีส หิรญฺญโกฏิโย, ตา สพฺพาปิ นีหริตฺวา คณฺหถา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต ‘‘เอวมตฺถุ, อุปฺปนฺเน กิจฺเจ ชานิสฺสามี’’ติ ตํ นิวตฺเตตฺวา อุนฺทูรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สทฺทมกาสิฯ โสปิ ตเถว ปฏิปชฺชิฯ โพธิสตฺโต ตมฺปิ นิวตฺเตตฺวา สุวสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สุวา’’ติ ปกฺโกสิฯ โสปิ เอกวจเนเนว รุกฺขคฺคโต โอตริตฺวา โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, มยฺหํ ญาตกานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา หิมวนฺตปฺปเทสโต ตุมฺหากํ สยํชาตสาลี อาหราเปมี’’ติ ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อตฺเถ สติ ชานิสฺสามี’’ติ ตมฺปิ นิวตฺเตตฺวา ‘‘อิทานิ ราชานํ ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส อากปฺปสมฺปตฺติํ กตฺวา ภิกฺขาจารวตฺเตน นครํ ปาวิสิฯ

ตสฺมิํ ขเณ โส มิตฺตทุพฺภี ราชา อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคโต มหนฺเตน ปริวาเรน นครํ ปทกฺขิณํ กโรติฯ โส โพธิสตฺตํ ทูรโตว ทิสฺวา ‘‘อยํ โส กูฏตาปโส มม สนฺติเก ภุญฺชิตฺวา วสิตุกาโม อาคโต, ยาว ปริสมชฺเฌ อตฺตโน มยฺหํ กตคุณํ นปฺปกาเสติ, ตาวเทวสฺส สีสํ ฉินฺทาเปสฺสามี’’ติ ปุริเส โอโลเกสิฯ ‘‘กิํ กโรม, เทวา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘เอส กูฏตาปโส มํ กิญฺจิ ยาจิตุกาโม อาคจฺฉติ มญฺเญ, เอตสฺส กาฬกณฺณิตาปสสฺส มํ ปสฺสิตุํ อทตฺวาว เอตํ คเหตฺวา ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา จตุกฺเก จตุกฺเก ปหรนฺตา นครา นิกฺขาเมตฺวา อาฆาตเน สีสมสฺส ฉินฺทิตฺวา สรีรํ สูเล อุตฺตาเสถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา คนฺตฺวา นิรปราธํ มหาสตฺตํ พนฺธิตฺวา จตุกฺเก จตุกฺเก ปหรนฺตา อาฆาตนํ เนตุํ อารภิํสุฯ โพธิสตฺโต ปหฏปหฏฏฺฐาเน ‘‘อมฺม, ตาตา’’ติ อกนฺทิตฺวา นิพฺพิกาโร อิมํ คาถมาห –

[73]

‘‘สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ;

กฏฺฐํ นิปฺลวิตํ เสยฺโย, น ตฺเวเวกจฺจิโย นโร’’ติฯ

ตตฺถ สจฺจํ กิเรวมาหํสูติ อวิตถเมว กิร เอวํ วทนฺติฯ นรา เอกจฺจิยา อิธาติ อิเธกจฺเจ ปณฺฑิตปุริสาฯ กฏฺฐํ นิปฺลวิตํ เสยฺโยติ นทิยา วุยฺหมานํ สุกฺขทารุํ นิปฺลวิตํ อุตฺตาเรตฺวา ถเล ฐปิตํ เสยฺโย สุนฺทรตโรฯ เอวญฺหิ วทมานา เต ปุริสา สจฺจํ กิร วทนฺติฯ กิํการณา? ตญฺหิ ยาคุภตฺตาทีนํ ปจนตฺถาย, สีตาตุรานํ วิสิพฺพนตฺถาย, อญฺเญสมฺปิ จ ปริสฺสยานํ หรณตฺถาย อุปการํ โหติฯ น ตฺเวเวกจฺจิโย นโรติ เอกจฺโจ ปน มิตฺตทุพฺภี อกตญฺญู ปาปปุริโส โอเฆน วุยฺหมาโน หตฺเถน คเหตฺวา อุตฺตาริโต น ตฺเวว เสยฺโยฯ ตถา หิ อหํ อิมํ ปาปปุริสํ อุตฺตาเรตฺวา อิมํ อตฺตโน ทุกฺขํ อาหรินฺติฯ เอวํ ปหฏปหฏฏฺฐาเน อิมํ คาถมาหฯ

ตํ สุตฺวา เย ตตฺถ ปณฺฑิตปุริสา, เต อาหํสุ ‘‘กิํ ปน, โภ ปพฺพชิต, ตยา อมฺหากํ รญฺโญ อตฺถิ โกจิ คุโณ กโต’’ติ? โพธิสตฺโต ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘เอวมิมํ มโหฆโต อุตฺตาเรนฺโต อหเมว อตฺตโน ทุกฺขํ อกาสิํ, ‘น วต เม โปราณกปณฺฑิตานํ วจนํ กต’นฺติ อนุสฺสริตฺวา เอวํ วทามี’’ติ อาหฯ

ตํ สุตฺวา ขตฺติยพฺราหฺมณาทโย นครวาสิโน ‘‘สฺวายํ มิตฺตทุพฺภี ราชา เอวํ คุณสมฺปนฺนสฺส อตฺตโน ชีวิตทายกสฺส คุณมตฺตมฺปิ น ชานาติ, ตํ นิสฺสาย กุโต อมฺหากํ วุฑฺฒิ, คณฺหถ น’’นฺติ กุปิตา สมนฺตโต อุฏฺฐหิตฺวา อุสุสตฺติปาสาณมุคฺคราทิปฺปหาเรหิ หตฺถิกฺขนฺธคตเมว นํ ฆาเตตฺวา ปาเท คเหตฺวา กฑฺฒิตฺวา ปริขาปิฏฺเฐ ฉฑฺเฑตฺวา โพธิสตฺตํ อภิสิญฺจิตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐาเปสุํฯ

โส ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต ปุน เอกทิวสํ สปฺปาทโย ปริคฺคณฺหิตุกาโม มหนฺเตน ปริวาเรน สปฺปสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ‘‘ทีฆา’’ติ ปกฺโกสิฯ สปฺโป อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อิทํ เต สามิ ธนํ คณฺหา’’ติ อาหฯ ราชา จตฺตาลีสหิรญฺญโกฏิธนํ อมจฺเจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา อุนฺทูรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อุนฺทูรา’’ติ ปกฺโกสิฯ โสปิ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ติํสโกฏิธนํ นิยฺยาเทสิฯ ราชา ตมฺปิ อมจฺเจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา สุวสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ‘‘สุวา’’ติ ปกฺโกสิฯ โสปิ อาคนฺตฺวา ปาเท วนฺทิตฺวา ‘‘กิํ, สามิ, สาลิํ อาหรามี’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘สาลีหิ อตฺเถ สติ อาหริสฺสสิ, เอหิ คจฺฉามา’’ติ สตฺตติยา หิรญฺญโกฏีหิ สทฺธิํ เต ตโยปิ ชเน คาหาเปตฺวา นครํ คนฺตฺวา ปาสาทวเร มหาตลํ อารุยฺหํ ธนํ สงฺโคเปตฺวา สปฺปสฺส วสนตฺถาย สุวณฺณนาฬิํ, อุนฺทูรสฺส ผลิกคุหํ, สุวสฺส สุวณฺณปญฺชรํ การาเปตฺวา สปฺปสฺส จ สุวสฺส จ โภชนตฺถาย เทวสิกํ กญฺจนตฏฺฏเก มธุลาเช, อุนฺทูรสฺส คนฺธสาลิตณฺฑุเล ทาเปสิ, ทานาทีนิ จ ปุญฺญานิ กโรติฯ เอวํ เต จตฺตาโรปิ ชนา ยาวชีวํ สมคฺคา สมฺโมทมานา วิหริตฺวา ชีวิตกฺขเย ยถากมฺมํ อคมํสุฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ทุฏฺฐราชา เทวทตฺโต อโหสิ, สปฺโป สาริปุตฺโต, อุนฺทูโร โมคฺคลฺลาโน, สุโว อานนฺโท, ปจฺฉา รชฺชปฺปตฺโต ธมฺมราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สจฺจํกิรชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[74] 4. รุกฺขธมฺมชาตกวณฺณนา

สาธู สมฺพหุลา ญาตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุทกกลเห อตฺตโน ญาตกานํ มหาวินาสํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ ญตฺวา อากาเสน คนฺตฺวา โรหิณีนทิยา อุปริ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา นีลรํสิํ วิสฺสชฺเชตฺวา ญาตเก สํเวเชตฺวา อากาสา โอรุยฺห นทีตีเร นิสินฺโน ตํ กลหํ อารพฺภ กเถสิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน กุณาลชาตเก (ชา. 2.21.กุณาลชาตก) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน สตฺถา ญาตเก อามนฺเตตฺวา ‘‘มหาราชา , ตุมฺเห ญาตกา, ญาตเกหิ นาม สมคฺเคหิ สมฺโมทมาเนหิ ภวิตุํ วฏฺฏติฯ ญาตกานญฺหิ สามคฺคิยา สติ ปจฺจามิตฺตา โอกาสํ น ลภนฺติ, ติฏฺฐนฺตุ ตาว มนุสฺสภูตา, อเจตนานํ รุกฺขานมฺปิ สามคฺคิํ ลทฺธุํ วฏฺฏติฯ อตีตสฺมิญฺหิ หิมวนฺตปฺปเทเส มหาวาโต สาลวนํ ปหริ, ตสฺส ปน สาลวนสฺส อญฺญมญฺญํ รุกฺขคจฺฉคุมฺพลตาหิ สมฺพนฺธตฺตา เอกรุกฺขมฺปิ ปาเตตุํ อสกฺโกนฺโต มตฺถกมตฺถเกเนว อคมาสิฯ เอกํ ปน องฺคเณ ฐิตํ สาขาวิฏปสมฺปนฺนมฺปิ มหารุกฺขํ อญฺเญหิ รุกฺเขหิ อสมฺพนฺธตฺตา อุมฺมูเลตฺวา ภูมิยํ ปาเตสิ, อิมินา การเณน ตุมฺเหหิปิ สมคฺเคหิ สมฺโมทมาเนหิ ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ปฐมํ อุปฺปนฺโน เวสฺสวโณ มหาราชา จวิ, สกฺโก อญฺญํ เวสฺสวณํ ฐเปสิฯ เอตสฺมิํ เวสฺสวเณ ปริวตฺเต ปจฺฉา นิพฺพตฺตเวสฺสวโณ ‘‘รุกฺขคจฺฉคุมฺพลตานํ อตฺตโน อตฺตโน รุจฺจนฏฺฐาเน วิมานํ คณฺหนฺตู’’ติ สาสนํ เปเสสิฯ ตทา โพธิสตฺโต หิมวนฺตปฺปเทเส เอกสฺมิํ สาลวเน รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โส ญาตเก อาห ‘‘ตุมฺเห วิมานานิ คณฺหนฺตา องฺคเณ ฐิตรุกฺเขสุ มา คณฺหถ, อิมสฺมิํ ปน สาลวเน มยา คหิตวิมานํ ปริวาเรตฺวา ฐิตวิมานานิ คณฺหถา’’ติฯ ตตฺถ โพธิสตฺตสฺส วจนกรา ปณฺฑิตเทวตา โพธิสตฺตสฺส วิมานํ ปริวาเรตฺวา ฐิตวิมานานิ คณฺหิํสุฯ อปณฺฑิตา ปน เทวตา ‘‘กิํ อมฺหากํ อตฺโถ อรญฺญวิมาเนหิ, มยํ มนุสฺสปเถ คามนิคมราชธานิทฺวาเรสุ วิมานานิ คณฺหิสฺสามฯ คามาทโย หิ อุปนิสฺสาย วสมานา เทวตา ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา โหนฺตี’’ติ มนุสฺสปเถ องฺคณฏฺฐาเน นิพฺพตฺตมหารุกฺเขสุ วิมานานิ คณฺหิํสุฯ

อเถกสฺมิํ ทิวเส มหตี วาตวุฏฺฐิ อุปฺปชฺชิฯ วาตสฺส อติพลวตาย ทฬฺหมูลา วนเชฏฺฐกรุกฺขาปิ สํภคฺคสาขาวิฏปา สมูลา นิปติํสุฯ ตํ ปน อญฺญมญฺญํ สมฺพนฺธเนน ฐิตํ สาลวนํ ปตฺวา อิโต จิโต จ ปหรนฺโต เอกรุกฺขมฺปิ ปาเตตุํ นาสกฺขิฯ ภคฺควิมานา เทวตา นิปฺปฏิสรณา ทารเก หตฺเถสุ คเหตฺวา หิมวนฺตํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปวตฺติํ สาลวนเทวตานํ กถยิํสุฯ ตา ตาสํ เอวํ อาคตภาวํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสุํฯ โพธิสตฺโต ‘‘ปณฺฑิตานํ วจนํ อคฺคเหตฺวา นิปฺปจฺจยฏฺฐานํ คตา นาม เอวรูปาว โหนฺตี’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[74]

‘‘สาธู สมฺพหุลา ญาตี, อปิ รุกฺขา อรญฺญชา;

วาโต วหติ เอกฏฺฐํ, พฺรหนฺตมฺปิ วนปฺปติ’’นฺติฯ

ตตฺถ สมฺพหุลา ญาตีติ จตฺตาโร อุปาทาย ตตุตฺตริ สตสหสฺสมฺปิ สมฺพหุลา นาม, เอวํ สมฺพหุลา อญฺญมญฺญํ นิสฺสาย วสนฺตา ญาตกาฯ สาธูติ โสภนา ปสตฺถา, ปเรหิ อปฺปธํสิยาติ อตฺโถฯ อปิ รุกฺขา อรญฺญชาติ ติฏฺฐนฺตุ มนุสฺสภูตา, อรญฺเญ ชาตรุกฺขาปิ สมฺพหุลา อญฺญมญฺญูปตฺถมฺเภน ฐิตา สาธุเยวฯ รุกฺขานมฺปิ หิ สปจฺจยภาโว ลทฺธุํ วฏฺฏติฯ วาโต วหติ เอกฏฺฐนฺติ ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต วายนฺโต องฺคณฏฺฐาเน ฐิตํ เอกฏฺฐํ เอกกเมว ฐิตํ พฺรหนฺตมฺปิ วนปฺปติํ สาขาวิฏปสมฺปนฺนํ มหารุกฺขมฺปิ วหติ, อุมฺมูเลตฺวา ปาเตตีติ อตฺโถฯ โพธิสตฺโต อิมํ การณํ กเถตฺวา อายุกฺขเย ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถาปิ ‘‘เอวํ, มหาราชา, ญาตกานํ ตาว สามคฺคิเยว ลทฺธุํ วฏฺฏติ, สมคฺคา สมฺโมทมานา ปิยสํวาสเมว วสถา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เทวตา พุทฺธปริสา อเหสุํ, ปณฺฑิตเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

รุกฺขธมฺมชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[75] 5. มจฺฉชาตกวณฺณนา

อภิตฺถนย ปชฺชุนฺนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อตฺตนา วสฺสาปิตวสฺสํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิํ กิร สมเย โกสลรฏฺเฐ เทโว น วสฺสิ, สสฺสานิ มิลายนฺติ, เตสุ เตสุ ฐาเนสุ ตฬากโปกฺขรณิสรานิ สุสฺสนฺติฯ เชตวนทฺวารโกฏฺฐกสมีเป เชตวนโปกฺขรณิยาปิ อุทกํ ฉิชฺชิฯ กลลคหนํ ปวิสิตฺวา นิปนฺเน มจฺฉกจฺฉเป กากกุลลาทโย กณยคฺคสทิเสหิ ตุณฺเฑหิ โกฏฺเฏตฺวา นีหริตฺวา นีหริตฺวา วิปฺผนฺทมาเน ขาทนฺติฯ

สตฺถา มจฺฉกจฺฉปานํ ตํ พฺยสนํ ทิสฺวา มหากรุณาย อุสฺสาหิตหทโย ‘‘อชฺช มยา เทวํ วสฺสาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปภาตาย รตฺติยา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต พุทฺธลีลาย สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สาวตฺถิโต วิหารํ คจฺฉนฺโต เชตวนโปกฺขรณิยา โสปาเน ฐตฺวา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ ‘‘อานนฺท, อุทกสาฏิกํ อาหร, เชตวนโปกฺขรณิยํ นฺหายิสฺสามี’’ติฯ ‘‘นนุ, ภนฺเต, เชตวนโปกฺขรณิยํ อุทกํ ฉินฺนํ, กลลมตฺตเมว อวสิฏฺฐ’’นฺติ? ‘‘อานนฺท, พุทฺธพลํ นาม มหนฺตํ, อาหร ตฺวํ อุทกสาฏิก’’นฺติฯ เถโร อาหริตฺวา อทาสิฯ สตฺถา เอเกนนฺเตน อุทกสาฏิกํ นิวาเสตฺวา เอเกนนฺเตน สรีรํ ปารุปิตฺวา ‘‘เชตวนโปกฺขรณิยํ นฺหายิสฺสามี’’ติ โสปาเน อฏฺฐาสิฯ ตงฺขณญฺเญว สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ โส ‘‘กิํ นุ โข’’ติ อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ญตฺวา วสฺสวลาหกเทวราชานํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, สตฺถา ‘เชตวนโปกฺขรณิยํ นฺหายิสฺสามี’ติ ธุรโสปาเน ฐิโต, ขิปฺปํ สกลโกสลรฏฺฐํ เอกเมฆํ กตฺวา วสฺสาเปหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอกํ วลาหกํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา เมฆคีตํ คายนฺโต ปาจีนโลกธาตุอภิมุโข ปกฺขนฺทิฯ ปาจีนทิสาภาเค ขลมณฺฑลมตฺตํ เอกํ เมฆปฏลํ อุฏฺฐาย สตปฏลํ สหสฺสปฏลํ หุตฺวา อภิตฺถนนฺตํ วิชฺชุลตา นิจฺฉาเรนฺตํ อโธมุขํ ฐปิตอุทกกุมฺภากาเรน วสฺสมานํ สกลโกสลรฏฺฐํ มโหเฆน วิย อชฺโฌตฺถริฯ

เทโว อจฺฉินฺนธารํ วสฺสนฺโต มุหุตฺเตเนว เชตวนโปกฺขรณิํ ปูเรสิ, ธุรโสปานํ อาหจฺจ อุทกํ อฏฺฐาสิฯ

สตฺถา โปกฺขรณิยํ นฺหายิตฺวา สุรตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา สุคตมหาจีวรํ เอกํสํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต คนฺตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ภิกฺขุสงฺเฆน วตฺเต ทสฺสิเต อุฏฺฐาย มณิโสปานผลเก ฐตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาทํ ทตฺวา อุยฺโยเชตฺวา สุรภิคนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ ‘‘ปสฺสถาวุโส, ทสพลสฺส ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปตฺติํ, วิวิธสสฺเสสุ มิลายนฺเตสุ นานาชลาสเยสุ สุสฺสนฺเตสุ มจฺฉกจฺฉเปสุ มหาทุกฺขํ ปาปุณนฺเตสุ การุญฺญํ ปฏิจฺจ ‘มหาชนํ ทุกฺขา โมเจสฺสามี’ติ อุทกสาฏิกํ นิวาเสตฺวา เชตวนโปกฺขรณิยา ธุรโสปาเน ฐตฺวา มุหุตฺเตน สกลโกสลรฏฺฐํ มโหเฆน โอปิลาเปนฺโต วิย เทวํ วสฺสาเปตฺวา มหาชนํ กายิกเจตสิกทุกฺขโต โมเจตฺวา วิหารํ ปวิฏฺโฐ’’ติ กถาย วตฺตมานาย คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว มหาชเน กิลมนฺเต เทวํ วสฺสาเปติ, ปุพฺเพ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา มจฺฉราชกาเลปิ วสฺสาเปสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต อิมสฺมิํเยว โกสลรฏฺเฐ อิมิสฺสา สาวตฺถิยา อิมสฺมิํเยว เชตวนโปกฺขรณิฏฺฐาเน เอกา วลฺลิคหนปริกฺขิตฺตา กนฺทรา อโหสิฯ ตทา โพธิสตฺโต มจฺฉโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา มจฺฉคณปริวุโต ตตฺถ ปฏิวสติฯ ยถา ปน อิทานิ, เอวเมว ตทาปิ ตสฺมิํ รฏฺเฐ เทโว น วสฺสิ, มนุสฺสานํ สสฺสานิ มิลายิํสุ, วาปิตฬากกนฺทราทีสุ อุทกํ ฉิชฺชิ, มจฺฉกจฺฉปา กลลคหนํ ปวิสิํสุฯ อิมิสฺสาปิ กนฺทราย มจฺฉกจฺฉปา กลลคหนํ ปวิสิตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน นิลียิํสุฯ กากาทโย ตุณฺเฑน โกฏฺเฏตฺวา นีหริตฺวา ขาทิํสุฯ

โพธิสตฺโต ญาติสงฺฆสฺส ตํ พฺยสนํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ เตสํ ทุกฺขํ ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ โมเจตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, สจฺจกิริยํ กตฺวา เทวํ วสฺสาเปตฺวา ญาตเก มรณทุกฺขา โมเจสฺสามี’’ติ กาฬวณฺณํ กทฺทมํ ทฺวิธา วิยูหิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อญฺชนรุกฺขสารฆฏิกวณฺโณ มหามจฺโฉ สุโธตโลหิตงฺคมณิคุฬสทิสานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา อากาสํ อุลฺโลเกตฺวา ปชฺชุนฺนเทวราชสฺส สทฺทํ ทตฺวา ‘‘โภ ปชฺชุนฺน, อหํ ญาตเก นิสฺสาย ทุกฺขิโต, ตฺวํ มยิ สีลวนฺเต กิลมนฺเต กสฺมา เทวํ น วสฺสาเปสิ? มยา สมานชาติกานํ ขาทนฏฺฐาเน นิพฺพตฺติตฺวา ตณฺฑุลปฺปมาณมฺปิ มจฺฉํ อาทิํ กตฺวา ขาทิตปุพฺโพ นาม นตฺถิ, อญฺโญปิ เม ปาโณ ชีวิตา น โวโรปิตปุพฺโพ, อิมินา สจฺเจน เทวํ วสฺสาเปตฺวา ญาติสงฺฆํ เม ทุกฺขา โมเจหี’’ติ วตฺวา ปริจารกเจฏกํ อาณาเปนฺโต วิย ปชฺชุนฺนเทวราชานํ อาลปนฺโต อิมํ คาถมาห –

[75]

‘‘อภิตฺถนย ปชฺชุนฺน, นิธิํ กากสฺส นาสย;

กากํ โสกาย รนฺเธหิ, มญฺจ โสกา ปโมจยา’’ติฯ

ตตฺถ อภิตฺถนย ปชฺชุนฺนาติ ปชฺชุนฺโน วุจฺจติ เมโฆ, อยํ ปน เมฆวเสน ลทฺธนามํ วสฺสวลาหกเทวราชานํ อาลปติฯ อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย – เทโว นาม อนภิตฺถนนฺโต วิชฺชุลตา อนิจฺฉาเรนฺโต วสฺสนฺโตปิ น โสภติ, ตสฺมา ตฺวํ อภิตฺถนนฺโต วิชฺชุลตา นิจฺฉาเรนฺโต วสฺสาเปหีติฯ นิธิํ กากสฺส นาสยาติ กากา กลลํ ปวิสิตฺวา ฐิเต มจฺเฉ ตุณฺเฑน โกฏฺเฏตฺวา นีหริตฺวา ขาทนฺติ, ตสฺมา เตสํ อนฺโตกลเล มจฺฉา ‘‘นิธี’’ติ วุจฺจนฺติ, ตํ กากสงฺฆสฺส นิธิํ เทวํ วสฺสาเปนฺโต อุทเกน ปฏิจฺฉาเทตฺวา นาเสหีติฯ กากํ โสกาย รนฺเธหีติ กากสงฺโฆ อิมิสฺสา กนฺทราย อุทเกน ปุณฺณาย มจฺเฉ อลภมาโน โสจิสฺสติ, ตํ กากคณํ ตฺวํ อิมํ กนฺทรํ ปูเรนฺโต โสกาย รนฺเธหิ, โสกสฺสตฺถาย มจฺฉสฺส อสฺสาสตฺถาย เทวํ วสฺสาเปหิฯ ยถา อนฺโตนิชฺฌานลกฺขณํ โสกํ ปาปุณาติ, เอวํ กโรหีติ อตฺโถ, มญฺจ โสกา ปโมจยาติ เอตฺถ จ-กาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถ, มญฺจ มม ญาตเก จ สพฺเพว อิมมฺหา มรณโสกา โมเจหีติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต ปริจารกเจฏกํ อาณาเปนฺโต วิย ปชฺชุนฺนํ อาลปิตฺวา สกลโกสลรฏฺเฐ มหาวสฺสํ วสฺสาเปตฺวา มหาชนํ มรณทุกฺขา โมเจตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว เทวํ วสฺสาเปติ, ปุพฺเพ มจฺฉโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ วสฺสาเปสิเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มจฺฉคณา พุทฺธปริสา อเหสุํ, ปชฺชุนฺนเทวราชา อานนฺโท, มจฺฉราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มจฺฉชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[76] 6. อสงฺกิยชาตกวณฺณนา

อสงฺกิโยมฺหิ คามมฺหีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ สาวตฺถิวาสิํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร โสตาปนฺโน อริยสาวโก เกนจิเทว กรณีเยน เอเกน สกฏสตฺถวาเหน สทฺธิํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา เอกสฺมิํ อรญฺญฏฺฐาเน สกฏานิ โมเจตฺวา ขนฺธาวารพนฺเธ กเต สตฺถวาหสฺส อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล จงฺกมติฯ อถตฺตโน กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา ปญฺจสตา โจรา ‘‘ขนฺธาวารํ วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ ธนุมุคฺคราทิหตฺถา ตํ ฐานํ ปริวารยิํสุฯ อุปาสโกปิ จงฺกมติเยวฯ โจรา นํ ทิสฺวา ‘‘อทฺธา เอส ขนฺธาวารรกฺขโก ภวิสฺสติ, อิมสฺส นิทฺทํ โอกฺกนฺตกาเล วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ อชฺโฌตฺถริตุํ อสกฺโกนฺตา ตตฺถ ตตฺเถว อฏฺฐํสุฯ โสปิ อุปาสโก ปฐมยาเมปิ มชฺฌิมยาเมปิ ปจฺฉิมยาเมปิ จงฺกมนฺโตเยว อฏฺฐาสิฯ ปจฺจูสกาเล ชาเต โจรา โอกาสํ อลภนฺตา คหิเต ปาสาณมุคฺคราทโย ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิํสุฯ

อุปาสโกปิ อตฺตโน กมฺมํ นิฏฺฐาเปตฺวา ปุน สาวตฺถิํ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อตฺตานํ รกฺขมานา ปรรกฺขกา โหนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, อุปาสก, อตฺตานํ รกฺขนฺโต ปรมฺปิ รกฺขติ, ปรํ รกฺขนฺโต อตฺตานมฺปิ รกฺขตี’’ติฯ

โส ‘‘ยาว สุภาสิตญฺจิทํ, ภนฺเต, ภควตา, อหํ เอเกน สตฺถวาเหน สทฺธิํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน รุกฺขมูเล จงฺกมนฺโต ‘มํ รกฺขิสฺสามี’ติ สกลสตฺถํ รกฺขิ’’นฺติ อาหฯ สตฺถา ‘‘อุปาสก, ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา อตฺตานํ รกฺขนฺตา ปรํ รกฺขิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ชนปทํ อาคนฺตฺวา ชนปทจาริกํ จรนฺโต เอเกน สตฺถวาเหน สทฺธิํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา เอกสฺมิํ อรญฺญฏฺฐาเน สตฺเถ นิวิฏฺเฐ สตฺถโต อวิทูเร ฌานสุเขน วีตินาเมนฺโต อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล จงฺกมนฺโต อฏฺฐาสิฯ อถ โข ปญฺจสตา โจรา ‘‘สายมาสภตฺตสฺส ภุตฺตกาเล ตํ สกฏสตฺถํ วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ อาคนฺตฺวา ปริวารยิํสุฯ เต ตํ ตาปสํ ทิสฺวา ‘‘สเจ อยํ อมฺเห ปสฺสิสฺสติ, สตฺถวาสิกานํ อาโรเจสฺสติ, เอตสฺส นิทฺทูปคตเวลาย วิลุมฺปิสฺสามา’’ติ ตตฺเถว อฏฺฐํสุฯ ตาปโส สกลมฺปิ รตฺติํ จงฺกมิเยวฯ โจรา โอกาสํ อลภิตฺวา คหิตคหิเต มุคฺครปาสาเณ ฉฑฺเฑตฺวา สกฏสตฺถวาสีนํ สทฺทํ ทตฺวา ‘‘โภนฺโต, สตฺถวาสิโน สเจ เอส รุกฺขมูเล จงฺกมนกตาปโส อชฺช นาภวิสฺส, สพฺเพ มหาวิโลปํ ปตฺตา อภวิสฺสถ, สฺเว ตาปสสฺส มหาสกฺการํ กเรยฺยาถา’’ติ วตฺวา ปกฺกมิํสุฯ

เต ปภาตาย รตฺติยา โจเรหิ ฉฑฺฑิเต มุคฺครปาสาณาทโย ทิสฺวา ภีตา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ทิฏฺฐา โว โจรา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘อามาวุโส, ทิฏฺฐา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, เอตฺตเกโว โจเร ทิสฺวา ภยํ วา สารชฺชํ วา น อุปฺปชฺชี’’ติ? โพธิสตฺโต ‘‘อาวุโส โจเร ทิสฺวา ภยํ นาม สธนสฺส โหติ, อหํ ปน นิทฺธโน, สฺวาหํ กิํ ภายิสฺสามิฯ มยฺหญฺหิ คาเมปิ อรญฺเญปิ วสนฺตสฺส ภยํ วา สารชฺชํ วา นตฺถี’’ติ วตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[76]

‘‘อสงฺกิโยมฺหิ คามมฺหิ, อรญฺเญ นตฺถิ เม ภยํ;

อุชุมคฺคํ สมารุฬฺโห, เมตฺตาย กรุณาย จา’’ติฯ

ตตฺถ อสงฺกิโยมฺหิ คามมฺหีติ สงฺกาย นิยุตฺโต ปติฏฺฐิโตติ สงฺกิโย, น สงฺกิโย อสงฺกิโยฯ อหํ คาเม วสนฺโตปิ สงฺกาย อปฺปติฏฺฐิตตฺตา อสงฺกิโย นิพฺภโย นิราสงฺโกติ ทีเปติฯ อรญฺเญติ คามคามูปจารวินิมุตฺเต ฐาเนฯ อุชุมคฺคํ สมารุฬฺโห, เมตฺตาย กรุณาย จาติ อหํ ติกจตุกฺกชฺฌานิกาหิ เมตฺตากรุณาหิ กายวงฺกาทิวิรหิตํ อุชุํ พฺรหฺมโลกคามิมคฺคํ อารุฬฺโหติ วทติฯ อถ วา ปริสุทฺธสีลตาย กายวจีมโนวงฺกวิรหิตํ อุชุํ เทวโลกมคฺคํ อารุฬฺโหมฺหีติ ทสฺเสตฺวา ตโต อุตฺตริ เมตฺตาย กรุณาย จ ปติฏฺฐิตตฺตา อุชุํ พฺรหฺมโลกมคฺคมฺปิ อารุฬฺโหมฺหีติปิ ทสฺเสติฯ อปริหีนชฺฌานสฺส หิ เอกนฺเตน พฺรหฺมโลกปรายณตฺตา เมตฺตากรุณาทโย อุชุมคฺคา นามฯ

เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ตุฏฺฐจิตฺเตหิ เตหิ มนุสฺเสหิ สกฺกโต ปูชิโต ยาวชีวํ จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สตฺถวาสิโน พุทฺธปริสา อเหสุํ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อสงฺกิยชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[77] 7. มหาสุปินชาตกวณฺณนา

ลาพูนิ สีทนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โสฬส มหาสุปิเน อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสํ กิร โกสลมหาราชา รตฺติํ นิทฺทูปคโต ปจฺฉิมยาเม โสฬส มหาสุปิเน ทิสฺวา ภีตตสิโต ปพุชฺฌิตฺวา ‘‘อิเมสํ สุปินานํ ทิฏฺฐตฺตา กิํ นุ โข เม ภวิสฺสตี’’ติ มรณภยตชฺชิโต สยนปิฏฺเฐ นิสินฺนโกว รตฺติํ วีตินาเมสิฯ

อถ นํ ปภาตาย รตฺติยา พฺราหฺมณปุโรหิตา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สุขํ สยิตฺถ, มหาราชา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘กุโต เม อาจริยา สุขํ, อชฺชาหํ ปจฺจูสสมเย โสฬส มหาสุปิเน ปสฺสิํ, โสมฺหิ เตสํ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย ภยปฺปตฺโต’’ติฯ

‘‘วเทถ, มหาราช, สุตฺวา ชานิสฺสามา’’ติ วุตฺตํ พฺราหฺมณานํ ทิฏฺฐสุปิเน กเถตฺวา ‘‘กิํ นุ โข เม อิเมสํ ทิฏฺฐการณา ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิฯ พฺราหฺมณา หตฺเถ วิธุนิํสุฯ ‘‘กสฺมา หตฺเถ วิธุนถา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘กกฺขฬา, มหาราช, สุปินา’’ติฯ ‘‘กา เตสํ นิปฺผตฺติ ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘รชฺชนฺตราโย ชีวิตนฺตราโย โภคนฺตราโยติ อิเมสํ ติณฺณํ อนฺตรายานํ อญฺญตโร’’ติฯ ‘‘สปฺปฏิกมฺมา, อปฺปฏิกมฺมา’’ติ? ‘‘กามํ เอเต สุปินา อติผรุสตฺตา อปฺปฏิกมฺมา, มยํ ปน เต สปฺปฏิกมฺเม กริสฺสาม, เอเต ปฏิกฺกมาเปตุํ อสกฺโกนฺตานํ อมฺหากํ สิกฺขิตภาโว นาม กิํ กริสฺสตี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน กตฺวา ปฏิกฺกมาเปสฺสถา’’ติ? ‘‘สพฺพจตุกฺเกน ยญฺญํ ยชิสฺสาม, มหาราชา’’ติฯ ราชา ภีตตสิโต ‘‘เตน หิ อาจริยา มม ชีวิตํ ตุมฺหากํ หตฺเถ โหตุ, ขิปฺปํ เม โสตฺถิํ กโรถา’’ติ อาหฯ พฺราหฺมณา ‘‘พหุํ ธนํ ลภิสฺสาม, พหุํ ขชฺชโภชฺชํ อาหราเปสฺสามา’’ติ หฏฺฐตุฏฺฐา ‘‘มา จินฺตยิตฺถ, มหาราชา’’ติ ราชานํ สมสฺสาเสตฺวา ราชนิเวสนา นิกฺขมิตฺวา พหินคเร ยญฺญาวาฏํ กตฺวา พหู จตุปฺปทคเณ ถูณูปนีเต กตฺวา ปกฺขิคเณ สมาหริตฺวา ‘‘อิทญฺจิทญฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ปุนปฺปุนํ สญฺจรนฺติฯ

อถ โข มลฺลิกา เทวี ตํ การณํ ญตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘กิํ นุ โข, มหาราช, พฺราหฺมณา ปุนปฺปุนํ สญฺจรนฺตี’’ติ? ‘‘สุขิตา, ตฺวํ ภทฺเท, อมฺหากํ กณฺณมูเล อาสีวิสํ จรนฺตํ น ชานาสี’’ติฯ ‘‘กิํ เอตํ, มหาราชา’’ติ? มยา เอวรูปา ทุสฺสุปินา ทิฏฺฐา, พฺราหฺมณา ‘‘ติณฺณํ อนฺตรายานํ อญฺญตโร ปญฺญายตี’’ติ วตฺวา ‘‘‘เตสํ ปฏิฆาตาย ยญฺญํ ยชิสฺสามา’ติ วตฺวา ปุนปฺปุนํ สญฺจรนฺตี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เต, มหาราช, สเทวเก โลเก อคฺคพฺราหฺมโณ สุปินปฏิกมฺมํ ปุจฺฉิโต’’ติ? ‘‘กตโร ปเนส, ภทฺเท, สเทวเก โลเก อคฺคพฺราหฺมโณ’’ติฯ ‘‘สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลํ สพฺพญฺญุํ วิสุทฺธํ นิกฺกิเลสํ มหาพฺราหฺมณํ น ชานาสิฯ โส หิ ภควา สุปินนฺตรํ ชาเนยฺย, คจฺฉ ตฺวํ ปุจฺฉ ตํ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘สาธุ, เทวี’’ติ ราชา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ

สตฺถา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, มหาราช, อติปฺปโคว อาคโตสี’’ติ อาหฯ อหํ, ภนฺเต, ปจฺจูสสมเย โสฬส มหาสุปิเน ทิสฺวา ภีโต พฺราหฺมณานํ อาโรเจสิํฯ

พฺราหฺมณา ‘‘กกฺขฬา, มหาราช , สุปินา, เอเตสํ ปฏิฆาตตฺถาย สพฺพจตุกฺเกน ยญฺญํ ยชิสฺสามา’’ติ ยญฺญํ สชฺเชนฺติ, พหู ปาณา มรณภยตชฺชิตา, ตุมฺเห จ สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลา, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย นตฺถิ โส เญยฺยธมฺโม, โย โว ญาณมุเข อาปาถํ นาคจฺฉติฯ ‘‘เอเตสํ เม สุปินานํ นิปฺผตฺติํ กเถถ ภควา’’ติฯ ‘‘เอวเมตํ, มหาราช, สเทวเก โลเก มํ ฐเปตฺวา อญฺโญ เอเตสํ สุปินานํ อนฺตรํ วา นิปฺผตฺติํ วา ชานิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อหํ เต กเถสฺสามิ, อปิจ โข ตฺวํ ทิฏฺฐทิฏฺฐนิยาเมเนว สุปิเน กเถหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ราชา ทิฏฺฐนิยาเมเนว กเถนฺโต –

‘‘อุสภา รุกฺขา คาวิโย ควา จ,

อสฺโส กํโส สิงฺคาลี จ กุมฺโภ;

โปกฺขรณี จ อปากจนฺทนํฯ

‘‘ลาพูนิ สีทนฺติ สิลา ปฺลวนฺติ, มณฺฑูกิโย กณฺหสปฺเป คิลนฺติ;

กากํ สุวณฺณา ปริวารยนฺติ, ตสา วกา เอฬกานํ ภยา หี’’ติฯ –

อิมํ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา กเถสิฯ

(1) อหํ, ภนฺเต, เอกํ ตาว สุปินํ เอวํ อทฺทสํ – จตฺตาโร อญฺชนวณฺณา กาฬอุสภา ‘‘ยุชฺฌิสฺสามา’’ติ จตูหิ ทิสาหิ ราชงฺคณํ อาคนฺตฺวา ‘‘อุสภยุทฺธํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ มหาชเน สนฺนิปติเต ยุชฺฌนาการํ ทสฺเสตฺวา นทิตฺวา คชฺชิตฺวา อยุชฺฌิตฺวาว ปฏิกฺกนฺตาฯ

อิมํ ปฐมํ สุปินํ อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? ‘‘มหาราช, อิมสฺส วิปาโก เนว ตว, น มม กาเล ภวิสฺสติ, อนาคเต ปน อธมฺมิกานํ กปณราชูนํ อธมฺมิกานญฺจ มนุสฺสานํ กาเล โลเก วิปริวตฺตมาเน กุสเล โอสฺสนฺเน, อกุสเล อุสฺสนฺเน, โลกสฺส ปริหายนกาเล เทโว น สมฺมา วสฺสิสฺสติ, เมฆปาทา ปจฺฉิชฺชิสฺสนฺติ, สสฺสานิ มิลายิสฺสนฺติ, ทุพฺภิกฺขํ ภวิสฺสติ, วสฺสิตุกามา วิย จตูหิ ทิสาหิ เมฆา อุฏฺฐหิตฺวา อิตฺถิกาหิ อาตเป ปตฺถฏานํ วีหิอาทีนํ เตมนภเยน อนฺโตปเวสิตกาเล ปุริเสสุ กุทฺทาลปิฏกหตฺเถสุ อาฬิพนฺธนตฺถาย นิกฺขนฺเตสุ วสฺสนาการํ ทสฺเสตฺวา คชฺชิตฺวา วิชฺชุลตา นิจฺฉาเรตฺวา เต อุสภา วิย อยุชฺฌิตฺวา อวสฺสิตฺวาว ปลายิสฺสนฺติฯ อยเมตสฺส วิปาโกฯ ตุยฺหํ ปน ตปฺปจฺจยา โกจิ อนฺตราโย นตฺถิ, อนาคตํ อารพฺภ ทิฏฺโฐ สุปิโน เอส, พฺราหฺมณา ปน อตฺตโน ชีวิตวุตฺติํ นิสฺสาย กถยิํสู’’ติ เอวํ สตฺถา สุปินสฺส นิปฺผตฺติํ กเถตฺวา อาห ‘‘ทุติยํ กเถหิ, มหาราชา’’ติฯ

(2) ทุติยาหํ, ภนฺเต, เอวํ อทฺทสํ – ขุทฺทกา รุกฺขา เจว คจฺฉา จ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา วิทตฺถิมตฺตมฺปิ รตนมตฺตมฺปิ อนุคฺคนฺตฺวาว ปุปฺผนฺติ เจว ผลนฺติ จฯ อิมํ ทุติยํ อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? มหาราช, อิมสฺสาปิ วิปาโก โลกสฺส ปริหายนกาเล มนุสฺสานํ ปริตฺตายุกกาเล ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ สตฺตา ติพฺพราคา ภวิสฺสนฺติ, อสมฺปตฺตวยาว กุมาริโย ปุริสนฺตรํ คนฺตฺวา อุตุนิโย เจว คพฺภินิโย จ หุตฺวา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิสฺสนฺติฯ ขุทฺทกรุกฺขานํ ปุปฺผํ วิย หิ ตาสํ อุตุนิภาโว, ผลํ วิย จ ปุตฺตธีตโร ภวิสฺสนฺติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ตติยํ กเถหิ, มหาราชาติฯ

(3) คาวิโย, ภนฺเต, ตทหุชาตานํ วจฺฉกานํ ขีรํ ปิวนฺติโย อทฺทสํฯ อยํ เม ตติโย สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ วิปาโก อนาคเต เอว มนุสฺสานํ เชฏฺฐาปจายิกกมฺมสฺส นฏฺฐกาเล ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ สตฺตา มาตาปิตูสุ วา สสฺสุสสุเรสุ วา ลชฺชํ อนุปฏฺฐาเปตฺวา สยเมว กุฏุมฺพํ สํวิทหนฺตาว ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ มหลฺลกานํ ทาตุกามา ทสฺสนฺติ, อทาตุกามา น ทสฺสนฺติฯ มหลฺลกา อนาถา อสยํวสี ทารเก อาราเธตฺวา ชีวิสฺสนฺติ ตทหุชาตานํ วจฺฉกานํ ขีรํ ปิวนฺติโย มหาคาวิโย วิยฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, จตุตฺถํ กเถหิ, มหาราชาติฯ

(4) ธุรวาเห, ภนฺเต, อาโรหปริณาหสมฺปนฺเน มหาโคเณยุคปรมฺปราย อโยเชตฺวา ตรุเณ โคทมฺเม ธุเร โยเชนฺเต อทฺทสํฯ เต ธุรํ วหิตุํ อสกฺโกนฺตา ฉฑฺเฑตฺวา อฏฺฐํสุ, สกฏานิ นปฺปวฏฺฏิํสุฯ

อยํ เม จตุตฺโถ สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ วิปาโก อนาคเต เอว อธมฺมิกราชูนํ กาเล ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ อธมฺมิกกปณราชาโน ปณฺฑิตานํ ปเวณิกุสลานํ กมฺมํ นิตฺถรณสมตฺถานํ มหามตฺตานํ ยสํ น ทสฺสนฺติฯ ธมฺมสภายํ วินิจฺฉยฏฺฐาเนปิ ปณฺฑิเต โวหารกุสเล มหลฺลเก อมจฺเจ น ฐเปสฺสนฺติ, ตพฺพิปรีตานํ ปน ตรุณตรุณานํ ยสํ ทสฺสนฺติ, ตถารูเป เอว วินิจฺฉยฏฺฐาเน ฐเปสฺสนฺติ, เต ราชกมฺมานิ เจว ยุตฺตายุตฺตญฺจ อชานนฺตา เนว ตํ ยสํ อุกฺขิปิตุํ สกฺขิสฺสนฺติ, น ราชกมฺมานิ นิตฺถริตุํฯ เต อสกฺโกนฺตา กมฺมธุรํ ฉฑฺเฑสฺสนฺติ, มหลฺลกาปิ ปณฺฑิตามจฺจา ยสํ อลภนฺตา กิจฺจานิ นิตฺถริตุํ สมตฺถาปิ ‘‘กิํ อมฺหากํ เอเตหิ, มยํ พาหิรกา ชาตา, อพฺภนฺตริกา ตรุณทารกา ชานิสฺสนฺตี’’ติ อุปฺปนฺนานิ กมฺมานิ น กริสฺสนฺติ, เอวํ สพฺพถาปิ เตสํ ราชูนํ หานิเยว ภวิสฺสติ, ธุรํ วหิตุํ อสมตฺถานํ วจฺฉทมฺมานํ ธุเร โยชิตกาโล วิย, ธุรวาหานญฺจ มหาโคณานํ ยุคปรมฺปราย อโยชิตกาโล วิย ภวิสฺสติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ปญฺจมํ กเถหิ, มหาราชาติฯ

(5) ภนฺเต, เอกํ อุภโตมุขํ อสฺสํ อทฺทสํ, ตสฺส ทฺวีสุ ปสฺเสสุ ยวสํ เทนฺติ, โส ทฺวีหิ มุเขหิ ขาทติฯ อยํ เม ปญฺจโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเต อธมฺมิกราชกาเลเยว วิปาโก ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ อธมฺมิกา พาลราชาโน อธมฺมิเก โลลมนุสฺเส วินิจฺฉเย ฐเปสฺสนฺติ, เต ปาปปุญฺเญสุ อนาทรา พาลา สภายํ นิสีทิตฺวา วินิจฺฉยํ เทนฺตา อุภินฺนมฺปิ อตฺถปจฺจตฺถิกานํ หตฺถโต ลญฺชํ คเหตฺวา ขาทิสฺสนฺติ อสฺโส วิย ทฺวีหิ มุเขหิ ยวสํฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ฉฏฺฐํ กเถหิ, มหาราชาติฯ

(6) ภนฺเต, มหาชโน สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาติํ สมฺมชฺชิตฺวา ‘‘อิธ ปสฺสาวํ กโรหี’’ติ เอกสฺส ชรสิงฺคาลสฺส อุปนาเมสิ, ตํ ตตฺถ ปสฺสาวํ กโรนฺตํ อทฺทสํฯ อยํ เม ฉฏฺโฐ สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ วิปาโก อนาคเตเยว ภวิสฺสติฯ

อนาคตสฺมิญฺหิ อธมฺมิกา วิชาติราชาโน ชาติสมฺปนฺนานํ กุลปุตฺตานํ อาสงฺกาย ยสํ น ทสฺสนฺติ, อกุลีนานํเยว ทสฺสนฺติฯ เอวํ มหากุลานิ ทุคฺคตานิ ภวิสฺสนฺติ, ลามกกุลานิ อิสฺสรานิฯ เต จ กุลีนปุริสา ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา ‘‘อิเม นิสฺสาย ชีวิสฺสามา’’ติ อกุลีนานํ ธีตโร ทสฺสนฺติ, อิติ ตาสํ กุลธีตานํ อกุลีเนหิ สทฺธิํ สํวาโส ชรสิงฺคาลสฺส สุวณฺณปาติยํ ปสฺสาวกรณสทิโส ภวิสฺสติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, สตฺตมํ กเถหีติฯ

(7) ภนฺเต, เอโก ปุริโส รชฺชุํ วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา ปาทมูเล นิกฺขิปติ, เตน นิสินฺนปีฐสฺส เหฏฺฐา สยิตา เอกา ฉาตสิงฺคาลี ตสฺส อชานนฺตสฺเสว ตํ ขาทติ, เอวาหํ อทฺทสํฯ อยํ เม สตฺตโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเตเยว วิปาโก ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ อิตฺถิโย ปุริสโลลา สุราโลลา อลงฺการโลลา วิสิขาโลลา อามิสโลลา ภวิสฺสนฺติ ทุสฺสีลา ทุราจารา, ตา สามิเกหิ กสิโครกฺขาทีนิ กมฺมานิ กตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน สมฺภตํ ธนํ ชาเรหิ สทฺธิํ สุรํ ปิวนฺติโย มาลาคนฺธวิเลปนํ ธารยมานา อนฺโตเคเห อจฺจายิกมฺปิ กิจฺจํ อโนโลเกตฺวา เคเห ปริกฺเขปสฺส อุปริภาเคนปิ ฉิทฺทฏฺฐาเนหิปิ ชาเร อุปธารยมานา สฺเว วปิตพฺพยุตฺตกํ พีชมฺปิ โกฏฺเฏตฺวา ยาคุภตฺตขชฺชกาทีนิ สมฺปาเทตฺวา ขาทมานา วิลุมฺปิสฺสนฺติ เหฏฺฐาปีฐเก นิปนฺนฉาตสิงฺคาลี วิย วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา ปาทมูเล นิกฺขิตฺตรชฺชุํฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, อฏฺฐมํ กเถหีติฯ

(8) ภนฺเต, ราชทฺวาเร พหูหิ ตุจฺฉกุมฺเภหิ ปริวาเรตฺวา ฐปิตํ เอกํ มหนฺตํ ปูริตกุมฺภํ อทฺทสํฯ จตฺตาโรปิ ปน วณฺณา จตูหิ ทิสาหิ จตูหิ อนุทิสาหิ จ ฆเฏหิ อุทกํ อาหริตฺวา อาหริตฺวา ปูริตกุมฺภเมว ปูเรนฺติ, ปูริตปูริตํ อุทกํ อุตฺตริตฺวา ปลายติ, เตปิ ปุนปฺปุนํ ตตฺเถว อุทกํ อาสิญฺจนฺติ, ตุจฺฉกุมฺเภ ปน โอโลเกนฺตาปิ นตฺถิฯ อยํ เม อฏฺฐโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเตเยว วิปาโก ภวิสฺสติฯ

อนาคตสฺมิญฺหิ โลโก ปริหายิสฺสติ, รฏฺฐํ นิโรชํ ภวิสฺสติ, ราชาโน ทุคฺคตา กปณา ภวิสฺสนฺติฯ โย อิสฺสโร ภวิสฺสติ, ตสฺส ภณฺฑาคาเร สตสหสฺสมตฺตา กหาปณา ภวิสฺสนฺติ, เต เอวํ ทุคฺคตา สพฺเพ ชานปเท อตฺตโนว กมฺเม กาเรสฺสนฺติ, อุปทฺทุตา มนุสฺสา สเก กมฺมนฺเต ฉฑฺเฑตฺวา ราชูนญฺเญว อตฺถาย ปุพฺพณฺณาปรณฺณานิ วปนฺตา รกฺขนฺตา ลายนฺตา มทฺทนฺตา ปเวเสนฺตา อุจฺฉุเขตฺตานิ กโรนฺตา ยนฺตานิ กโรนฺตา ยนฺตานิ วาเหนฺตา ผาณิตาทีนิ ปจนฺตา ปุปฺผาราเม จ ผลาราเม จ กโรนฺตา ตตฺถ ตตฺถ นิปฺผนฺนานิ ปุพฺพณฺณาทีนิ อาหริตฺวา รญฺโญ โกฏฺฐาคารเมว ปูเรสฺสนฺติ, อตฺตโน เคเหสุ ตุจฺฉโกฏฺเฐ โอโลเกนฺตาปิ น ภวิสฺสนฺติ, ตุจฺฉกุมฺเภ อโนโลเกตฺวา ปูริตกุมฺเภ ปูรณสทิสเมว ภวิสฺสติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, นวมํ กเถหีติฯ

(9) ภนฺเต, เอกํ ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺนํ คมฺภีรํ สพฺพโต ติตฺถํ โปกฺขรณิํ อทฺทสํฯ สมนฺตโต ทฺวิปทจตุปฺปทา โอตริตฺวา ตตฺถ ปานียํ ปิวนฺติฯ ตสฺสา มชฺเฌ คมฺภีรฏฺฐาเน อุทกํ อาวิลํ, ตีรปฺปเทเสสุ ทฺวิปทจตุปฺปทานํ อกฺกมฏฺฐาเน อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํฯ เอวาหํ อทฺทสํฯ อยํ เม นวโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเตเยว วิปาโก ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ ราชาโน อธมฺมิกา ภวิสฺสนฺติ, ฉนฺทาทิวเสน อคติํ คจฺฉนฺตา รชฺชํ กาเรสฺสนฺติ, ธมฺเมน วินิจฺฉยํ นาม น ทสฺสนฺติ, ลญฺชวิตฺตกา ภวิสฺสนฺติ ธนโลลา, รฏฺฐวาสิเกสุ เนสํ ขนฺติเมตฺตานุทฺทยา นาม น ภวิสฺสนฺติ, กกฺขฬา ผรุสา อุจฺฉุยนฺเต อุจฺฉุคณฺฐิกา วิย มนุสฺเส ปีเฬนฺตา นานปฺปกาเรน พลิํ อุปฺปาเทนฺตา ธนํ คณฺหิสฺสนฺติฯ มนุสฺสา พลิปีฬิตา กิญฺจิ ทาตุํ อสกฺโกนฺตา คามนิคมาทโย ฉฑฺเฑตฺวา ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา วาสํ กปฺเปสฺสนฺติ, มชฺฌิมชนปโท สุญฺโญ ภวิสฺสติ, ปจฺจนฺโต ฆนวาโส เสยฺยถาปิ โปกฺขรณิยา มชฺเฌ อุทกํ อาวิลํ ปริยนฺเต วิปฺปสนฺนํฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ทสมํ กเถหีติฯ

(10) ภนฺเต, เอกิสฺสาเยว กุมฺภิยา ปจฺจมานํ โอทนํ อปากํ อทฺทสํ ‘‘อปาก’’นฺติ วิจาเรตฺวา วิภชิตฺวา ฐปิตํ วิย ตีหากาเรหิ ปจฺจมานํ, เอกสฺมิํ ปสฺเส อติกิลินฺโน โหติ, เอกสฺมิํ อุตฺตณฺฑุโล, เอกสฺมิํ สุปกฺโกติฯ อยํ เม ทสโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเตเยว วิปาโก ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ ราชาโน อธมฺมิกา ภวิสฺสนฺติ, เตสุ อธมฺมิเกสุ ราชยุตฺตาปิ พฺราหฺมณคหปติกาปิ เนคมชานปทาปีติ สมณพฺราหฺมเณ อุปาทาย สพฺเพ มนุสฺสา อธมฺมิกา ภวิสฺสนฺติ, ตโต เตสํ อารกฺขเทวตา, พลิปฏิคฺคาหิกา เทวตา, รุกฺขเทวตา, อากาสฏฺฐเทวตาติ เอวํ เทวตาปิ อธมฺมิกา ภวิสฺสนฺติฯ อธมฺมิกราชูนญฺจ รชฺเช วาตา วิสมา ขรา วายิสฺสนฺติ, เต อากาสฏฺฐวิมานานิ กมฺเปสฺสนฺติ, เตสุ กมฺปิเตสุ เทวตา กุปิตา เทวํ วสฺสิตุํ น ทสฺสนฺติ, วสฺสมาโนปิ สกลรฏฺเฐ เอกปฺปหาเรน น วสฺสิสฺสติ, วสฺสมาโนปิ สพฺพตฺถ กสิกมฺมสฺส วา วปฺปกมฺมสฺส วา อุปการโก หุตฺวา น วสฺสิสฺสติฯ ยถา จ รฏฺเฐ, เอวํ ชนปเทปิ คาเมปิ เอกตฬาเกปิ เอกสเรปิ เอกปฺปหาเรเนว น วสฺสิสฺสติ, ตฬากสฺส อุปริภาเค วสฺสนฺโต เหฏฺฐาภาเค น วสฺสิสฺสติ, เหฏฺฐา วสฺสนฺโต อุปริ น วสฺสิสฺสติฯ เอกสฺมิํ ภาเค สสฺสํ อติวสฺเสน นสฺสิสฺสติ, เอกสฺมิํ อวสฺสเนน มิลายิสฺสติ, เอกสฺมิํ สมฺมา วสฺสมาโน สมฺปาเทสฺสติฯ เอวํ เอกสฺส รญฺโญ รชฺเช วุตฺตสสฺสา ติปฺปการา ภวิสฺสนฺติ เอกกุมฺภิยา โอทโน วิยฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, เอกาทสมํ กเถหีติฯ

(11) ภนฺเต, สตสหสฺสคฺฆนิกํ จนฺทนสารํ ปูติตกฺเกน วิกฺกิณนฺเต อทฺทสํฯ อยํ เม เอกาทสโม สุปิโน, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเตเยว มยฺหํ สาสเน ปริหายนฺเต วิปาโก ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ ปจฺจยโลลา อลชฺชี ภิกฺขู พหู ภวิสฺสนฺติ, เต มยา ปจฺจยโลลุปฺปํ นิมฺมเถตฺวา กถิตธมฺมเทสนํ จีวราทิจตุปจฺจยเหตุ ปเรสํ เทเสสฺสนฺติ, ปจฺจเยหิ มุจฺฉิตา นิสฺสรณปกฺเข ฐิตา นิพฺพานาภิมุขํ กตฺวา เทเสตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, เกวลํ ‘‘ปทพฺยญฺชนสมฺปตฺติญฺเจว มธุรสทฺทญฺจ สุตฺวา มหคฺฆานิ จีวราทีนิ ทสฺสนฺติ’’ อิจฺเจวํ เทเสสฺสนฺติฯ

อปเร อนฺตรวีถิจตุกฺกราชทฺวาราทีสุ นิสีทิตฺวา กหาปณอฑฺฒกหาปณปาทมาสกรูปาทีนิปิ นิสฺสาย เทเสสฺสนฺติฯ อิติ มยา นิพฺพานคฺฆนกํ กตฺวา เทสิตํ ธมฺมํ จตุปจฺจยตฺถาย เจว กหาปณฑฺฒกหาปณาทีนํ อตฺถาย จ วิกฺกิณิตฺวา เทเสนฺตา สตสหสฺสคฺฆนกํ จนฺทนสารํ ปูติตกฺเกน วิกฺกิณนฺตา วิย ภวิสฺสนฺติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ทฺวาทสมํ กเถหีติฯ

(12) ภนฺเต, ตุจฺฉลาพูนิ อุทเก สีทนฺตานิ อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสปิ อนาคเต อธมฺมิกราชกาเล โลเก วิปริวตฺตนฺเตเยว วิปาโก ภวิสฺสติฯ ตทา หิ ราชาโน ชาติสมฺปนฺนานํ กุลปุตฺตานํ ยสํ น ทสฺสนฺติ, อกุลีนานํเยว ทสฺสนฺติ, เต อิสฺสรา ภวิสฺสนฺติ, อิตเร ทลิทฺทาฯ ราชสมฺมุเขปิ ราชทฺวาเรปิ อมจฺจสมฺมุเขปิ วินิจฺฉยฏฺฐาเนปิ ตุจฺฉลาพุสทิสานํ อกุลีนานํเยว กถา โอสีทิตฺวา ฐิตา วิย นิจฺจลา สุปฺปติฏฺฐิตา ภวิสฺสติฯ สงฺฆสนฺนิปาเตสุปิ สงฺฆกมฺมคณกมฺมฏฺฐาเนสุ เจว ปตฺตจีวรปริเวณาทิวินิจฺฉยฏฺฐาเนสุ จ ทุสฺสีลานํ ปาปปุคฺคลานํเยว กถา นิยฺยานิกา ภวิสฺสติ, น ลชฺชิภิกฺขูนนฺติ เอวํ สพฺพถาปิ ตุจฺฉลาพุสีทนกาโล วิย ภวิสฺสติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, เตรสมํ กเถหีติฯ

(13) ภนฺเต, มหนฺตมหนฺตา กูฏาคารปฺปมาณา ฆนสิลา นาวา วิย อุทเก ปฺลวมานา อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสปิ ตาทิเสเยว กาเล วิปาโก ภวิสฺสติฯ ตทา หิ อธมฺมิกราชาโน อกุลีนานํ ยสํ ทสฺสนฺติ, เต อิสฺสรา ภวิสฺสนฺติ, กุลีนา ทุคฺคตาฯ เตสุ น เกจิ คารวํ กริสฺสนฺติ, อิตเรสุเยว กริสฺสนฺติฯ ราชสมฺมุเข วา อมจฺจสมฺมุเข วา วินิจฺฉยฏฺฐาเน วา วินิจฺฉยกุสลานํ ฆนสิลาสทิสานํ กุลปุตฺตานํ กถา น โอคาหิตฺวา ปติฏฺฐหิสฺสติฯ เตสุ กเถนฺเตสุ ‘‘กิํ อิเม กเถนฺตี’’ติ อิตเร ปริหาสเมว กริสฺสนฺติฯ ภิกฺขุสนฺนิปาเตสุปิ วุตฺตปฺปกาเรสุ ฐาเนสุ เนว เปสเล ภิกฺขู ครุกาตพฺเพ มญฺญิสฺสนฺติ, นาปิ เตสํ กถา ปริโยคาหิตฺวา ปติฏฺฐหิสฺสติ, สิลานํ ปฺลวนกาโล วิย ภวิสฺสติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, จุทฺทสมํ กเถหีติฯ

(14) ภนฺเต , ขุทฺทกมธุกปุปฺผปฺปมาณา มณฺฑูกิโย มหนฺตมหนฺเต กณฺหสปฺเป เวเคน อนุพนฺธิตฺวา อุปฺปลนาเฬ วิย ฉินฺทิตฺวา ฉินฺทิตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา คิลนฺติโย อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสปิ โลเก ปริหายนฺเต อนาคเต เอว วิปาโก ภวิสฺสติฯ ตทา หิ มนุสฺสา ติพฺพราคชาติกา กิเลสานุวตฺตกา หุตฺวา ตรุณตรุณานํ อตฺตโน ภริยานํ วเส วตฺติสฺสนฺติ, เคเห ทาสกมฺมกราทโยปิ โคมหิํสาทโยปิ หิรญฺญสุวณฺณมฺปิ สพฺพํ ตาสญฺเญว อายตฺตํ ภวิสฺสติฯ ‘‘อสุกํ หิรญฺญสุวณฺณํ วา ปริจฺฉทาทิชาตํ วา กห’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ยตฺถ วา ตตฺถ วา โหตุ, กิํ ตุยฺหิมินา พฺยาปาเรน, ตฺวํ มยฺหํ ฆเร สนฺตํ วา อสนฺตํ วา ชานิตุกาโม ชาโต’’ติ วตฺวา นานปฺปกาเรหิ อกฺโกสิตฺวา มุขสตฺตีหิ โกฏฺเฏตฺวา ทาสเจฏเก วิย อตฺตโน วเส กตฺวา อตฺตโน อิสฺสริยํ ปวตฺเตสฺสนฺติฯ เอวํ มธุกปุปฺผปฺปมาณานํ มณฺฑูกโปติกานํ อาสีวิเส กณฺหสปฺเป คิลนกาโล วิย ภวิสฺสติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, ปนฺนรสมํ กเถหีติฯ

(15) ภนฺเต, ทสหิ อสทฺธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ คามโคจรํ กากํ กญฺจนวณฺณตาย ‘‘สุวณฺณา’’ติ ลทฺธนาเม สุวณฺณราชหํเส ปริวาเรนฺเต อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสาปิ อนาคเต ทุพฺพลราชกาเลเยว วิปาโก ภวิสฺสติฯ อนาคตสฺมิญฺหิ ราชาโน หตฺถิสิปฺปาทีสุ อกุสลา ยุทฺเธสุ อวิสารทา ภวิสฺสนฺติ, เต อตฺตโน รชฺชวิปตฺติํ อาสงฺกมานา สมานชาติกานํ กุลปุตฺตานํ อิสฺสริยํ อทตฺวา อตฺตโน ปาทมูลิกนฺหาปกกปฺปกาทีนํ ทสฺสนฺติ, ชาติโคตฺตสมฺปนฺนา กุลปุตฺตา ราชกุเล ปติฏฺฐํ อลภมานา ชีวิกํ กปฺเปตุํ อสมตฺถา หุตฺวา อิสฺสริเย ฐิเต ชาติโคตฺตหีเน อกุลีเน อุปฏฺฐหนฺตา วิจริสฺสนฺติ, สุวณฺณราชหํเสหิ กากสฺส ปริวาริตกาโล วิย ภวิสฺสติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิ, โสฬสมํ กเถหีติฯ

(16) ภนฺเต, ปุพฺเพ ทีปิโน เอฬเก ขาทนฺติ, อหํ ปน เอฬเก ทีปิโน อนุพนฺธิตฺวา มุรุมุรูติ ขาทนฺเต อทฺทสํฯ

อถญฺเญ ตสา วกา เอฬเก ทูรโตว ทิสฺวา ตสิตา ตาสปฺปตฺตา หุตฺวา เอฬกานํ ภยาปลายิตฺวา คุมฺพคหนาทีนิ ปวิสิตฺวา นิลียิํสุ, เอวาหํ อทฺทสํ, อิมสฺส โก วิปาโกติ? อิมสฺสปิ อนาคเต อธมฺมิกราชกาเลเยว วิปาโก ภวิสฺสติฯ ตทา หิ อกุลีนา ราชวลฺลภา อิสฺสรา ภวิสฺสนฺติ, กุลีนา อปญฺญาตา ทุคฺคตาฯ เต ราชวลฺลภา ราชานํ อตฺตโน กถํ คาหาเปตฺวา วินิจฺฉยฏฺฐานาทีสุ พลวนฺโต หุตฺวา กุลีนานํ ปเวณิอาคตานิ เขตฺตวตฺถาทีนิ ‘‘อมฺหากํ สนฺตกานิ เอตานี’’ติ อภิยุญฺชิตฺวา เตสุ ‘‘น ตุมฺหากํ, อมฺหาก’’นฺติ อาคนฺตฺวา วินิจฺฉยฏฺฐานาทีสุ วิวทนฺเตสุ เวตฺตลตาทีหิ ปหราเปตฺวา คีวายํ คเหตฺวา อปกฑฺฒาเปตฺวา ‘‘อตฺตโน ปมาณํ น ชานาถ, อมฺเหหิ สทฺธิํ วิวทถ, อิทานิ โว รญฺโญ กเถตฺวา หตฺถปาทจฺเฉทนาทีนิ กาเรสฺสามา’’ติ สนฺตชฺเชสฺสนฺติฯ เต เตสํ ภเยน อตฺตโน สนฺตกานิ วตฺถูนิ ‘‘ตุมฺหากํเยเวตานิ คณฺหถา’’ติ นิยฺยาเทตฺวา อตฺตโน เคหานิ ปวิสิตฺวา ภีตา นิปชฺชิสฺสนฺติฯ ปาปภิกฺขูปิ เปสเล ภิกฺขู ยถารุจิ วิเหเฐสฺสนฺติ, เต เปสลา ภิกฺขู ปฏิสรณํ อลภมานา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา คหนฏฺฐาเนสุ นิลียิสฺสนฺติฯ เอวํ หีนชจฺเจหิ เจว ปาปภิกฺขูหิ จ อุปทฺทุตานํ ชาติมนฺตกุลปุตฺตานญฺเจว เปสลภิกฺขูนญฺจ เอฬกานํ ภเยน ตสวกานํ ปลายนกาโล วิย ภวิสฺสติฯ อิโตนิทานมฺปิ เต ภยํ นตฺถิฯ อยมฺปิ หิ สุปิโน อนาคตํเยว อารพฺภ ทิฏฺโฐฯ พฺราหฺมณา ปน น ธมฺมสุธมฺมตาย ตยิ สิเนเหน กถยิํสุ, ‘‘พหุธนํ ลภิสฺสามา’’ติ อามิสาเปกฺขตาย ชีวิตวุตฺติํ นิสฺสาย กถยิํสูติฯ

เอวํ สตฺถา โสฬสนฺนํ มหาสุปินานํ นิปฺผตฺติํ กเถตฺวา ‘‘น โข, มหาราช, เอตรหิ ตฺวญฺเญว อิเม สุปิเน อทฺทส, โปราณกราชาโนปิ อทฺทสํสุฯ พฺราหฺมณาปิ เนสํ เอวเมว อิเม สุปิเน คเหตฺวา ยญฺญมตฺถเก ขิปิํสุ, ตโต ปณฺฑิเตหิ ทินฺนนเยน คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิํสุฯ โปราณกา ปณฺฑิตาปิ เนสํ อิเม สุปิเน กเถนฺตา อิมินาว นิยาเมน กเถสุ’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา เจว สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส ฌานกีฬํ กีฬนฺโต วิหรติฯ ตทา พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต อิมินาว นิยาเมน อิเม สุปิเน ทิสฺวา พฺราหฺมเณ ปุจฺฉิฯ พฺราหฺมณา เอวเมว ยญฺญํ ยชิตุํ อารภิํสุฯ เตสุ ปุโรหิตสฺส อนฺเตวาสิกมาณโว ปณฺฑิโต พฺยตฺโต อาจริยํ อาห – ‘‘อาจริย, ตุมฺเหหิ มยํ ตโย เวเท อุคฺคณฺหาปิตา, นนุ เตสุ เอกํ มาเรตฺวา เอกสฺส โสตฺถิกมฺมสฺส การณํ นาม นตฺถี’’ติฯ ตาต, อิมินา อุปาเยน อมฺหากํ พหุธนํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตฺวํ ปน รญฺโญ ธนํ รกฺขิตุกาโม มญฺเญติฯ มาณโว ‘‘เตน หิ, อาจริย, ตุมฺเห ตุมฺหากํ กมฺมํ กโรถ, อหํ ตุมฺหากํ สนฺติเก กิํ กริสฺสามี’’ติ วิจรนฺโต รญฺโญ อุยฺยานํ อคมาสิฯ

ตํ ทิวสเมว โพธิสตฺโตปิ ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘อชฺช มยิ มนุสฺสปถํ คเต มหาชนสฺส พนฺธนา โมกฺโข ภวิสฺสตี’’ติ อากาเสน คนฺตฺวา อุยฺยาเน โอตริตฺวา สุวณฺณปฏิมา วิย มงฺคลสิลาตเล นิสีทิฯ มาณโว โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา ปฏิสนฺถารมกาสิฯ โพธิสตฺโตปิ เตน สทฺธิํ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, มาณว, ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภนฺเต, ราชา นาม ธมฺมิโก, อปิจ โข ตํ พฺราหฺมณา อติตฺเถ ปกฺขนฺทาเป’’นฺติฯ ราชา โสฬส สุปิเน ทิสฺวา พฺราหฺมณานํ อาโรเจสิฯ พฺราหฺมณา ‘‘ยญฺญํ ยชิสฺสามา’’ติ อารทฺธาฯ กิํ นุ โข, ภนฺเต, ‘‘อยํ นาม อิเมสํ สุปินานํ นิปฺผตฺตี’’ติ ราชานํ สญฺญาเปตฺวา ตุมฺหากํ มหาชนํ ภยา โมเจตุํ น วฏฺฏตีติฯ มยํ โข, มาณว, ราชานํ น ชานาม, ราชาปิ อมฺเห น ชานาติฯ สเจ ปน อิธาคนฺตฺวา ปุจฺเฉยฺย, กเถยฺยามสฺส มยนฺติฯ มาณโว ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตํ อาเนสฺสามิ, ตุมฺเห มมาคมนํ อุทิกฺขนฺตา มุหุตฺตํ นิสีทถา’’ติ โพธิสตฺตํ ปฏิชานาเปตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มหาราช, เอโก อากาสจาริโก ตาปโส ตุมฺหากํ อุยฺยาเน โอตริตฺวา ‘ตุมฺเหหิ ทิฏฺฐสุปินานํ นิปฺผตฺติํ กเถสฺสามี’ติ ตุมฺเห ปกฺโกสตี’’ติ อาหฯ

ราชา ตสฺส กถํ สุตฺวา ตาวเทว มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตาปสํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ปุจฺฉิ ‘‘ตุมฺเห กิร, ภนฺเต, มยา ทิฏฺฐสุปินานํ นิปฺผตฺติํ ชานาถา’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘เตน หิ กเถถา’’ติฯ ‘‘กเถมิ, มหาราช, ยถาทิฏฺเฐ ตาว สุปิเน มํ สาเวหี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ราชา –

[77]

‘‘อุสภา รุกฺขา คาวิโย ควา จ,

อสฺโส กํโส สิงฺคาลี จ กุมฺโภ;

โปกฺขรณี จ อปากจนฺทนํฯ

‘‘ลาพูนิ สีทนฺติ สิลา ปฺลวนฺติ, มณฺฑูกิโย กณฺหสปฺเป คิลนฺติ;

กากํ สุวณฺณา ปริวารยนฺติ, ตสา วกา เอฬกานํ ภยา หี’’ติฯ –

วตฺวา ปเสนทิรญฺญา กถิตนิยาเมเนว สุปิเน กเถสิฯ

โพธิสตฺโตปิ เตสํ อิทานิ สตฺถารา กถิตนิยาเมเนว วิตฺถารโต นิปฺผตฺติํ กเถตฺวา ปริโยสาเน สยํ อิทํ กเถสิ –

‘‘วิปริยาโส วตฺตติ นยิธ มตฺถี’’ติ;

ตตฺรายมตฺโถ – อยํ, มหาราช, อิเมสํ สุปินานํ นิปฺผตฺติฯ ยํ ปเนตํ เตสํ ปฏิฆาตตฺถาย ยญฺญกมฺมํ วตฺตติ, ตํ วิปริยาโส วตฺตติ วิปรีตโต วตฺตติ, วิปลฺลาเสน วตฺตตีติ วุตฺตํ โหติฯ กิํการณา? อิเมสญฺหิ นิปฺผตฺติ นาม โลกสฺส วิปริวตฺตนกาเล, อการณสฺส การณนฺติ คหณกาเล, การณสฺส อการณนฺติ ฉฑฺฑนกาเล, อภูตสฺส ภูตนฺติ คหณกาเล, ภูตสฺส อภูตนฺติ ชหนกาเล, อลชฺชีนํ อุสฺสนฺนกาเล, ลชฺชีนญฺจ ปริหีนกาเล ภวิสฺสติฯ นยิธ มตฺถีติ อิทานิ ปน ตว วา มม วา กาเล อิธ อิมสฺมิํ ปุริสยุเค วตฺตมาเน เอเตสํ นิปฺผตฺติ นตฺถิฯ ตสฺมา เอเตสํ ปฏิฆาตาย วตฺตมานํ ยญฺญกมฺมํ วิปลฺลาเสน วตฺตติ, อลํ เตนฯ นตฺถิ เต อิโตนิทานํ ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วาติ มหาปุริโส ราชานํ สมสฺสาเสตฺวา มหาชนํ พนฺธนา โมเจตฺวา ปุน อากาเส ฐตฺวา รญฺโญ โอวาทํ ทตฺวา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย, มหาราช, พฺราหฺมเณหิ สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา ปสุฆาตยญฺญํ มา ยชี’’ติ ธมฺมํ เทเสตฺวา อากาเสเนว อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อคมาสิฯ ราชาปิ ตสฺส โอวาเท ฐิโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘สุปินปจฺจยา เต ภยํ นตฺถิ, หเรตํ ยญฺญ’’นฺติ ยญฺญํ หาเรตฺวา มหาชนสฺส ชีวิตทานํ ทตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, มาณโว สาริปุตฺโต, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ สงฺคีติการกา ‘‘อุสภา’’ติอาทีนิ ตีณิ ปทานิ อฏฺฐกถํ อาโรเปตฺวา ‘‘ลาพูนี’’ติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ เอกํ คาถํ กตฺวา เอกกนิปาตปาฬิํ อาโรเปสุนฺติฯ

มหาสุปินชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[78] 8. อิลฺลิสชาตกวณฺณนา

อุโภ ขญฺชาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มจฺฉริยโกสิยเสฏฺฐิํ อารพฺภ กเถสิฯ ราชคหนครสฺส กิร อวิทูเร สกฺการํ นาม นิคโม อโหสิ, ตตฺเถโก มจฺฉริยโกสิโย นาม เสฏฺฐิ อสีติโกฏิวิภโว ปฏิวสติฯ โส ติณคฺเคน เตลพินฺทุมตฺตมฺปิ เนว ปเรสํ เทติ, น อตฺตนา ปริภุญฺชติฯ อิติ ตสฺส ตํ วิภวชาตํ เนว ปุตฺตทาราทีนํ, น สมณพฺราหฺมณานํ อตฺถํ อนุโภติ, รกฺขสปริคฺคหิตโปกฺขรณี วิย อปริโภคํ ติฏฺฐติฯ

สตฺถา เอกทิวสํ ปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย สกลโลกธาตุยํ โพธเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต ปญฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺถเก วสนฺตสฺส ตสฺส เสฏฺฐิโน สปชาปติกสฺส โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยํ อทฺทสฯ ตโต ปุริมทิวเส ปน ราชานํ อุปฏฺฐาตุํ ราชเคหํ คนฺตฺวา ราชูปฏฺฐานํ กตฺวา อาคจฺฉนฺโต เอกํ ฉาตชฺฌตฺตํ ชนปทมนุสฺสํ กุมฺมาสปูรํ กปลฺลปูวํ ขาทนฺตํ ทิสฺวา ตตฺถ ปิปาสํ อุปฺปาเทตฺวา อตฺตโน ฆรํ คนฺตฺวา จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ ‘กปลฺลปูวํ ขาทิตุกาโมมฺหี’ติ วกฺขามิ, พหู มยา สทฺธิํ ขาทิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เอวํ เม พหูนิ ตณฺฑุลสปฺปิมธุผาณิตาทีนิ ปริกฺขยํ คมิสฺสนฺติ, น กสฺสจิ กเถสฺสามี’’ติ ตณฺหํ อธิวาเสนฺโต วิจรติฯ

โส คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล อุปฺปณฺฑุปณฺฑุกชาโต ธมนิสนฺถตคตฺโต ชาโต ฯ ตโต ตณฺหํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต คพฺภํ ปวิสิตฺวา มญฺจกํ อุปคูหิตฺวา นิปชฺชิฯ เอวํคโตปิ ธนหานิภเยน กสฺสจิ กิญฺจิ น กเถสิฯ

อถ นํ ภริยา อุปสงฺกมิตฺวา ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชิตฺวา ‘‘กิํ เต สามิ, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘น เม กิญฺจิ อผาสุกํ อตฺถี’’ติฯ ‘‘กิํ นุ โข เต ราชา กุปิโต’’ติ? ‘‘ราชาปิ เม น กุปฺปตี’’ติฯ ‘‘อถ กิํ เต ปุตฺตธีตาหิ วา ทาสกมฺมกราทีหิ วา กิญฺจิ อมนาปํ กตํ อตฺถี’’ติ? ‘‘เอวรูปมฺปิ นตฺถี’’ติฯ ‘‘กิสฺมิญฺจิ ปน เต ตณฺหา อตฺถี’’ติ? เอวํ วุตฺเตปิ ธนหานิภเยน กิญฺจิ อวตฺวา นิสฺสทฺโทว นิปชฺชิฯ อถ นํ ภริยา ‘‘กเถหิ, สามิ, กิสฺมิํ เต ตณฺหา’’ติ อาหฯ โส วจนํ ปริคิลนฺโต วิย ‘‘อตฺถิ เม เอกา ตณฺหา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ ตณฺหา, สามี’’ติ? ‘‘กปลฺลปูวํ ขาทิตุกาโมมฺหี’’ติฯ ‘‘อถ กิมตฺถํ น กเถสิ, กิํ ตฺวํ ทลิทฺโท, อิทานิ สกลสกฺการนิคมวาสีนํ ปโหนเก กปลฺลปูเว ปจิสฺสามี’’ติ? ‘‘กิํ เต เอเตหิ, เต อตฺตโน กมฺมํ กตฺวา ขาทิสฺสนฺตี’’ติ? ‘‘เตน หิ เอกรจฺฉวาสีนํ ปโหนเก ปจามี’’ติฯ ชานามหํ ตว มหทฺธนภาวนฺติฯ ‘‘เตน หิ อิมสฺมิํ เคหมตฺเต สพฺเพสํ ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติฯ ‘‘ชานามหํ ตว มหชฺฌาสยภาว’’นฺติฯ ‘‘เตน หิ เต ปุตฺตทารมตฺตสฺเสว ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน เต เอเตหี’’ติ? ‘‘เตน หิ ตุยฺหญฺจ มยฺหญฺจ ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติฯ ‘‘ตฺวํ กิํ กริสฺสสี’’ติ? ‘‘เตน หิ เอกสฺเสว เต ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติฯ ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน ปจฺจมานํ พหู ปจฺจาสีสนฺติ, สกลตณฺฑุเล ฐเปตฺวา ภินฺนตณฺฑุเล จ อุทฺธนกปลฺลาทีนิ จ อาทาย โถกํ ขีรสปฺปิมธุผาณิตญฺจ คเหตฺวา สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส อุปริมตลํ อารุยฺห ปจ, ตตฺถาหํ เอกโกว นิสีทิตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติฯ สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา คเหตพฺพํ คาหาเปตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห ทาสิโย วิสฺสชฺเชตฺวา เสฏฺฐิํ ปกฺโกสาเปสิฯ โส อาทิโต ปฏฺฐาย ทฺวารานิ ปิทหนฺโต สพฺพทฺวาเรสุ สูจิฆฏิกานิ ทตฺวา สตฺตมตลํ อภิรุหิตฺวา ตตฺถปิ ทฺวารํ ปิทหิตฺวา นิสีทิฯ ภริยาปิสฺส อุทฺธเน อคฺคิํ ชาเลตฺวา กปลฺลกํ อาโรเปตฺวา ปูเว ปจิตุํ อารภิฯ

อถ สตฺถา ปาโตว มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อามนฺเตสิ, ‘‘เอโส, โมคฺคลฺลาน, ราชคหนครสฺส อวิทูเร สกฺการนิคเม มจฺฉริยโกสิยเสฏฺฐิ ‘กปลฺลปูเว ขาทิสฺสามี’ติ อญฺเญสํ ทสฺสนภเยน สตฺตภูมิเก ปาสาเท กปลฺลปูเว ปจาเปติฯ ตฺวํ ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ เสฏฺฐิํ ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา อุโภปิ ชยมฺปติเก ปูเว จ ขีรสปฺปิมธุผาณิตาทีนิ จ คาหาเปตฺวา อตฺตโน พเลน เชตวนํ อาเนหิฯ อชฺชาหํ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ วิหาเรเยว นิสีทิสฺสามิ, ปูเวเหว ภตฺตกิจฺจํ กริสฺสามี’’ติฯ เถโร ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาวเทว อิทฺธิพเลน ตํ นิคมํ คนฺตฺวา ตสฺส ปาสาทสฺส สีหปญฺชรทฺวาเร สุนิวตฺโถ สุปารุโต อากาเสเยว มณิรูปกํ วิย อฏฺฐาสิฯ

มหาเสฏฺฐิโน เถรํ ทิสฺวาว หทยมํสํ กมฺปิฯ โส ‘‘อหํ เอวรูปานญฺเญว ภเยน อิมํ ฐานํ อาคโต, อยญฺจ อาคนฺตฺวา วาตปานทฺวาเร ฐิโต’’ติ คเหตพฺพคหณํ อปสฺสนฺโต อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตโลณสกฺขรา วิย โทเสน ตฏตฏายนฺโต เอวมาห ‘‘สมณ, อากาเส ฐตฺวา ตฺวํ กิํ ลภิสฺสสิ, อากาเส อปเท ปทํ ทสฺเสตฺวา จงฺกมนฺโตปิ เนว ลภิสฺสสี’’ติฯ เถโร ตสฺมิํเยว ฐาเน อปราปรํ จงฺกมิฯ เสฏฺฐิ ‘‘จงฺกมนฺโต กิํ ลภิสฺสสิ, อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทมาโนปิ น ลภิสฺสสิเยวา’’ติ อาหฯ เถโร ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิฯ อถ นํ ‘‘นิสินฺโน กิํ ลภิสฺสสิ, อาคนฺตฺวา วาตปานอุมฺมาเร ฐิโตปิ น ลภิสฺสสี’’ติ อาหฯ อถ เถโร อุมฺมาเร อฏฺฐาสิฯ อถ นํ ‘‘อุมฺมาเร ฐิโต กิํ ลภิสฺสสิ, ธูมายนฺโตปิ น ลภิสฺสสิเยวา’’ติ อาหฯ เถโร ธูมายิ, สกลปาสาโท เอกธูโม อโหสิ, เสฏฺฐิโน อกฺขีนํ สูจิยา วิชฺฌนกาโล วิย ชาโตฯ เคหชฺฌายนภเยน ปน นํ ‘‘ปชฺชลนฺโตปิ น ลภิสฺสสี’’ติ อวตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ สมโณ สุฏฺฐุ ลคฺโค, อลทฺธา น คมิสฺสติ, เอกมสฺส ปูวํ ทาเปสฺสามี’’ติ ภริยํ อาห – ‘‘ภทฺเท, เอกํ ขุทฺทกปูวํ ปจิตฺวา สมณสฺส ทตฺวา อุยฺโยเชหิ น’’นฺติฯ สา โถกญฺเญว ปิฏฺฐํ กปลฺลปาติยํ ปกฺขิปิ, มหาปูโว หุตฺวา สกลปาติํ ปูเรตฺวา อุทฺธุมาโต อฏฺฐาสิฯ

เสฏฺฐิ ตํ ทิสฺวา ‘‘พหุ ตยา ปิฏฺฐํ คหิตํ ภวิสฺสตี’’ติ สยเมว ทพฺพิกณฺเณน โถกตรํ ปิฏฺฐํ คเหตฺวา ปกฺขิปิ, ปูโว ปุริมปูวโต มหนฺตตโร ชาโตฯ เอวํ ยํ ยํ ปจติ, โส โส มหนฺตมหนฺโตว โหติฯ โส นิพฺพินฺโน ภริยํ อาห ‘‘ภทฺเท, อิมสฺส เอกํ ปูวํ เทหี’’ติฯ ตสฺสา ปจฺฉิโต เอกํ ปูวํ คณฺหนฺติยา สพฺเพ เอกาพทฺธา อลฺลียิํสุฯ สา เสฏฺฐิํ อาห ‘‘สามิ, สพฺเพ ปูวา เอกโต ลคฺคา, วิสุํ กาตุํ น สกฺโกมี’’ติฯ ‘‘อหํ กริสฺสามี’’ติ โสปิ กาตุํ นาสกฺขิฯ อุโภ ชนา โกฏิยํ คเหตฺวา กฑฺฒนฺตาปิ วิโยเชตุํ นาสกฺขิํสุเยวฯ อถสฺส ปูเวหิ สทฺธิํ วายมนฺตสฺเสว สรีรโต เสทา มุจฺจิํสุ, ปิปาสา จ ปจฺฉิชฺชิฯ ตโต ภริยํ อาห ‘‘ภทฺเท, น เม ปูเวหิ อตฺโถ , ปจฺฉิยา สทฺธิํเยว อิมสฺส ภิกฺขุสฺส เทหี’’ติฯ สา ปจฺฉิํ อาทาย เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา สพฺเพ ปูเว เถรสฺส อทาสิฯ เถโร อุภินฺนมฺปิ ธมฺมํ เทเสสิ, ติณฺณํ รตนานํ คุเณ กเถสิ, ‘‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺฐ’’นฺติ ทานาทีนํ ผลํ คคนตเล ปุณฺณจนฺทํ วิย ทสฺเสสิฯ

ตํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต เสฏฺฐิ ‘‘ภนฺเต, อาคนฺตฺวา อิมสฺมิํ ปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา ปูเว ปริภุญฺชถา’’ติ อาหฯ เถโร ‘‘มหาเสฏฺฐิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ‘ปูเว ขาทิสฺสามี’ติ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ วิหาเร นิสินฺโน, ตุมฺหากํ รุจิยา สติ เสฏฺฐิภริยํ ปูเว จ ขีราทีนิ จ คณฺหาเปถ, สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามา’’ติ อาหฯ ‘‘กหํ ปน, ภนฺเต, เอตรหิ สตฺถา’’ติ? ‘‘อิโต ปญฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺถเก เชตวนมหาวิหาเร’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, กาลํ อนติกฺกมิตฺวา เอตฺตกํ อทฺธานํ กถํ คมิสฺสามา’’ติ? ‘‘มหาเสฏฺฐิ ตุมฺหากํ รุจิยา สติ อหํ โว อตฺตโน อิทฺธิพเลน เนสฺสามิ, ตุมฺหากํ ปาสาเท โสปานสีสํ อตฺตโน ฐาเนเยว ภวิสฺสติ, โสปานปริโยสานํ ปน เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก ภวิสฺสติ, อุปริปาสาทา เหฏฺฐาปาสาทํ โอตรณกาลมตฺเตน โว เชตวนํ เนสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ เถโร โสปานสีสํ ตตฺเถว กตฺวา ‘‘โสปานปาทมูลํ เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก โหตู’’ติ อธิฏฺฐาสิ, ตเถวาโหสิฯ

อิติ เถโร เสฏฺฐิญฺจ เสฏฺฐิภริยญฺจ อุปริปาสาทา เหฏฺฐาโอตรณกาลโต ขิปฺปตรํ เชตวนํ สมฺปาเปสิฯ เต อุโภปิ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา กาลํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ภตฺตคฺคํ ปวิสิตฺวา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆนฯ

มหาเสฏฺฐิ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทกฺขิโณทกํ อทาสิ, เสฏฺฐิภริยา ตถาคตสฺส ปตฺเต ปูเว ปติฏฺฐาเปสิฯ สตฺถา อตฺตโน ยาปนมตฺตํ คณฺหิ, ปญฺจสตา ภิกฺขูปิ ตเถว คณฺหิํสุฯ เสฏฺฐิ ขีรสปฺปิมธุผาณิตสกฺขราทีนิ ททมาโน อคมาสิฯ สตฺถา ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปสิฯ มหาเสฏฺฐิปิ สทฺธิํ ภริยาย ยาวทตฺถํ ขาทิ, ปูวานํ ปริโยสานเมว น ปญฺญายติ, สกลวิหาเร ภิกฺขูนญฺจ วิฆาสาทานญฺจ ทินฺเนปิ น ปริยนฺโต ปญฺญายติฯ ‘‘ภนฺเต, ปูวา ปริกฺขยํ น คจฺฉนฺตี’’ติ ภควโต อาโรเจสุํฯ เตน หิ เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก ฉฑฺเฑถาติฯ อถ เน ทฺวารโกฏฺฐกสฺส อวิทูเร ปพฺภารฏฺฐาเน ฉฑฺฑยิํสุฯ อชฺชตนาปิ ตํ ฐานํ ‘‘กปลฺลปูวปพฺภาโร’’ตฺเวว ปญฺญายติฯ มหาเสฏฺฐิ สทฺธิํ ภริยาย ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ ภควา อนุโมทนํ อกาสิฯ อนุโมทนาปริโยสาเน อุโภปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ทฺวารโกฏฺฐเก โสปานํ อารุยฺห อตฺตโน ปาสาเทเยว ปติฏฺฐหิํสุ ฯ ตโต ปฏฺฐาย มหาเสฏฺฐิ อสีติโกฏิธนํ พุทฺธสาสเนเยว วิกิริฯ

ปุนทิวเส สมฺมาสมฺพุทฺเธ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา เชตวนํ อาคมฺม ภิกฺขูนํ สุคโตวาทํ ทตฺวา คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา ปฏิสลฺลีเน สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘ปสฺสถาวุโส, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺสานุภาวํ, อนุปหจฺจ สทฺธํ อนุปหจฺจ โภเค มจฺฉริยเสฏฺฐิํ มุหุตฺเตเนว ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ปูเว คาหาเปตฺวา เชตวนํ อาเนตฺวา สตฺถุ สมฺมุขํ กตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปสิ, อโห มหานุภาโว เถโร’’ติ เถรสฺส คุณกถํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, กุลทมเกน นาม ภิกฺขุนา กุเล อวิเหเฐตฺวา อกิลเมตฺวา ปุปฺผโต เรณุํ คณฺหนฺเตน ภมเรน วิย อุปสงฺกมิตฺวา พุทฺธคุเณ ชานาเปตพฺพ’’นฺติ วตฺวา เถรํ ปสํสนฺโต –

‘‘ยถาปิ ภมโร ปุปฺผํ, วณฺณคนฺธมเหฐยํ;

ปเลติ รสมาทาย, เอวํ คาเม มุนี จเร’’ติฯ (ธ. ป. 49) –

อิมํ ธมฺมปเท คาถํ วตฺวา อุตฺตริปิ เถรสฺส คุณํ ปกาเสตุํ ‘‘น ภิกฺขเว, อิทาเนว โมคฺคลฺลาเนน มจฺฉริยเสฏฺฐิ ทมิโต, ปุพฺเพปิ ตํ ทเมตฺวา กมฺมผลสมฺพนฺธํ ชานาเปสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสิยํ อิลฺลิโส นาม เสฏฺฐิ อโหสิ อสีติโกฏิวิภโว ปุริสโทสสมนฺนาคโต ขญฺโช กุณี วิสมกฺขิมณฺฑโล อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน มจฺฉรี, เนว อญฺเญสํ เทติ, น สยํ ปริภุญฺชติฯ รกฺขสปริคฺคหิตโปกฺขรณี วิยสฺส เคหํ อโหสิฯ มาตาปิตโร ปนสฺส ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ทายกา ทานปติโนฯ โส เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิตฺวาเยว กุลวํสํ นาเสตฺวา ทานสาลํ ฌาเปตฺวา ยาจเก โปเถตฺวา นิกฺกฑฺฒิตฺวา ธนเมว สณฺฐาเปสิฯ

โส เอกทิวสํ ราชูปฏฺฐานํ คนฺตฺวา อตฺตโน ฆรํ อาคจฺฉนฺโต เอกํ มคฺคกิลนฺตํ ชานปทมนุสฺสํ, เอกํ สุราวารกํ, อาทาย ปีฐเก นิสีทิตฺวา อมฺพิลสุราย โกสกํ ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา ปูติมจฺฉเกน อุตฺตริภงฺเคน ปิวนฺตํ ทิสฺวา สุรํ ปาตุกาโม หุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ สุรํ ปิวิสฺสามิ, มยิ ปิวนฺเต พหู ปิวิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เอวํ เม ธนปริกฺขโย ภวิสฺสตี’’ติฯ โส ตณฺหํ อธิวาเสนฺโต วิจริตฺวา คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต วิหตกปฺปาโส วิย ปณฺฑุสรีโร อโหสิ ธมฺมนิสนฺถตคตฺโต ชาโตฯ อเถกทิวสํ คพฺภํ ปวิสิตฺวา มญฺจกํ อุปคูหิตฺวา นิปชฺชิฯ ตเมนํ ภริยา อุปสงฺกมิตฺวา ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชิตฺวา ‘‘กิํ เต, สามิ, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ สพฺพํ เหฏฺฐา กถิตนิยาเมเนว เวทิตพฺพํฯ ‘‘เตน หิ เอกสฺเสว เต ปโหนกํ สุรํ กโรมี’’ติ ปน วุตฺเต ‘‘เคเห สุราย การิยมานาย พหู ปจฺจาสีสนฺติ, อนฺตราปณโต อาหราเปตฺวาปิ น สกฺกา อิธ นิสินฺเนน ปิวิตุ’’นฺติ มาสกมตฺตํ ทตฺวา อนฺตราปณโต สุราวารกํ อาหราเปตฺวา เจฏเกน คาหาเปตฺวา นครา นิกฺขมฺม นทีตีรํ คนฺตฺวา มหามคฺคสมีเป เอกํ คุมฺพํ ปวิสิตฺวา สุราวารกํ ฐปาเปตฺวา ‘‘คจฺฉ ตฺว’’นฺติ เจฏกํ ทูเร นิสีทาเปตฺวา โกสกํ ปูเรตฺวา สุรํ ปาตุํ อารภิฯ

ปิตา ปนสฺส ทานาทีนํ ปุญฺญานํ กตตฺตา เทวโลเก สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โส ตสฺมิํ ขเณ ‘‘ปวตฺตติ นุ โข เม ทานคฺคํ, อุทาหุ โน’’ติ อาวชฺเชนฺโต ตสฺส อปฺปวตฺติํ ญตฺวา, ปุตฺตสฺส กุลวํสํ นาเสตฺวา ทานสาลํ ฌาเปตฺวา ยาจเก นิกฺกฑฺฒิตฺวา มจฺฉริยภาเว ปติฏฺฐาย ‘‘อญฺเญสํ ทาตพฺพํ ภวิสฺสตี’’ติ ภเยน คุมฺพํ ปวิสิตฺวา เอกกสฺเสว สุรํ ปิวนภาวญฺจ ทิสฺวา ‘‘คจฺฉามิ, นํ สงฺโขเภตฺวา ทเมตฺวา กมฺมผลสมฺพนฺธํ ชานาเปตฺวา ทานํ ทาเปตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตนารหํ กโรมี’’ติ มนุสฺสปถํ โอตริตฺวา อิลฺลิสเสฏฺฐินา สทิสํ ขญฺชํ กุณิํ วิสมจกฺขุมณฺฑลํ อตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา พาราณสินครํ ปวิสิตฺวา รญฺโญ นิเวสนทฺวาเร ฐตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ อาโรจาเปตฺวา ‘‘ปวิสตู’’ติ วุตฺเต ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ราชา ‘‘กิํ, มหาเสฏฺฐิ, อเวลาย อาคโตสี’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, อาคโตมฺหิ, เทว ฆเร เม อสีติโกฏิมตฺตํ ธนํ อตฺถิ, ตํ เทโว อาหราเปตฺวา อตฺตโน ภณฺฑาคารํ ปูราเปตู’’ติฯ ‘‘อลํ มหาเสฏฺฐิ, ตว ธนโต อมฺหากํ เคเห พหุตรํ ธน’’นฺติฯ ‘‘สเจ, เทว, ตุมฺหากํ กมฺมํ นตฺถิ, ยถารุจิยา ธนํ คเหตฺวา ทานํ ทมฺมี’’ติฯ ‘‘เทหิ, มหาเสฏฺฐี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ราชานํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อิลฺลิสเสฏฺฐิโน เคหํ อคมาสิ, สพฺเพ อุปฏฺฐากมนุสฺสา ปริวาเรสุํ, เอโกปิ ‘‘นายํ, อิลฺลิโส’’ติ ชานิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ

โส เคหํ ปวิสิตฺวา อนฺโตอุมฺมาเร ฐตฺวา โทวาริกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘โย อญฺโญ มยา สมานรูโป อาคนฺตฺวา ‘มเมตํ เคห’นฺติ ปวิสิตุํ อาคจฺฉติ, ตํ ปิฏฺฐิยํ ปหริตฺวา นีหเรยฺยาถา’’ติ วตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มหารเห อาสเน นิสีทิตฺวา เสฏฺฐิภริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา สิตาการํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ภทฺเท, ทานํ เทมา’’ติ อาหฯ ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวาว เสฏฺฐิภริยา จ ปุตฺตธีตโร จ ทาสกมฺมกรา จ ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ทานํ ทาตุํ จิตฺตเมว นตฺถิ, อชฺช ปน สุรํ ปิวิตฺวา มุทุจิตฺโต หุตฺวา ทาตุกาโม ชาโต ภวิสฺสตี’’ติ วทิํสุฯ อถ นํ เสฏฺฐิภริยา ‘‘ยถารุจิยา เทถ, สามี’’ติ อาหฯ เตน หิ เภริวาทกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘‘สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทีหิ อตฺถิกา อิลฺลิสเสฏฺฐิสฺส ฆรํ คจฺฉนฺตู’นฺติ สกลนคเร เภริํ จราเปหี’’ติฯ สา จ ตถา กาเรสิฯ มหาชโน ปจฺฉิปสิพฺพกาทีนิ คเหตฺวา เคหทฺวาเร สนฺนิปติฯ

สกฺโก สตฺตรตนปูเร คพฺเภ วิวราเปตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ทมฺมิ, ยาวทิจฺฉกํ คเหตฺวา คจฺฉถา’’ติ อาหฯ มหาชโน ธนํ นีหริตฺวา มหาตเล ราสิํ กตฺวา อาภตภาชนานิ ปูเรตฺวา คจฺฉติฯ

อญฺญตโร ชนปทมนุสฺโส อิลฺลิสเสฏฺฐิโน โคเณ ตสฺเสว รเถ โยเชตฺวา สตฺตหิ รตเนหิ ปูเรตฺวา นครา นิกฺขมฺม มหามคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ตสฺส คุมฺพสฺส อวิทูเรน รถํ เปเสนฺโต ‘‘วสฺสสตํ ชีว, สามิ, อิลฺลิสเสฏฺฐิ, ตํ นิสฺสาย อิทานิ เม ยาวชีวํ กมฺมํ อกตฺวา ชีวิตพฺพํ ชาตํ, ตเวว รโถ, ตเวว โคณา, ตเวว เคเห สตฺต รตนานิ, เนว มาตรา ทินฺนานิ, น ปิตรา, ตํ นิสฺสาย ลทฺธานิ, สามี’’ติ เสฏฺฐิโน คุณกถํ กเถนฺโต คจฺฉติฯ โส ตํ สทฺทํ สุตฺวา ภีตตสิโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ มม นามํ คเหตฺวา อิทญฺจิทญฺจ วทติ, กจฺจิ นุ โข มม ธนํ รญฺญา โลกสฺส ทินฺน’’นฺติ คุมฺพา นิกฺขมิตฺวา โคเณ จ รถญฺจ สญฺชานิตฺวา ‘‘อเร, เจฏก, มยฺหํ โคณา, มยฺหํ รโถ’’ติ วตฺวา คนฺตฺวา โคเณ นาสารชฺชุยํ คณฺหิ, คหปติโก รถา โอรุยฺห ‘‘อเร, ทุฏฺฐเจฏก, อิลฺลิสมหาเสฏฺฐิ สกลนครสฺส ทานํ เทติ, ตฺวํ กิํ อโหสี’’ติ ปกฺขนฺทิตฺวา อสนิํ ปาเตนฺโต วิย ขนฺเธ ปหริตฺวา รถํ อาทาย อคมาสิฯ โส ปุน กมฺปมาโน อุฏฺฐาย ปํสุํ ปุญฺฉิตฺวา ปุญฺฉิตฺวา เวเคน คนฺตฺวา รถํ คณฺหิ, คหปติโก รถา โอตริตฺวา เกเสสุ คเหตฺวา โอณาเมตฺวา กปฺปรปหาเรหิ โกฏฺเฏตฺวา คเล คเหตฺวา อาคตมคฺคาภิมุขํ ขิปิตฺวา ปกฺกามิฯ เอตฺตาวตาสฺส สุรามโท ฉิชฺชิฯ โส กมฺปมาโน เวเคน นิเวสนทฺวารํ คนฺตฺวา ธนํ อาทาย คจฺฉนฺเต มหาชเน ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ กิํ นาเมตํ, กิํ ราชา มม ธนํ วิลุมฺปาเปตี’’ติ ตํ ตํ คนฺตฺวา คณฺหาติ, คหิตคหิตา ปหริตฺวา ปาทมูเลเยว ปาเตนฺติฯ โส เวทนาปฺปตฺโต เคหํ ปวิสิตุํ อารภิฯ ทฺวารปาลา ‘‘อเร, ทุฏฺฐคหปติ, กหํ ปวิสสี’’ติ วํสเปสิกาหิ โปเถตฺวา คีวายํ คเหตฺวา นีหริํสุฯ

โส ‘‘ฐเปตฺวา อิทานิ ราชานํ นตฺถิ เม อญฺโญ โกจิ ปฏิสรโณ’’ติ รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทว, มม เคหํ ตุมฺเห วิลุมฺปาเปถา’’ติ อาหฯ นาหํ เสฏฺฐิ วิลุมฺปาเปมิ, นนุ ตฺวเมว อาคนฺตฺวา ‘‘สเจ ตุมฺเห น คณฺหถ, อหํ มม ธนํ ทานํ ทสฺสามี’’ติ นคเร เภริํ จราเปตฺวา ทานํ อทาสีติฯ

นาหํ , เทว, ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺฉามิ, กิํ ตุมฺเห มยฺหํ มจฺฉริยภาวํ น ชานาถ, อหํ ติณคฺเคน เตลพินฺทุมฺปิ น กสฺสจิ เทมิฯ โย ทานํ เทติ, ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา วีมํสถ, เทวาติฯ ราชา สกฺกํ ปกฺโกสาเปสิ, ทฺวินฺนํ ชนานํ วิเสสํ เนว ราชา ชานาติ, น อมจฺจาฯ มจฺฉริยเสฏฺฐิ ‘‘กิํ, เทว, อยํ เสฏฺฐิ, อหํ เสฏฺฐี’’ติ อาหฯ ‘‘มยํ น สญฺชานาม, อตฺถิ เต โกจิ สญฺชานนโก’’ติ? ‘‘ภริยา เม, เทวา’’ติฯ ภริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กตโร เต สามิโก’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ สา ‘‘อย’’นฺติ สกฺกสฺเสว สนฺติเก อฏฺฐาสิฯ ปุตฺตธีตโร ทาสกมฺมกเร จ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิํสุ, สพฺเพปิ สกฺกสฺเสว สนฺติเก ติฏฺฐนฺติฯ

ปุน เสฏฺฐิ จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ สีเส ปิฬกา อตฺถิ, เกเสหิ ปฏิจฺฉนฺนา, ตํ โข ปน กปฺปโก เอว ชานาติ, ตํ ปกฺโกสาเปสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘กปฺปโก มํ, เทว, สญฺชานาติ, ตํ ปกฺโกสาเปถา’’ติ อาหฯ ตสฺมิํ ปน กาเล โพธิสตฺโต ตสฺส กปฺปโก อโหสิฯ ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อิลฺลิสเสฏฺฐิํ ชานาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สีสํ โอโลเกตฺวา ชานิสฺสามิ, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ทฺวินฺนมฺปิ สีสํ โอโลเกหี’’ติฯ ตสฺมิํ ขเณ สกฺโก สีเส ปิฬกํ มาเปสิฯ โพธิสตฺโต ทฺวินฺนมฺปิ สีสํ โอโลเกนฺโต ปิฬกา ทิสฺวา ‘‘มหาราช, ทฺวินฺนมฺปิ สีเส ปิฬกา อตฺเถว, นาหํ เอเตสุ เอกสฺสาปิ อิลฺลิสภาวํ สญฺชานิตุํ สกฺโกมี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[78]

‘‘อุโภ ขญฺชา อุโภ กุณี, อุโภ วิสมจกฺขุกา;

อุภินฺนํ ปิฬกา ชาตา, นาหํ ปสฺสามิ อิลฺลิส’’นฺติฯ

ตตฺถ อุโภติ ทฺเวปิ ชนาฯ ขญฺชาติ กุณฺฐปาทาฯ กุณีติ กุณฺฐหตฺถาฯ วิสมจกฺขุกาติ วิสมกฺขิมณฺฑลา เกกราฯ ปิฬกาติ ทฺวินฺนมฺปิ เอกสฺมิํเยว สีสปเทเส เอกสณฺฐานาว ปิฬกา ชาตาฯ นาหํ ปสฺสามีติ อหํ ‘‘อิเมสุ อยํ นาม อิลฺลิโส’’ติ น ปสฺสามิ, เอกสฺสาปิ อิลฺลิสภาวํ น ชานามีติ อโวจฯ

โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา เสฏฺฐิ กมฺปมาโน ธนโสเกน สติํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว ปติฯ

ตสฺมิํ ขเณ สกฺโก ‘‘นาหํ, มหาราช , อิลฺลิโส, สกฺโกหมสฺมี’’ติ มหติยา สกฺกลีลาย อากาเส อฏฺฐาสิฯ อิลฺลิสสฺส มุขํ ปุญฺฉิตฺวา อุทเกน สิญฺจิํสุ, โส อุฏฺฐาย สกฺกํ เทวราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ สกฺโก อาห ‘‘อิลฺลิส, อิทํ ธนํ มม สนฺตกํ, น ตวฯ อหญฺหิ เต ปิตา, ตฺวํ มม ปุตฺโตฯ อหํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สกฺกตฺตํ ปตฺโต, ตฺวํ ปน เม วํสํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อทานสีโล หุตฺวา มจฺฉริเย ปติฏฺฐาย ทานสาลาโย ฌาเปตฺวา ยาจเก นิกฺกฑฺฒิตฺวา ธนเมว สณฺฐาเปสิฯ ตํ เนว ตฺวํ ปริภุญฺชสิ, น อญฺเญสํ เทสิ, รกฺขสปริคฺคหิตํ วิย ติฏฺฐติฯ สเจ เม ทานสาลา ปากติกา กตฺวา ทานํ ทสฺสสิ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ ทสฺสสิ, สพฺพํ เต ธนํ อนฺตรธาเปตฺวา อิมินา อินฺทวชิเรน เต สีสํ ฉินฺทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี’’ติฯ อิลฺลิสเสฏฺฐิ มรณภเยน สนฺตชฺชิโต ‘‘อิโต ปฏฺฐาย ทานํ ทสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญํ อทาสิฯ สกฺโก ตสฺส ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อากาเส นิสินฺโนว ธมฺมํ เทเสตฺวา ตํ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา สกฏฺฐานเมว อคมาสิฯ อิลฺลิโสปิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โมคฺคลฺลาโน มจฺฉริยเสฏฺฐิํ ทเมติ, ปุพฺเพเปส อิมินา ทมิโตเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อิลฺลิโส มจฺฉริยเสฏฺฐิ อโหสิ, สกฺโก เทวราชา มหาโมคฺคลฺลาโน, ราชา อานนฺโท, กปฺปโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อิลฺลิสชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[79] 9. ขรสฺสรชาตกวณฺณนา

ยโต วิลุตฺตา จ หตา จ คาโวติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ อมจฺจํ อารพฺภ กเถสิฯ

โกสลรญฺโญ กิร เอโก อมจฺโจ ราชานํ อาราเธตฺวา ปจฺจนฺตคาเม ราชพลิํ ลภิตฺวา โจเรหิ สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา ‘‘อหํ มนุสฺเส อาทาย อรญฺญํ ปวิสิสฺสามิ, ตุมฺเห คามํ วิลุมฺปิตฺวา อุปฑฺฒํ มยฺหํ ทเทยฺยาถา’’ติ วตฺวา ปเคว มนุสฺเส สนฺนิปาเตตฺวา อรญฺญํ คนฺตฺวา โจเรสุ อาคนฺตฺวา คาวิโย ฆาเตตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา คามํ วิลุมฺปิตฺวา คเตสุ สายนฺหสมเย มหาชนปริวุโต อาคจฺฉติฯ ตสฺส น จิรสฺเสว ตํ กมฺมํ ปากฏํ ชาตํฯ มนุสฺสา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา โทสํ ปติฏฺฐาเปตฺวา สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา อญฺญํ คามโภชกํ เปเสตฺวา เชตวนํ คนฺตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ภควา ‘‘น, มหาราช, อิทาเนว เอส เอวํสีโล, ปุพฺเพปิ เอวํสีโลเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอกสฺส อมจฺจสฺส ปจฺจนฺตคามํ อทาสิฯ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ ตทา ปน โพธิสตฺโต วณิชฺชาย ปจฺจนฺเต วิจรนฺโต ตสฺมิํ คามเก นิวาสํ กปฺเปสิฯ โส ตสฺมิํ คามโภชเก สายนฺหสมเย มหาชนปริวาเรน เภริยา วชฺชมานาย อาคจฺฉนฺเต ‘‘อยํ ทุฏฺฐคามโภชโก โจเรหิ สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา คามํ วิลุมฺปาเปตฺวา โจเรสุ ปลายิตฺวา อฏวิํ ปวิฏฺเฐสุ อิทานิ อุปสนฺตูปสนฺโต วิย เภริยา วชฺชมานาย อาคจฺฉตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[79]

‘‘ยโต วิลุตฺตา จ หตา จ คาโว, ทฑฺฒานิ เคหานิ ชโน จ นีโต;

อถาคมา ปุตฺตหตาย ปุตฺโต, ขรสฺสรํ ฑิณฺฑิมํ วาทยนฺโต’’ติฯ

ตตฺถ ยโตติ ยทาฯ วิลุตฺตา จ หตา จาติ วิลุมฺปิตฺวา พนฺธิตฺวา จ นีตา, มํสํ ขาทนตฺถาย จ หตาฯ คาโวติ โครูปานิฯ ทฑฺฒานีติ อคฺคิํ ทตฺวา ฌาปิตานิฯ ชโน จ นีโตติ กรมรคฺคาหํ คเหตฺวา นีโตฯ ปุตฺตหตาย ปุตฺโตติ หตปุตฺตาย ปุตฺโต, นิลฺลชฺโชติ อตฺโถฯ ฉินฺนหิโรตฺตปฺปสฺส หิ มาตา นาม นตฺถิ, อิติ โส ตสฺสา ชีวนฺโตปิ หตปุตฺตฏฺฐาเน ติฏฺฐตีติ หตปุตฺตาย ปุตฺโต นาม โหติฯ ขรสฺสรนฺติ ถทฺธสทฺทํฯ ฑิณฺฑิมนฺติ ปฏหเภริํฯ

เอวํ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย ตํ ปริภาสิฯ น จิเรเนว จ ตสฺส ตํ กมฺมํ ปากฏํ ชาตํ, อถสฺส ราชา โทสานุรูปํ นิคฺคหํ อกาสิฯ

สตฺถา ‘‘น, มหาราช, อิทาเนเวส เอวํสีโล, ปุพฺเพปิ เอวํสีโลเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อมจฺโจ อิทานิ อมจฺโจเยว, คาถาย อุทาหารกปณฺฑิตมนุสฺโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ขรสฺสรชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[80] 10. ภีมเสนชาตกวณฺณนา

ยํ เต ปวิกตฺถิตํ ปุเรติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ วิกตฺถิตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร ภิกฺขุ ‘‘อาวุโส, อมฺหากํ ชาติสมา ชาติ, โคตฺตสมํ โคตฺตํ นาม นตฺถิ, มยํ เอวรูเป นาม มหาขตฺติยกุเล ชาตา, โคตฺเตน วา ธเนน วา กุลปฺปเทเสน วา อมฺเหหิ สทิโส นาม นตฺถิ, อมฺหากํ สุวณฺณรชตาทีนํ อนฺโต นตฺถิ, ทาสกมฺมกราปิ โน สาลิมํโสทนํ ภุญฺชนฺติ, กาสิกวตฺถํ นิวาเสนฺติ, กาสิกวิเลปนํ วิลิมฺปนฺติฯ มยํ ปพฺพชิตภาเวน เอตรหิ เอวรูปานิ ลูขานิ โภชนานิ ภุญฺชาม, ลูขานิ จีวรานิ ธาเรมา’’ติ เถรนวมชฺฌิมานํ ภิกฺขูนํ อนฺตเร วิกตฺเถนฺโต ชาติอาทิวเสน วมฺเภนฺโต ขุํเสนฺโต วิจรติฯ อถสฺส เอโก ภิกฺขุ กุลปฺปเทสํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ตํ วิกตฺถนภาวํ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา วิกตฺเถนฺโต วมฺเภนฺโต ขุํเสนฺโต วิจรตี’’ติ เอตสฺส อคุณํ กถยิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, โส ภิกฺขุ อิทาเนว วิกตฺเถนฺโต วมฺเภนฺโต ขุํเสนฺโต วิจรติ, ปุพฺเพปิ วิกตฺเถนฺโต วมฺเภนฺโต ขุํเสนฺโต วิจรี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ นิคมคาเม อุทิจฺจพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก ตโย เวเท อฏฺฐารส วิชฺชฏฺฐานานิ อุคฺคเหตฺวา สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา จูฬธนุคฺคหปณฺฑิโต นาม อโหสิฯ โส ตกฺกสิลาโต นิกฺขมิตฺวา สพฺพสมยสิปฺปานิ ปริเยสมาโน มหิํสกรฏฺฐํ อคมาสิฯ อิมสฺมิํ ปน ชาตเก โพธิสตฺโต โถกํ รสฺโส โอณตากาโร อโหสิฯ โส จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ กญฺจิ ราชานํ อุปสงฺกมิสฺสามิ, โส ‘เอวํ รสฺสสรีโร ตฺวํ กิํ อมฺหากํ กมฺมํ กริสฺสสี’ติ วกฺขติ, ยํนูนาหํ อาโรหปริณาหสมฺปนฺนํ อภิรูปํ เอกํ ปุริสํ ผลกํ กตฺวา ตสฺส ปิฏฺฐิจฺฉายาย ชีวิกํ กปฺเปยฺย’’นฺติฯ โส ตถารูปํ ปุริสํ ปริเยสมาโน ภีมเสนสฺส นาเมกสฺส ตนฺตวายสฺส ตนฺตวีตฏฺฐานํ คนฺตฺวา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ กินฺนาโมสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ ภีมเสโน นามา’’ติ? ‘‘กิํ ปน ตฺวํ เอวํ อภิรูโป อุปธิสมฺปนฺโน หุตฺวา อิมํ ลามกกมฺมํ กโรสี’’ติ? ‘‘ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต’’ติฯ ‘‘สมฺม, มา เอตํ กมฺมํ กริ, สกลชมฺพุทีเป มยา สทิโส ธนุคฺคโห นาม นตฺถิฯ สเจ ปนาหํ กญฺจิ ราชานํ ปสฺเสยฺยํ, โส มํ ‘เอวํรสฺโส อยํ กิํ อมฺหากํ กมฺมํ กริสฺสตี’ติ โกเปยฺย, ตฺวํ ราชานํ ทิสฺวา ‘อหํ ธนุคฺคโห’ติ วกฺขสิฯ ราชา เต ปริพฺพยํ ทตฺวา วุตฺติํ นิพทฺธํ ทสฺสติฯ อหํ เต อุปฺปนฺนกมฺมํ กโรนฺโต ตว ปิฏฺฐิจฺฉายาย ชีวิสฺสามิฯ เอวํ อุโภปิ สุขิตา ภวิสฺสามฯ กโรหิ มม วจน’’นฺติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ

อถ นํ อาทาย พาราณสิํ คนฺตฺวา สยํ จูฬูปฏฺฐาโก หุตฺวา ตํ ปุรโต กตฺวา ราชทฺวาเร ฐตฺวา รญฺโญ อาโรจาเปสิฯ ‘‘อาคจฺฉนฺตู’’ติ วุตฺเต อุโภปิ ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐํสุฯ ‘‘กิํการณา อาคตตฺถา’’ติ จ วุตฺเต ภีมเสโน อาห – ‘‘อหํ ธนุคฺคโห, มยา สทิโส สกลชมฺพุทีเป ธนุคฺคโห นตฺถี’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ลภนฺโต มํ อุปฏฺฐหิสฺสสี’’ติ? ‘‘อฑฺฒมาเส สหสฺสํ ลภนฺโต อุปฏฺฐหิสฺสามิ, เทวา’’ติฯ ‘‘อยํ เต ปุริโส กิํ โหตี’’ติ? ‘‘จูฬูปฏฺฐาโก, เทวา’’ติฯ ‘‘สาธุ อุปฏฺฐหา’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย ภีมเสโน ราชานํ อุปฏฺฐหติฯ อุปฺปนฺนกิจฺจํ ปนสฺส โพธิสตฺโตว นิตฺถรติฯ

เตน โข ปน สมเยน กาสิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ อรญฺเญ พหูนํ มนุสฺสานํ สญฺจรณมคฺคํ พฺยคฺโฆ ฉฑฺฑาเปติ, พหู มนุสฺเส คเหตฺวา คเหตฺวา ขาทติฯ ตํ ปวตฺติํ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ภีมเสนํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ, ตาต, นํ พฺยคฺฆํ คณฺหิตุ’’นฺติ อาหฯ

‘‘เทว, กิํ ธนุคฺคโห นามาหํ , ยทิ พฺยคฺฆํ คเหตุํ น สกฺโกมี’’ติฯ ราชา ตสฺส ปริพฺพยํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิฯ โส ฆรํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส กเถสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘สาธุ, สมฺม, คจฺฉา’’ติ อาหฯ ‘‘ตฺวํ ปน น คมิสฺสสี’’ติ? ‘‘อาม น คมิสฺสามิ, อุปายํ ปน เต อาจิกฺขิสฺสามี’’ติฯ ‘‘อาจิกฺข, สมฺมา’’ติฯ ตฺวํ พฺยคฺฆสฺส วสนฏฺฐานํ สหสา เอกโกว มา อคมาสิ, ชนปทมนุสฺเส ปน สนฺนิปาเตตฺวา เอกํ วา ทฺเว วา ธนุสหสฺสานิ คาหาเปตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา พฺยคฺฆสฺส อุฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา ปลายิตฺวา เอกํ คุมฺพํ ปวิสิตฺวา อุเรน นิปชฺเชยฺยาสิ, ชานปทาว พฺยคฺฆํ โปเถตฺวา คณฺหิสฺสนฺติ, เตหิ พฺยคฺเฆ คหิเต ตฺวํ ทนฺเตหิ เอกํ วลฺลิํ ฉินฺทิตฺวา โกฏิยํ คเหตฺวา มตพฺยคฺฆสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘โภ, เกเนส, พฺยคฺโฆ มาริโต, อหํ อิมํ พฺยคฺฆํ โคณํ วิย วลฺลิยา พนฺธิตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ เนสฺสามี’ติ วลฺลิอตฺถาย คุมฺพํ ปวิฏฺโฐ, มยา วลฺลิยา อนาภตาย เอว เกเนส มาริโต’’ติ กเถยฺยาสิฯ อถ เต ชานปทา ภีตตสิตา ‘‘สามิ, มา รญฺโญ อาจิกฺขี’’ติ พหุํ ธนํ ทสฺสนฺติ, พฺยคฺโฆ ตยา คหิโต ภวิสฺสติ, รญฺโญปิ สนฺติกา พหุํ ธนํ ลภิสฺสสีติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา โพธิสตฺเตน กถิตนิยาเมเนว พฺยคฺฆํ คเหตฺวา อรญฺญํ เขมํ กตฺวา มหาชนปริวุโต พาราณสิํ อาคนฺตฺวา ราชานํ ทิสฺวา ‘‘คหิโต เม, เทว, พฺยคฺโฆ, อรญฺญํ เขมํ กต’’นฺติ อาหฯ ราชา ตุฏฺโฐ พหุํ ธนํ อทาสิฯ ปุเนกทิวสํ ‘‘เอกมคฺคํ มหิํโส ฉฑฺฑาเปตี’’ติ อาโรเจสุํ, ราชา ตเถว ภีมเสนํ เปเสสิฯ โสปิ โพธิสตฺเตน ทินฺนนเยน พฺยคฺฆํ วิย ตมฺปิ คเหตฺวา อาคญฺฉิ, ราชา ปุน พหุํ ธนํ อทาสิ, มหนฺตํ อิสฺสริยํ ชาตํฯ โส อิสฺสริยมทมตฺโต โพธิสตฺตํ อวมญฺญํ กตฺวา ตสฺส วจนํ น คณฺหาติ, ‘‘นาหํ ตํ นิสฺสาย ชีวามิ, กิํ ตฺวญฺเญว ปุริโส’’ติอาทีนิ ผรุสวจนานิ วทติฯ

อถ กติปาหจฺจเยน เอโก สามนฺตราชา อาคนฺตฺวา พาราณสิํ อุปรุนฺธิตฺวา ‘‘รชฺชํ วา เทตุ, ยุทฺธํ วา’’ติ รญฺโญ สาสนํ เปเสสิฯ ราชา ‘‘ยุชฺฌาหี’’ติ ภีมเสนํ เปเสสิฯ โส สพฺพสนฺนาหสนฺนทฺโธ ราชเวสํ คเหตฺวา สุสนฺนทฺธสฺส วารณสฺส ปิฏฺเฐ นิสีทิฯ โพธิสตฺโตปิ ตสฺส มรณภเยน สพฺพสนฺนาหสนฺนทฺโธ ภีมเสนสฺเสว ปจฺฉิมาสเน นิสีทิฯ วารโณ มหาชนปริวุโต นครทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา สงฺคามสีสํ ปาปุณิฯ ภีมเสโน ยุทฺธเภริสทฺทํ สุตฺวาว กมฺปิตุํ อารทฺโธฯ

โพธิสตฺโต ‘‘อิทาเนส หตฺถิปิฏฺฐิโต ปติตฺวา มริสฺสตี’’ติ หตฺถิกฺขนฺธโต อปตนตฺถํ ภีมเสนํ โยตฺเตน ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหิ, ภีมเสโน สมฺปหารฏฺฐานํ ทิสฺวา มรณภยตชฺชิโต สรีรวฬญฺเชน หตฺถิปิฏฺฐิํ ทูเสสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘น โข เต ภีมเสน ปุริเมน ปจฺฉิมํ สเมติ, ตฺวํ ปุพฺเพ สงฺคามโยโธ วิย อโหสิ, อิทานิ หตฺถิปิฏฺฐิํ ทูเสสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[80]

‘‘ยํ เต ปวิกตฺถิตํ ปุเร, อถ เต ปูติสรา สชนฺติ ปจฺฉา;

อุภยํ น สเมติ ภีมเสน, ยุทฺธกถา จ อิทญฺจ เต วิหญฺญ’’นฺติฯ

ตตฺถ ยํ เต ปวิกตฺถิตํ ปุเรติ ยํ ตยา ปุพฺเพ ‘‘กิํ ตฺวํเยว ปุริโส, นาหํ ปุริโส, อหมฺปิ สงฺคามโยโธ’’ติ วิกตฺถิตํ วมฺภนวจนํ วุตฺตํ, อิทํ ตาว เอกํฯ อถ เต ปูติสรา สชนฺติ ปจฺฉาติ อถ เต อิเม ปูติภาเวน สรณภาเวน จ ‘‘ปูติสรา’’ติ ลทฺธนามา สรีรวฬญฺชธารา สชนฺติ วฬญฺชนฺติ ปคฺฆรนฺติฯ ปจฺฉาติ ตโต ปุเร วิกตฺถิตโต อปรภาเค, อิทานิ อิมสฺมิํ สงฺคามสีเสติ อตฺโถฯ อุภยํ น สเมติ ภีมเสนาติ อิทํ ภีมเสน อุภยํ น สเมติฯ กตรํ? ยุทฺธกถา จ อิทญฺจ เต วิหญฺญนฺติ, ยา จ ปุเร กถิตา ยุทฺธกถา, ยญฺจ เต อิทานิ วิหญฺญํ กิลมโถ หตฺถิปิฏฺฐิทูสนาการปฺปตฺโต วิฆาโตติ อตฺโถฯ

เอวํ โพธิสตฺโต ตํ ครหิตฺวา ‘‘มา ภายิ, สมฺม, กสฺมา มยิ ฐิเต วิหญฺญสี’’ติ ภีมเสนํ หตฺถิปิฏฺฐิโต โอตาเรตฺวา ‘‘นฺหายิตฺวา เคหเมว คจฺฉา’’ติ อุยฺโยเชตฺวา ‘‘อชฺช มยา ปากเฏน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สงฺคามํ ปวิสิตฺวา อุนฺนทิตฺวา พลโกฏฺฐกํ ภินฺทิตฺวา สปตฺตราชานํ ชีวคฺคาหํ คาหาเปตฺวา พาราณสิรญฺโญ สนฺติกํ อคมาสิฯ ราชา ตุฏฺโฐ โพธิสตฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ อทาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ‘‘จูฬธนุคฺคหปณฺฑิโต’’ติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ อโหสิฯ โส ภีมเสนสฺส ปริพฺพยํ ทตฺวา สกฏฺฐานเมว เปเสตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนเวส ภิกฺขุ วิกตฺเถติ, ปุพฺเพปิ วิกตฺถิเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ภีมเสโน วิกตฺถิตภิกฺขุ อโหสิ, จูฬธนุคฺคหปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ภีมเสนชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

วรุณวคฺโค อฏฺฐโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

วรุณํ สีลวนาคํ, สจฺจํกิร รุกฺขธมฺมํ;

มจฺฉราชา อสงฺกิยํ, มหาสุปินอิลฺลิสํ;

ขรสฺสรํ ภีมเสนนฺติฯ

9. อปายิมฺหวคฺโค

[81] 1. สุราปานชาตกวณฺณนา

อปายิมฺห อนจฺจิมฺหาติ อิทํ สตฺถา โกสมฺพิํ อุปนิสฺสาย โฆสิตาราเม วิหรนฺโต สาคตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ ภควติ หิ สาวตฺถิยํ วสฺสํ วสิตฺวา จาริกาคมเนน ภทฺทวติกํ นาม นิคมํ สมฺปตฺเต โคปาลกา ปสุปาลกา กสฺสกา ปถาวิโน จ สตฺถารํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘มา, ภนฺเต, ภควา อมฺพติตฺถํ อคมาสิ, อมฺพติตฺเถ ชฏิลสฺส อสฺสเม อมฺพติตฺถโก นาม นาโค อาสีวิโส โฆรวิโส, โส ภควนฺตํ วิเหเฐยฺยา’’ติ วารยิํสุฯ ภควาปิ เตสํ กถํ อสุณนฺโต วิย เตสุ ยาวตติยํ วารยมาเนสุปิ อคมาสิเยวฯ

ตตฺร สุทํ ภควา ภทฺทวติกาย อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ วนสณฺเฑ วิหรติฯ เตน โข ปน สมเยน พุทฺธูปฏฺฐาโก สาคโต นาม เถโร โปถุชฺชนิกาย อิทฺธิยา สมนฺนาคโต ตํ อสฺสมํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส นาคราชสฺส วสนฏฺฐาเน ติณสนฺถารกํ ปญฺญาเปตฺวา ปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ นาโค มกฺขํ อสหมาโน ธูมายิ, เถโรปิ ธูมายิฯ นาโค ปชฺชลิ, เถโรปิ ปชฺชลิฯ