ธเม ธเมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทุพฺพจเมวารพฺภ กเถสิฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สงฺขธมกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พาราณสิยํ นกฺขตฺเต ฆุฏฺเฐ ปิตรํ อาทาย สงฺขธมนกมฺเมน ธนํ ลภิตฺวา อาคมนกาเล โจราฏวิยํ ปิตรํ นิรนฺตรํ สงฺขํ ธมนฺตํ วาเรสิฯ โส ‘‘สงฺขสทฺเทน โจเร ปลาเปสฺสามี’’ติ นิรนฺตรเมว ธมิ, โจรา ปุริมนเยเนว อาคนฺตฺวา วิลุมฺปิํสุฯ โพธิสตฺโต ปุริมนเยเนว คาถํ อภาสิ –

[60]

‘‘ธเม ธเม นาติธเม, อติธนฺตญฺหิ ปาปกํ;

ธนฺเตนาธิคตา โภคา, เต ตาโต วิธมี ธม’’นฺติฯ

ตตฺถ เต ตาโต วิธมี ธมนฺติ เต สงฺขํ ธมิตฺวา ลทฺธโภเค มม ปิตา ปุนปฺปุนํ ธมนฺโต วิธมิ วิทฺธํเสสิ วินาเสสีติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปิตา ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, ปุตฺโต ปนสฺส อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สงฺขธมชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อาสีสวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

มหาสีลวชนกํ, ปุณฺณปาติ จ กิํผลํ;

ปญฺจาวุธกญฺจนกฺขนฺธํ, วานรินฺทํ ตโยธมฺมํ;

เภริวาทสงฺขธมนฺติฯ

7. อิตฺถิวคฺโค

[61] 1. อสาตมนฺตชาตกวณฺณนา

อสา โลกิตฺถิโย นามาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส วตฺถุ อุมฺมาทนฺติชาตเก อาวิ ภวิสฺสติฯ ตํ ปน ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ อิตฺถิโย นาม อสาตา อสติโย ลามิกา ปจฺฉิมิกา, ตฺวํ เอวรูปํ ลามิกํ อิตฺถิํ นิสฺสาย กสฺมา อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลายํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ตีสุ เวเทสุ สพฺพสิปฺเปสุ จ นิปฺผตฺติํ ปตฺโต ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อโหสิฯ ตทา พาราณสิยํ เอกสฺมิํ พฺราหฺมณกุเล ปุตฺตสฺส ชาตทิวเส อคฺคิํ คเหตฺวา อนิพฺพายนฺตํ ฐปยิํสุฯ อถ นํ พฺราหฺมณกุมารํ โสฬสวสฺสกาเล มาตาปิตโร อาหํสุ ‘‘ปุตฺต, มยํ ตว ชาตทิวเส อคฺคิํ คเหตฺวา ฐปยิมฺหฯ สเจ พฺรหฺมโลกปรายโณ ภวิตุกาโม, ตฺวํ อคฺคิํ อาทาย อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อคฺคิํ ภควนฺตํ นมสฺสมาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ โหหิฯ สเจ อคารํ อชฺฌาวสิตุกาโม, ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปหี’’ติฯ มาณโว ‘‘นาหํ สกฺขิสฺสามิ อรญฺเญ อคฺคิํ ปริจริตุํ, กุฏุมฺพเมว สณฺฐเปสฺสามี’’ติ มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา อาจริยภาคํ สหสฺสํ คเหตฺวา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปจฺจาคมาสิฯ

มาตาปิตโร ปนสฺส อนตฺถิกา ฆราวาเสน, อรญฺเญ อคฺคิํ ปริจราเปตุกามา โหนฺติฯ อถ นํ มาตา อิตฺถีนํ โทสํ ทสฺเสตฺวา อรญฺญํ เปเสตุกามา ‘‘โส อาจริโย ปณฺฑิโต พฺยตฺโต สกฺขิสฺสติ เม ปุตฺตสฺส อิตฺถีนํ โทสํ กเถตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาห – ‘‘อุคฺคหิตํ เต, ตาต, สิปฺป’’นฺติฯ ‘‘อาม, อมฺมา’’ติฯ ‘‘อสาตมนฺโตปิ เต อุคฺคหิโต’’ติฯ ‘‘น อุคฺคหิโต, อมฺมา’’ติฯ ‘‘ตาต, ยทิ เต อสาตมนฺโต น อุคฺคหิโต, กิํ นาม เต สิปฺปํ อุคฺคหิตํ, คจฺฉ, อุคฺคณฺหิตฺวา เอหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปุน ตกฺกสิลาภิมุโข ปายาสิฯ

ตสฺสปิ อาจริยสฺส มาตา มหลฺลิกา วีสติวสฺสสติกา ฯ โส ตํ สหตฺถา นฺหาเปนฺโต โภเชนฺโต ปาเยนฺโต ปฏิชคฺคติฯ อญฺเญ มนุสฺสา นํ ตถา กโรนฺตํ ชิคุจฺฉนฺติฯ โส จินฺเตสิ ‘‘ยํนูนาหํ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ มาตรํ ปฏิชคฺคนฺโต วิหเรยฺย’’นฺติฯ อเถกสฺมิํ วิวิตฺเต อรญฺเญ อุทกผาสุกฏฺฐาเน ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา สปฺปิตณฺฑุลาทีนิ อาหราเปตฺวา มาตรํ อุกฺขิปิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา มาตรํ ปฏิชคฺคนฺโต วาสํ กปฺเปสิฯ

โสปิ โข มาณโว ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา อาจริยํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ อาจริโย’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ อาจริโย ‘‘กิํ นุ โข, ตาต, อติสีฆํ อาคโตสี’’ติ? ‘‘นนุ อหํ ตุมฺเหหิ อสาตมนฺโต นาม น อุคฺคณฺหาปิโต’’ติ? ‘‘โก ปน เต อสาตมนฺเต อุคฺคณฺหิตพฺเพ กตฺวา กเถสี’’ติ? ‘‘มยฺหํ มาตา อาจริยา’’ติฯ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อสาตมนฺโต นาม โกจิ นตฺถิ, อิมสฺส ปน มาตา อิมํ อิตฺถิโทเส ชานาเปตุกามา ภวิสฺสตี’’ติฯ อถ นํ ‘‘สาธุ, ตาต, ทสฺสามิ เต อสาตมนฺเต, ตฺวํ อชฺช อาทิํ กตฺวา มม ฐาเน ฐตฺวา มม มาตรํ สหตฺถา นฺหาเปนฺโต โภเชนฺโต ปาเยนฺโต ปฏิชคฺคาหิ, หตฺถปาทสีสปิฏฺฐิสมฺพาหนาทีนิ จสฺสา กโรนฺโต ‘อยฺเย ชรํ ปตฺตกาเลปิ ตาว เต เอวรูปํ สรีรํ, ทหรกาเล กีทิสํ อโหสี’ติ หตฺถปาทปริกมฺมาทิกรณกาเล หตฺถปาทาทีนํ วณฺณํ กเถยฺยาสิฯ ยญฺจ เต มม มาตา กเถติ, ตํ อลชฺชนฺโต อนิคุหนฺโต มยฺหํ อาโรเจยฺยาสิ, เอวํ กโรนฺโต อสาตมนฺเต ลจฺฉสิ, อกโรนฺโต น ลจฺฉสี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธุ อาจริยา’’ติ ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺฐาย สพฺพํ ยถาวุตฺตวิธานํ อกาสิฯ

อถสฺสา ตสฺมิํ มาณเว ปุนปฺปุนํ วณฺณยมาเน ‘‘อยํ มยา สทฺธิํ อภิรมิตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ อนฺธาย ชราชิณฺณาย อพฺภนฺตเร กิเลโส อุปฺปชฺชิ ฯ สา เอกทิวสํ อตฺตโน สรีรวณฺณํ กถยมานํ มาณวํ อาห ‘‘มยา สทฺธิํ อภิรมิตุํ อิจฺฉสี’’ติ? ‘‘อยฺเย, อหํ ตาว อิจฺเฉยฺยํ, อาจริโย ปน ครุโก’’ติฯ ‘‘สเจ มํ อิจฺฉสิ, ปุตฺตํ เม มาเรหี’’ติฯ ‘‘อหํ อาจริยสฺส สนฺติเก เอตฺตกํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา กิเลสมตฺตํ นิสฺสาย กินฺติ กตฺวา อาจริยํ มาเรสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ สเจ ตฺวํ มํ น ปริจฺจชสิ, อหเมว นํ มาเรสฺสามี’’ติฯ

เอวํ อิตฺถิโย นาม อสาตา ลามิกา ปจฺฉิมิกา, ตถารูเป นาม วเย ฐิตา ราคจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา กิเลสํ อนุวตฺตมานา เอวํ อุปการกํ ปุตฺตํ มาเรตุกามา ชาตาฯ มาณโว สพฺพํ ตํ กถํ โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสิฯ

โพธิสตฺโต ‘‘สุฏฺฐุ เต, มาณว, กตํ มยฺหํ อาโรเจนฺเตนา’’ติ วตฺวา มาตุ อายุสงฺขารํ โอโลเกนฺโต ‘‘อชฺเชว มริสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘เอหิ, มาณว, วีมํสิสฺสาม น’’นฺติ เอกํ อุทุมฺพรรุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา อตฺตโน ปมาเณน กฏฺฐรูปกํ กตฺวา สสีสํ ปารุปิตฺวา อตฺตโน สยนฏฺฐาเน อุตฺตานํ นิปชฺชาเปตฺวา รชฺชุกํ พนฺธิตฺวา อนฺเตวาสิกํ อาห – ‘‘ตาต, ผรสุํ อาทาย คนฺตฺวา มม มาตุ สญฺญํ เทหี’’ติฯ มาณโว คนฺตฺวา ‘‘อยฺเย, อาจริโย ปณฺณสาลายํ อตฺตโน สยนฏฺฐาเน นิปนฺโน, รชฺชุสญฺญา เม พทฺธา, อิมํ ผรสุํ อาทาย คนฺตฺวา สเจ สกฺโกสิ, มาเรหิ น’’นฺติ อาหฯ ‘‘ตฺวํ ปน มํ น ปริจฺจชิสฺสสี’’ติ? ‘‘กิํการณา ปริจฺจชิสฺสามี’’ติ? สา ผรสุํ อาทาย ปเวธมานา อุฏฺฐาย รชฺชุสญฺญาย คนฺตฺวา หตฺเถน ปรามสิตฺวา ‘‘อยํ เม ปุตฺโต’’ติ สญฺญาย กฏฺฐรูปกสฺส มุขโต สาฏกํ อปเนตฺวา ผรสุํ อาทาย ‘‘เอกปฺปหาเรเนว มาเรสฺสามี’’ติ คีวายเมว ปหริตฺวา ‘‘ธ’’นฺติ สทฺเท อุปฺปนฺเน รุกฺขภาวํ อญฺญาสิฯ อถ โพธิสตฺเตน ‘‘กิํ กโรสิ, อมฺมา’’ติ วุตฺเต สา ‘‘วญฺจิตามฺหี’’ติ ตตฺเถว มริตฺวา ปติตาฯ อตฺตโน กิร ปณฺณสาลาย นิปนฺนายปิ ตงฺขณญฺเญว ตาย มริตพฺพเมวฯ

โส ตสฺสา มตภาวํ ญตฺวา สรีรกิจฺจํ กตฺวา อาฬาหนํ นิพฺพาเปตฺวา วนปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา มาณวํ อาทาย ปณฺณสาลทฺวาเร นิสีทิตฺวา ‘‘ตาต, ปาฏิเยกฺโก อสาตมนฺโต นาม นตฺถิ, อิตฺถิโย อสาตา นาม, ตว มาตา ‘อสาตมนฺตํ อุคฺคณฺหา’ติ มม สนฺติกํ เปสยมานา อิตฺถีนํ โทสํ ชานนตฺถํ เปเสสิฯ อิทานิ ปน เต ปจฺจกฺขเมว มม มาตุ โทโส ทิฏฺโฐ, อิมินา การเณน ‘อิตฺถิโย นาม อสาตา ลามิกา ปจฺฉิมิกา’ติ ชาเนยฺยาสี’’ติ ตํ โอวทิตฺวา อุยฺโยเชสิฯ โสปิ อาจริยํ วนฺทิตฺวา มาตาปิตูนํ สนฺติกํ อคมาสิฯ อถ นํ มาตา ปุจฺฉิ ‘‘ตาต, อุคฺคหิโต เต อสาตมนฺโต’’ติ? ‘‘อาม, อมฺมา’’ติฯ

‘‘อิทานิ กิํ กริสฺสสิ, ปพฺพชิตฺวา อคฺคิํ วา ปริจริสฺสสิ, อคารมชฺเฌ วา วสิสฺสสี’’ติ? มาณโว ‘‘มยา, อมฺม, ปจฺจกฺขโต อิตฺถีนํ โทสา ทิฏฺฐา , อคาเรน เม กิจฺจํ นตฺถิ, ปพฺพชิสฺสามห’’นฺติ อตฺตโน อธิปฺปายํ ปกาเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[61]

‘‘อสา โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ;

สารตฺตา จ ปคพฺภา จ, สิขี สพฺพฆโส ยถา;

ตา หิตฺวา ปพฺพชิสฺสามิ, วิเวกมนุพฺรูหย’’นฺติฯ

ตตฺถ อสาติ อสติโย ลามิกาฯ อถ วา สาตํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ ตาสุ นตฺถิฯ อตฺตนิ ปฏิพทฺธจิตฺตานํ อสาตเมว เทนฺตีติปิ อสา, ทุกฺขา ทุกฺขวตฺถุภูตาติ อตฺโถฯ อิมสฺส ปนตฺถสฺส สาธนตฺถาย อิทํ สุตฺตํ อาหริตพฺพํ –

‘‘มายา เจตา มรีจี จ, โสโก โรโค จุปทฺทโว;

ขรา จ พนฺธนา เจตา, มจฺจุปาสา คุหาสยา;

ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส, โส นเรสุ นราธโม’’ติฯ (ชา. 2.21.118);

โลกิตฺถิโยติ โลเก อิตฺถิโยฯ เวลา ตาสํ น วิชฺชตีติ อมฺม, ตาสํ อิตฺถีนํ กิเลสุปฺปตฺติํ ปตฺวา เวลา สํวโร มริยาทา ปมาณํ นาม นตฺถิฯ สารตฺตา จ ปคพฺภา จาติ เวลา จ เอตาสํ นตฺถิ, ปญฺจสุ กามคุเณสุ สารตฺตา อลฺลีนา, ตถา กายปาคพฺภิเยน, วาจาปาคพฺภิเยน, มโนปาคพฺภิเยนาติ ติวิเธน ปาคพฺภิเยน สมนฺนาคตตฺตา ปคพฺภา เจตาฯ เอตาสญฺหิ อพฺภนฺตเร กายทฺวาราทีนิ ปตฺวา สํวโร นาม นตฺถิ, โลลา กากปฏิภาคาติ ทสฺเสติฯ สิขี สพฺพฆโส ยถาติ อมฺม, ยถา ชาลสิขาย ‘‘สิขี’’ติ สงฺขํ คโต อคฺคิ นาม คูถคตาทิเภทํ อสุจิมฺปิ, สปฺปิมธุผาณิตาทิเภทํ สุจิมฺปิ, อิฏฺฐมฺปิ อนิฏฺฐมฺปิ ยํ ยเทว ลภติ, สพฺพํ ฆสติ ขาทติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพฆโส’’ติ วุจฺจติฯ ตเถว ตา อิตฺถิโยปิ หตฺถิเมณฺฑโคเมณฺฑาทโย วา โหนฺตุ หีนชจฺจา หีนกมฺมนฺตา, ขตฺติยาทโย วา โหนฺตุ อุตฺตมกมฺมนฺตา, หีนุกฺกฏฺฐภาวํ อจินฺเตตฺวา โลกสฺสาทวเสน กิเลสสนฺถเว อุปฺปนฺเน ยํ ยํ ลภนฺติ, สพฺพเมว เสวนฺตีติ สพฺพฆสสิขิสทิสา โหนฺติฯ ตสฺมา สิขี สพฺพฆโส ยถา, ตเถเวตาติ เวทิตพฺพาฯ

ตา หิตฺวา ปพฺพชิสฺสามีติ อหํ ตา ลามิกา ทุกฺขวตฺถุภูตา อิตฺถิโย หิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิสฺสามิฯ วิเวกมนุพฺรูหยนฺติ กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโกติ ตโย วิเวกา, เตสุ อิธ กายวิเวโกปิ วฏฺฏติ จิตฺตวิเวโกปิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อหํ, อมฺม, ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย จ ปญฺจาภิญฺญา จ อุปฺปาเทตฺวา คณโต กายํ, กิเลเสหิ จ จิตฺตํ วิเวเจตฺวา อิมํ วิเวกํ พฺรูเหนฺโต วฑฺเฒนฺโต พฺรหฺมโลกปรายโณ ภวิสฺสามิ, อลํ เม อคาเรนาติฯ เอวํ อิตฺถิโย ครหิตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา วุตฺตปฺปการํ วิเวกํ พฺรูเหนฺโต พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิฯ

สตฺถาปิ ‘‘เอวํ ภิกฺขุ อิตฺถิโย นาม อสาตา ลามิกา ปจฺฉิมิกา ทุกฺขทายิกา’’ติ อิตฺถีนํ อคุณํ กเถตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ สตฺถา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตา ภทฺทกาปิลานี, ปิตา มหากสฺสโป อโหสิ, อนฺเตวาสิโก อานนฺโท, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อสาตมนฺตชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[62] 2. อณฺฑภูตชาตกวณฺณนา

ยํ พฺราหฺมโณ อวาเทสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตเมวารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ อิตฺถิโย นาม อรกฺขิยา, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อิตฺถิํ คพฺภโต ปฏฺฐาย รกฺขนฺตาปิ รกฺขิตุํ นาสกฺขิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ โส ปุโรหิเตน สทฺธิํ ชูตํ กีฬติฯ กีฬนฺโต ปน –

‘‘สพฺพา นที วงฺกคตี, สพฺเพ กฏฺฐมยา วนา;

สพฺพิตฺถิโย กเร ปาปํ, ลภมาเน นิวาตเก’’ติฯ (ชา. 2.21.308) –

อิมํ ชูตคีตํ คายนฺโต รชตผลเก สุวณฺณปาสเก ขิปติฯ เอวํ กีฬนฺโต ปน ราชา นิจฺจํ ชินาติ, ปุโรหิโต ปราชียติฯ

โส อนุกฺกเมน ฆเร วิภเว ปริกฺขยํ คจฺฉนฺเต จินฺเตสิ ‘‘เอวํ สนฺเต สพฺพํ อิมสฺมิํ ฆเร ธนํ ขียิสฺสติ, ปริเยสิตฺวา ปุริสนฺตรํ อคตํ เอกํ มาตุคามํ ฆเร กริสฺสามี’’ติฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อญฺญํ ปุริสํ ทิฏฺฐปุพฺพํ อิตฺถิํ รกฺขิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, คพฺภโต ปฏฺฐาเยกํ มาตุคามํ รกฺขิตฺวา ตํ วยปฺปตฺตํ วเส ฐเปตฺวา เอกปุริสิกํ กตฺวา คาฬฺหํ อารกฺขํ สํวิทหิตฺวา ราชกุลโต ธนํ อาหริสฺสามี’’ติฯ โส จ องฺควิชฺชาย เฉโก โหติ, อเถกํ ทุคฺคติตฺถิํ คพฺภินิํ ทิสฺวา ‘‘ธีตรํ วิชายิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา ฆเรเยว วสาเปตฺวา วิชาตกาเล ธนํ ทตฺวา อุยฺโยเชตฺวา ตํ กุมาริกํ อญฺเญสํ ปุริสานํ ทฏฺฐุํ อทตฺวา อิตฺถีนํเยว หตฺเถ ทตฺวา โปสาเปตฺวา วยปฺปตฺตกาเล ตํ อตฺตโน วเส ฐเปสิฯ ยาว เจสา วฑฺฒติ, ตาว รญฺญา สทฺธิํ ชูตํ น กีฬิฯ ตํ ปน วเส ฐเปตฺวา พฺราหฺมโณ ‘‘มหาราช, ชูตํ กีฬามา’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ ปุริมนิยาเมเนว กีฬิฯ ปุโรหิโต รญฺโญ คายิตฺวา ปาสกํ ขิปนกาเล ‘‘ฐเปตฺวา มม มาณวิก’’นฺติ อาหฯ ตโต ปฏฺฐาย ปุโรหิโต ชินาติ, ราชา ปราชียติฯ

โพธิสตฺโต ‘‘อิมสฺส ฆเร เอกปุริสิกาย เอกาย อิตฺถิยา ภวิตพฺพ’’นฺติ ปริคฺคณฺหาเปนฺโต อตฺถิภาวํ ญตฺวา ‘‘สีลมสฺสา ภินฺทาเปสฺสามี’’ติ เอกํ ธุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสสิ ปุโรหิตสฺส อิตฺถิยา สีลํ ภินฺทิตุ’’นฺติ อาหฯ ‘‘สกฺโกมิ, เทวา’’ติฯ อถสฺส ราชา ธนํ ทตฺวา ‘‘เตน หิ ขิปฺปํ นิฏฺฐาเปหี’’ติ ตํ ปหิณิฯ โส รญฺโญ สนฺติกา ธนํ อาทาย คนฺธธูมจุณฺณกปฺปูราทีนิ คเหตฺวา ตสฺส ฆรโต อวิทูเร สพฺพคนฺธาปณํ ปสาเรสิฯ ปุโรหิตสฺสปิ เคหํ สตฺตภูมกํ สตฺตทฺวารโกฏฺฐกํ โหติ, สพฺเพสุ ทฺวารโกฏฺฐเกสุ อิตฺถีนํเยว อารกฺขาฯ

ฐเปตฺวา ปน พฺราหฺมณํ อญฺโญ ปุริโส เคหํ ปวิสิตุํ ลภนฺโต นาม นตฺถิ, กจวรฉฑฺฑนปจฺฉิมฺปิ โสเธตฺวาเยว ปเวเสนฺติฯ ตํ มาณวิกํ ปุโรหิโตเยว ทฏฺฐุํ ลภติฯ ตสฺสา จ เอกา ปริจาริกา อิตฺถี อตฺถิฯ อถสฺสา สา ปริจาริกา คนฺธปุปฺผมูลํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตี ตสฺส ธุตฺตสฺส อาปณสมีเปน คจฺฉติฯ โส ‘‘อยํ ตสฺสา ปริจาริกา’’ติ สุฏฺฐุ ญตฺวา เอกทิวสํ ตํ อาคจฺฉนฺติํ ทิสฺวา อาปณา อุฏฺฐาย คนฺตฺวา ตสฺสา ปาทมูเล ปติตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปาเท คาฬฺหํ คเหตฺวา ‘‘อมฺม, เอตฺตกํ กาลํ กหํ คตาสี’’ติ ปริเทวิ, อวเสสาปิ ปยุตฺตกธุตฺตา เอกมนฺตํ ฐตฺวา ‘‘หตฺถปาทมุขสณฺฐาเนหิ จ อากปฺเปน จ มาตาปุตฺตา เอกสทิสาเยวา’’ติ อาหํสุฯ สา อิตฺถี เตสุ เตสุ กเถนฺเตสุ อตฺตโน อสทฺทหิตฺวา ‘‘อยํ เม ปุตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ สยมฺปิ โรทิตุํ อารภิฯ เต อุโภปิ กนฺทิตฺวา โรทิตฺวา อญฺญมญฺญํ อาลิงฺเคตฺวา อฏฺฐํสุฯ

อถ โส ธุตฺโต อาห ‘‘อมฺม, กหํ วสสี’’ติ? ‘‘กินฺนริลีลาย วสมานาย รูปโสภคฺคปฺปตฺตาย ปุโรหิตสฺส ทหริตฺถิยา อุปฏฺฐานํ กุรุมานา วสามิ, ตาตา’’ติฯ ‘‘อิทานิ กหํ ยาสิ, อมฺมา’’ติ? ‘‘ตสฺสา คนฺธมาลาทีนํ อตฺถายา’’ติฯ ‘‘อมฺม, กิํ เต อญฺญตฺถ คตาย, อิโต ปฏฺฐาย มเมว สนฺติกา หรา’’ติ มูลํ อคฺคเหตฺวาว พหูนิ ตมฺพูลตกฺโกลกาทีนิ เจว นานาปุปฺผานิ จ อทาสิฯ มาณวิกา พหูนิ คนฺธปุปฺผาทีนิ ทิสฺวา ‘‘กิํ, อมฺม, อชฺช อมฺหากํ พฺราหฺมโณ ปสนฺโน’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺมา เอวํ วทสี’’ติ? ‘‘อิเมสํ พหุภาวํ ทิสฺวา’’ติฯ น พฺราหฺมโณ พหุมูลํ อทาสิ, มยา ปเนตํ มยฺหํ ปุตฺตสฺส สนฺติกา อาภตนฺติฯ ตโต ปฏฺฐาย สา พฺราหฺมเณน ทินฺนมูลํ อตฺตนา คเหตฺวา ตสฺเสว สนฺติกา คนฺธปุปฺผาทีนิ อาหรติฯ ธุตฺโต กติปาหจฺจเยน คิลานาลยํ กตฺวา นิปชฺชิฯ สา ตสฺส อาปณทฺวารํ คนฺตฺวา ตํ อทิสฺวา ‘‘กหํ เม ปุตฺโต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปุตฺตสฺส เต อผาสุกํ ชาต’’นฺติ? สา ตสฺส นิปนฺนฏฺฐานํ คนฺตฺวา นิสีทิตฺวา ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชนฺตี ‘‘กิํ เต, ตาต, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส ตุณฺหี อโหสิฯ ‘‘กิํ น กเถสิ ปุตฺตา’’ติ? ‘‘อมฺม, มรนฺเตนาปิ ตุยฺหํ กเถตุํ น สกฺกา’’ติฯ ‘‘ตาต, มยฺหํ อกเถตฺวา กสฺส กเถยฺยาสิ, กเถหิ, ตาตา’’ติฯ

‘‘อมฺม, มยฺหํ อญฺญํ อผาสุกํ นตฺถิ, ตสฺสา ปน มาณวิกาย วณฺณํ สุตฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโตสฺมิ , ตํ ลภนฺโต ชีวิสฺสามิ, อลภนฺโต อิเธว มริสฺสามี’’ติฯ ‘‘ตาต, มยฺหํ เอส ภาโร, มา ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย จินฺตยี’’ติ ตํ อสฺสาเสตฺวา พหูนิ คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย มาณวิกาย สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ปุตฺโต เม, อมฺม, มม สนฺติกา ตว วณฺณํ สุตฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต ชาโต, กิํ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘สเจ อาเนตุํ สกฺโกถ, มยา กโตกาโสเยวา’’ติฯ

สา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ตสฺส เคหสฺส กณฺณกณฺเณหิ พหุํ กจวรํ สงฺกฑฺฒิตฺวา อารกฺขิตฺถิยา อุปริ ฉฑฺเฑสิฯ สา เตน อฏฺฏียมานา อเปติฯ อิตรา เตเนว นิยาเมน ยา ยา กิญฺจิ กเถติ, ตสฺสา ตสฺสา อุปริ กจวรํ ฉฑฺเฑสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ปน สา ยํ ยํ อาหรติ วา หรติ วา, ตํ ตํ น กาจิ โสเธตุํ อุสฺสหติฯ ตสฺมิํ กาเล สา ตํ ธุตฺตํ ปุปฺผปจฺฉิยํ นิปชฺชาเปตฺวา มาณวิกาย สนฺติกํ อภิหริฯ ธุตฺโต มาณวิกาย สีลํ ภินฺทิตฺวา เอกาหทฺวีหํ ปาสาเทเยว อโหสิฯ ปุโรหิเต พหิ นิกฺขนฺเต อุโภ อภิรมนฺติฯ ตสฺมิํ อาคเต ธุตฺโต นิลียติฯ

อถ นํ สา เอกาหทฺวีหจฺจเยน ‘‘สามิ, อิทานิ ตยา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ พฺราหฺมณํ ปหริตฺวา คนฺตุกาโม’’ติฯ สา ‘‘เอวํ โหตู’’ติ ธุตฺตํ นิลียาเปตฺวา พฺราหฺมเณ อาคเต เอวมาห ‘‘อหํ, อยฺย, ตุมฺเหสุ วีณํ วาเทนฺเตสุ นจฺจิตุํ อิจฺฉามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภทฺเท, นจฺจสฺสู’’ติ วีณํ วาเทสิฯ ‘‘ตุมฺเหสุ โอโลเกนฺเตสุ ลชฺชามิ, มุขํ ปน โว สาฏเกน พนฺธิตฺวา นจฺจิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สเจ ลชฺชสิ, เอวํ กโรหี’’ติฯ มาณวิกา ฆนสาฏกํ คเหตฺวา ตสฺส อกฺขีนิ ปิทหมานา มุขํ พนฺธิฯ พฺราหฺมโณ มุขํ พนฺธาเปตฺวา วีณํ วาเทสิฯ สา มุหุตฺตํ นจฺจิตฺวา ‘‘อยฺย, อหํ เต เอกวารํ สีเส ปหริตุกามา’’ติ อาหฯ อิตฺถิโลโล พฺราหฺมโณ กิญฺจิ การณํ อชานนฺโต ‘‘ปหราหี’’ติ อาห, มาณวิกา ธุตฺตสฺส สญฺญํ อทาสิฯ โส สณิกํ อาคนฺตฺวา พฺราหฺมณสฺส ปิฏฺฐิปสฺเส ฐตฺวา สีเส กปฺปเรน ปหริ, อกฺขีนิ ปตนาการปฺปตฺตานิ อเหสุํ, สีเส คณฺโฑ อุฏฺฐหิฯ โส เวทนาฏฺโฏ หุตฺวา ‘‘อาหร เต หตฺถ’’นฺติ อาหฯ มาณวิกา อตฺตโน หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส หตฺเถ ฐเปสิฯ

พฺราหฺมโณ ‘‘หตฺโถ มุทุโก, ปหาโร ปน ถทฺโธ’’ติ อาห ฯ ธุตฺโต พฺราหฺมณํ ปหริตฺวา นิลียิฯ มาณวิกา ตสฺมิํ นิลีเน พฺราหฺมณสฺส มุขโต สาฏกํ โมเจตฺวา เตลํ อาทาย สีสํ ปริสมฺพาหิฯ พฺราหฺมเณ พหิ นิกฺขนฺเต ปุน สา อิตฺถี ธุตฺตํ ปจฺฉิยํ นิปชฺชาเปตฺวา นีหริฯ

โส รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ ราชา อตฺตโน อุปฏฺฐานํ อาคตํ พฺราหฺมณํ อาห ‘‘ชูตํ กีฬาม พฺราหฺมณา’’ติ? ‘‘สาธุ, มหาราชา’’ติฯ ราชา ชูตมณฺฑลํ สชฺชาเปตฺวา ปุริมนเยเนว ชูตคีตํ คายิตฺวา ปาสเก ขิปติฯ พฺราหฺมโณ มาณวิกาย ตปสฺส ภินฺนภาวํ อชานนฺโต ‘‘ฐเปตฺวา มม มาณวิก’’นฺติ อาหฯ เอวํ วทนฺโตปิ ปราชิโตเยวฯ ราชา ชินิตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, กิํ วเทสิ, มาณวิกาย เต ตโป ภินฺโน, ตฺวํ ‘มาตุคามํ คพฺภโต ปฏฺฐาย รกฺขนฺโต สตฺตสุ ฐาเนสุ อารกฺขํ กโรนฺโต รกฺขิตุํ สกฺขิสฺสามี’ติ มญฺญสิ, มาตุคาโม นาม กุจฺฉิยํ ปกฺขิปิตฺวา จรนฺเตนาปิ รกฺขิตุํ น สกฺกา, เอกปุริสิกา อิตฺถี นาม นตฺถิ, ตว มาณวิกา ‘นจฺจิตุกามามฺหี’ติ วตฺวา วีณํ วาเทนฺตสฺส ตว สาฏเกน มุขํ พนฺธิตฺวา อตฺตโน ชารํ ตว สีเส กปฺปเรน ปหราเปตฺวา อุยฺโยเชสิ, อิทานิ กิํ กเถสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[62]

‘‘ยํ พฺราหฺมโณ อวาเทสิ, วีณํ สมุขเวฐิโต;

อณฺฑภูตาภตา ภริยา, ตาสุ โก ชาตุ วิสฺสเส’’ติฯ

ตตฺถ ยํ พฺราหฺมโณ อวาเทสิ, วีณํ สมุขเวฐิโตติ เยน การเณน พฺราหฺมโณ ฆนสาฏเกน สห มุเขน เวฐิโต หุตฺวา วีณํ วาเทสิ, ตํ การณํ น ชานาตีติ อตฺโถฯ ตญฺหิ สา วญฺเจตุกามา เอวมกาสิฯ พฺราหฺมโณ ปน ตํ อิตฺถิํ พหุมายาภาวํ อชานนฺโต มาตุคามสฺส สทฺทหิตฺวา ‘‘มํ เอสา ลชฺชตี’’ติ เอวํสญฺญี อโหสิ, เตนสฺส อญฺญาณภาวํ ปกาเสนฺโต ราชา เอวมาห, อยเมตฺถาธิปฺปาโย ฯ อณฺฑภูตาภตา ภริยาติ อณฺฑํ วุจฺจติ พีชํ, พีชภูตา มาตุกุจฺฉิโต อนิกฺขนฺตกาเลเยว อาภตา อานีตา, ภตาติ วา ปุฏฺฐาติ อตฺโถฯ กา สา? ภริยา ปชาปติ ปาทปริจาริกาฯ

สา หิ ภตฺตวตฺถาทีหิ ภริตพฺพตาย, ภินฺนสํวรตาย, โลกธมฺเมหิ ภริตตาย วา ‘‘ภริยา’’ติ วุจฺจติฯ ตาสุ โก ชาตุ วิสฺสเสติ ชาตูติ เอกํสาธิวจนํ, ตาสุ มาตุกุจฺฉิโต ปฏฺฐาย รกฺขิยมานาสุปิ เอวํ วิปฺปการํ อาปชฺชนฺตีสุ ภริยาสุ โก นาม ปณฺฑิโต ปุริโส เอกํเสน วิสฺสเส, ‘‘นิพฺพิการา เอสา มยี’’ติ โก สทฺทเหยฺยาติ อตฺโถฯ อสทฺธมฺมวเสน หิ อามนฺตเกสุ นิมนฺตเกสุ วิชฺชมาเนสุ มาตุคาโม นาม น สกฺกา รกฺขิตุนฺติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ เทเสสิฯ พฺราหฺมโณ โพธิสตฺตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา ตํ มาณวิกํ อาห – ‘‘ตยา กิร เอวรูปํ ปาปกมฺมํ กต’’นฺติ? ‘‘อยฺย, โก เอวมาห, น กโรมิ, ‘อหเมว ปหริํ, น อญฺโญ โกจิ’ฯ สเจ น สทฺทหถ, อหํ ‘ตุมฺเห ฐเปตฺวา อญฺญสฺส ปุริสสฺส หตฺถสมฺผสฺสํ น ชานามี’ติ สจฺจกิริยํ กตฺวา อคฺคิํ ปวิสิตฺวา ตุมฺเห สทฺทหาเปสฺสามี’’ติฯ พฺราหฺมโณ ‘‘เอวํ โหตู’’ติ มหนฺตํ ทารุราสิํ กาเรตฺวา อคฺคิํ กตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สเจ อตฺตโน สทฺทหสิ, อคฺคิํ ปวิสาหี’’ติ อาหฯ

มาณวิกา อตฺตโน ปริจาริกํ ปฐมเมว สิกฺขาเปสิ ‘‘อมฺม, ตว ปุตฺตํ ตตฺถ คนฺตฺวา มม อคฺคิํ ปวิสนกาเล หตฺถคฺคหณํ กาตุํ วเทหี’’ติฯ สา คนฺตฺวา ตถา อวจฯ ธุตฺโต อาคนฺตฺวา ปริสมชฺเฌ อฏฺฐาสิฯ สา มาณวิกา พฺราหฺมณํ วญฺเจตุกามา มหาชนมชฺเฌ ฐตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, ตํ ฐเปตฺวา อญฺญสฺส ปุริสสฺส หตฺถสมฺผสฺสํ นาม น ชานามิ, อิมินา สจฺเจน อยํ อคฺคิ มา มํ ฌาเปสี’’ติ อคฺคิํ ปวิสิตุํ อารทฺธาฯ ตสฺมิํ ขเณ ธุตฺโต ‘‘ปสฺสถ โภ ปุโรหิตพฺราหฺมณสฺส กมฺมํ, เอวรูปํ มาตุคามํ อคฺคิํ ปเวสาเปตี’’ติ คนฺตฺวา ตํ มาณวิกํ หตฺเถ คณฺหิฯ สา หตฺถํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ปุโรหิตํ อาห – ‘‘อยฺย, มม สจฺจกิริยา ภินฺนา, น สกฺกา อคฺคิํ ปวิสิตุ’’นฺติฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? ‘‘อชฺช มยา เอวรูปา สจฺจกิริยา กตา ‘ฐเปตฺวา มม สามิกํ อญฺญสฺส ปุริสสฺส หตฺถสมฺผสฺสํ น ชานามี’ติ , อิทานิ จมฺหิ อิมินา ปุริเสน หตฺเถ คหิตา’’ติฯ พฺราหฺมโณ ‘‘วญฺจิโต อหํ อิมายา’’ติ ญตฺวา ตํ โปเถตฺวา นีหราเปสิฯ เอวํ อสทฺธมฺมสมนฺนาคตา กิเรตา อิตฺถิโย ตาว มหนฺตมฺปิ ปาปกมฺมํ กตฺวา อตฺตโน สามิกํ วญฺเจตุํ ‘‘นาหํ เอวรูปํ กมฺมํ กโรมี’’ติ ทิวสมฺปิ สปถํ กุรุมานา นานาจิตฺตาว โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘โจรีนํ พหุพุทฺธีนํ, ยาสุ สจฺจํ สุทุลฺลภํ;

ถีนํ ภาโว ทุราชาโน, มจฺฉสฺเสโวทเก คตํฯ (ชา. 2.21.347);

‘‘มุสา ตาสํ ยถา สจฺจํ, สจฺจํ ตาสํ ยถา มุสา;

คาโว พหิ ติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํฯ

‘‘โจริโย กถินา เหตา, วาฬา จ ลปสกฺขรา;

น ตา กิญฺจิ น ชานนฺติ, ยํ มนุสฺเสสุ วญฺจน’’นฺติฯ (ชา. 2.21.332, 334);

สตฺถา ‘‘เอวํ อรกฺขิโย มาตุคาโม’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ สตฺถาปิ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา พาราณสิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อณฺฑภูตชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[63] 3. ตกฺกปณฺฑิตชาตกวณฺณนา

โกธนา อกตญฺญู จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุญฺเญวารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อิตฺถิโย นาม ภิกฺขุ อกตญฺญู มิตฺตทุพฺภา, กสฺมา ตา นิสฺสาย อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา คงฺคาตีเร อสฺสมํ มาเปตฺวา สมาปตฺติโย เจว อภิญฺญาโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานสุเขน วิหรติฯ ตสฺมิํ สมเย พาราณสิเสฏฺฐิโน ธีตา ทุฏฺฐกุมารี นาม จณฺฑา อโหสิ ผรุสา, ทาสกมฺมกเร อกฺโกสติ ปริภาสติ ปหรติฯ อถ นํ เอกทิวสํ ปริวารมนุสฺสา คเหตฺวา ‘‘คงฺคาย กีฬิสฺสามา’’ติ อคมํสุฯ

เตสํ กีฬนฺตานญฺเญว สูริยตฺถงฺคมนเวลา ชาตา, เมโฆ อุฏฺฐหิ, มนุสฺสา เมฆํ ทิสฺวา อิโต จิโต จ เวเคน ปลายิํสุฯ เสฏฺฐิธีตายปิ ทาสกมฺมกรา ‘‘อชฺช อมฺเหหิ เอติสฺสา ปิฏฺฐิํ ปสฺสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตํ อนฺโตอุทกสฺมิํเยว ฉฑฺเฑตฺวา อุตฺตริํสุฯ เทโว ปาวสฺสิ, สูริโยปิ อตฺถงฺคโต, อนฺธกาโร ชาโตฯ เต ตาย วินาว เคหํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ สา’’ติ วุตฺเต ‘‘คงฺคาโต ตาว อุตฺติณฺณา, อถ นํ น ชานาม กหํ คตา’’ติฯ ญาตกา วิจินิตฺวาปิ น ปสฺสิํสุฯ

สา มหาวิรวํ วิรวนฺตี อุทเกน วุยฺหมานา อฑฺฒรตฺตสมเย โพธิสตฺตสฺส ปณฺณสาลาสมีปํ ปาปุณิฯ โส ตสฺสา สทฺทํ สุตฺวา ‘‘มาตุคามสฺส สทฺโท เอโส, ปริตฺตาณมสฺสา กริสฺสามี’’ติ ติณุกฺกํ อาทาย นทีตีรํ คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘มา ภายิ, มา ภายี’’ติ อสฺสาเสตฺวา นาคพโล ถามสมฺปนฺโน โพธิสตฺโต นทิํ ตรมาโน คนฺตฺวา ตํ อุกฺขิปิตฺวา อสฺสมปทํ อาเนตฺวา อคฺคิํ กตฺวา อทาสิฯ สีเต วิคเต มธุรานิ ผลาผลานิ อุปนาเมสิฯ ตานิ ขาทิตฺวา ฐิตํ ‘‘กตฺถ วาสิกาสิ, กถญฺจ คงฺคาย ปติตาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ สา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ อถ นํ ‘‘ตฺวํ อิเธว วสา’’ติ ปณฺณสาลาย วสาเปนฺโต ทฺวีหตีหํ สยํ อพฺโภกาเส วสิตฺวา ‘‘อิทานิ คจฺฉา’’ติ อาหฯ สา ‘‘อิมํ ตาปสํ สีลเภทํ ปาเปตฺวา คเหตฺวา คมิสฺสามี’’ติ น คจฺฉติฯ อถ คจฺฉนฺเต กาเล อิตฺถิกุตฺตํ อิตฺถิลีลํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส สีลเภทํ กตฺวา ฌานํ อนฺตรธาเปสิฯ โส ตํ คเหตฺวา อรญฺเญเยว วสติฯ อถ นํ สา อาห ‘‘อยฺย, กิํ โน อรญฺญวาเสน, มนุสฺสปถํ คมิสฺสามา’’ติ? โส ตํ อาทาย เอกํ ปจฺจนฺตคามกํ คนฺตฺวา ตกฺกภติยา ชีวิกํ กปฺเปตฺวา ตํ โปเสติฯ ตสฺส ตกฺกํ วิกฺกิณิตฺวา ชีวตีติ ‘‘ตกฺกปณฺฑิโต’’ติ นามํ อกํสุฯ อถสฺส คามวาสิโน ปริพฺพยํ ทตฺวา ‘‘อมฺหากํ สุยุตฺตทุยุตฺตกํ อาจิกฺขนฺโต เอตฺถ วสา’’ติ คามทฺวาเร กุฏิยํ วาเสสุํฯ

เตน จ สมเยน โจรา ปพฺพตา โอรุยฺห ปจฺจนฺตํ ปหรนฺติฯ เต เอกทิวสํ ตํ คามํ ปหริตฺวา คามวาสิเกหิเยว ภณฺฑิกา อุกฺขิปาเปตฺวา คจฺฉนฺตา ตมฺปิ เสฏฺฐิธีตรํ คเหตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา เสสชเน วิสฺสชฺเชสุํฯ โจรเชฏฺฐโก ปน ตสฺสา รูเป พชฺฌิตฺวา ตํ อตฺตโน ภริยํ อกาสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อิตฺถนฺนามา กห’’นฺติ ปุจฺฉิฯ

‘‘โจรเชฏฺฐเกน คเหตฺวา อตฺตโน ภริยา กตา’’ติ จ สุตฺวาปิ ‘‘น สา ตตฺถ มยา วินา วสิสฺสติ, ปลายิตฺวา อาคจฺฉิสฺสตี’’ติ ตสฺสา อาคมนํ โอโลเกนฺโต ตตฺเถว วสิฯ

เสฏฺฐิธีตาปิ จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิธ สุขํ วสามิ, กทาจิ มํ ตกฺกปณฺฑิโต กิญฺจิเทว นิสฺสาย อาคนฺตฺวา อิโต อาทาย คจฺเฉยฺย, อถ เอตสฺมา สุขา ปริหายิสฺสามิ, ยนฺนูนาหํ สมฺปิยายมานา วิย ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ฆาตาเปยฺย’’นฺติฯ สา เอกํ มนุสฺสํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘อหํ อิธ ทุกฺขํ ชีวามิ, ตกฺกปณฺฑิโต อาคนฺตฺวา มํ อาทาย คจฺฉตู’’ติ สาสนํ เปเสสิฯ โส ตํ สาสนํ สุตฺวา สทฺทหิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา คามทฺวาเร ฐตฺวา สาสนํ เปเสสิฯ สา นิกฺขมิตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยฺย, สเจ มยํ อิทานิ คจฺฉิสฺสาม, โจรเชฏฺฐโก อนุพนฺธิตฺวา อุโภปิ อมฺเห ฆาเตสฺสติ, รตฺติภาเค คจฺฉิสฺสามา’’ติ ตํ อาเนตฺวา โภเชตฺวา โกฏฺฐเก นิสีทาเปตฺวา สายํ โจรเชฏฺฐกสฺส อาคนฺตฺวา สุรํ ปิวิตฺวา มตฺตกาเล ‘‘สามิ, สเจ อิมาย เวลาย ตว สตฺตุํ ปสฺเสยฺยาสิ, กินฺติ นํ กเรยฺยาสี’’ติ อาหฯ ‘‘อิทญฺจิทญฺจ กริสฺสามีติ’’ฯ ‘‘กิํ ปน โส ทูเร, นนุ โกฏฺฐเก นิสินฺโน’’ติ? โจรเชฏฺฐโก อุกฺกํ อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา คเหตฺวา เคหมชฺเฌ ปาเตตฺวา กปฺปราทีหิ ยถารุจิํ โปเถสิฯ โส โปถิยมาโนปิ อญฺญํ กิญฺจิ อวตฺวา ‘‘โกธนา อกตญฺญู จ, ปิสุณา มิตฺตเภทิกา’’ติ เอตฺตกเมว วทติฯ โจโร ตํ โปเถตฺวา พนฺธิตฺวา นิปชฺชาเปตฺวา สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา สยิฯ ปพุทฺโธ ชิณฺณาย สุราย ปุน ตํ โปเถตุํ อารภิ, โสปิ ตาเนว จตฺตาริ ปทานิ วทติฯ

โจโร จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอวํ โปถิยมาโนปิ อญฺญํ กิญฺจิ อวตฺวา อิมาเนว จตฺตาริ ปทานิ วทติ, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ ตสฺสา สุตฺตภาวํ ญตฺวา ตํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺโภ ตฺวํ เอวํ โปถิยมาโนปิ กสฺมา เอตาเนว ปทานิ วทสี’’ติ? ตกฺกปณฺฑิโต ‘‘เตน หิ สุณาหี’’ติ ตํ การณํ อาทิโต ปฏฺฐาย กเถสิฯ ‘‘อหํ ปุพฺเพ อรญฺญวาสิโก เอโก ตาปโส ฌานลาภี, สฺวาหํ เอตํ คงฺคาย วุยฺหมานํ อุตฺตาเรตฺวา ปฏิชคฺคิํฯ

อถ มํ เอสา ปโลเภตฺวา ฌานา ปริหาเปสิ, สฺวาหํ อรญฺญํ ปหาย เอตํ โปเสนฺโต ปจฺจนฺตคามเก วสามิ, อเถสา โจเรหิ อิธานีตา ‘อหํ ทุกฺขํ วสามิ, อาคนฺตฺวา มํ เนตู’ติ มยฺหํ สาสนํ เปเสตฺวา อิทานิ ตว หตฺเถ ปาเตสิ, อิมินา การเณนาหํ เอวํ กเถมี’’ติฯ โจโร จินฺเตสิ ‘‘ยา เอสา เอวรูเป คุณสมฺปนฺเน อุปการเก เอวํ วิปฺปฏิปชฺชิ, สา มยฺหํ กตรํ นาม อุปทฺทวํ น กเรยฺย, มาเรตพฺพา เอสา’’ติ โส ตกฺกปณฺฑิตํ อสฺสาเสตฺวา ตํ ปโพเธตฺวา ขคฺคํ อาทาย นิกฺขมฺม ‘‘เอตํ ปุริสํ คามทฺวาเร ฆาเตสฺสามี’’ติ วตฺวา ตาย สทฺธิํ พหิคามํ คนฺตฺวา ‘‘เอตํ หตฺเถ คณฺหา’’ติ ตํ ตาย หตฺเถ คาหาเปตฺวา ขคฺคํ อาทาย ตกฺกปณฺฑิตํ ปหรนฺโต วิย ตํ ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา สสีสํ นฺหาเปตฺวา ตกฺกปณฺฑิตํ กติปาหํ ปณีเตน โภชเนน สนฺตปฺเปตฺวา อิทานิ กหํ คมิสฺสสี’’ติ อาหฯ ตกฺกปณฺฑิโต ‘‘ฆราวาเสน เม กิจฺจํ นตฺถิ, อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตตฺเถว อรญฺเญ วสิสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘เตน หิ อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อุโภปิ ปพฺพชิตฺวา ตํ อรญฺญายตนํ คนฺตฺวา ปญฺจ อภิญฺญา อฏฺฐ จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา ชีวิตปริโยสาเน พฺรหฺมโลกูปคา อเหสุํฯ

สตฺถา อิมานิ ทฺเว วตฺถูนิ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[63]

‘‘โกธนา อกตญฺญู จ, ปิสุณา มิตฺตเภทิกา;

พฺรหฺมจริยํ จร ภิกฺขุ, โส สุขํ น วิหาหิสี’’ติฯ

ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ – ภิกฺขุ อิตฺถิโย นาเมตา โกธนา, อุปฺปนฺนํ โกธํ นิวาเรตุํ น สกฺโกนฺติฯ อกตญฺญู จ, อติมหนฺตมฺปิ อุปการํ น ชานนฺติฯ ปิสุณา จ, ปิยสุญฺญภาวกรณเมว กถํ กเถนฺติฯ มิตฺตเภทิกา, มิตฺเต ภินฺทนฺติ, มิตฺตเภทนกถํ กถนสีลาเยว , เอวรูเปหิ ปาปธมฺเมหิ สมนฺนาคตา เอตาฯ กิํ เต เอตาหิ, พฺรหฺมจริยํ จร ภิกฺขุ, อยญฺหิ เมถุนวิรติ ปริสุทฺธฏฺเฐน พฺรหฺมจริยํ นาม, ตํ จรฯ โส สุขํ น วิหาหิสีติ โส ตฺวํ เอตํ พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺโต ฌานสุขํ มคฺคสุขํ ผลสุขญฺจ น วิหาหิสิ, เอตํ สุขํ น วิชหิสฺสติ, เอตสฺมา สุขา น ปริหายิสฺสสีติ อตฺโถฯ ‘‘น ปริหาหิสี’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ

สตฺถา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โจรเชฏฺฐโก อานนฺโท อโหสิ, ตกฺกปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ตกฺกปณฺฑิตชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[64] 4. ทุราชานชาตกวณฺณนา

มาสุ นนฺทิ อิจฺฉติ มนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร สาวตฺถิวาสี อุปาสโก ตีสุ สรเณสุ ปญฺจสุ จ สีเลสุ ปติฏฺฐิโต พุทฺธมามโก, ธมฺมมามโก, สงฺฆมามโก, ภริยา ปนสฺส ทุสฺสีลา ปาปธมฺมาฯ ยํ ทิวสํ มิจฺฉาจารํ จรติ, ตํ ทิวสํ สตกีตทาสี วิย โหติ, มิจฺฉาจารสฺส ปน อกตทิวเส สามินี วิย โหติ จณฺฑา ผรุสาฯ โส ตสฺสา ภาวํ ชานิตุํ น สกฺโกติ, อถ ตาย อุพฺพาฬฺโห พุทฺธูปฏฺฐานํ น คจฺฉติฯ อถ นํ เอกทิวสํ คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ สตฺถา อาห – ‘‘กิํ นุ โข ตฺวํ, อุปาสก, สตฺตฏฺฐ ทิวเส พุทฺธูปฏฺฐานํ นาคจฺฉสี’’ติฯ ฆรณี เม, ภนฺเต, เอกสฺมิํ ทิวเส สตกีตทาสี วิย โหติ, เอกสฺมิํ ทิวเส สามินี วิย จณฺฑา ผรุสาฯ อหํ ตสฺสา ภาวํ ชานิตุํ น สกฺโกมิ, สฺวาหํ ตาย อุพฺพาฬฺโห พุทฺธูปฏฺฐานํ นาคจฺฉามีติฯ อถสฺส วจนํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘อุปาสก, ‘มาตุคามสฺส ภาโว นาม ทุชฺชาโน’ติ ปุพฺเพปิ เต ปณฺฑิตา กถยิํสุ, ตฺวํ ปน ตํ ภวสงฺเขปคตตฺตา สลฺลกฺเขตุํ น สกฺโกสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจ มาณวกสตานิ สิปฺปํ สิกฺขาเปติฯ อเถโก ติโรรฏฺฐวาสิโก พฺราหฺมณมาณวโก อาคนฺตฺวา ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺโต เอกาย อิตฺถิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ตํ ภริยํ กตฺวา ตสฺมิํเยว พาราณสินคเร วสนฺโต ทฺเว ติสฺโส เวลาโย อาจริยสฺส อุปฏฺฐานํ น คจฺฉติฯ สา ปนสฺส ภริยา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมาฯ มิจฺฉาจารํ จิณฺณทิวเส ทาสี วิย โหติ, อจิณฺณทิวเส สามินี วิย โหติ จณฺฑา ผรุสาฯ โส ตสฺสา ภาวํ ชานิตุํ อสกฺโกนฺโต ตาย อุพฺพาฬฺโห อากุลจิตฺโต อาจริยสฺส อุปฏฺฐานํ น คจฺฉติฯ

อถ นํ สตฺตฏฺฐ ทิวเส อติกฺกมิตฺวา อาคตํ ‘‘กิํ, มาณว , น ปญฺญายสี’’ติ อาจริโย ปุจฺฉิฯ โส ‘‘ภริยา มํ, อาจริย, เอกทิวสํ อิจฺฉติ ปตฺเถติ, ทาสี วิย นิหตมานา โหติฯ เอกทิวสํ สามินี วิย ถทฺธา จณฺฑา ผรุสา, อหํ ตสฺสา ภาวํ ชานิตุํ น สกฺโกมิ, ตาย อุพฺพาฬฺโห อากุลจิตฺโต ตุมฺหากํ อุปฏฺฐานํ นาคโตมฺหี’’ติฯ อาจริโย ‘‘เอวเมตํ, มาณว, อิตฺถิโย นาม อนาจารํ จิณฺณทิวเส สามิกํ อนุวตฺตนฺติ, ทาสี วิย นิหตมานา โหนฺติฯ อนาจิณฺณทิวเส ปน มานตฺถทฺธา หุตฺวา สามิกํ น คเณนฺติฯ เอวํ อิตฺถิโย นาเมตา อนาจารา ทุสฺสีลา, ตาสํ ภาโว นาม ทุชฺชาโน, ตาสุ อิจฺฉนฺตีสุปิ อนิจฺฉนฺตีสุปิ มชฺฌตฺเตเนว ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ตสฺโสวาทวเสน อิมํ คาถมาห –

[64]

‘‘มา สุ นนฺทิ อิจฺฉติ มํ, มา สุ โสจิ น มิจฺฉติ;

ถีนํ ภาโว ทุราชาโน, มจฺฉสฺเสโวทเก คต’’นฺติฯ

ตตฺถ มา สุ นนฺทิ อิจฺฉติ มนฺติ สุ-กาโร นิปาตมตฺตํ, ‘‘อยํ อิตฺถี มํ อิจฺฉติ ปตฺเถติ, มยิ สิเนหํ กโรตี’’ติ มา ตุสฺสิฯ มา สุ โสจิ น มิจฺฉตีติ ‘‘อยํ มํ น อิจฺฉตี’’ติปิ มา โสจิ, ตสฺสา อิจฺฉมานาย นนฺทิํ, น อิจฺฉมานาย จ โสกํ อกตฺวา มชฺฌตฺโตว โหหีติ ทีเปติฯ ถีนํ ภาโว ทุราชาโนติ อิตฺถีนํ ภาโว นาม อิตฺถิมายาย ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ทุราชาโนฯ ยถา กิํ? มจฺฉสฺเสโวทเก คตนฺติ ยถา มจฺฉสฺส คมนํ อุทเกน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ทุชฺชานํ, เตเนว โส เกวฏฺเฏ อาคเต อุทเกน คมนํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปลายติ, อตฺตานํ คณฺหิตุํ น เทติ, เอวเมว อิตฺถิโย มหนฺตมฺปิ ทุสฺสีลกมฺมํ กตฺวา ‘‘มยํ เอวรูปํ น กโรมา’’ติ อตฺตนา กตกมฺมํ อิตฺถิมายาย ปฏิจฺฉาเทตฺวา สามิเก วญฺเจนฺติ ฯ เอวํ อิตฺถิโย นาเมตา ปาปธมฺมา ทุราชานา, ตาสุ มชฺฌตฺโตเยว สุขิโต โหตีติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต อนฺเตวาสิกสฺส โอวาทํ อทาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย โส ตสฺสา อุปริ มชฺฌตฺโตว อโหสิฯ สาปิสฺส ภริยา ‘‘อาจริเยน กิร เม ทุสฺสีลภาโว ญาโต’’ติ ตโต ปฏฺฐาย น อนาจารํ จริฯ สาปิ ตสฺส อุปาสกสฺส อิตฺถี ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน กิร มยฺหํ ทุราจารภาโว ญาโต’’ติ ตโต ปฏฺฐาย ปาปกมฺมํ นาม น อกาสิฯ

สตฺถาปิ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ, สตฺถา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ชยมฺปติกาเยว อิทานิ ชยมฺปติกา, อาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทุราชานชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[65] 5. อนภิรติชาตกวณฺณนา

ยถา นที จ ปนฺโถ จาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ตถารูปํเยว อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส ปน ปริคฺคณฺหนฺโต ตสฺสา ทุสฺสีลภาวํ ญตฺวา ภณฺฑิโต จิตฺตพฺยากุลตาย สตฺตฏฺฐ ทิวเส อุปฏฺฐานํ นาคมาสิฯ โส เอกทิวสํ วิหารํ คนฺตฺวา ตถาคตํ วนฺทิตฺวา นิสินฺโน ‘‘กสฺมา สตฺตฏฺฐ ทิวสานิ นาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ภริยา เม, ภนฺเต, ทุสฺสีลา, ตสฺสา อุปริ พฺยากุลจิตฺตตาย นาคโตมฺหี’’ติ อาหฯ สตฺถา ‘‘อุปาสก, อิตฺถีสุ ‘อนาจารา เอตา’ติ โกปํ อกตฺวา มชฺฌตฺเตเนว ภวิตุํ วฏฺฏตีติ ปุพฺเพปิ เต ปณฺฑิตา กถยิํสุ, ตฺวํ ปน ภวนฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ตํ การณํ น สลฺลกฺเขสี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปุริมนเยเนว ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย อโหสิฯ อถสฺส อนฺเตวาสิโก ภริยาย โทสํ ทิสฺวา พฺยากุลจิตฺตตาย กติปาหํ อนาคนฺตฺวา เอกทิวสํ อาจริเยน ปุจฺฉิโต ตํ การณํ นิเวเทสิฯ อถสฺส อาจริโย ‘‘ตาต, อิตฺถิโย นาม สพฺพสาธารณา , ตาสุ ‘ทุสฺสีลา เอตา’ติ ปณฺฑิตา โกปํ น กโรนฺตี’’ติ วตฺวา โอวาทวเสน อิมํ คาถมาห –

[65]

‘‘ยถา นที จ ปนฺโต จ, ปานาคารํ สภา ปปา;

เอวํ โลกิตฺถิโย นาม, นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา’’ติฯ

ตตฺถ ยถา นทีติ ยถา อเนกติตฺถา นที นฺหานตฺถาย สมฺปตฺตสมฺปตฺตานํ จณฺฑาลาทีนมฺปิ ขตฺติยาทีนมฺปิ สาธารณา, น ตตฺถ โกจิ นฺหายิตุํ น ลภติ นามฯ

‘‘ปนฺโถ’’ติอาทีสุปิ ยถา มหามคฺโคปิ สพฺเพสํ สาธารโณ , น โกจิ เตน คนฺตุํ น ลภติฯ ปานาคารมฺปิ สุราเคหํ สพฺเพสํ สาธารณํ, โย โย ปาตุกาโม, สพฺโพ ตตฺถ ปวิสเตวฯ ปุญฺญตฺถิเกหิ ตตฺถ ตตฺถ มนุสฺสานํ นิวาสตฺถาย กตา สภาปิ สาธารณา, น ตตฺถ โกจิ ปวิสิตุํ น ลภติฯ มหามคฺเค ปานียจาฏิโย ฐเปตฺวา กตา ปปาปิ สพฺเพสํ สาธารณา, น ตตฺถ โกจิ ปานียํ ปิวิตุํ น ลภติฯ เอวํ โลกิตฺถิโย นามาติ เอวเมว ตาต มาณว อิมสฺมิํ โลเก อิตฺถิโยปิ สพฺพสาธารณาว, เตเนว จ สาธารณฏฺเฐน นทีปนฺถปานาคารสภาปปาสทิสาฯ ตสฺมา นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา, เอตาสํ อิตฺถีนํ ‘‘ลามิกา เอตา อนาจารา ทุสฺสีลา สพฺพสาธารณา’’ติ จินฺเตตฺวา ปณฺฑิตา เฉกา พุทฺธิสมฺปนฺนา น กุชฺฌนฺตีติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต อนฺเตวาสิกสฺส โอวาทํ อทาสิ, โส ตํ โอวาทํ สุตฺวา มชฺฌตฺโต อโหสิฯ ภริยาปิสฺส ‘‘อาจริเยน กิรมฺหิ ญาตา’’ติ ตโต ปฏฺฐาย ปาปกมฺมํ น อกาสิฯ ตสฺสปิ อุปาสกสฺส ภริยา ‘‘สตฺถารา กิรมฺหิ ญาตา’’ติ ตโต ปฏฺฐาย ปาปกมฺมํ น อกาสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ สตฺถาปิ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ชยมฺปติกาว เอตรหิ ชยมฺปติกา, อาจริยพฺราหฺมโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อนภิรติชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[66] 6. มุทุลกฺขณชาตกวณฺณนา

เอกา อิจฺฉา ปุเร อาสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สํกิเลสํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา รตนสาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปฏิปนฺนโก โยคาวจโร อวิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐาโน หุตฺวา เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ อิตฺถิํ ทิสฺวา สุภวเสน อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา โอโลเกสิฯ ตสฺส อพฺภนฺตเร กิเลโส จลิ, วาสิยา อาโกฏิตขีรรุกฺโข วิย อโหสิฯ

โส ตโต ปฏฺฐาย กิเลสวสิโก หุตฺวา เนว กายสฺสาทํ น จิตฺตสฺสาทํ ลภติ, ภนฺตมิคสปฺปฏิภาโค สาสเน อนภิรโต ปรูฬฺหเกสโลมนโข กิลิฏฺฐจีวโร อโหสิฯ อถสฺส อินฺทฺริยวิการํ ทิสฺวา สหายกา ภิกฺขู ‘‘กิํ นุ โข เต, อาวุโส, น ยถา โปราณานิ อินฺทฺริยานี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ อนภิรโตสฺมิ, อาวุโสติฯ

อถ นํ เต สตฺถุ สนฺติกํ นยิํสุฯ สตฺถา ‘‘กิํ, ภิกฺขเว, อนิจฺฉมานํ ภิกฺขุํ อาทาย อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อยํ, ภนฺเต, ภิกฺขุ อนภิรโต’’ติ? ‘‘สจฺจํ ภิกฺขู’’ติฯ ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติฯ ‘‘โก ตํ อุกฺกณฺฐาเปสี’’ติ? ‘‘อหํ, ภนฺเต, ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อิตฺถิํ ทิสฺวา อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา โอโลเกสิํ, อถ เม กิเลโส จลิ, เตนมฺหิ อุกฺกณฺฐิโต’’ติฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘อนจฺฉริยเมตํ ภิกฺขุ, ยํ ตฺวํ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา วิสภาคารมฺมณํ สุภวเสน โอโลเกนฺโต กิเลเสหิ กมฺปิโต, ปุพฺเพ ปญฺจาภิญฺญา อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ฌานพเลน กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา วิสุทฺธจิตฺตา คคนตลจรา โพธิสตฺตาปิ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา วิสภาคารมฺมณํ โอโลกยมานา ฌานา ปริหายิตฺวา กิเลเสหิ กมฺปิตา มหาทุกฺขํ อนุภวิํสุฯ น หิ สิเนรุอุปฺปาฏนกวาโต หตฺถิมตฺตํ มุณฺฑปพฺพตํ, มหาชมฺพุอุมฺมูลกวาโต ฉินฺนตเฏ วิรูฬฺหคจฺฉกํ, มหาสมุทฺทํ วา ปน โสสนกวาโต ขุทฺทกตฬากํ กิสฺมิญฺจิเทว คเณติ, เอวํ อุตฺตมพุทฺธีนํ นาม วิสุทฺธจิตฺตานํ โพธิสตฺตานํ อญฺญาณภาวกรา กิเลสา ตยิ กิํ ลชฺชิสฺสนฺติ, วิสุทฺธาปิ สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, อุตฺตมยสสมงฺคิโนปิ อายสกฺยํ ปาปุณนฺตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ เอกสฺส มหาวิภวสฺส พฺราหฺมณสฺส กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สพฺพสิปฺปานํ ปารํ คนฺตฺวา กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปญฺจ อภิญฺญา จ อฏฺฐ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา ฌานสุเขน วีตินาเมนฺโต หิมวนฺตปฺปเทเส วาสํ กปฺเปสิฯ โส เอกสฺมิํ กาเล โลณมฺพิลเสวนตฺถาย หิมวนฺตา โอตริตฺวา พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส กตสรีรปฏิชคฺคโน รตฺตวากมยํ นิวาสนปารุปนํ สณฺฐาเปตฺวา อชินจมฺมํ เอกสฺมิํ อํเส กตฺวา ชฏามณฺฑลํ พนฺธิตฺวา ภิกฺขาภาชนมาทาย พาราณสิยํ ภิกฺขาย จรมาโน รญฺโญ ฆรทฺวารํ สมฺปาปุณิฯ

ราชา ตสฺส อิริยาปเถเยว ปสีทิตฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา มหารเห อาสเน นิสีทาเปตฺวา ปณีเตน ขาทนียโภชนีเยน สนฺตปฺเปตฺวา กตานุโมทนํ อุยฺยาเน วสนตฺถาย ยาจิฯ โส สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ราชเคเห ภุญฺชิตฺวา ราชกุลํ โอวทมาโน ตสฺมิํ อุยฺยาเน โสฬส วสฺสานิ วสิฯ

อเถกทิวสํ ราชา กุปิตํ ปจฺจนฺตํ วูปสเมตุํ คจฺฉนฺโต มุทุลกฺขณํ นาม อคฺคมเหสิํ ‘‘อปฺปมตฺตา อยฺยสฺส อุปฏฺฐานํ กโรหี’’ติ วตฺวา อคมาสิฯ โพธิสตฺโต รญฺโญ คตกาลโต ปฏฺฐาย อตฺตโน รุจฺจนเวลาย ราชเคหํ คจฺฉติฯ อเถกทิวสํ มุทุลกฺขณา โพธิสตฺตสฺส อาหารํ สมฺปาเทตฺวา – ‘‘อชฺช อยฺโย จิรายตี’’ติ คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา มหาตเล จูฬสยนํ ปญฺญาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อาคมนํ โอโลกยมานา นิปชฺชิฯ โพธิสตฺโตปิ อตฺตโน เวลํ สลฺลกฺเขตฺวา ฌานา วุฏฺฐาย อากาเสเนว ราชนิเวสนํ อคมาสิฯ มุทุลกฺขณา วากจีรสทฺทํ สุตฺวาว ‘‘อยฺโย, อาคโต’’ติ เวเคน อุฏฺฐหิ, ตสฺสา เวเคน อุฏฺฐหนฺติยา มฏฺฐสาฏโก ภสฺสิฯ ตาปโสปิ สีหปญฺชเรน ปวิสนฺโต เทวิยา วิสภาครูปารมฺมณํ อินฺทฺริยานิ ภินฺทิตฺวา สุภวเสน โอโลเกสิฯ อถสฺส อพฺภนฺตเร กิเลโส จลิ, วาสิยา ปหฏขีรรุกฺโข วิย อโหสิฯ ตาวเทวสฺส ฌานํ อนฺตรธายิ, ฉินฺนปกฺโข กาโก วิย อโหสิฯ โส ฐิตโกว อาหารํ คเหตฺวา อภุญฺชิตฺวาว กิเลสกมฺปิโต ปาสาทา โอรุยฺห อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา ผลกตฺถรณสยนสฺส เหฏฺฐา อาหารํ ฐเปตฺวา วิสภาคารมฺมเณน พทฺโธ กิเลสคฺคินา ฑยฺหมาโน นิราหารตาย สุสฺสมาโน สตฺต ทิวสานิ ผลกตฺถรเณ นิปชฺชิฯ

สตฺตเม ทิวเส ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา อาคโต นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา นิเวสนํ อคนฺตฺวาว ‘‘อยฺยํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา ตํ นิปนฺนกํ ทิสฺวา ‘‘เอกํ อผาสุกํ ชาตํ มญฺเญ’’ติ ปณฺณสาลํ โสธาเปตฺวา ปาเท ปริมชฺชนฺโต ‘‘กิํ, อยฺย, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘มหาราช อญฺญํ เม อผาสุกํ นตฺถิ, กิเลสวเสน ปนมฺหิ ปฏิพทฺธจิตฺโต ชาโต’’ติฯ ‘‘กหํ ปฏิพทฺธํ เต, อยฺย, จิตฺต’’นฺติ? ‘‘มุทุลกฺขณาย, มหาราชา’’ติฯ

‘‘สาธุ อยฺย, อหํ มุทุลกฺขณํ ตุมฺหากํ ทมฺมี’’ติ ตาปสํ อาทาย นิเวสนํ ปวิสิตฺวา เทวิํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา ตาปสสฺส อทาสิฯ ททมาโนเยว จ มุทุลกฺขณาย สญฺญมทาสิ ‘‘ตยา อตฺตโน พเลน อยฺยํ รกฺขิตุํ วายมิตพฺพ’’นฺติฯ ‘‘สาธุ, เทว, รกฺขิสฺสามี’’ติฯ ตาปโส เทวิํ คเหตฺวา ราชนิเวสนา โอตริฯ

อถ นํ มหาทฺวารโต นิกฺขนฺตกาเล ‘‘อยฺย, อมฺหากํ เอกํ เคหํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, คจฺฉ, ราชานํ เคหํ ยาจาหี’’ติ อาหฯ ตาปโส คนฺตฺวา เคหํ ยาจิฯ ราชา มนุสฺสานํ วจฺจกุฏิกิจฺจํ สาธยมานํ เอกํ ฉฑฺฑิตเคหํ ทาเปสิฯ โส เทวิํ คเหตฺวา ตตฺถ อคมาสิ, สา ปวิสิตุํ น อิจฺฉติฯ ‘‘กิํการณา น ปวิสสี’’ติ? ‘‘อสุจิภาเวนา’’ติฯ อิทานิ ‘‘กิํ กโรมี’’ติฯ ‘‘ปฏิชคฺคาหิ น’’นฺติ วตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ เปเสตฺวา ‘‘คจฺฉ, กุทฺทาลํ อาหร, ปจฺฉิํ อาหรา’’ติ อาหราเปตฺวา อสุจิญฺจ สงฺการญฺจ ฉฑฺฑาเปตฺวา คามยํ อาหราเปตฺวา ลิมฺปาเปตฺวา ปุนปิ ‘‘คจฺฉ, มญฺจํ อาหร, ปีฐํ อาหร, อตฺถรณํ อาหร, จาฏิํ อาหร, ฆฏํ อาหรา’’ติ เอกเมกํ อาหราเปตฺวา ปุน อุทกาหรณาทีนํ อตฺถาย อาณาเปสิฯ โส ฆฏํ อาทาย อุทกํ อาหริตฺวา จาฏิํ ปูเรตฺวา นฺหาโนทกํ สชฺเชตฺวา สยนํ อตฺถริฯ อถ นํ สยเน เอกโต นิสินฺนํ ทาฐิกาสุ คเหตฺวา ‘‘ตว สมณภาวํ วา พฺราหฺมณภาวํ วา น ชานาสี’’ติ โอณเมตฺวา อตฺตโน อภิมุขํ อากฑฺฒิฯ โส ตสฺมิํ กาเล สติํ ปฏิลภิ, เอตฺตกํ ปน กาลํ อญฺญาณี อโหสิฯ เอวํ อญฺญาณกรณา กิเลสา นามฯ ‘‘กามจฺฉนฺทนีวรณํ, ภิกฺขเว, อนฺธกรณํ อญฺญาณกรณ’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. 5.221) เจตฺถ วตฺตพฺพํฯ

โส สติํ ปฏิลภิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ ตณฺหา วฑฺฒมานา มม จตูหิ อปาเยหิ สีสํ อุกฺขิปิตุํ น ทสฺสติ, อชฺเชว มยา อิมํ รญฺโญ นิยฺยาเทตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส ตํ อาทาย ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มหาราช, ตว เทวิยา มยฺหํ อตฺโถ นตฺถิ, เกวลํ เม อิมํ นิสฺสาย ตณฺหา วฑฺฒิตา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[66]

‘‘เอกา อิจฺฉา ปุเร อาสิ, อลทฺธา มุทุลกฺขณํ;

ยโต ลทฺธา อฬารกฺขี, อิจฺฉา อิจฺฉํ วิชายถา’’ติฯ

ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ – มหาราช, มยฺหํ อิมํ ตว เทวิํ มุทุลกฺขณํ อลภิตฺวา ปุเร ‘‘อโห วตาหํ เอตํ ลเภยฺย’’นฺติ เอกา อิจฺฉา อาสิ, เอกาว ตณฺหา อุปฺปชฺชิฯ ยโต ปน เม อยํ อฬารกฺขี วิสาลเนตฺตา โสภนโลจนา ลทฺธา, อถ เม สา ปุริมิกา อิจฺฉา เคหตณฺหํ อุปกรณตณฺหํ อุปโภคตณฺหนฺติ อุปรูปริ อญฺญํ นานปฺปการํ อิจฺฉํ วิชายถ ชเนสิ อุปฺปาเทสิฯ สา โข ปน เม เอวํ วฑฺฒมานา อิจฺฉา อปายโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ น ทสฺสติ, อลํ เม อิมาย, ตฺวญฺเญว ตว ภริยํ คณฺห, อหํ ปน หิมวนฺตํ คมิสฺสามีติ ตาวเทว นฏฺฐํ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา อากาเส นิสินฺโน ธมฺมํ เทเสตฺวา รญฺโญ โอวาทํ ทตฺวา อากาเสเนว หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ปุน มนุสฺสปถํ นาม นาคมาสิ, พฺรหฺมวิหาเร ปน ภาเวตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺตผเล ปติฏฺฐหิฯ สตฺถาปิ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, มุทุลกฺขณา อุปฺปลวณฺณา, อิสิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มุทุลกฺขณชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[67] 7. อุจฺฉงฺคชาตกวณฺณนา

อุจฺฉงฺเค เทว เม ปุตฺโตติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ชานปทิตฺถิํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย โกสลรฏฺเฐ ตโย ชนา อญฺญตรสฺมิํ อฏวิมุเข กสนฺติฯ ตสฺมิํ สมเย อนฺโตอฏวิยํ โจรา มนุสฺเส วิลุมฺปิตฺวา ปลายิํสุฯ มนุสฺสา เต โจเร ปริเยสิตฺวา อปสฺสนฺตา ตํ ฐานํ อาคมฺม ‘‘ตุมฺเห อฏวิยํ วิลุมฺปิตฺวา อิทานิ กสฺสกา วิย โหถา’’ติ ‘‘เต โจรา อิเม’’ติ พนฺธิตฺวา อาเนตฺวา โกสลรญฺโญ อทํสุฯ อเถกา อิตฺถี อาคนฺตฺวา ‘‘อจฺฉาทนํ เม เทถ, อจฺฉาทนํ เม เทถา’’ติ ปริเทวนฺตี ปุนปฺปุนํ ราชนิเวสนํ ปริยาติฯ ราชา ตสฺสา สทฺทํ สุตฺวา ‘‘คจฺฉถ, เทถ อิมิสฺสา อจฺฉาทน’’นฺติ อาหฯ มนุสฺสา สาฏกํ คเหตฺวา อทํสุฯ

สา ตํ ทิสฺวา ‘‘นาหํ เอตํ อจฺฉาทนํ ยาจามิ , สามิกจฺฉาทนํ ยาจามี’’ติ อาหฯ มนุสฺสา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรจยิํสุ ‘‘น กิเรสา อิทํ อจฺฉาทนํ กเถติ, สามิกจฺฉาทนํ กเถตี’’ติฯ อถ นํ ราชา ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตฺวํ กิร สามิกจฺฉาทนํ ยาจสี’’ติ ปุจฺฉิฯ อาม, เทว, อิตฺถิยา หิ สามิโก อจฺฉาทนํ นาม, สามิเก หิ อสติ สหสฺสมูลมฺปิ สาฏกํ นิวตฺถา อิตฺถี นคฺคาเยว นามฯ อิมสฺส ปนตฺถสฺส สาธนตฺถํ –

‘‘นคฺคา นที อนูทกา, นคฺคํ รฏฺฐํ อราชกํ;

อิตฺถีปิ วิธวา นคฺคา, ยสฺสาปิ ทส ภาตโร’’ติฯ (ชา. 2.22.1840) –

อิทํ สุตฺตํ อาหริตพฺพํฯ

ราชา ตสฺสา ปสนฺโน ‘‘อิเม เต ตโย ชนา เก โหนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘เอโก เม, เทว, สามิโก, เอโก ภาตา, เอโก ปุตฺโต’’ติฯ ราชา ‘‘อหํ เต ตุฏฺโฐ, อิเมสุ ตีสุ เอกํ เทมิ, กตรํ อิจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิฯ สา อาห ‘‘อหํ, เทว, ชีวมานา เอกํ สามิกํ ลภิสฺสามิ, ปุตฺตมฺปิ ลภิสฺสามิเยว, มาตาปิตูนํ ปน เม มตตฺตา ภาตาว ทุลฺลโภ, ภาตรํ เม เทหิ, เทวา’’ติฯ ราชา ตุสฺสิตฺวา ตโยปิ วิสฺสชฺเชสิฯ เอวํ ตํ เอกิกํ นิสฺสาย เต ตโย ชนา ทุกฺขโต มุตฺตาฯ ตํ การณํ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏํ ชาตํฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ‘‘อาวุโส, เอกํ อิตฺถิํ นิสฺสาย ตโย ชนา ทุกฺขโต มุตฺตา’’ติ ตสฺสา คุณกถาย นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เอสา อิตฺถี อิทาเนว เต ตโย ชเน ทุกฺขา โมเจติ, ปุพฺเพปิ โมเจสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตโย ชนา อฏวิมุเข กสนฺตีติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ ตทา ปน รญฺญา ‘‘ตีสุ ชเนสุ กํ อิจฺฉสี’’ติ วุตฺเต สา อาห – ‘‘ตโยปิ ทาตุํ น สกฺโกถ, เทวา’’ติ? ‘‘อาม, น สกฺโกมี’’ติฯ ‘‘สเจ ตโย ทาตุํ น สกฺโกถ, ภาตรํ เม เทถา’’ติฯ ‘‘ปุตฺตํ วา สามิกํ วา คณฺห, กิํ เต ภาตรา’’ติ จ วุตฺตา ‘‘เอเต นาม เทว สุลภา, ภาตา ปน ทุลฺลโภ’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[67]

‘‘อุจฺฉงฺเค เทว เม ปุตฺโต, ปเถ ธาวนฺติยา ปติ;

ตญฺจ เทสํ น ปสฺสามิ, ยโต โสทริยมานเย’’ติฯ

ตตฺถ อุจฺฉงฺเค, เทว, เม ปุตฺโตติ เทว, มยฺหํ ปุตฺโต อุจฺฉงฺเคเยวฯ ยถา หิ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อุจฺฉงฺเค กตฺวา ฑากํ อุจฺจินิตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปนฺติยา อุจฺฉงฺเค ฑากํ นาม สุลภํ โหติ, เอวํ อิตฺถิยา ปุตฺโตปิ สุลโภ อุจฺฉงฺเค ฑากสทิโสวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุจฺฉงฺเค, เทว, เม ปุตฺโต’’ติฯ ปเถ ธาวนฺติยา ปตีติ มคฺคํ อารุยฺห เอกิกาย คจฺฉมานายปิ หิ อิตฺถิยา ปติ นาม สุลโภ, ทิฏฺฐทิฏฺโฐเยว โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปเถ ธาวนฺติยา ปตี’’ติฯ ตญฺจ เทสํ น ปสฺสามิ, ยโต โสทริยมานเยติ ยสฺมา ปน เม มาตาปิตโร นตฺถิ, ตสฺมา อิทานิ ตํ มาตุกุจฺฉิสงฺขาตํ อญฺญํ เทสํ น ปสฺสามิฯ ยโต อหํ สมาเน อุทเร ชาตตฺตา สอุทริยสงฺขาตํ ภาตรํ อาเนยฺยํ, ตสฺมา ภาตรํเยว เม เทถาติฯ

ราชา ‘‘สจฺจํ เอสา วทตี’’ติ ตุฏฺฐจิตฺโต ตโยปิ ชเน พนฺธนาคารโต อาเนตฺวา อทาสิ, สา ตโยปิ เต คเหตฺวา คตาฯ

สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปสา อิเม ตโย ชเน ทุกฺขโต โมเจสิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘อตีเต จตฺตาโรว เอตรหิ จตฺตาโร, ราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อุจฺฉงฺคชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[68] 8. สาเกตชาตกวณฺณนา

ยสฺมิํ มโน นิวิสตีติ อิทํ สตฺถา สาเกตํ นิสฺสาย อญฺชนวเน วิหรนฺโต เอกํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิฯ

ภควโต กิร ภิกฺขุสงฺฆปริวุตสฺส สาเกตํ ปิณฺฑาย ปวิสนกาเล เอโก สาเกตนครวาสี มหลฺลกพฺราหฺมโณ นครโต พหิ คจฺฉนฺโต อนฺตรทฺวาเร ทสพลํ ทิสฺวา ปาเทสุ ปติตฺวา โคปฺผเกสุ คาฬฺหํ คเหตฺวา ‘‘ตาต, นนุ นาม ปุตฺเตหิ ชิณฺณกาเล มาตาปิตโร ปฏิชคฺคิตพฺพา, กสฺมา เอตฺตกํ กาลํ อมฺหากํ อตฺตานํ น ทสฺเสสิ? มยา ตาว ทิฏฺโฐสิ, มาตรํ ปน ปสฺสิตุํ เอหี’’ติ สตฺถารํ คเหตฺวา อตฺตโน เคหํ อคมาสิฯ สตฺถา ตตฺถ คนฺตฺวา นิสีทิ ปญฺญตฺเต อาสเน สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆนฯ พฺราหฺมณีปิ อาคนฺตฺวา สตฺถุ ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘ตาต, เอตฺตกํ กาลํ กหํ คโตสิ, นนุ นาม มาตาปิตโร มหลฺลกกาเล อุปฏฺฐาตพฺพา’’ติ ปริเทวิฯ ปุตฺตธีตโรปิ ‘‘เอถ, ภาตรํ วนฺทถา’’ติ วนฺทาเปสิฯ อุโภ ตุฏฺฐมานสา มหาทานํ อทํสุฯ สตฺถา ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ ชนานํ ชราสุตฺตํ (สุ. นิ. 810 อาทโย) กเถสิฯ สุตฺตปริโยสาเน อุโภปิ อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ สตฺถา อุฏฺฐายาสนา อญฺชนวนเมว อคมาสิฯ

ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, พฺราหฺมโณ ‘ตถาคตสฺส ปิตา สุทฺโธทโน, มาตา มหามายา’ติ ชานาติ, ชานนฺโตว สทฺธิํ พฺราหฺมณิยา ตถาคตํ ‘อมฺหากํ ปุตฺโต’ติ วทติ, สตฺถาปิ อธิวาเสติฯ กิํ นุ โข การณ’’นฺติ? สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, อุโภปิ เต อตฺตโน ปุตฺตเมว ‘ปุตฺโต’ติ วทนฺตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

ภิกฺขเว, อยํ พฺราหฺมโณ อตีเต นิรนฺตรํ ปญฺจ ชาติสตานิ มยฺหํ ปิตา อโหสิ, ปญฺจ ชาติสตานิ จูฬปิตา, ปญฺจ ชาติสตานิ มหาปิตาฯ เอสาปิ พฺราหฺมณี นิรนฺตรเมว ปญฺจ ชาติสตานิ มาตา อโหสิ, ปญฺจ ชาติสตานิ จูฬมาตา, ปญฺจ ชาติสตานิ มหามาตาฯ เอวาหํ ทิยฑฺฒชาติสหสฺสํ พฺราหฺมณสฺส หตฺเถ สํวฑฺโฒ, ทิยฑฺฒชาติสหสฺสํ พฺราหฺมณิยา หตฺเถ สํวฑฺโฒติ ตีณิ ชาติสหสฺสานิ กเถตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[68]

‘‘ยสฺมิํ มโน นิวิสติ, จิตฺตญฺจาปิ ปสีทติ;

อทิฏฺฐปุพฺพเก โปเส, กามํ ตสฺมิมฺปิ วิสฺสเส’’ติฯ

ตตฺถ ยสฺมิํ มโน นิวิสตีติ ยสฺมิํ ปุคฺคเล ทิฏฺฐมตฺเตเยว จิตฺตํ ปติฏฺฐาติฯ จิตฺตญฺจาปิ ปสีทตีติ ยสฺมิํ ทิฏฺฐมตฺเต จิตฺตํ ปสีทติ, มุทุกํ โหติฯ

อทิฏฺฐปุพฺพเก โปเสติ ปกติยา ตสฺมิํ อตฺตภาเว อทิฏฺฐปุพฺเพปิ ปุคฺคเลฯ กามํ ตสฺมิมฺปิ วิสฺสเสติ อนุภูตปุพฺพสิเนเหเนว ตสฺมิมฺปิ ปุคฺคเล เอกํเสน วิสฺสเส, วิสฺสาสํ อาปชฺชติเยวาติ อตฺโถฯ

เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พฺราหฺมโณ จ พฺราหฺมณี จ เอเต เอว อเหสุํ, ปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สาเกตชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[69] 9. วิสวนฺตชาตกวณฺณนา

ธิรตฺถุ ตํ วิสํ วนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ธมฺมเสนาปติํ อารพฺภ กเถสิฯ เถรสฺส กิร ปิฏฺฐขชฺชกขาทนกาเล มนุสฺสา สงฺฆสฺส พหุํ ปิฏฺฐขาทนียํ คเหตฺวา วิหารํ อคมํสุ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส คหิตาวเสสํ พหุ อติริตฺตํ อโหสิฯ มนุสฺสา ‘‘ภนฺเต, อนฺโตคามคตานมฺปิ คณฺหถา’’ติ อาหํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ เถรสฺส สทฺธิวิหาริโก ทหโร อนฺโตคาเม โหติ, ตสฺส โกฏฺฐาสํ คเหตฺวา ตสฺมิํ อนาคจฺฉนฺเต ‘‘อติทิวา โหตี’’ติ เถรสฺส อทํสุฯ เถเรน ตสฺมิํ ปริภุตฺเต ทหโร อคมาสิฯ อถ นํ เถโร ‘‘มยํ, อาวุโส, ตุยฺหํ ฐปิตขาทนียํ ปริภุญฺชิมฺหา’’ติ อาหฯ โส ‘‘มธุรํ นาม, ภนฺเต, กสฺส อปฺปิย’’นฺติ อาหฯ มหาเถรสฺส สํเวโค อุปฺปชฺชิฯ โส อิโต ปฏฺฐาย ‘‘ปิฏฺฐขาทนียํ น ขาทิสฺสามี’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ ตโต ปฏฺฐาย กิร สาริปุตฺตตฺเถเรน ปิฏฺฐขาทนียํ นาม น ขาทิตปุพฺพํฯ ตสฺส ปิฏฺฐขาทนียํ อขาทนภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ ชาโตฯ ภิกฺขู ตํ กถํ กเถนฺตา ธมฺมสภายํ นิสีทิํสุฯ อถ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต เอกวารํ ชหิตกํ ชีวิตํ ปริจฺจชนฺโตปิ ปุน น คณฺหาติเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต วิสเวชฺชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา เวชฺชกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปสิฯ

อเถกํ ชนปทมนุสฺสํ สปฺโป ฑํสิ, ตสฺส ญาตกา ปมาทํ อกตฺวา ขิปฺปํ เวชฺชํ อานยิํสุ ฯ เวชฺโช อาห ‘‘กิํ ตาว โอสเธน, ปริภาเวตฺวา วิสํ หรามิ, ทฏฺฐสปฺปํ อาวาเหตฺวา ทฏฺฐฏฺฐานโต เตเนว วิสํ อากฑฺฒาเปมี’’ติฯ ‘‘สปฺปํ อาวาเหตฺวา วิสํ อากฑฺฒาเปหี’’ติฯ โส สปฺปํ อาวาเหตฺวา ‘‘ตยา อยํ ทฏฺโฐ’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, มยา’’ติ ฯ ‘‘ตยา ทฏฺฐฏฺฐานโต ตฺวญฺเญว มุเขน วิสํ อากฑฺฒาหี’’ติฯ ‘‘มยา เอกวารํ ชหิตกํ ปุน น คหิตปุพฺพํ, นาหํ มยา ชหิตวิสํ อากฑฺฒิสฺสามี’’ติฯ โส ทารูนิ อาหราเปตฺวา อคฺคิํ กตฺวา อาห ‘‘สเจ อตฺตโน วิสํ นากฑฺฒสิ, อิมํ อคฺคิํ ปวิสา’’ติฯ สปฺโป ‘‘อปิ อคฺคิํ ปวิสิสฺสามิ, เนวตฺตนา เอกวารํ ชหิตวิสํ ปจฺจาหริสฺสามี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[69]

‘‘ธิรตฺถุ ตํ วิสํ วนฺตํ, ยมหํ ชีวิตการณา;

วนฺตํ ปจฺจาหริสฺสามิ, มตํ เม ชีวิตา วร’’นฺติฯ

ตตฺถ ธิรตฺถูติ ครหตฺเถ นิปาโตฯ ตํ วิสนฺติ ยมหํ ชีวิตการณา วนฺตํ วิสํ ปจฺจาหริสฺสามิ, ตํ วนฺตํ วิสํ ธิรตฺถุฯ มตํ เม ชีวิตา วรนฺติ ตสฺส วิสสฺส อปจฺจาหรณการณา ยํ อคฺคิํ ปวิสิตฺวา มรณํ, ตํ มม ชีวิตโต วรนฺติ อตฺโถฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา อคฺคิํ ปวิสิตุํ ปายาสิฯ อถ นํ เวชฺโช นิวาเรตฺวา ตํ ปุริสํ โอสเธหิ จ มนฺเตหิ จ นิพฺพิสํ อโรคํ กตฺวา สปฺปสฺส สีลานิ ทตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย มา กญฺจิ วิเหเฐสี’’ติ วตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ

สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต เอกวารํ ชหิตกํ ชีวิตมฺปิ ปริจฺจชนฺโต ปุน คณฺหาตี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา สปฺโป สาริปุตฺโต อโหสิ, เวชฺโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วิสวนฺตชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[70] 10. กุทฺทาลชาตกวณฺณนา

น ตํ ชิตํ สาธุ ชิตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จิตฺตหตฺถสาริปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิยํ เอโก กุลทารโกฯ อเถกทิวสํ กสิตฺวา อาคจฺฉนฺโต วิหารํ ปวิสิตฺวา เอกสฺส เถรสฺส ปตฺตโต สินิทฺธํ มธุรํ ปณีตโภชนํ ลภิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘มยํ รตฺตินฺทิวํ สหตฺเถน นานากมฺมานิ กุรุมานาปิ เอวรูปํ มธุราหารํ น ลภาม, มยาปิ สมเณน ภวิตพฺพ’’นฺติ ฯ โส ปพฺพชิตฺวา มาสฑฺฒมาสจฺจเยน อโยนิโส มนสิกโรนฺโต กิเลสวสิโก หุตฺวา วิพฺภมิตฺวา ปุน ภตฺเตน กิลมนฺโต อาคนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา อภิธมฺมํ อุคฺคณฺหิฯ อิมินาว อุปาเยน ฉ วาเร วิพฺภมิตฺวา ปพฺพชิโตฯ ตโต สตฺตเม ภิกฺขุภาเว สตฺตปฺปกรณิโก หุตฺวา พหู ภิกฺขู ธมฺมํ วาเจนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อถสฺส สหายกา ภิกฺขู ‘‘กิํ นุ โข, อาวุโส จิตฺตหตฺถ, ปุพฺเพ วิย เต เอตรหิ กิเลสา น วฑฺฒนฺตี’’ติ ปริหาสํ กริํสุฯ ‘‘อาวุโส, อภพฺโพ ทานิ อหํ อิโต ปฏฺฐาย คิหิภาวายา’’ติฯ

เอวํ ตสฺมิํ อรหตฺตํ ปตฺเต ธมฺมสภายํ กถา อุทปาทิ ‘‘อาวุโส, เอวรูปสฺส นาม อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสเย สติ อายสฺมา จิตฺตหตฺถสาริปุตฺโต ฉกฺขตฺตุํ อุปฺปพฺพชิโต, อโห มหาโทโส ปุถุชฺชนภาโว’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, ปุถุชฺชนจิตฺตํ นาม ลหุกํ ทุนฺนิคฺคหํ, อารมฺมณวเสน คนฺตฺวา อลฺลียติ, เอกวารํ อลฺลีนํ น สกฺกา โหติ ขิปฺปํ โมเจตุํ, เอวรูปสฺส จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุฯ ทนฺตเมว หิ ตํ สุขํ อาวหติฯ

‘‘ทุนฺนิคฺคหสฺส ลหุโน, ยตฺถกามนิปาติโน;

จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ, จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวหํ’’ฯ (ธ. ป. 35);

ตสฺส ปน ทุนฺนิคฺคหตาย ปุพฺเพ ปณฺฑิตา เอกํ กุทฺทาลกํ นิสฺสาย ตํ ชหิตุํ อสกฺโกนฺตา โลภวเสน ฉกฺขตฺตุํ อุปฺปพฺพชิตฺวา สตฺตเม ปพฺพชิตภาเว ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ โลภํ นิคฺคณฺหิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปณฺณิกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปาปุณิ, ‘‘กุทฺทาลปณฺฑิโต’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ โส กุทฺทาลเกน ภูมิปริกมฺมํ กตฺวา ฑากญฺเจว อลาพุกุมฺภณฺฑเอฬาลุกาทีนิ จ วปิตฺวา ตานิ วิกฺกิณนฺโต กปณชีวิกํ กปฺเปสิฯ ตญฺหิสฺส เอกํ กุทฺทาลกํ ฐเปตฺวา อญฺญํ ธนํ นาม นตฺถิฯ โส เอกทิวสํ จินฺเตสิ ‘‘กิํ เม ฆราวาเสน, นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ อเถกทิวสํ กุทฺทาลกํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตํ กุทฺทาลกํ อนุสฺสริตฺวา โลภํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโต กุณฺฐกุทฺทาลกํ นิสฺสาย อุปฺปพฺพชิฯ เอวํ ทุติยมฺปิ, ตติยมฺปีติ ฉ วาเร ตํ กุทฺทาลกํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน นิกฺขิปิตฺวา ปพฺพชิโต เจว อุปฺปพฺพชิโต จฯ

สตฺตเม ปน วาเร จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมํ กุณฺฐกุทฺทาลกํ นิสฺสาย ปุนปฺปุนํ อุปฺปพฺพชิโต, อิทานิ นํ มหานทิยํ ปกฺขิปิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ นทีตีรํ คนฺตฺวา ‘‘สจสฺส ปติตฏฺฐานํ ปสฺสิสฺสามิ, ปุนาคนฺตฺวา อุทฺธริตุกามตา ภเวยฺยา’’ติ ตํ กุทฺทาลกํ ทณฺเฑ คเหตฺวา นาคพโล ถามสมฺปนฺโน สีสสฺส อุปริภาเค ติกฺขตฺตุํ อาวิชฺฌิตฺวา อกฺขีนิ นิมฺมีเลตฺวา นทีมชฺเฌ ขิปิตฺวา ‘‘ชิตํ เม ชิตํ เม’’ติ ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิฯ ตสฺมิํ ขเณ พาราณสิราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา อาคโต นทิยา สีสํ นฺหายิตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต หตฺถิกฺขนฺเธน คจฺฉมาโน ตํ โพธิสตฺตสฺส สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ ปุริโส ‘ชิตํ เม ชิตํ เม’ติ วทติ, โก นุ โข เอเตน ชิโต, ปกฺโกสถ น’’นฺติ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘โภ ปุริส, อหํ ตาว วิชิตสงฺคาโม อิทานิ ชยํ คเหตฺวา อาคจฺฉามิ, ตยา ปน โก ชิโต’’ติ ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต ‘‘มหาราช, ตยา สงฺคามสตมฺปิ สงฺคามสหสฺสมฺปิ สงฺคามสตสหสฺสมฺปิ ชินนฺเตน ทุชฺชิตเมว กิเลสานํ อชิตตฺตาฯ อหํ ปน มม อพฺภนฺตเร โลภํ นิคฺคณฺหนฺโต กิเลเส ชินิ’’นฺติ กเถนฺโตเยว มหานทิํ โอโลเกตฺวา อาโปกสิณารมฺมณํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา สมฺปตฺตานุภาโว อากาเส นิสีทิตฺวา รญฺโญ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[70]

‘‘น ตํ ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ อวชียติ;

ตํ โข ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ นาวชียตี’’ติฯ

ตตฺถ น ตํ ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ อวชียตีติ ยํ ปจฺจามิตฺเต ปราชินิตฺวา รฏฺฐํ ชิตํ ปฏิลทฺธํ ปุนปิ เตหิ ปจฺจามิตฺเตหิ อวชียติ, ตํ ชิตํ สาธุชิตํ นาม น โหติฯ กสฺมา? ปุน อวชียนโตฯ อปโร นโย – ชิตํ วุจฺจติ ชโยฯ โย ปจฺจามิตฺเตหิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตฺวา อธิคโต ชโย ปุน เตสุ ชินนฺเตสุ , ปราชโย โหติ, โส น สาธุ น โสภโนฯ กสฺมา? ยสฺมา ปุน ปราชโยว โหติฯ ตํ โข ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ นาวชียตีติ ยํ โข ปน ปจฺจามิตฺเต นิมฺมเถตฺวา ชิตํ ปุน เตหิ นาวชียติ, โย วา เอกวารํ ลทฺโธ ชโย น ปุน ปราชโย โหติ, ตํ ชิตํ สาธุ ชิตํ โสภนํ, โส ชโย สาธุ โสภโน นาม โหติฯ กสฺมา? ปุน นาวชียนโตฯ ตสฺมา, ตฺวํ มหาราช, สตกฺขตฺตุมฺปิ สหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ สตสหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ สงฺคามสีสํ ชินิตฺวาปิ สงฺคามโยโธ นาม น โหสิฯ กิํการณา? อตฺตโน กิเลสานํ อชิตตฺตาฯ โย ปน เอกวารมฺปิ อตฺตโน อพฺภนฺตเร กิเลเส ชินาติ, อยํ อุตฺตโม สงฺคามสีสโยโธติ อากาเส นิสินฺนโกว พุทฺธลีลาย รญฺโญ ธมฺมํ เทเสสิฯ อุตฺตมสงฺคามโยธภาโว ปเนตฺถ –

‘‘โย สหสฺสํ สหสฺเสน, สงฺคาเม มานุเส ชิเน;

เอกญฺจ เชยฺยมตฺตานํ, ส เว สงฺคามชุตฺตโม’’ติฯ (ธ. ป. 103) –

อิทํ สุตฺตํ สาธกํฯ

รญฺโญ ปน ธมฺมํ สุณนฺตสฺเสว ตทงฺคปฺปหานวเสน กิเลสา ปหีนา, ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิฯ ราชพลสฺสปิ ตเถว กิเลสา ปหียิํสุฯ ราชา ‘‘อิทานิ ตุมฺเห กหํ คมิสฺสถา’’ติ โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิฯ ‘‘หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิสฺสามิ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘เตน หิ อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺเตเนว สทฺธิํ นิกฺขมิ, พลกาโย พฺราหฺมณคหปติกา สพฺพา เสนิโยติ สพฺโพปิ ตสฺมิํ ฐาเน สนฺนิปติโต มหาชนกาโย รญฺญา สทฺธิํเยว นิกฺขมิฯ พาราณสิวาสิโนปิ ‘‘อมฺหากํ กิร ราชา กุทฺทาลปณฺฑิตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชฺชาภิมุโข หุตฺวา สทฺธิํ พลกาเยน นิกฺขนฺโต, มยํ อิธ กิํ กริสฺสามา’’ติ ทฺวาทสโยชนิกาย พาราณสิยา สกลนครวาสิโน นิกฺขมิํสุฯ ทฺวาทสโยชนิกา ปริสา อโหสิฯ ตํ อาทาย โพธิสตฺโต หิมวนฺตํ ปาวิสิฯ

ตสฺมิํ ขเณ สกฺกสฺส เทวรญฺโญ นิสินฺนาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ โส อาวชฺชมาโน ‘‘กุทฺทาลปณฺฑิโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต’’ติ ทิสฺวา ‘‘มหาสมาคโม ภวิสฺสติ, วสนฏฺฐานํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, กุทฺทาลปณฺฑิโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต , วสนฏฺฐานํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ตฺวํ หิมวนฺตปฺปเทสํ คนฺตฺวา สเม ภูมิภาเค ทีฆโต ติํสโยชนํ วิตฺถารโต ปนฺนรสโยชนํ อสฺสมปทํ มาเปหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา คนฺตฺวา ตถา อกาสิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน หตฺถิปาลชาตเก อาวิ ภวิสฺสติฯ อิทญฺจ หิ ตญฺจ เอกปริจฺเฉทเมวฯ วิสฺสกมฺโมปิ อสฺสมปเท ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา ทุสฺสทฺเท มิเค จ สกุเณ จ อมนุสฺเส จ ปฏิกฺกมาเปตฺวา เตน เตน ทิสาภาเคน เอกปทิกมคฺคํ มาเปตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว อคมาสิฯ กุทฺทาลปณฺฑิโตปิ ตํ ปริสํ อาทาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา สกฺกทตฺติยํ อสฺสมปทํ คนฺตฺวา วิสฺสกมฺเมน มาปิตํ ปพฺพชิตปริกฺขารํ คเหตฺวา ปฐมํ อตฺตนา ปพฺพชิตฺวา ปจฺฉา ปริสํ ปพฺพาเชตฺวา อสฺสมปทํ ภาเชตฺวา อทาสิฯ สตฺต ราชาโน สตฺต รชฺชานิ ฉฑฺฑยิํสุฯ ติํสโยชนํ อสฺสมปทํ ปูริฯ กุทฺทาลปณฺฑิโต เสสกสิเณสุปิ ปริกมฺมํ กตฺวา พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา ปริสาย กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิฯ สพฺเพ สมาปตฺติลาภิโน หุตฺวา พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํฯ เย ปน เตสํ ปาริจริยํ อกํสุ, เต เทวโลกปรายณา อเหสุํฯ

สตฺถา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ นาเมตํ กิเลสวเสน อลฺลีนํ ทุมฺโมจยํ โหติ, อุปฺปนฺนา โลภธมฺมา ทุปฺปชหา, เอวรูเปปิ ปณฺฑิเต อญฺญาเณ กโรนฺตี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ สตฺถาปิ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ปริสา พุทฺธปริสา, กุทฺทาลปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กุทฺทาลชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อิตฺถิวคฺโค สตฺตโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

อสาตมนฺตณฺฑภูตํ , ตกฺกปณฺฑิ ทุราชานํ;

อนภิรติ มุทุลกฺขณํ, อุจฺฉงฺคมฺปิ จ สาเกตํ;

วิสวนฺตํ กุทฺทาลกนฺติฯ

8. วรุณวคฺโค

[71] 1. วรุณชาตกวณฺณนา