สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว โลกสฺส อตฺถํ จรติ, ปุพฺเพปิ จริเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทาปริสา พุทฺธปริสา อเหสุํ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทุมฺเมธชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อตฺถกามวคฺโค ปญฺจโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

โลสกติสฺสกโปต, เวฬุกํ มกสมฺปิ จ;

โรหิณี อารามทูสํ, วารุณีทูสเวทพฺพํ;

นกฺขตฺตํ ทุมฺเมธํ ทสาติฯ

ปฐโม ปณฺณาสโกฯ

6. อาสีสวคฺโค

[51] 1. มหาสีลวชาตกวณฺณนา

อาสีเสเถว ปุริโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอสฺสฏฺฐวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ โอสฺสฏฺฐวีริโยสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ จ วุตฺเต ‘‘กสฺมา ตฺวํ ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา วีริยํ โอสฺสชิ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา รชฺชา ปริหายิตฺวาปิ อตฺตโน วีริเย ฐตฺวาว นฏฺฐมฺปิ ยสํ ปุน อุปฺปาทยิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต รญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโตฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘สีลวกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ โส โสฬสวสฺสุทฺเทสิโกว สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐิโต มหาสีลวราชา นาม อโหสิ ธมฺมิโก ธมฺมราชาฯ

โส นครสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ จตสฺโส, มชฺเฌ เอกํ, นิเวสนทฺวาเร เอกนฺติ นิจฺจํ ฉ ทานสาลาโย การาเปตฺวา กปณทฺธิกานํ ทานํ เทติ, สีลํ รกฺขติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺโน องฺเก นิสินฺนํ ปุตฺตํ ปริโตสยมาโน วิย สพฺพสตฺเต ปริโตสยมาโน ธมฺเมน รชฺชํ กาเรติฯ ตสฺเสโก อมจฺโจ อนฺเตปุเร ปทุพฺภิตฺวา อปรภาเค ปากโฏ ชาโตฯ อมจฺจา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ปริคฺคณฺหนฺโต อตฺตนา ปจฺจกฺขโต ญตฺวา ตํ อมจฺจํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อนฺธพาล อยุตฺตํ เต กตํ, น ตฺวํ มม วิชิเต วสิตุํ อรหสิ, อตฺตโน ธนญฺจ ปุตฺตทาเร จ คเหตฺวา อญฺญตฺถ ยาหี’’ติ รฏฺฐา ปพฺพาเชสิฯ โส นิกฺขมิตฺวา กาสิรฏฺฐํ อติกฺกมฺม โกสลชนปทํ คนฺตฺวา โกสลราชานํ อุปฏฺฐหนฺโต อนุกฺกเมน รญฺโญ อพฺภนฺตริโก วิสฺสาสิโก ชาโตฯ

โส เอกทิวสํ โกสลราชานํ อาห – ‘‘เทว พาราณสิรชฺชํ นาม นิมฺมกฺขิกมธุปฏลสทิสํ, ราชา อติมุทุโก, อปฺเปเนว พลวาหเนน สกฺกา พาราณสิรชฺชํ คณฺหิตุ’’นฺติฯ ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘พาราณสิรชฺชํ นาม มหา, อยญฺจ ‘อปฺเปเนว พลวาหเนน สกฺกา พาราณสิรชฺชํ คณฺหิตุ’นฺติ อาห, กิํ นุ โข ปน ปยุตฺตกโจโร สิยา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ปยุตฺตโกสิ มญฺเญ’’ติ อาหฯ ‘‘นาหํ, เทว, ปยุตฺตโก, สจฺจเมว วทามิฯ สเจ เม น สทฺทหถ, มนุสฺเส เปเสตฺวา ปจฺจนฺตคามํ หนาเปถ, เต มนุสฺเส คเหตฺวา อตฺตโน สนฺติกํ นีเต ธนํ ทตฺวา วิสฺสชฺเชสฺสตี’’ติฯ ราชา ‘‘อยํ อติวิย สูโร หุตฺวา วทติ, วีมํสิสฺสามิ ตาวา’’ติ อตฺตโน ปุริเส เปเสตฺวา ปจฺจนฺตคามํ หนาเปสิฯ มนุสฺสา เต โจเร คเหตฺวา พาราณสิรญฺโญ ทสฺเสสุํฯ ราชา เต ทิสฺวา ‘‘ตาตา, กสฺมา คามํ หนถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา, เทวา’’ติ วุตฺเต ราชา ‘‘อถ กสฺมา มม สนฺติกํ นาคมิตฺถ, อิโตทานิ ปฏฺฐาย เอวรูปํ กมฺมํ มา กริตฺถา’’ติ เตสํ ธนํ ทตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ เต คนฺตฺวา โกสลรญฺโญ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ โส เอตฺตเกนาปิ คนฺตุํ อวิสหนฺโต ปุน มชฺเฌชนปทํ หนาเปสิฯ เตปิ โจเร ราชา ตเถว ธนํ ทตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ โส เอตฺตเกนาปิ อคนฺตฺวา ปุน เปเสตฺวา อนฺตรวีถิยํ วิลุมฺปาเปสิ, ราชา เตสมฺปิ โจรานํ ธนํ ทตฺวา วิสฺสชฺเชสิเยวฯ ตทา โกสลราชา ‘‘อติวิย ธมฺมิโก ราชา’’ติ ญตฺวา ‘‘พาราณสิรชฺชํ คเหสฺสามี’’ติ พลวาหนํ อาทาย นิยฺยาสิฯ

ตทา ปน พาราณสิรญฺโญ มตฺตวารเณปิ อภิมุขํ อาคจฺฉนฺเต อนิวตฺตนธมฺมา อสนิยาปิ สีเส ปตนฺติยา อสนฺตสนสภาวา สีลวมหาราชสฺส รุจิยา สติ สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ คเหตุํ สมตฺถา สหสฺสมตฺตา อเภชฺชวรสูรา มหาโยธา โหนฺติฯ เต ‘‘โกสลราชา อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, โกสลราชา กิร ‘พาราณสิรชฺชํ คณฺหิสฺสามี’ติ อาคจฺฉติ, คจฺฉาม, นํ อมฺหากํ รชฺชสีมํ อโนกฺกนฺตเมว โปเถตฺวา คณฺหามา’’ติ วทิํสุฯ ราชา ‘‘ตาตา, มํ นิสฺสาย อญฺเญสํ กิลมนกิจฺจํ นตฺถิ, รชฺชตฺถิโก รชฺชํ คณฺหาตุ, มาคมิตฺถา’’ติ นิวาเรสิฯ โกสลราชา รชฺชสีมํ อติกฺกมิตฺวา ชนปทมชฺฌํ ปาวิสิฯ อมจฺจา ปุนปิ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว วทิํสุ, ราชา ปุริมนเยเนว นิวาเรสิฯ โกสลราชา พหินคเร ฐตฺวา ‘‘รชฺชํ วา เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติ สีลวมหาราชสฺส สาสนํ เปเสสิฯ ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘นตฺถิ มยา สทฺธิํ ยุทฺธํ, รชฺชํ คณฺหาตู’’ติ ปฏิสาสนํ เปเสสิฯ ปุนปิ อมจฺจา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, น มยํ โกสลรญฺโญ นครํ ปวิสิตุํ เทม, พหินคเรเยว นํ โปเถตฺวา คณฺหามา’’ติ อาหํสุ, ราชา ปุริมนเยเนว นิวาเรตฺวา นครทฺวารานิ วิวราเปตฺวา สทฺธิํ อมจฺจสหสฺเสน มหาตเล ปลฺลงฺกมชฺเฌ นิสีทิฯ

โกสลราชา มหนฺเตน พลวาหเนน พาราณสิํ ปาวิสิฯ โส เอกมฺปิ ปฏิสตฺตุํ อปสฺสนฺโต รญฺโญ นิเวสนทฺวารํ คนฺตฺวา อมจฺจคณปริวุโต อปารุตทฺวาเร นิเวสเน อลงฺกตปฏิยตฺตํ มหาตลํ อารุยฺห นิสินฺนํ นิราปราธํ สีลวมหาราชานํ สทฺธิํ อมจฺจสหสฺเสน คณฺหาเปตฺวา ‘‘คจฺฉถ, อิมํ ราชานํ สทฺธิํ อมจฺเจหิ ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา อามกสุสานํ เนตฺวา คลปฺปมาเณ อาวาเฏ ขนิตฺวา ยถา เอโกปิ หตฺถํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ ปํสุํ ปกฺขิปิตฺวา นิขนถ, รตฺติํ สิงฺคาลา อาคนฺตฺวา เอเตสํ กาตพฺพยุตฺตกํ กริสฺสนฺตี’’ติ อาหฯ มนุสฺสา โจรรญฺโญ อาณํ สุตฺวา ราชานํ สทฺธิํ อมจฺเจหิ ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา นิกฺขมิํสุฯ ตสฺมิมฺปิ กาเล สีลวมหาราชา โจรรญฺโญ อาฆาตมตฺตมฺปิ นากาสิฯ เตสุปิ อมจฺเจสุ เอวํ พนฺธิตฺวา นียมาเนสุ เอโกปิ รญฺโญ วจนํ ภินฺทิตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิฯ เอวํ สุวินีตา กิรสฺส ปริสาฯ

อถ เต ราชปุริสา สามจฺจํ สีลวมหาราชานํ อามกสุสานํ เนตฺวา คลปฺปมาเณ อาวาเฏ ขนิตฺวา สีลวมหาราชานํ มชฺเฌ , อุโภสุ ปสฺเสสุ เสสอมจฺเจติ เอวํ สพฺเพปิ อาวาเฏสุ โอตาเรตฺวา ปํสุํ อากิริตฺวา ฆนํ อาโกเฏตฺวา อคมํสุฯ ตทา สีลวมหาราชา อมจฺเจ อามนฺเตตฺวา ‘‘โจรรญฺโญ อุปริ โกปํ อกตฺวา เมตฺตํ เอว ภาเวถ, ตาตา’’ติ โอวทิฯ

อถ อฑฺฒรตฺตสมเย ‘‘มนุสฺสมํสํ ขาทิสฺสามา’’ติ สิงฺคาลา อาคมิํสุฯ เต ทิสฺวา ราชา จ อมจฺจา จ เอกปฺปหาเรเนว สทฺทมกํสุ, สิงฺคาลา ภีตา ปลายิํสุฯ เต นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺตา ปจฺฉโต กสฺสจิ อนาคมนภาวํ ญตฺวา ปุน ปจฺจาคมิํสุฯ อิตเรปิ ตเถว สทฺทมกํสุฯ เอวํ ยาวตติยํ ปลายิตฺวา ปุน โอโลเกนฺตา เตสุ เอกสฺสปิ อนาคมนภาวํ ญตฺวา ‘‘วชฺฌปฺปตฺตา เอเต ภวิสฺสนฺตี’’ติ สูรา หุตฺวา นิวตฺติตฺวา ปุน เตสุ สทฺทํ กโรนฺเตสุปิ น ปลายิํสุฯ เชฏฺฐกสิงฺคาโล ราชานํ อุปคญฺฉิ, เสสา สิงฺคาลา เสสานํ อมจฺจานํ สนฺติกํ อคมํสุฯ อุปายกุสโล ราชา ตสฺส อตฺตโน สนฺติกํ อาคตภาวํ ญตฺวา ฑํสิตุํ โอกาสํ เทนฺโต วิย คีวํ อุกฺขิปิตฺวา ตํ คีวาย ฑํสมานํ หนุกฏฺฐิเกน อากฑฺฒิตฺวา ยนฺเต ปกฺขิปิตฺวา วิย คาฬฺหํ คณฺหิ, นาคพเลน รญฺญา หนุกฏฺฐิเกน อากฑฺฒิตฺวา คีวาย คาฬฺหํ คหิตสิงฺคาโล อตฺตานํ โมเจตุํ อสกฺโกนฺโต มรณภยตชฺชิโต มหาวิรวํ วิรวิฯ อวเสสา สิงฺคาลา ตสฺส ตํ อฏฺฏสฺสรํ สุตฺวา ‘‘เอเกน ปุริเสน สุคฺคหิโต ภวิสฺสตี’’ติ อมจฺเจ อุปสงฺกมิตุํ อสกฺโกนฺตา มรณภยตชฺชิตา สพฺเพ ปลายิํสุฯ รญฺโญ หนุกฏฺฐิเกน ทฬฺหํ กตฺวา คหิตสิงฺคาเล อปราปรํ สญฺจรนฺเต ปํสุ สิถิลา อโหสิฯ โสปิ สิงฺคาโล มรณภยภีโต จตูหิ ปาเทหิ รญฺโญ อุปริภาเค ปํสุํ อปพฺยูหิ, ราชา ปํสุโน สิถิลภาวํ ญตฺวา สิงฺคาลํ วิสฺสชฺเชตฺวา นาคพโล ถามสมฺปนฺโน อปราปรํ สญฺจรนฺโต อุโภ หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา อาวาฏมุขวฏฺฏิยํ โอลุพฺภ วาตจฺฉินฺนวลาหโก วิย นิกฺขมิตฺวา ฐิโต อมจฺเจ อสฺสาเสตฺวา ปํสุํ วิยูหิตฺวา สพฺเพ อุทฺธริตฺวา อมจฺจปริวุโต อามกสุสาเน อฏฺฐาสิฯ

ตสฺมิํ สมเย มนุสฺสา เอกํ มตมนุสฺสํ อามกสุสาเน ฉฑฺเฑนฺตา ทฺวินฺนํ ยกฺขานํ สีมนฺตริกาย ฉฑฺเฑสุํฯ

เต ยกฺขา ตํ มตมนุสฺสํ ภาเชตุํ อสกฺโกนฺตา ‘‘น มยํ อิมํ ภาเชตุํ สกฺโกม, อยํ สีลวราชา ธมฺมิโก, เอส โน ภาเชตฺวา ทสฺสติ, เอตสฺส สนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ ตํ มตมนุสฺสํ ปาเท คเหตฺวา อากฑฺฒนฺตา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทว, อมฺหากํ อิมํ มตกํ ภาเชตฺวา เทหี’’ติ อาหํสุฯ ‘‘โภ ยกฺขา, อหํ อิมํ ตุมฺหากํ ภาเชตฺวา ทเทยฺยํ, อปริสุทฺโธ ปนมฺหิ, นฺหายิสฺสามิ ตาวา’’ติฯ ยกฺขา โจรรญฺโญ ฐปิตํ วาสิตอุทกํ อตฺตโน อานุภาเวน อาหริตฺวา รญฺโญ นฺหานตฺถาย อทํสุฯ นฺหตฺวา ฐิตสฺส สํหริตฺวา ฐปิเต โจรรญฺโญ สาฏเก อาหริตฺวา อทํสุ, เต นิวาเสตฺวา ฐิตสฺส จตุชฺชาติยคนฺธสมุคฺคํ อาหริตฺวา อทํสุ, คนฺเธ วิลิมฺปิตฺวา ฐิตสฺส สุวณฺณสมุคฺเค มณิตาลวณฺเฏสุ ฐปิตานิ นานาปุปฺผานิ อาหริตฺวา อทํสุฯ ปุปฺผานิ ปิฬนฺธิตฺวา ฐิตกาเล ‘‘อญฺญํ กิํ กโรมา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ราชา อตฺตโน ฉาตกาการํ ทสฺเสสิ, เต คนฺตฺวา โจรรญฺโญ สมฺปาทิตํ นานคฺครสโภชนํ อาหริตฺวา อทํสุ, ราชา นฺหาตานุลิตฺโต สุมณฺฑิตปฺปสาธิโต นานคฺครสโภชนํ ภุญฺชิฯ ยกฺขา โจรรญฺโญ ฐปิตํ วาสิตปานียํ สุวณฺณภิงฺกาเรเนว สุวณฺณสรเกนปิ สทฺธิํ อาหริํสุฯ อถสฺส ปานียํ ปิวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา หตฺเถ โธวิตฺวา ฐิตกาเล โจรรญฺโญ สมฺปาทิตํ ปญฺจสุคนฺธิกสุปริภาวิตํ ตมฺพูลํ อาหริตฺวา อทํสุฯ ตํ ขาทิตฺวา ฐิตกาเล ‘‘อญฺญํ กิํ กโรมา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ คนฺตฺวา โจรรญฺโญ อุสฺสีสเก นิกฺขิตฺตํ มงฺคลขคฺคํ อาหรถาติฯ ตมฺปิ คนฺตฺวา อาหริํสุฯ ราชา ตํ ขคฺคํ คเหตฺวา ตํ มตมนุสฺสํ อุชุกํ ฐปาเปตฺวา มตฺถกมชฺเฌ อสินา ปหริตฺวา ทฺเว โกฏฺฐาเส กตฺวา ทฺวินฺนํ ยกฺขานํ สมวิภตฺตเมว วิภชิตฺวา อทาสิ, ทตฺวา จ ปน ขคฺคํ โธวิตฺวา สนฺนยฺหิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ เต ยกฺขา มนุสฺสมํสํ ขาทิตฺวา สุหิตา หุตฺวา ตุฏฺฐจิตฺตา ‘‘อญฺญํ เต, มหาราช, กิํ กโรมา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ เตน หิ ตุมฺเห อตฺตโน อานุภาเวน มํ โจรรญฺโญ สิริคพฺเภ โอตาเรถ, อิเม จ อมจฺเจ อตฺตโน อตฺตโน เคเหสุ ปติฏฺฐาเปถาติฯ เต ‘‘สาธุ เทวา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกํสุฯ

ตสฺมิํ สมเย โจรราชา อลงฺกตสิริคพฺเภ สิริสยนปิฏฺเฐ นิปนฺโน นิทฺทายติฯ ราชา ตสฺส ปมตฺตสฺส นิทฺทายนฺตสฺส ขคฺคตเลน อุทรํ ปหริฯ

โส ภีโต ปพุชฺฌิตฺวา ทีปาโลเกน สีลวมหาราชานํ สญฺชานิตฺวา สยนา อุฏฺฐาย สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา ฐิโต ราชานํ อาห ‘‘มหาราช, เอวรูปาย รตฺติยา คหิตารกฺเข ปิหิตทฺวาเร ภวเน อารกฺขมนุสฺเสหิ นิโรกาเส ฐาเน ขคฺคํ สนฺนยฺหิตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต กถํ นาม ตฺวํ อิมํ สยนปิฏฺฐํ อาคโตสี’’ติฯ ราชา อตฺตโน อาคมนาการํ สพฺพํ วิตฺถารโต กเถสิฯ ตํ สุตฺวา โจรราชา สํวิคฺคมานโส ‘‘มหาราช, อหํ มนุสฺสภูโตปิ สมาโน ตุมฺหากํ คุเณ น ชานามิ, ปเรสํ โลหิตมํสขาทเกหิ ปน กกฺขเฬหิ ผรุเสหิ ยกฺเขหิ ตว คุณา ญาตา, น ทานาหํ, นรินฺท , เอวรูเป สีลสมฺปนฺเน ตยิ ทุพฺภิสฺสามี’’ติ ขคฺคํ อาทาย สปถํ กตฺวา ราชานํ ขมาเปตฺวา มหาสยเน นิปชฺชาเปตฺวา อตฺตนา ขุทฺทกมญฺจเก นิปชฺชิตฺวา ปภาตาย รตฺติยา อุฏฺฐิเต สูริเย เภริํ จราเปตฺวา สพฺพเสนิโย จ อมจฺจพฺราหฺมณคหปติเก จ สนฺนิปาตาเปตฺวา เตสํ ปุรโต อากาเส ปุณฺณจนฺทํ อุกฺขิปนฺโต วิย สีลวรญฺโญ คุเณ กเถตฺวา ปริสมชฺเฌเยว ปุน ราชานํ ขมาเปตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ‘‘มหาราช, อิโต ปฏฺฐาย ตุมฺหากํ อุปฺปนฺโน โจรูปทฺทโว มยฺหํ ภาโร, มยา คหิตารกฺขา ตุมฺเห รชฺชํ กโรถา’’ติ วตฺวา เปสุญฺญการกสฺส อาณํ กาเรตฺวา อตฺตโน พลวาหนํ อาทาย สกรฏฺฐเมว คโตฯ

สีลวราชาปิ โข อลงฺกตปฏิยตฺโต เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา สรภปาทเก กญฺจนปลฺลงฺเก นิสินฺโน อตฺตโน สมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยญฺจ เอวรูปา สมฺปตฺติ อมจฺจสหสฺสสฺส จ ชีวิตปฏิลาโภ มยิ วีริยํ อกโรนฺเต น กิญฺจิ อภวิสฺส, วีริยพเลน ปนาหํ นฏฺฐญฺจ อิมํ ยสํ ปฏิลภิํ, อมจฺจสหสฺสสฺส จ ชีวิตทานํ อทาสิํ, อาสจฺเฉทํ วต อกตฺวา วีริยเมว กตฺตพฺพํฯ กตวีริยสฺส หิ ผลํ นาม เอวํ สมิชฺฌตี’’ติ จินฺเตตฺวา อุทานวเสน อิมํ คาถมาห –

[51]

‘‘อาสีเสเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;

ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, ยถา อิจฺฉิํ ตถา อหู’’ติฯ

ตตฺถ อาสีเสเถวาติ ‘‘เอวาหํ วีริยํ อารภนฺโต อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามี’’ติ อตฺตโน วีริยพเลน อาสํ กโรเถวฯ น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิโต อุปายกุสโล ยุตฺตฏฺฐาเน วีริยํ กโรนฺโต ‘‘อหํ อิมสฺส วีริยสฺส ผลํ น ลภิสฺสามี’’ติ น อุกฺกณฺเฐยฺย, อาสจฺเฉทํ กเรยฺยาติ อตฺโถฯ

ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานนฺติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ , อหํ อชฺช อตฺตานํ ปสฺสามิฯ ยถา อิจฺฉิํ ตถา อหูติ อหญฺหิ อาวาเฏ นิขาโต ตมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิตฺวา ปุน อตฺตโน รชฺชสมฺปตฺติํ อิจฺฉิํ, โส อหํ อิมํ สมฺปตฺติํ ปตฺตํ อตฺตานํ ปสฺสามิฯ ยเถวาหํ ปุพฺเพ อิจฺฉิํ, ตเถว เม อตฺตา ชาโตติฯ เอวํ โพธิสตฺโต ‘‘อโห วต โภ สีลสมฺปนฺนานํ วีริยผลํ นาม สมิชฺฌตี’’ติ อิมาย คาถาย อุทานํ อุทาเนตฺวา ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถาปิ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ สตฺถา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปทุฏฺฐามจฺโจ เทวทตฺโต อโหสิ, อมจฺจสหสฺสํ พุทฺธปริสา, สีลวมหาราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มหาสีลวชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[52] 2. จูฬชนกชาตกวณฺณนา

วายเมเถว ปุริโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอสฺสฏฺฐวีริยเมวารพฺภ กเถสิฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ มหาชนกชาตเก (ชา. 2.22.123 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ ชนกราชา ปน เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา นิสินฺโน อิมํ คาถมาห –

[52]

‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;

ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, อุทกา ถลมุพฺภต’’นฺติฯ

ตตฺถ วายเมเถวาติ วายามํ กโรเถวฯ อุทกา ถลมุพฺภตนฺติ อุทกโต ถลมุตฺติณฺณํ ถเล ปติฏฺฐิตํ อตฺตานํ ปสฺสามีติฯ อิธาปิ โอสฺสฏฺฐวีริโย ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโต, ชนกราชา สมฺมาสมฺพุทฺโธว อโหสีติฯ

จูฬชนกชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[53] 3. ปุณฺณปาติชาตกวณฺณนา

ตเถว ปุณฺณา ปาติโยติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วิสวารุณิํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกํ สมยํ สาวตฺถิยํ สุราธุตฺตา สนฺนิปติตฺวา มนฺตยิํสุ – ‘‘สุรามูลํ โน ขีณํ, กหํ นุ โข ลภิสฺสามา’’ติฯ อเถโก กกฺขฬธุตฺโต อาห ‘‘มา จินฺตยิตฺถ, อตฺเถโก อุปาโย’’ติฯ ‘‘กตโร อุปาโย นามา’’ติ? ‘‘อนาถปิณฺฑิโก องฺคุลิมุทฺทิกา ปิฬนฺธิตฺวา มฏฺฐสาฏกนิวตฺโถ ราชุปฏฺฐานํ คจฺฉติ, มยํ สุราปาติยํ วิสญฺญีกรณํ เภสชฺชํ ปกฺขิปิตฺวา อาปานํ สชฺเชตฺวา นิสีทิตฺวา อนาถปิณฺฑิกสฺส อาคมนกาเล ‘อิโต เอหิ มหาเสฏฺฐี’ติ ปกฺโกสิตฺวา ตํ สุรํ ปาเยตฺวา วิสญฺญีภูตสฺส องฺคุลิมุทฺทิกา จ สาฏเก จ คเหตฺวา สุรามูลํ กริสฺสามา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา กตฺวา เสฏฺฐิสฺส อาคมนกาเล ปฏิมคฺคํ คนฺตฺวา ‘‘สามิ, อิโต ตาว อาคจฺฉถ , อยํ อมฺหากํ สนฺติเก อติมนาปา สุรา, โถกํ ปิวิตฺวา คจฺฉถา’’ติ วทิํสุฯ โสตาปนฺโน อริยสาวโก กิํ สุรํ ปิวิสฺสติ, อนตฺถิโก สมาโนปิ ปน ‘‘อิเม ธุตฺเต ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ เตสํ อาปานภูมิํ คนฺตฺวา เตสํ กิริยํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ สุรา อิเมหิ อิมินา นาม การเณน โยชิตา’’ติ ญตฺวา ‘‘อิโต ทานิ ปฏฺฐาย อิเม อิโต ปลาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห – ‘‘หเร ทุฏฺฐธุตฺตา, ตุมฺเห ‘สุราปาติยํ เภสชฺชํ ปกฺขิปิตฺวา อาคตาคเต ปาเยตฺวา วิสญฺญี กตฺวา วิลุมฺปิสฺสามา’ติ อาปานมณฺฑลํ สชฺเชตฺวา นิสินฺนา เกวลํ อิมํ สุรํ วณฺเณถ, เอโกปิ ตํ อุกฺขิปิตฺวา ปิวิตุํ น อุสฺสหติฯ สเจ อยํ อโยชิตา อสฺส, อิมํ ตุมฺเหว ปิเวยฺยาถา’’ติ เต ธุตฺเต ตชฺเชตฺวา ตโต ปลาเปตฺวา อตฺตโน เคหํ คนฺตฺวา ‘‘ธุตฺเตหิ กตการณํ ตถาคตสฺส อาโรเจสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺโต เชตวนํ คนฺตฺวา อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘อิทานิ ตาว คหปติ เต ธุตฺตา ตํ วญฺเจตุกามา ชาตา, ปุพฺเพ ปน ปณฺฑิเตปิ วญฺเจตุกามา อเหสุ’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิเสฏฺฐิ อโหสิฯ ตทาเปเต ธุตฺตา เอวเมว สมฺมนฺเตตฺวา สุรํ โยเชตฺวา พาราณสิเสฏฺฐิสฺส อาคมนกาเล ปฏิมคฺคํ คนฺตฺวา เอวเมว กถยิํสุฯ

เสฏฺฐิ อนตฺถิโกปิ หุตฺวา เต ปริคฺคณฺหิตุกาโม คนฺตฺวา เตสํ กิริยํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิทํ นาเมเต กาตุกามา, ปลาเปสฺสามิ เน อิโต’’ติ จินฺเตตฺวา เอวมาห ‘‘โภนฺโต, ธุตฺตา สุรํ ปิวิตฺวา ราชกุลํ คนฺตุํ นาม อยุตฺตํ, ราชานํ ทิสฺวา ปุน อาคจฺฉนฺโต ชานิสฺสามิ, ตุมฺเห อิเธว นิสีทถา’’ติ ราชุปฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปจฺจาคญฺฉิฯ ธุตฺตา ‘‘อิโต เอถ, สามี’’ติฯ โสปิ ตตฺถ คนฺตฺวา เภสชฺเชน สํโยชิตา สุราปาติโย โอโลเกตฺวา เอวมาห ‘‘โภนฺโต ธุตฺตา ตุมฺหากํ กิริยา มยฺหํ น รุจฺจติ, ตุมฺหากํ สุราปาติโย ยถาปูริตาว ฐิตา, ตุมฺเห เกวลํ สุรํ วณฺเณถ, น ปน ปิวถฯ สจายํ มนาปา อสฺส, ตุมฺเหปิ ปิเวยฺยาถ, อิมาย ปน วิสสํยุตฺตาย ภวิตพฺพ’’นฺติ เตสํ มโนรถํ ภินฺทนฺโต อิมํ คาถมาห –

[53]

‘‘ตเถว ปุณฺณา ปาติโย, อญฺญายํ วตฺตเต กถา;

อาการเณน ชานามิ, น จายํ ภทฺทิกา สุรา’’ติฯ

ตตฺถ ตเถวาติ ยถา มยา คมนกาเล ทิฏฺฐา, อิทานิปิ อิมา สุราปาติโย ตเถว ปุณฺณาฯ อญฺญายํ วตฺตเต กถาติ ยา อยํ ตุมฺหากํ สุราวณฺณนกถา วตฺตติ, สา อญฺญาว อภูตา อตจฺฉาฯ ยทิ หิ เอสา สุรา มนาปา อสฺส, ตุมฺเหปิ ปิเวยฺยาถ, อุปฑฺฒปาติโย อวสิสฺเสยฺยุํฯ ตุมฺหากํ ปน เอเกนาปิ สุรา น ปีตาฯ อาการเณน ชานามีติ ตสฺมา อิมินา การเณน ชานามิฯ น จายํ ภทฺทิกา สุราติ ‘‘เนวายํ ภทฺทิกา สุรา, วิสสํโยชิตาย เอตาย ภวิตพฺพ’’นฺติ ธุตฺเต นิคฺคณฺหิตฺวา ยถา น ปุน เอวรูปํ กโรนฺติ, ตถา เต ตชฺเชตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ โส ยาวชีวํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ธุตฺตา เอตรหิ ธุตฺตา, พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ปุณฺณปาติชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[54] 4. กิํผลชาตกวณฺณนา

นายํ รุกฺโข ทุรารุหาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ผลกุสลํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร สาวตฺถิวาสี กุฏุมฺพิโก พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน อาราเม นิสีทาเปตฺวา ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา อุยฺยานปาลํ อาณาเปสิ ‘‘ภิกฺขูหิ สทฺธิํ อุยฺยาเน วิจริตฺวา อยฺยานํ อมฺพาทีนิ นานาผลานิ เทหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ภิกฺขูสงฺฆมาทาย อุยฺยาเน วิจรนฺโต รุกฺขํ อุลฺโลเกตฺวาว ‘‘เอตํ ผลํ อามํ, เอตํ น สุปกฺกํ, เอตํ สุปกฺก’’นฺติ ชานาติฯ ยํ โส วทติ, ตํ ตเถว โหติฯ ภิกฺขู คนฺตฺวา ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ ‘‘ภนฺเต, อยํ อุยฺยานปาโล ผลกุสโล ภูมิยํ ฐิโตว รุกฺขํ อุลฺโลเกตฺวา ‘เอตํ ผลํ อามํ, เอตํ น สุปกฺกํ, เอตํ สุปกฺก’นฺติ ชานาติฯ ยํ โส วทติ, ตํ ตเถว โหตี’’ติฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อยเมว อุยฺยานปาโล ผลกุสโล, ปุพฺเพ ปณฺฑิตาปิ ผลกุสลาเยว อเหสุ’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สตฺถวาหกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปญฺจหิ สกฏสเตหิ วณิชฺชํ กโรนฺโต เอกสฺมิํ กาเล มหาวตฺตนิอฏวิํ ปตฺวา อฏวิมุเข ฐตฺวา สพฺเพ มนุสฺเส สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อิมิสฺสา อฏวิยา วิสรุกฺขา นาม โหนฺติ, วิสปตฺตานิ, วิสปุปฺผานิ, วิสผลานิ, วิสมธูนิ โหนฺติเยว, ปุพฺเพ ตุมฺเหหิ อปริภุตฺตํ, ยํ กิญฺจิ ปตฺตํ วา ปุปฺผํ วา ผลํ วา ปลฺลวํ วา มํ อปริปุจฺฉิตฺวา มา ขาทถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อฏวิํ โอตริํสุฯ อฏวิมุเข จ เอกสฺมิํ คามทฺวาเร กิํผลรุกฺโข นาม อตฺถิ, ตสฺส ขนฺธสาขาปลาสปุปฺผผลานิ สพฺพานิ อมฺพสทิสาเนว โหนฺติฯ น เกวลํ วณฺณสณฺฐานโตว, คนฺธรเสหิปิสฺส อามปกฺกานิ ผลานิ อมฺพผลสทิสาเนว, ขาทิตานิ ปน หลาหลวิสํ วิย ตงฺขณญฺเญว ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺติฯ ปุรโต คจฺฉนฺตา เอกจฺเจ โลลปุริสา ‘‘อมฺพุรุกฺโข อย’’นฺติ สญฺญาย ผลานิ ขาทิํสุ, เอกจฺเจ ‘‘สตฺถวาหํ ปุจฺฉิตฺวาว ขาทิสฺสามา’’ติ หตฺเถน คเหตฺวา อฏฺฐํสุฯ เต สตฺถวาเห อาคเต ‘‘อยฺย, อิมานิ อมฺพผลานิ ขาทามา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ

โพธิสตฺโต ‘‘นายํ อมฺพรุกฺโข’’ติ ญตฺวา ‘‘กิํ ผลรุกฺโข นาเมส, นายํ อมฺพรุกฺโข, มา ขาทิตฺถา’’ติ วาเรตฺวา เย ขาทิํสุฯ เตปิ วมาเปตฺวา จตุมธุรํ ปาเยตฺวา นิโรเค อกาสิฯ

ปุพฺเพ ปน อิมสฺมิํ รุกฺขมูเล มนุสฺสา นิวาสํ กปฺเปตฺวา ‘‘อมฺพผลานี’’ติ สญฺญาย อิมานิ วิสผลานิ ขาทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณนฺติฯ ปุนทิวเส คามวาสิโน นิกฺขมิตฺวา มตมนุสฺเส ทิสฺวา ปาเท คณฺหิตฺวา ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน ฉฑฺเฑตฺวา สกเฏหิ สทฺธิํเยว สพฺพํ เตสํ สนฺตกํ คเหตฺวา คจฺฉนฺติฯ เต ตํ ทิวสมฺปิ อรุณุคฺคมนกาเลเยว ‘‘มยฺหํ พลิพทฺโท ภวิสฺสติ, มยฺหํ สกฏํ, มยฺหํ ภณฺฑ’’นฺติ เวเคน ตํ รุกฺขมูลํ คนฺตฺวา มนุสฺเส นิโรเค ทิสฺวา ‘‘กถํ ตุมฺเห อิมํ รุกฺขํ ‘นายํ อมฺพรุกฺโข’ติ ชานิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ เต ‘‘มยํ น ชานาม, สตฺถวาหเชฏฺฐโก โน ชานาตี’’ติ อาหํสุฯ มนุสฺสา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘ปณฺฑิต, กินฺติ กตฺวา ตฺวํ อิมสฺส รุกฺขสฺส อนมฺพรุกฺขภาวํ อญฺญาสี’’ติ? โส ‘‘ทฺวีหิ การเณหิ อญฺญาสิ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[54]

‘‘นายํ รุกฺโข ทุรารุโห, นปิ คามโต อารกา;

อาการเณน ชานามิ, นายํ สาทุผโล ทุโม’’ติฯ

ตตฺถ นายํ รุกฺโข ทุรารุโหติ อยํ วิสรุกฺโข น ทุกฺขารุโห, อุกฺขิปิตฺวา ฐปิตนิสฺเสณี วิย สุเขนาโรหิตุํ สกฺกาติ วทติฯ นปิ คามโต อารกาติ คามโต ทูเร ฐิโตปิ น โหติ, คามทฺวาเร ฐิโตเยวาติ ทีเปติฯ อาการเณน ชานามีติ อิมินา ทุวิเธน การเณนาหํ อิมํ รุกฺขํ ชานามิฯ กินฺติ? นายํ สาทุผโล ทุโมติฯ สเจ หิ อยํ มธุรผโล อมฺพรุกฺโข อภวิสฺส, เอวํ สุขารุฬฺเห อวิทูเร ฐิเต เอตสฺมิํ เอกมฺปิ ผลํ น ติฏฺเฐยฺย, ผลขาทกมนุสฺเสหิ นิจฺจํ ปริวุโตว อสฺสฯ เอวํ อหํ อตฺตโน ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อิมสฺส วิสรุกฺขภาวํ อญฺญาสินฺติ มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา โสตฺถิคมนํ คโตฯ

สตฺถาปิ ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ ปณฺฑิตาปิ ผลกุสลา อเหสุ’’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปริสา พุทฺธปริสา อเหสุํ, สตฺถวาโห ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กิํผลชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[55] 5. ปญฺจาวุธชาตกวณฺณนา

โย อลีเนน จิตฺเตนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ โอสฺสฏฺฐวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา อามนฺเตตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ โอสฺสฏฺฐวีริโยสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา วีริยํ กาตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน วีริยํ กตฺวา รชฺชสมฺปตฺติํ ปาปุณิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส รญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส อฏฺฐสเต พฺราหฺมเณ สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺเปตฺวา ลกฺขณานิ ปุจฺฉิํสุฯ ลกฺขณกุสลา พฺราหฺมณา ลกฺขณสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘ปุญฺญสมฺปนฺโน, มหาราช, กุมาโร ตุมฺหากํ อจฺจเยน รชฺชํ ปาปุณิสฺสติ, ปญฺจาวุธกมฺเม ปญฺญาโต ปากโฏ ชมฺพุทีเป อคฺคปุริโส ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริํสุฯ ราชา พฺราหฺมณานํ วจนํ สุตฺวา กุมารสฺส นามํ คณฺหนฺโต ‘‘ปญฺจาวุธกุมาโร’’ติ นามํ อกาสิฯ อถ นํ วิญฺญุตํ ปตฺวา โสฬสวสฺสุทฺเทเส ฐิตํ ราชา อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, สิปฺปํ อุคฺคณฺหาหี’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺส สนฺติเก อุคฺคณฺหามิ, เทวา’’ติ? ‘‘คจฺฉ, ตาต, คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลนคเร ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก อุคฺคณฺห, อิทญฺจสฺส อาจริยภาคํ ทชฺเชยฺยาสี’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิฯ โส ตตฺถ คนฺตฺวา สิปฺปํ สิกฺขิตฺวา อาจริเยน ทินฺนํ ปญฺจาวุธํ คเหตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา ตกฺกสิลนครโต นิกฺขมิตฺวา สนฺนทฺธปญฺจาวุโธ พาราณสิมคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ

โส อนฺตรามคฺเค สิเลสโลมยกฺเขน นาม อธิฏฺฐิตํ เอกํ อฏวิํ ปาปุณิฯ อถ นํ อฏวิมุเข มนุสฺสา ทิสฺวา ‘‘โภ มาณว, มา อิมํ อฏวิํ ปวิส, สิเลสโลมยกฺโข นาเมตฺถ อตฺถิ, โส ทิฏฺฐทิฏฺเฐ มนุสฺเส ชีวิตกฺขยํ ปาเปตี’’ติ วารยิํสุฯ โพธิสตฺโต อตฺตานํ ตกฺเกนฺโต อสมฺภีตเกสรสีโห วิย อฏวิํ ปาวิสิเยวฯ ตสฺมิํ อฏวิมชฺฌํ สมฺปตฺเต โส ยกฺโข ตาลมตฺโต หุตฺวา กูฏาคารมตฺตํ สีสํ ปตฺตปฺปมาณานิ อกฺขีนิ, ทกลิมกุฬมตฺตา ทฺเว ทาฐา จ มาเปตฺวา เสตมุโข กพรกุจฺฉิ นีลหตฺถปาโท หุตฺวา โพธิสตฺตสฺส อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กหํ ยาสิ, ติฏฺฐ ภกฺโขสิ เม’’ติ อาหฯ

อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘ยกฺข, อหํ อตฺตานํ ตกฺเกตฺวา อิธ ปวิฏฺโฐ, ตฺวํ อปฺปมตฺโต หุตฺวา มํ อุปคจฺเฉยฺยาสิฯ วิสปีเตน หิ สเรน ตํ วิชฺฌิตฺวา เอตฺเถว ปาเตสฺสามี’’ติ สนฺตชฺเชตฺวา หลาหลวิสปีตํ สรํ สนฺนยฺหิตฺวา มุญฺจิ, โส ยกฺขสฺส โลเมสุเยว อลฺลียิฯ ตโต อญฺญํ, ตโต อญฺญนฺติ เอวํ ปญฺญาส สเร มุญฺจิ, สพฺเพ ตสฺส โลเมสุเยว อลฺลียิํสุฯ ยกฺโข สพฺเพปิ เต สเร โผเฏตฺวา อตฺตโน ปาทมูเลเยว ปาเตตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิฯ

โพธิสตฺโต ปุนปิ ตํ ตชฺเชตฺวา ขคฺคํ กฑฺฒิตฺวา ปหริ, เตตฺติํสงฺคุลายโต ขคฺโค โลเมสุเยว อลฺลียิฯ อถ นํ กณเยน ปหริ, โสปิ โลเมสุเยว อลฺลียิฯ ตสฺส อลฺลีนภาวํ ญตฺวา มุคฺคเรน ปหริ, โสปิ โลเมสุเยว อลฺลียิฯ ตสฺส อลฺลีนภาวํ ญตฺวา กุนฺเตน ปหริ, โสปิ โลเมสุเยว อลฺลียิฯ ตสฺส อลฺลีนภาวํ ญตฺวา ‘‘โภ ยกฺขน, เต อหํ ‘ปญฺจาวุธกุมาโร นามา’ติ สุตปุพฺโพ, อหํ ตยา อธิฏฺฐิตํ อฏวิํ ปวิสนฺโต น ธนุอาทีนิ ตกฺเกตฺวา ปวิฏฺโฐ, อตฺตานํเยว ปน ตกฺเกตฺวา ปวิฏฺโฐ, อชฺช ตํ โปเถตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ กริสฺสามี’’ติ อุนฺนาเทนฺโต อตฺตานํ ตกฺเกตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน ยกฺขํ ปหริ, หตฺโถ โลเมสุเยว อลฺลียิฯ วามหตฺเถน ปหริ, โสปิ อลฺลียิฯ ทกฺขิณปาเทน ปหริ, โสปิ อลฺลียิฯ วามปาเทน ปหริ, โสปิ อลฺลียิฯ ‘‘สีเสน ตํ โปเถตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ กริสฺสามี’’ติ สีเสน ปหริ, ตมฺปิ โลเมสุเยว อลฺลียิฯ โส ปญฺโจฑฺฑิโต ปญฺจสุ ฐาเนสุ พทฺโธ โอลมฺพนฺโตปิ นิพฺภโย นิสฺสารชฺโชว อโหสิฯ

ยกฺโข จินฺเตสิ ‘‘อยํ เอโก ปุริสสีโห ปุริสาชานีโย, น ปุริสมตฺโตว, มาทิเสน นามสฺส ยกฺเขน คหิตสฺส สนฺตาสมตฺตมฺปิ น ภวิสฺสติ, มยา อิมํ มคฺคํ หนนฺเตน เอโกปิ เอวรูโป ปุริโส น ทิฏฺฐปุพฺโพ, กสฺมา นุ โข เอส น ภายตี’’ติฯ โส ตํ ขาทิตุํ อวิสหนฺโต ‘‘กสฺมา นุ โข, ตฺวํ มาณว, มรณภยํ น ภายสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘กิํการณา, ยกฺข, ภายิสฺสามิฯ เอกสฺมิญฺหิ อตฺตภาเว เอกํ มรณํ นิยตเมว, อปิจ มยฺหํ กุจฺฉิมฺหิ วชิราวุธํ อตฺถิฯ

สเจ มํ ขาทิสฺสสิ, ตํ อาวุธํ ชีราเปตุํ น สกฺขิสฺสสิ, ตํ เต อนฺตานิ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสติฯ อิติ อุโภปิ นสฺสิสฺสาม, อิมินา การเณนาหํ น ภายามี’’ติฯ อิทํ กิร โพธิสตฺโต อตฺตโน อพฺภนฺตเร ญาณาวุธํ สนฺธาย กเถสิฯ ตํ สุตฺวา ยกฺโข จินฺเตสิ ‘‘อยํ มาณโว สจฺจเมว ภณติ, อิมสฺส ปุริสสีหสฺส สรีรโต มุคฺคพีชมตฺตมฺปิ มํสขณฺฑํ มยฺหํ กุจฺฉิ ชีเรตุํ น สกฺขิสฺสติ, วิสฺสชฺเชสฺสามิ น’’นฺติ มรณภยตชฺชิโต โพธิสตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘มาณว, ปุริสสีโห ตฺวํ, น เต อหํ มํสํ ขาทิสฺสามิ, ตฺวํ อชฺช ราหุมุขา มุตฺตจนฺโท วิย มม หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ญาติสุหชฺชมณฺฑลํ โตเสนฺโต ยาหี’’ติ อาหฯ

อถ นํ โพธิสตฺโต อาห – ‘‘ยกฺข, อหํ ตาว คจฺฉิสฺสามิ, ตฺวํ ปน ปุพฺเพปิ อกุสลํ กตฺวา ลุทฺโท โลหิตปาณิ ปรรุหิรมํสภกฺโข ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺโตฯ สเจ อิธาปิ ฐตฺวา อกุสลเมว กริสฺสสิ, อนฺธการา อนฺธการเมว คมิสฺสสิ, มํ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย ปน น สกฺกา ตยา อกุสลํ กาตุํ, ปาณาติปาตกมฺมํ นาม นิรเย ติรจฺฉานโยนิยํ เปตฺติวิสเย อสุรกาเย จ นิพฺพตฺเตติ, มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน อปฺปายุกสํวตฺตนิกํ โหตี’’ติ เอวมาทินา นเยน ปญฺจนฺนํ ทุสฺสีลฺยกมฺมานํ อาทีนวํ, ปญฺจนฺนํ สีลานํ อานิสํสญฺจ กเถตฺวา นานาการเณหิ ยกฺขํ ตชฺเชตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ตสฺสาเยว นํ อฏวิยา พลิปฏิคฺคาหกํ เทวตํ กตฺวา อปฺปมาเทน โอวทิตฺวา อฏวิโต นิกฺขมิตฺวา อฏวิมุเข มนุสฺสานํ อาจิกฺขิตฺวา สนฺนทฺธปญฺจาวุโธ พาราณสิํ คนฺตฺวา มาตาปิตโร ทิสฺวา อปรภาเค รชฺเช ปติฏฺฐาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถาปิ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[55]

‘‘โย อลีเนน จิตฺเตน, อลีนมนโส นโร;

ภาเวติ กุสลํ ธมฺมํ, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา;

ปาปุเณ อนุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขย’’นฺติฯ

ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ – โย ปุริโส อลีเนน อสํกุฏิเตน จิตฺเตน ปกติยาปิ อลีนมโน อลีนชฺฌาสโยว หุตฺวา อนวชฺชฏฺเฐน กุสลํ สตฺตติํ สโพธิปกฺขิยเภทํ ธมฺมํ ภาเวติ วฑฺเฒติ, วิสาเลน จิตฺเตน วิปสฺสนํ อนุยุญฺชติ จตูหิ โยเคหิ เขมสฺส นิพฺพานสฺส ปตฺติยา, โส เอวํ สพฺพสงฺขาเรสุ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ตรุณวิปสฺสนโต ปฏฺฐาย อุปฺปนฺเน โพธิปกฺขิยธมฺเม ภาเวนฺโต อนุปุพฺเพน เอกสํโยชนมฺปิ อนวเสเสตฺวา สพฺพสํโยชนกฺขยกรสฺส จตุตฺถมคฺคสฺส ปริโยสาเน อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘สพฺพสํโยชนกฺขโย’’ติ สงฺขฺยํ คตํ อรหตฺตํ ปาปุเณยฺยาติฯ

เอวํ สตฺถา อรหตฺเตน ธมฺมเทสนาย กูฏํ คเหตฺวา มตฺถเก จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ สตฺถา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ยกฺโข องฺคุลิมาโล อโหสิ, ปญฺจาวุธกุมาโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ปญฺจาวุธชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[56] 6. กญฺจนกฺขนฺธชาตกวณฺณนา

โย ปหฏฺเฐน จิตฺเตนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา รตนสาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิฯ อถสฺส อาจริยุปชฺฌายา ‘‘อาวุโส, เอกวิเธน สีลํ นาม, ทุวิเธน, ติวิเธน, จตุพฺพิเธน, ปญฺจวิเธน, ฉพฺพิเธน, สตฺตวิเธน, อฏฺฐวิเธน, นววิเธน, ทสวิเธน, พหุวิเธน สีลํ นามฯ อิทํ จูฬสีลํ นาม, อิทํ มชฺฌิมสีลํ นาม, อิทํ มหาสีลํ นามฯ อิทํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ นาม, อิทํ อินฺทฺริยสํวรสีลํ นาม, อิทํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ นาม, อิทํ ปจฺจยปฏิเสวนสีลํ นามา’’ติ สีลํ อาจิกฺขนฺติฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อิทํ สีลํ นาม อติพหุ, อหํ เอตฺตกํ สมาทาย วตฺติตุํ น สกฺขิสฺสามิ, สีลํ ปูเรตุํ อสกฺโกนฺตสฺส จ นาม ปพฺพชฺชาย โก อตฺโถ, อหํ คิหี หุตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ จ กริสฺสามิ, ปุตฺตทารญฺจ โปเสสฺสามี’’ติฯ เอวญฺจ ปน จินฺเตตฺวา ‘‘ภนฺเต, อหํ สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, อสกฺโกนฺตสฺส จ นาม ปพฺพชฺชาย โก อตฺโถ, อหํ หีนายาวตฺติสฺสามิ, ตุมฺหากํ ปตฺตจีวรํ คณฺหถา’’ติ อาหฯ

อถ นํ อาหํสุ ‘‘อาวุโส เอวํ สนฺเต ทสพลํ วนฺทิตฺวาว ยาหี’’ติ เต ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ ธมฺมสภํ อคมํสุฯ สตฺถา ทิสฺวาว ‘‘กิํ, ภิกฺขเว, อนตฺถิกํ ภิกฺขุํ อาทาย อาคตตฺถา’’ติ อาหฯ ภนฺเต, อยํ ภิกฺขุ ‘‘อหํ สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺขิสฺสามี’’ติ ปตฺตจีวรํ นิยฺยาเทติ, อถ นํ มยํ คเหตฺวา อาคตมฺหาติฯ ‘‘กสฺมา ปน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อิมสฺส ภิกฺขุโน พหุํ สีลํ อาจิกฺขถฯ ยตฺตกํ เอส รกฺขิตุํ สกฺโกติ, ตตฺตกเมว รกฺขิสฺสติฯ อิโต ปฏฺฐาย ตุมฺเห เอตํ มา กิญฺจิ อวจุตฺถ, อหเมตฺถ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามิ, เอหิ ตฺวํ ภิกฺขุ, กิํ เต พหุนา สีเลน, ตีณิเยว สีลานิ รกฺขิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ? ‘‘รกฺขิสฺสามิ, ภนฺเต’’ติฯ เตน หิ ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย กายทฺวารํ วจีทฺวารํ มโนทฺวารนฺติ ตีณิ ทฺวารานิ รกฺข, มา กาเยน ปาปกมฺมํ กริ, มา วาจาย, มา มนสาฯ ‘‘คจฺฉ มา หีนายาวตฺติ, อิมานิ ตีณิเยว สีลานิ รกฺขา’’ติฯ เอตฺตาวตา โส ภิกฺขุ ตุฏฺฐมานโส ‘‘สาธุ, ภนฺเต, รกฺขิสฺสามิ อิมานิ ตีณิ สีลานี’’ติ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อาจริยุปชฺฌาเยหิ สทฺธิํเยว อคมาสิฯ โส ตานิ ตีณิ สีลานิ ปูเรนฺโตว อญฺญาสิ ‘‘อาจริยุปชฺฌาเยหิ มยฺหํ อาจิกฺขิตํ สีลมฺปิ เอตฺตกเมว, เต ปน อตฺตโน อพุทฺธภาเวน มํ พุชฺฌาเปตุํ นาสกฺขิํสุ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ อตฺตโน พุทฺธสุพุทฺธตาย อนุตฺตรธมฺมราชตาย เอตฺตกํ สีลํ ตีสุเยว ทฺวาเรสุ ปกฺขิปิตฺวา มํ คณฺหาเปสิ, อวสฺสโย วต เม สตฺถา ชาโต’’ติ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา กติปาเหเนว อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ

ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ภิกฺขู ‘‘อาวุโส, ตํ กิร ภิกฺขุํ ‘พหุสีลานิ รกฺขิตุํ น สกฺโกมี’ติ หีนายาวตฺตนฺตํ สพฺพานิ สีลานิ ตีหิ โกฏฺฐาเสหิ สงฺขิปิตฺวา คาหาเปตฺวา สตฺถา อรหตฺตํ ปาเปสิ, อโห พุทฺธานํ พลํ นาม อจฺฉริย’’นฺติ พุทฺธคุเณ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ อถ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, อติครุโกปิ ภาโร โกฏฺฐาสวเสน ภาเชตฺวา ทินฺโน ลหุโก วิย โหติ, ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา มหนฺตํ กญฺจนกฺขนฺธํ ลภิตฺวา อุกฺขิปิตุํ อสกฺโกนฺตา วิภาคํ กตฺวา อุกฺขิปิตฺวา อคมํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ คามเก กสฺสโก อโหสิฯ โส เอกทิวสํ อญฺญตรสฺมิํ ฉฑฺฑิตคามเก เขตฺเต กสิํ กสติฯ ปุพฺเพ จ ตสฺมิํ คาเม เอโก วิภวสมฺปนฺโน เสฏฺฐิ อูรุมตฺตปริณาหํ จตุหตฺถายามํ กญฺจนกฺขนฺธํ นิทหิตฺวา กาลมกาสิฯ ตสฺมิํ โพธิสตฺตสฺส นงฺคลํ ลคิตฺวา อฏฺฐาสิฯ โส ‘‘มูลสนฺตานกํ ภวิสฺสตี’’ติ ปํสุํ วิยูหนฺโต ตํ ทิสฺวา ปํสุนา ปฏิจฺฉาเทตฺวา ทิวสํ กสิตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย ยุคนงฺคลาทีนิ เอกมนฺเต นิกฺขิปิตฺวา ‘‘กญฺจนกฺขนฺธํ คณฺหิตฺวา คจฺฉิสฺสามี’’ติ ตํ อุกฺขิปิตุํ นาสกฺขิฯ อสกฺโกนฺโต นิสีทิตฺวา ‘‘เอตฺตกํ กุจฺฉิภรณาย ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ นิทหิตฺวา ฐเปสฺสามิ, เอตฺตเกน กมฺมนฺเต ปโยเชสฺสามิ, เอตฺตกํ ทานาทิปุญฺญกิริยาย ภวิสฺสตี’’ติ จตฺตาโร โกฏฺฐาเส อกาสิฯ ตสฺเสวํ วิภตฺตกาเล โส กญฺจนกฺขนฺโธ สลฺลหุโก วิย อโหสิฯ โส ตํ อุกฺขิปิตฺวา ฆรํ เนตฺวา จตุธา วิภชิตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

อิติ ภควา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[56]

‘‘โย ปหฏฺเฐน จิตฺเตน, ปหฏฺฐมนโส นโร;

ภาเวติ กุสลํ ธมฺมํ, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา;

ปาปุเณ อนุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขย’’นฺติฯ

ตตฺถ ปหฏฺเฐนาติ วินีวรเณนฯ ปหฏฺฐมนโสติ ตาย เอว วินีวรณตาย ปหฏฺฐมานโส, สุวณฺณํ วิย ปหํสิตฺวา สมุชฺโชติตสปฺปภาสจิตฺโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ

เอวํ สตฺถา อรหตฺตกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กญฺจนกฺขนฺธลทฺธปุริโส อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กญฺจนกฺขนฺธชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[57] 7. วานรินฺทชาตกวณฺณนา

ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺมิญฺหิ สมเย สตฺถา ‘‘เทวทตฺโต วธาย ปริสกฺกตี’’ติ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เทวทตฺโต มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยว, ตาสมตฺตมฺปิ ปน กาตุํ นาสกฺขี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วุฑฺฒิมนฺวาย อสฺสโปตกปฺปมาโณ ถามสมฺปนฺโน เอกจโร หุตฺวา นทีตีเร วิหรติฯ ตสฺสา ปน นทิยา เวมชฺเฌ เอโก ทีปโก นานปฺปกาเรหิ อมฺพปนสาทีหิ ผลรุกฺเขหิ สมฺปนฺโนฯ โพธิสตฺโต นาคพโล ถามสมฺปนฺโน นทิยา โอริมตีรโต อุปฺปติตฺวา ทีปกสฺส โอรโต นทีมชฺเฌ เอโก ปิฏฺฐิปาสาโณ อตฺถิ, ตสฺมิํ นิปตติ, ตโต อุปฺปติตฺวา ตสฺมิํ ทีปเก ปตติฯ ตตฺถ นานปฺปการานิ ผลานิ ขาทิตฺวา สายํ เตเนว อุปาเยน ปจฺจาคนฺตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐาเน วสิตฺวา ปุนทิวเสปิ ตเถว กโรติฯ อิมินา นิยาเมน ตตฺถ วาสํ กปฺเปติฯ

ตสฺมิํ ปน กาเล เอโก กุมฺภีโล สปชาปติโก ตสฺสา นทิยา วสติฯ ตสฺส ภริยา โพธิสตฺตํ อปราปรํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา โพธิสตฺตสฺส หทยมํเส โทหฬํ อุปฺปาเทตฺวา กุมฺภีลํ อาห – ‘‘มยฺหํ โข, อยฺย, อิมสฺส วานรินฺทสฺส หทยมํเส โทหโฬ อุปฺปนฺโน’’ติฯ กุมฺภีโล ‘‘สาธุ, ภทฺเท, ลจฺฉสี’’ติ วตฺวา ‘‘อชฺช ตํ สายํ ทีปกโต อาคจฺฉนฺตเมว คณฺหิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ปิฏฺฐิปาสาเณ นิปชฺชิฯ

โพธิสตฺโต ทิวสํ จริตฺวา สายนฺหสมเย ทีปเก ฐิโตว ปาสาณํ โอโลเกตฺวา – ‘‘อยํ ปาสาโณ อิทานิ อุจฺจตโร ขายติ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ จินฺเตสิฯ ตสฺส กิร อุทกปฺปมาณญฺจ ปาสาณปฺปมาณญฺจ สุววตฺถาปิตเมว โหติฯ เตนสฺส เอตทโหสิ ‘‘อชฺช อิมิสฺสา นทิยา อุทกํ เนว หายติ, น จ วฑฺฒติ, อถ จ ปนายํ ปาสาโณ มหา หุตฺวา ปญฺญายติ, กจฺจิ นุ โข เอตฺถ มยฺหํ คหณตฺถาย กุมฺภีโล นิปนฺโน’’ติฯ

โส ‘‘วีมํสามิ ตาว น’’นฺติ ตตฺเถว ฐตฺวา ปาสาเณน สทฺธิํ กเถนฺโต วิย ‘‘โภ ปาสาณา’’ติ วตฺวา ปฏิวจนํ อลภนฺโต ยาวตติยํ ‘‘โภ ปาสาณา’’ติ อาหฯ ปาสาโณ กิํ ปฏิวจนํ ทสฺสติฯ ปุนปิ วานโร ‘‘กิํ โภ ปาสาณ, อชฺช มยฺหํ ปฏิวจนํ น เทสี’’ติ อาหฯ กุมฺภีโล ‘‘อทฺธา อญฺเญสุ ทิวเสสุ อยํ ปาสาโณ วานรินฺทสฺส ปฏิวจนํ อทาสิ, ทสฺสามิ ทานิสฺส ปฏิวจน’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘กิํ, โภ วานรินฺทา’’ติ อาหฯ ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ? ‘‘อหํ กุมฺภีโล’’ติฯ ‘‘กิมตฺถํ เอตฺถ นิปนฺโนสี’’ติ? ‘‘ตว หทยมํสํ ปตฺถยมาโน’’ติฯ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อญฺโญ เม คมนมคฺโค นตฺถิ, อชฺช มยา เอส กุมฺภีโล วญฺเจตพฺโพ’’ติฯ อถ นํ เอวมาห ‘‘สมฺม กุมฺภีล, อหํ อตฺตานํ ตุยฺหํ ปริจฺจชิสฺสามิ, ตฺวํ มุขํ วิวริตฺวา มํ ตว สนฺติกํ อาคตกาเล คณฺหาหี’’ติฯ กุมฺภีลานญฺหิ มุเข วิวเฏ อกฺขีนิ นิมฺมีลนฺติฯ โส ตํ การณํ อสลฺลกฺเขตฺวา มุขํ วิวริ, อถสฺส อกฺขีนิ ปิถียิํสุฯ โส มุขํ วิวริตฺวา อกฺขีนิ นิมฺมีเลตฺวา นิปชฺชิฯ โพธิสตฺโต ตถาภาวํ ญตฺวา ทีปกา อุปฺปติโต คนฺตฺวา กุมฺภีลสฺส มตฺถเก อกฺกมิตฺวา ตโต อุปฺปติโต วิชฺชุลตา วิย วิชฺโชตมาโน ปรตีเร อฏฺฐาสิฯ

กุมฺภีโล ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา ‘‘อิมินา วานรินฺเทน อติอจฺเฉรกํ กต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘โภ วานรินฺท, อิมสฺมิํ โลเก จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ปจฺจามิตฺเต อธิภวติฯ เต สพฺเพปิ ตุยฺหํ อพฺภนฺตเร อตฺถิ มญฺเญ’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[57]

‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, วานรินฺท ยถา ตว;

สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ทิฏฺฐํ โส อติวตฺตตี’’ติฯ

ตตฺถ ยสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ปุคฺคลสฺสฯ เอเตติ อิทานิ วตฺตพฺเพ ปจฺจกฺขโต นิทฺทิสติฯ จตุโร ธมฺมาติ จตฺตาโร คุณาฯ สจฺจนฺติ วจีสจฺจํ, ‘‘มม สนฺติกํ อาคมิสฺสามี’’ติ วตฺวา มุสาวาทํ อกตฺวา อาคโตเยวาติ เอตํ เต วจีสจฺจํฯ ธมฺโมติ วิจารณปญฺญา, ‘‘เอวํ กเต อิทํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ เอสา เต วิจารณปญฺญา อตฺถิฯ ธิตีติ อพฺโพจฺฉินฺนํ วีริยํ วุจฺจติ, เอตมฺปิ เต อตฺถิฯ

จาโคติ อตฺตปริจฺจาโค, ตฺวํ อตฺตานํ ปริจฺจชิตฺวา มม สนฺติกํ อาคโตฯ ยํ ปนาหํ คณฺหิตุํ นาสกฺขิํ, มยฺหเมเวส โทโสฯ ทิฏฺฐนฺติ ปจฺจามิตฺตํฯ โส อติวตฺตตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ยถา ตว, เอวํ เอเต จตฺตาโร ธมฺมา อตฺถิ, โส ยถา มํ อชฺช ตฺวํ อติกฺกนฺโต, ตเถว อตฺตโน ปจฺจามิตฺตํ อติกฺกมติ อภิภวตีติฯ เอวํ กุมฺภีโล โพธิสตฺตํ ปสํสิตฺวา อตฺตโน วสฏฺฐานํ คโตฯ

สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, เทวทตฺโต อิทาเนว มยฺหํ วธาย ปริสกฺกติ, ปุพฺเพปิ ปริสกฺกิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กุมฺภีโล เทวทตฺโต อโหสิ, ภริยาสฺส จิญฺจมาณวิกา, วานรินฺโท ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วานรินฺทชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[58] 8. ตโยธมฺมชาตกวณฺณนา

ยสฺส เอเต ตโย ธมฺมาติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนเมวารพฺภ กเถสิฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เทวทตฺโต วานรโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส ยูถํ ปริหรนฺโต อตฺตานํ ปฏิจฺจ ชาตานํ วานรโปตกานํ ‘‘วุฑฺฒิปฺปตฺตา อิเม ยูถํ ปริหเรยฺยุ’’นฺติ ภเยน ทนฺเตหิ ฑํสิตฺวา เตสํ พีชานิ อุปฺปาเฏติฯ ตทา โพธิสตฺโตปิ ตญฺเญว ปฏิจฺจ เอกิสฺสา วานริยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ อถ สา วานรี คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา อตฺตโน คพฺภํ อนุรกฺขมานา อญฺญํ ปพฺพตปาทํ อคมาสิฯ สา ปริปกฺกคพฺภา โพธิสตฺตํ วิชายิฯ โส วุฑฺฒิมนฺวาย วิญฺญุตํ ปตฺโต ถามสมฺปนฺโน อโหสิฯ โส เอกทิวสํ มาตรํ ปุจฺฉิ ‘‘อมฺม, มยฺหํ ปิตา กห’’นฺติ? ‘‘ตาต, อสุกสฺมิํ นาม ปพฺพตปาเท ยูถํ ปริหรนฺโต วสตี’’ติฯ ‘‘อมฺม, ตสฺส มํ สนฺติกํ เนหี’’ติฯ ‘‘ตาต, น สกฺกา ตยา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตุํฯ ปิตา หิ เต อตฺตานํ ปฏิจฺจ ชาตานํ วานรโปตกานํ ยูถปริหรณภเยน ทนฺเตหิ ฑํสิตฺวา พีชานิ อุปฺปาเฏตี’’ติฯ ‘‘อมฺม, เนหิ มํ ตตฺถ, อหํ ชานิสฺสามี’’ติฯ สา ปุตฺตํ อาทาย ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ

โส วานโร อตฺตโน ปุตฺตํ ทิสฺวาว ‘‘อยํ วฑฺฒนฺโต มยฺหํ ยูถํ ปริหริตุํ น ทสฺสติ, อิทาเนว มาเรตพฺโพ’’ติ ‘‘เอตํ อาลิงฺคนฺโต วิย คาฬฺหํ ปีเฬตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เอหิ, ตาต, เอตฺตกํ กาลํ กหํ คโตสี’’ติ โพธิสตฺตํ อาลิงฺคนฺโต วิย นิปฺปีเฬสิฯ โพธิสตฺโต ปน นาคพโล ถามสมฺปนฺโน, โสปิ นํ นิปฺปีเฬสิ, อถสฺส อฏฺฐีนิ ภิชฺชนาการปฺปตฺตานิ อเหสุํฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อยํ วฑฺฒนฺโต มํ มาเรสฺสติ, เกน นุ โข อุปาเยน ปุเรตรญฺเญว มาเรยฺย’’นฺติฯ ตโต จินฺเตสิ ‘‘อยํ อวิทูเร รกฺขสปริคฺคหิโต สโร อตฺถิ, ตตฺถ นํ รกฺขเสน ขาทาเปสฺสามี’’ติฯ อถ นํ เอวมาห ‘‘ตาต, อหํ มหลฺลโก, อิมํ ยูถํ ตุยฺหํ นิยฺยาเทมิ, อชฺเชว ตํ ราชานํ กโรมิ, อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน สโร อตฺถิ, ตตฺถ ทฺเว กุมุทินิโย, ติสฺโส อุปฺปลินิโย, ปญฺจ ปทุมินิโย จ ปุปฺผนฺติ, คจฺฉ, ตโต ปุปฺผานิ อาหรา’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, ตาต, อาหริสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา สหสา อโนตริตฺวา สมนฺตา ปทํ ปริจฺฉินฺทนฺโต โอติณฺณปทญฺเญว อทฺทส, น อุตฺติณฺณปทํฯ โส ‘‘อิมินา สเรน รกฺขสปริคฺคหิเตน ภวิตพฺพํ, มยฺหํ ปิตา อตฺตนา มาเรตุํ อสกฺโกนฺโต รกฺขเสน มํ ขาทาเปตุกาโม ภวิสฺสติ , อหํ อิมญฺจ สรํ น โอตริสฺสามิ, ปุปฺผานิ จ คเหสฺสามี’’ติ นิรุทกฏฺฐานํ คนฺตฺวา เวคํ คเหตฺวา อุปฺปติตฺวา ปรโต คจฺฉนฺโต นิรุทเก โอกาเส ฐิตาเนว ทฺเว ปุปฺผานิ คเหตฺวา ปรตีเร ปติฯ ปรตีรโตปิ โอริมตีรํ อาคจฺฉนฺโต เตเนวุปาเยน ทฺเว คณฺหิฯ เอวํ อุโภสุ ปสฺเสสุ ราสิํ กโรนฺโต ปุปฺผานิ จ คณฺหิ, รกฺขสสฺส จ อาณฏฺฐานํ น โอตริฯ

อถสฺส ‘‘อิโต อุตฺตริ อุกฺขิปิตุํ น สกฺขิสฺสามี’’ติ ตานิ ปุปฺผานิ คเหตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน ราสิํ กโรนฺตสฺส โส รกฺขโส ‘‘มยา เอตฺตกํ กาลํ เอวรูโป ปญฺญวา อจฺฉริยปุริโส น ทิฏฺฐปุพฺโพ, ปุปฺผานิ จ นาม ยาวทิจฺฉกํ คหิตานิ, มยฺหญฺจ อาณฏฺฐานํ น โอตรี’’ติ อุทกํ ทฺวิธา ภินฺทนฺโต อุทกโต อุฏฺฐาย โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘วานรินฺท, อิมสฺมิํ โลเก ยสฺส ตโย ธมฺมา อตฺถิ, โส ปจฺจามิตฺตํ อภิภวติ, เต สพฺเพปิ ตว อพฺภนฺตเร อตฺถิ มญฺเญ’’ติ วตฺวา โพธิสตฺตสฺส ถุติํ กโรนฺโต อิมํ คาถมาห –

[58]

‘‘ยสฺส เอเต ตโย ธมฺมา, วานรินฺท ยถา ตว;

ทกฺขิยํ สูริยํ ปญฺญา, ทิฏฺฐํ โส อติวตฺตตี’’ติฯ

ตตฺถ ทกฺขิยนฺติ ทกฺขภาโว, สมฺปตฺตภยํ วิธมิตุํ ชานนปญฺญาย สมฺปยุตฺตอุตฺตมวีริยสฺเสตํ นามํฯ สูริยนฺติ สูรภาโว, นิพฺภยภาวสฺเสตํ นามํฯ ปญฺญาติ ปญฺญาปทฏฺฐานาย อุปายปญฺญาเยตํ นามํฯ

เอวํ โส ทกรกฺขโส อิมาย คาถาย โพธิสตฺตสฺส ถุติํ กตฺวา ‘‘อิมานิ ปุปฺผานิ กิมตฺถํ หรสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ปิตา มํ ราชานํ กาตุกาโม, เตน การเณน หรามี’’ติฯ ‘‘น สกฺกา ตาทิเสน อุตฺตมปุริเสน ปุปฺผานิ วหิตุํ อหํ วหิสฺสามี’’ติ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส ปจฺฉโต ปจฺฉโต อคมาสิฯ อถสฺส ปิตา ทูรโตว ตํ ทิสฺวา ‘‘อหํ อิมํ ‘รกฺขสภตฺตํ ภวิสฺสตี’ติ ปหิณิํ, โส ทาเนส รกฺขสํ ปุปฺผานิ คาหาเปนฺโต อาคจฺฉติ, อิทานิมฺหิ นฏฺโฐ’’ติ จินฺเตนฺโต สตฺตธา หทยผาลนํ ปตฺวา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตฯ เสสวานรา สนฺนิปติตฺวา โพธิสตฺตํ ราชานํ อกํสุฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ยูถปติ เทวทตฺโต อโหสิ, ยูถปติปุตฺโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ตโยธมฺมชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[59] 9. เภริวาทกชาตกวณฺณนา

ธเม ธเมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ทุพฺพโจสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ วุตฺเต ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เภริวาทกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา คามเก วสติฯ

โส ‘‘พาราณสิยํ นกฺขตฺตํ ฆุฏฺฐ’’นฺติ สุตฺวา ‘‘สมชฺชมณฺฑเล เภริํ วาเทตฺวา ธนํ อาหริสฺสามี’’ติ ปุตฺตํ อาทาย ตตฺถ คนฺตฺวา เภริํ วาเทตฺวา พหุธนํ ลภิฯ โส ตํ อาทาย อตฺตโน คามํ คจฺฉนฺโต โจราฏวิํ ปตฺวา ปุตฺตํ นิรนฺตรํ เภริํ วาเทนฺตํ วาเรสิ ‘‘ตาต, นิรนฺตรํ อวาเทตฺวา มคฺคปฏิปนฺนสฺส อิสฺสรสฺส เภริํ วิย อนฺตรนฺตรา วาเทหี’’ติ โส ปิตรา วาริยมาโนปิ ‘‘เภริสทฺเทเนว โจเร ปลาเปสฺสามี’’ติ วตฺวา นิรนฺตรเมว วาเทสิฯ โจรา ปฐมญฺเญว เภริสทฺทํ สุตฺวา ‘‘อิสฺสรเภรี ภวิสฺสตี’’ติ ปลายิตฺวา อติ วิย เอกาพทฺธํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘นายํ อิสฺสรเภรี ภวิสฺสตี’’ติ อาคนฺตฺวา อุปธาเรนฺตา ทฺเวเยว ชเน ทิสฺวา โปเถตฺวา วิลุมฺปิํสุฯ โพธิสตฺโต ‘‘กิจฺเฉน วต โน ลทฺธํ ธนํ เอกาพทฺธํ กตฺวา วาเทนฺโต นาเสสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[59]

‘‘ธเม ธเม นาติธเม, อติธนฺตญฺหิ ปาปกํ;

ธนฺเตน หิ สตํ ลทฺธํ, อติธนฺเตน นาสิต’’นฺติฯ

ตตฺถ ธเม ธเมติ ธเมยฺย โน น ธเมยฺย, เภริํ วาเทยฺย โน น วาเทยฺยาติ อตฺโถฯ นาติธเมติ อติกฺกมิตฺวา ปน นิรนฺตรเมว กตฺวา น วาเทยฺยฯ กิํการณา? อติธนฺตญฺหิ ปาปกํ, นิรนฺตรํ เภริวาทนํ อิทานิ อมฺหากํ ปาปกํ ลามกํ ชาตํฯ ธนฺเตน หิ สตํ ลทฺธนฺติ นคเร ธมนฺเตน เภริวาทเนน กหาปณสตํ ลทฺธํฯ อติธนฺเตน นาสิตนฺติ อิทานิ ปน เม ปุตฺเตน วจนํ อกตฺวา ยทิทํ อฏวิยํ อติธนฺตํ, เตน อติธนฺเตน สพฺพํ นาสิตนฺติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปุตฺโต ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, ปิตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

เภริวาทกชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[60] 10. สงฺขธมชาตกวณฺณนา

ธเม ธเมติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทุพฺพจเมวารพฺภ กเถสิฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สงฺขธมกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พาราณสิยํ นกฺขตฺเต ฆุฏฺเฐ ปิตรํ อาทาย สงฺขธมนกมฺเมน ธนํ ลภิตฺวา อาคมนกาเล โจราฏวิยํ ปิตรํ นิรนฺตรํ สงฺขํ ธมนฺตํ วาเรสิฯ โส ‘‘สงฺขสทฺเทน โจเร ปลาเปสฺสามี’’ติ นิรนฺตรเมว ธมิ, โจรา ปุริมนเยเนว อาคนฺตฺวา วิลุมฺปิํสุฯ โพธิสตฺโต ปุริมนเยเนว คาถํ อภาสิ –

[60]

‘‘ธเม ธเม นาติธเม, อติธนฺตญฺหิ ปาปกํ;

ธนฺเตนาธิคตา โภคา, เต ตาโต วิธมี ธม’’นฺติฯ

ตตฺถ เต ตาโต วิธมี ธมนฺติ เต สงฺขํ ธมิตฺวา ลทฺธโภเค มม ปิตา ปุนปฺปุนํ ธมนฺโต วิธมิ วิทฺธํเสสิ วินาเสสีติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปิตา ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, ปุตฺโต ปนสฺส อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สงฺขธมชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อาสีสวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

มหาสีลวชนกํ, ปุณฺณปาติ จ กิํผลํ;

ปญฺจาวุธกญฺจนกฺขนฺธํ, วานรินฺทํ ตโยธมฺมํ;

เภริวาทสงฺขธมนฺติฯ

7. อิตฺถิวคฺโค

[61] 1. อสาตมนฺตชาตกวณฺณนา