เมนู

ตโต มหาตุมฺพมตฺตา เรณุ อุคฺคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส มุทฺธนิ ฐตฺวา สกลสรีรํ สุวณฺณจุณฺณสโมกิณฺณมิว อกาสิฯ โส ปทุมกณฺณิกาย ฐตฺวา นานคฺครสโภชนํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺเต ปติฏฺฐาเปสิฯ โส ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปตฺตํ อากาเส ขิปิตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว มหาชนสฺส สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา นานปฺปการํ วลาหกปนฺติํ มทฺทมาโน วิย หิมวนฺตเมว คโตฯ มาโรปิ ปราชิโต โทมนสฺสํ ปตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คโตฯ โพธิสตฺโต ปน ปทุมกณฺณิกาย ฐิตโกว มหาชนสฺส ทานสีลสํวณฺณเนน ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชเนน ปริวุโต อตฺตโน นิเวสนเมว ปวิสิตฺวา ยาวชีวํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา ‘‘นยิทํ, คหปติ, อจฺฉริยํ, ยํ ตฺวํ เอวํ ทสฺสนสมฺปนฺโน เอตรหิ เทวตาย น กมฺปิโต, ปุพฺเพ ปณฺฑิเตหิ กตเมว อจฺฉริย’’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺเถว ปรินิพฺพายิ, มารํ ปราเชตฺวา ปทุมกณฺณิกาย ฐตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปิณฺฑปาตทายโก พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ขทิรงฺคารชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

กุลาวกวคฺโค จตุตฺโถฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

กุลาวกญฺจ นจฺจญฺจ, สมฺโมทมจฺฉวฏฺฏกํ;

สกุณํ ติตฺติรํ พกํ, นนฺทญฺจ ขทิรงฺคารนฺติฯ

5. อตฺถกามวคฺโค

[41] 1. โลสกชาตกวณฺณนา

โย อตฺถกามสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โลสกติสฺสตฺเถรํ นาม อารพฺภ กเถสิฯ

โก ปเนส โลสกติสฺสตฺเถโร นามาติ? โกสลรฏฺเฐ เอโก อตฺตโน กุลนาสโก เกวฏฺฏปุตฺตโก อลาภี ภิกฺขุฯ โส กิร นิพฺพตฺตฏฺฐาเนตา จวิตฺวา โกสลรฏฺเฐ เอกสฺมิํ กุลสหสฺสวาเส เกวฏฺฏคาเม เอกิสฺสา เกวฏฺฏิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส ตํ กุลสหสฺสํ ชาลหตฺถํ นทิยญฺจ ตฬากาทีสุ จ มจฺเฉ ปริเยสนฺตํ เอกํ ขุทฺทกมจฺฉมฺปิ นาลตฺถฯ ตโต ปฏฺฐาย จ เต เกวฏฺฏา ปริหายนฺติเยวฯ ตสฺมิญฺหิ กุจฺฉิคเตเยว เนสํ คาโม สตฺต วาเร อคฺคินา ทฑฺโฒ, สตฺต วาเร รญฺญา ทณฺฑิโตฯ เอวํ อนุกฺกเมน ทุคฺคตา ชาตาฯ เต จินฺตยิํสุ ‘‘ปุพฺเพ อมฺหากํ เอวรูปํ นตฺถิ, อิทานิ ปน ปริหายาม, อมฺหากํ อนฺตเร เอกาย กาฬกณฺณิยา ภวิตพฺพํ, ทฺเว ภาคา โหมา’’ติ ปญฺจ ปญฺจ กุลสตานิ เอกโต อเหสุํฯ ตโต ยตฺถ ตสฺส มาตาปิตโร, โสว โกฏฺฐาโส ปริหายติ, อิตโร วฑฺฒติฯ เต ตมฺปิ โกฏฺฐาสํ ทฺวิธา, ตมฺปิ ทฺวิธาติ เอวํ ยาว ตเมว กุลํ เอกํ อโหสิ, ตาว วิภชิตฺวา เตสํ กาฬกณฺณิภาวํ ญตฺวา โปเถตฺวา นิกฺกฑฺฒิํสุฯ

อถสฺส มาตา กิจฺเฉน ชีวมานา ปริปกฺเก คพฺเภ เอกสฺมิํ ฐาเน วิชายิฯ ปจฺฉิมภวิกสตฺตํ น สกฺกา นาเสตุํ, อนฺโตฆเฏ ปทีโป วิย ตสฺส หทเย อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสโย ชลติฯ สา ตํ ทารกํ ปฏิชคฺคิตฺวา อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล เอกมสฺส กปาลกํ หตฺเถ ทตฺวา ‘‘ปุตฺต, เอตํ ฆรํ ปวิสา’’ติ เปเสตฺวา ปลาตาฯ โส ตโต ปฏฺฐาย เอกโกว หุตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน สยติ, น นฺหายติ, น สรีรํ ปฏิชคฺคติ, ปํสุปิสาจโก วิย กิจฺเฉน ชีวิกํ กปฺเปติฯ โส อนุกฺกเมน สตฺตวสฺสิโก หุตฺวา เอกสฺมิํ เคหทฺวาเร อุกฺขลิโธวนสฺส ฉฑฺฑิตฏฺฐาเน กาโก วิย เอเกกํ ภตฺตสิตฺถํ อุจฺจินิตฺวา ขาทติฯ

อถ นํ ธมฺมเสนาปติ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรมาโน ทิสฺวา ‘‘อยํ สตฺโต อติการุญฺญปฺปตฺโต , กตรคามวาสิโก นุ โข’’ติ ตสฺมิํ เมตฺตจิตฺตํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘เอหิ, เร’’ติ อาหฯ โส อาคนฺตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ อถ นํ เถโร ‘‘กตรคามวาสิโกสิ, กหํ วา เต มาตาปิตโร’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ, ภนฺเต, นิปฺปจฺจโย, มยฺหํ มาตาปิตโร มํ นิสฺสาย ‘กิลนฺตมฺหา’ติ มํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตา’’ติฯ ‘‘อปิ ปน ปพฺพชิสฺสสี’’ติฯ

‘‘ภนฺเต, อหํ ตาว ปพฺพเชยฺยํ, มาทิสํ ปน กปณํ โก ปพฺพาเชสฺสสี’’ติ? ‘‘อหํ ปพฺพาเชสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต, ปพฺพาเชถา’’ติฯ เถโร ตสฺส ขาทนียโภชนียํ ทตฺวา ตํ วิหารํ เนตฺวา สหตฺเถเนว นฺหาเปตฺวา ปพฺพาเชตฺวา ปริปุณฺณวสฺสํ อุปสมฺปาเทสิฯ โส มหลฺลกกาเล ‘‘โลสกติสฺสตฺเถโร’’ติ ปญฺญายิตฺถ อปฺปปุญฺโญ อปฺปลาโภฯ เตน กิร อสทิสทาเนปิ กุจฺฉิปูโร น ลทฺธปุพฺโพ, ชีวิตฆฏนมตฺตเมว ลภติฯ ตสฺส หิ ปตฺเต เอกสฺมิํเยว ยาคุอุฬุงฺเก ทินฺเน ปตฺโต สมติตฺติโก วิย หุตฺวา ปญฺญายติฯ อถ มนุสฺสา ‘‘อิมสฺส ปตฺโต ปูโร’’ติ เหฏฺฐา ยาคุํ เทนฺติฯ ตสฺส ปตฺเต ยาคุํ ทานกาเล มนุสฺสานํ ภาชเน ยาคุ อนฺตรธายตีติปิ วทนฺติฯ ขชฺชกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

โส อปเรน สมเยน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺฐิโตปิ อปฺปลาโภว อโหสิฯ อถสฺส อนุปุพฺเพน อายุสงฺขาเรสุ ปริหีเนสุ ปรินิพฺพานทิวโส สมฺปาปุณิฯ ธมฺมเสนาปติ อาวชฺเชนฺโต ตสฺส ปรินิพฺพานภาวํ ญตฺวา ‘‘อยํ โลสกติสฺสตฺเถโร อชฺช ปรินิพฺพายิสฺสติ, อชฺช มยา เอตสฺส ยาวทตฺถํ อาหารํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตํ อาทาย สาวตฺถิํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ เถโร ตํ นิสฺสาย ตาว พหุมนุสฺสาย สาวตฺถิยา หตฺถํ ปสาเรตฺวา วนฺทนมตฺตมฺปิ นาลตฺถฯ อถ นํ เถโร ‘‘คจฺฉาวุโส, อาสนสาลาย นิสีทา’’ติ อุยฺโยเชตฺวา คโตฯ ตํ อาคตเมว มนุสฺสา ‘‘อยฺโย, อาคโต’’ติ อาสเน นิสีทาเปตฺวา โภเชสิฯ เถโรปิ ‘‘อิมํ โลสกสฺส เทถา’’ติ ลทฺธาหารํ เปเสสิฯ ตํ คเหตฺวา คตา โลสกติสฺสตฺเถรํ อสริตฺวา สยเมว ภุญฺชิํสุฯ อถ เถรสฺส อุฏฺฐาย วิหารํ คมนกาเล โลสกติสฺสตฺเถโร อาคนฺตฺวา เถรํ วนฺทิ, เถโร นิวตฺติตฺวา ฐิตโกว ‘‘ลทฺธํ เต, อาวุโส, ภตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ลภิสฺสาม โน, ภนฺเตติฯ เถโร สํเวคปตฺโต กาลํ โอโลเกสิ, กาโล อติกฺกนฺโตฯ เถโร ‘‘โหตาวุโส, อิเธว นิสีทา’’ติ โลสกตฺเถรํ อาสนสาลายํ นิสีทาเปตฺวา โกสลรญฺโญ นิเวสนํ อคมาสิฯ ราชา เถรสฺส ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ‘‘ภตฺตสฺส อกาโล’’ติ ปตฺตปูรํ จตุมธุรํ ทาเปสิฯ เถโร ตํ อาทาย คนฺตฺวา ‘‘เอหาวุโส, ติสฺส อิมํ จตุมธุรํ ภุญฺชา’’ติ วตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ โส เถเร คารเวน ลชฺชนฺโต น ปริภุญฺชติฯ อถ นํ เถโร ‘‘เอหาวุโส ติสฺส, อหํ อิมํ ปตฺตํ คเหตฺวาว ฐสฺสามิ, ตฺวํ นิสีทิตฺวา ปริภุญฺชฯ

สเจ อหํ ปตฺตํ หตฺถโต มุญฺเจยฺยํ, กิญฺจิ น ภเวยฺยา’’ติ อาหฯ อถายสฺมา โลสกติสฺสตฺเถโร อคฺคสาวเก ธมฺมเสนาปติมฺหิ ปตฺตํ คเหตฺวา ฐิเต จตุมธุรํ ปริภุญฺชิฯ ตํ เถรสฺส อริยิทฺธิพเลน ปริกฺขยํ น อคมาสิฯ ตทา โลสกติสฺสตฺเถโร ยาวทตฺถํ อุทรปูรํ กตฺวา ปริภุญฺชิ, ตํ ทิวสํเยว จ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ สนฺติเก ฐตฺวา สรีรนิกฺเขปํ กาเรสิ, ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ กริํสุฯ

ตทา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อาวุโส, อโห โลสกติสฺสตฺเถโร อปฺปปุญฺโญ อปฺปลาภี, เอวรูเปน นาม อปฺปปุญฺเญน อปฺปลาภินา กถํ อริยธมฺโม ลทฺโธ’’ติ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา ธมฺมสภํ คนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิฯ เต ‘‘อิมาย นาม, ภนฺเต’’ติ อาโรจยิํสุฯ สตฺถา ‘‘ภิกฺขเว, เอโส ภิกฺขุ อตฺตโน อลาภิภาวญฺจ อริยธมฺมลาภิภาวญฺจ อตฺตนาว อกาสิฯ อยญฺหิ ปุพฺเพ ปเรสํ ลาภนฺตรายํ กตฺวา อปฺปลาภี ชาโต, ‘‘อนิจฺจํ, ทุกฺขํ, อนตฺตา’’ติ วิปสฺสนาย ยุตฺตภาวสฺส พเลน อริยธมฺมลาภี ชาโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล อญฺญตโร ภิกฺขุ เอกํ กุฏุมฺพิกํ นิสฺสาย คามกาวาเส วสติ ปกตตฺโต สีลวา วิปสฺสนาย ยุตฺตปฺปยุตฺโตฯ อเถโก ขีณาสวตฺเถโร สมวตฺตวาสํ วสมาโน อนุปุพฺเพน ตสฺส ภิกฺขุโน อุปฏฺฐากกุฏุมฺพิกสฺส วสนคามํ สมฺปตฺโตฯ กุฏุมฺพิโก เถรสฺส อิริยาปเถเยว ปสีทิตฺวา ปตฺตํ อาทาย ฆรํ ปเวเสตฺวา สกฺกจฺจํ โภเชตฺวา โถกํ ธมฺมกถํ สุตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ ธุรวิหารเมว คจฺฉถ, มยํ สายนฺหสมเย อาคนฺตฺวา ปสฺสิสฺสามา’’ติ อาหฯ เถโร วิหารํ คนฺตฺวา เนวาสิกตฺเถรํ วนฺทิตฺวา อาปุจฺฉิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ โสปิ เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘ลทฺโธ เต, อาวุโส, ภิกฺขาหาโร’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ลทฺโธ’’ติฯ ‘‘กหํ ลทฺโธ’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ ธุรคาเม กุฏุมฺพิกฆเร’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา อตฺตโน เสนาสนํ ปุจฺฉิตฺวา ปฏิชคฺคิตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา ฌานสุเขน ผลสุเขน จ วีตินาเมนฺโต นิสีทิฯ

โสปิ กุฏุมฺพิโก สายนฺเห คนฺธมาลญฺเจว ปทีเปยฺยญฺจ คาหาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา เนวาสิกตฺเถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, เอโก อาคนฺตุกตฺเถโร อตฺถิ, อาคโต นุ โข’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, อาคโต’’ติฯ ‘‘อิทานิ กห’’นฺติฯ ‘‘อสุกเสนาสเน นามา’’ติฯ โส ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ธมฺมกถํ สุตฺวา สีตลเวลาย เจติยญฺจ โพธิญฺจ ปูเชตฺวา ทีเป ชาเลตฺวา อุโภปิ ชเน นิมนฺเตตฺวา คโตฯ เนวาสิกตฺเถโรปิ โข ‘‘อยํ กุฏุมฺพิโก ปริภินฺโน, สจายํ ภิกฺขุ อิมสฺมิํ วิหาเร วสิสฺสติ, น มํ เอส กิสฺมิญฺจิ คณยิสฺสตี’’ติ เถเร อนตฺตมนตํ อาปชฺชิตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ วิหาเร เอตสฺส อวสนากาโร มยา กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ เตน อุปฏฺฐานเวลาย อาคเตน สทฺธิํ กิญฺจิ น กเถสิฯ ขีณาสวตฺเถโร ตสฺส อชฺฌาสยํ ชานิตฺวา ‘‘อยํ เถโร มม กุเล วา คเณ วา อปลิพุทฺธภาวํ น ชานาตี’’ติ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ฌานสุเขน ผลสุเขน วีตินาเมสิฯ

เนวาสิโกปิ ปุนทิวเส นขปิฏฺเฐน คณฺฑิํ ปหริตฺวา นเขน ทฺวารํ อาโกเฏตฺวา กุฏุมฺพิกสฺส เคหํ อคมาสิฯ โส ตสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา ‘‘อาคนฺตุกตฺเถโร กหํ, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘นาหํ ตว กุลูปกสฺส ปวตฺติํ ชานามิ, คณฺฑิํ ปหรนฺโตปิ ทฺวารํ อาโกเฏนฺโตปิ ปโพเธตุํ นาสกฺขิํ, หิยฺโย ตว เคเห ปณีตโภชนํ ภุญฺชิตฺวา ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต อิทานิ นิทฺทํ โอกฺกนฺโตเยว ภวิสฺสติ, ตฺวํ ปสีทมาโน เอวรูเปสุเยว ฐาเนสุ ปสีทสี’’ติ อาห – ‘‘ขีณาสวตฺเถโรปิ อตฺตโน ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวา สรีรํ ปฏิชคฺคิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อากาเส อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ อคมาสิฯ โส กุฏุมฺพิโก เนวาสิกตฺเถรํ สปฺปิมธุสกฺขราภิสงฺขตํ ปายาสํ ปาเยตฺวา ปตฺตํ คนฺธจุณฺเณหิ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ปุน ปูเรตฺวา ‘‘ภนฺเต, โส เถโร มคฺคกิลนฺโต ภวิสฺสติ, อิทมสฺส หรถา’’ติ อทาสิฯ อิตโร อปฏิกฺขิปิตฺวาว คเหตฺวา คจฺฉนฺโต ‘‘สเจ โส ภิกฺขุ อิมํ ปายาสํ ปิวิสฺสติ, คีวายํ คเหตฺวา นิกฺกฑฺฒิยมาโนปิ น คมิสฺสติฯ สเจ ปนาหํ อิมํ ปายาสํ มนุสฺสานํ ทสฺสามิ, ปากฏํ เม กมฺมํ ภวิสฺสติฯ

สเจ อุทเก โอปิลาเปสฺสามิ, อุทกปิฏฺเฐ สปฺปิ ปญฺญายิสฺสติ ฯ สเจ ภูมิยํ ฉฑฺเฑสฺสามิ, กากสนฺนิปาเตน ปญฺญายิสฺสติฯ กตฺถ นุ โข อิมํ ฉฑฺเฑยฺย’’นฺติ อุปธาเรนฺโต เอกํ ฌามกฺเขตฺตํ ทิสฺวา องฺคาเร วิยูหิตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปิตฺวา อุปริ องฺคาเรหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา วิหารํ คโต ตํ ภิกฺขุํ อทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อทฺธา โส ภิกฺขุ ขีณาสโว มม อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา อญฺญตฺถ คโต ภวิสฺสติ, อโห มยา อุทรเหตุ อยุตฺตํ กต’’นฺติ ตาวเทวสฺส มหนฺตํ โทมนสฺสํ อุทปาทิฯ ตโต ปฏฺฐาเยว จ มนุสฺสเปโต หุตฺวา น จิรสฺเสว กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติฯ

โส พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา ปกฺกาวเสเสน ปฏิปาฏิยา ปญฺจชาติสเตสุ ยกฺโข หุตฺวา เอกทิวสมฺปิ อุทรปูรํ อาหารํ น ลภิฯ เอกทิวสํ ปน คพฺภมลํ อุทรปูรํ ลภิฯ ปุน ปญฺจชาติสเตสุ สุนโข อโหสิฯ ตทาปิ เอกทิวสํ ภตฺตวมนํ อุทรปูรํ ลภิ, เสสกาเล ปน เตน อุทรปูโร อาหาโร นาม น ลทฺธปุพฺโพฯ สุนขโยนิโต ปน จวิตฺวา กาสิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ คาเม ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส นิพฺพตฺติโต ปฏฺฐาย ตํ กุลํ ปรมทุคฺคตเมว ชาตํ, ชาติโต อุทฺธํ อุทกกญฺชิกามตฺตมฺปิ น ลภิฯ ตสฺส ปน ‘‘มิตฺตวินฺทโก’’ติ นามํ อโหสิฯ มาตาปิตโร ฉาตกทุกฺขํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺตา ‘‘คจฺฉ กาฬกณฺณี’’ติ ตํ โปเถตฺวา นีหริํสุฯ โส อปฏิสรโณ วิจรนฺโต พาราณสิํ อคมาสิฯ ตทา โพธิสตฺโต พาราณสิยํ ทิสาปาโมกฺโข อาจริโย หุตฺวา ปญฺจ มาณวกสตานิ สิปฺปํ วาเจติฯ ตทา พาราณสิวาสิโน ทุคฺคตานํ ปริพฺพยํ ทตฺวา สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺติฯ อยมฺปิ มิตฺตวินฺทโก โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ สิกฺขติฯ โส ผรุโส อโนวาทกฺขโม ตํ ตํ ปหรนฺโต วิจรติ, โพธิสตฺเตน โอวทิยมาโนปิ โอวาทํ น คณฺหาติฯ ตํ นิสฺสาย อาโยปิสฺส มนฺโท ชาโตฯ

อถ โส มาณวเกหิ สทฺธิํ ภณฺฑิตฺวา โอวาทํ อคฺคณฺหนฺโต ตโต ปลายิตฺวา อาหิณฺฑนฺโต เอกํ ปจฺจนฺตคามํ ปตฺวา ภติํ กตฺวา ชีวติฯ โส ตตฺถ เอกาย ทุคฺคติตฺถิยา สทฺธิํ สํวาสํ กปฺเปสิฯ สา ตํ นิสฺสาย ทฺเว ทารเก วิชายิฯ

คามวาสิโน ‘‘อมฺหากํ สุสาสนํ ทุสฺสาสนํ อาโรเจยฺยาสี’’ติ มิตฺตวินฺทกสฺส ภติํ ทตฺวา ตํ คามทฺวาเร กุฏิกาย วสาเปสุํฯ ตํ ปน มิตฺตวินฺทกํ นิสฺสาย เต ปจฺจนฺตคามวาสิโน สตฺตกฺขตฺตุํ ราชทณฺฑํ อคมํสุ, สตฺตกฺขตฺตุํ เนสํ เคหานิ ฌายิํสุ, สตฺตกฺขตฺตุํ ตฬากํ ภิชฺชิฯ เต จินฺตยิํสุ ‘‘อมฺหากํ ปุพฺเพ อิมสฺส มิตฺตวินฺทกสฺส อนาคมนกาเล เอวรูปํ นตฺถิ, อิทานิ ปนสฺส อาคตกาลโต ปฏฺฐาย ปริหายามา’’ติ ตํ โปเถตฺวา นีหริํสุฯ

โส อตฺตโน ทารเก คเหตฺวา อญฺญตฺถ คจฺฉนฺโต เอกํ อมนุสฺสปริคฺคหํ อฏวิํ ปาวิสิฯ ตตฺถสฺส อมนุสฺสา ทารเก จ ภริยญฺจ มาเรตฺวา มํสํ ขาทิํสุฯ โส ตโต ปลายิตฺวา ตโต ตโต อาหิณฺฑนฺโต เอกํ คมฺภีรํ นาม ปฏฺฏนคามํ นาวาวิสฺสชฺชนทิวเสเยว ปตฺวา กมฺมการโก หุตฺวา นาวํ อภิรุหิฯ นาวา สมุทฺทปิฏฺเฐ สตฺตาหํ คนฺตฺวา สตฺตเม ทิวเส สมุทฺทมชฺเฌ อาโกเฏตฺวา ฐปิตา วิย อฏฺฐาสิฯ เต กาฬกณฺณิสลากํ จาเรสุํ, สตฺตกฺขตฺตุํ มิตฺตวินฺทกสฺเสว ปาปุณิฯ มนุสฺสา ตสฺเสกํ เวฬุกลาปํ ทตฺวา หตฺเถ คเหตฺวา สมุทฺทปิฏฺเฐ ขิปิํสุ, ตสฺมิํ ขิตฺตมตฺเต นาวา อคมาสิฯ มิตฺตวินฺทโก เวฬุกลาเป นิปชฺชิตฺวา สมุทฺทปิฏฺเฐ คจฺฉนฺโต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล รกฺขิตสีลสฺส ผเลน สมุทฺทปิฏฺเฐ เอกสฺมิํ ผลิกวิมาเน จตสฺโส เทวธีตโร ปฏิลภิตฺวา ตาสํ สนฺติเก สุขํ อนุภวมาโน สตฺตาหํ วสิฯ ตา ปน วิมานเปติโย สตฺตาหํ สุขํ อนุภวนฺติ, สตฺตาหํ ทุกฺขํฯ สตฺตาหํ ทุกฺขํ อนุภวิตุํ คจฺฉมานา ‘‘ยาว มยํ อาคจฺฉาม, ตาว อิเธว โหหี’’ติ วตฺวา อคมํสุฯ

มิตฺตวินฺทโก ตาสํ คตกาเล เวฬุกลาเป นิปชฺชิตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต รชตวิมาเน อฏฺฐ เทวธีตโร ลภิฯ ตโตปิ ปรํ คจฺฉนฺโต มณิวิมาเน โสฬส, กนกวิมาเน ทฺวตฺติํส เทวธีตโร ลภิฯ ตาสมฺปิ วจนํ อกตฺวา ปรโต คจฺฉนฺโต อนฺตรทีปเก เอกํ ยกฺขนครํ อทฺทสฯ ตตฺเถกา ยกฺขินี อชรูเปน วิจรติฯ มิตฺตวินฺทโก ตสฺสา ยกฺขินิภาวํ อชานนฺโต ‘‘อชมํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ ตํ ปาเท อคฺคเหสิ, สา ยกฺขานุภาเวน ตํ อุกฺขิปิตฺวา ขิปิฯ โส ตาย ขิตฺโต สมุทฺทมตฺถเกน คนฺตฺวา พาราณสิยํ ปริขาปิฏฺเฐ เอกสฺมิํ กณฺฏกคุมฺพมตฺถเก ปติตฺวา ปวฏฺฏมาโน ภูมิยํ ปติฏฺฐาสิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย ตสฺมิํ ปริขาปิฏฺเฐ รญฺโญ อชิกา จรมานา โจรา หรนฺติฯ

อชิกโคปกา ‘‘โจเร คณฺหิสฺสามา’’ติ เอกมนฺตํ นิลีนา อฏฺฐํสุฯ มิตฺตวินฺทโก ปวฏฺฏิตฺวา ภูมิยํ ฐิโต ตา อชิกา ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อหํ สมุทฺเท เอกสฺมิํ ทีปเก อชิกํ ปาเท คเหตฺวา ตาย ขิตฺโต อิธ ปติโตฯ สเจ อิทานิ เอกํ อชิกํ ปาเท คเหสฺสามิ, สา มํ ปรโต สมุทฺทปิฏฺเฐ วิมานเทวตานํ สนฺติเก ขิปิสฺสตี’’ติฯ โส เอวํ อโยนิโส มนสิกริตฺวา อชิกํ ปาเท คณฺหิ, สา คหิตมตฺตา วิรวิฯ อชิกโคปกา อิโต จิโต จ อาคนฺตฺวา ตํ คเหตฺวา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ราชกุเล อชิกขาทโก เอส โจโร’’ติ ตํ โกฏฺเฏตฺวา พนฺธิตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ เนนฺติฯ

ตสฺมิํ ขเณ โพธิสตฺโต ปญฺจสตมาณวกปริวุโต นครา นิกฺขมฺม นฺหายิตุํ คจฺฉนฺโต มิตฺตวินฺทกํ ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา เต มนุสฺเส อาห – ‘‘ตาตา, อยํ อมฺหากํ อนฺเตวาสิโก, กสฺมา นํ คณฺหถา’’ติ? ‘‘อชิกโจรโก, อยฺย, เอกํ อชิกํ ปาเท คณฺหิ, ตสฺมา คหิโต’’ติฯ ‘‘เตน เหตํ อมฺหากํ ทาสํ กตฺวา เทถ, อมฺเห นิสฺสาย ชีวิสฺสตี’’ติฯ เต, ‘‘สาธุ อยฺยา’’ติ ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อคมํสุฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘มิตฺตวินฺทก, ตฺวํ เอตฺตกํ กาลํ กหํ วสี’’ติ ปุจฺฉิฯ โส สพฺพํ อตฺตนา กตกมฺมํ อาโรเจสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อตฺถกามานํ วจนํ อกโรนฺโต เอวํ ทุกฺขํ ปาปุณาตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[41]

‘‘โย อตฺถกามสฺส หิตานุกมฺปิโน, โอวชฺชมาโน น กโรติ สาสนํ;

อชิยา ปาทโมลมฺพ, มิตฺตโก วิย โสจตี’’ติฯ

ตตฺถ อตฺถกามสฺสาติ วุฑฺฒิํ อิจฺฉนฺตสฺสฯ หิตานุกมฺปิโนติ หิเตน อนุกมฺปมานสฺสฯ โอวชฺชมาโนติ มุทุเกน หิตจิตฺเตน โอวทิยมาโนฯ น กโรติ สาสนนฺติ อนุสิฏฺฐํ น กโรติ, ทุพฺพโจ อโนวาทโก โหติฯ มิตฺตโก วิย โสจตีติ ยถายํ มิตฺตวินฺทโก อชิกาย ปาทํ คเหตฺวา โสจติ กิลมติ, เอวํ นิจฺจกาลํ โสจตีติ อิมาย คาถาย โพธิสตฺโต ธมฺมํ เทเสสิฯ

เอวํ เตน เถเรน เอตฺตเก อทฺธาเน ตีสุเยว อตฺตภาเวสุ กุจฺฉิปูโร ลทฺธปุพฺโพฯ

ยกฺเขน หุตฺวา เอกทิวสํ คพฺภมลํ ลทฺธํ, สุนเขน หุตฺวา เอกทิวสํ ภตฺตวมนํ, ปรินิพฺพานทิวเส ธมฺมเสนาปติสฺสานุภาเวน จตุมธุรํ ลทฺธํฯ เอวํ ปรสฺส ลาภนฺตรายกรณํ นาม มหาโทสนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมิํ ปน กาเล โสปิ อาจริโย มิตฺตวินฺทโกปิ ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา ‘‘เอวํ, ภิกฺขเว, อตฺตโน อปฺปลาภิภาวญฺจ อริยธมฺมลาภิภาวญฺจ สยเมว เอส อกาสี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มิตฺตวินฺทโก โลสกติสฺสตฺเถโร อโหสิ, ทิสาปาโมกฺขาจริโย ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โลสกชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[42] 2. กโปตชาตกวณฺณนา

โย อตฺถกามสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ โลลภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตสฺส โลลภาโว นวกนิปาเต กากชาตเก อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน ตํ ภิกฺขู ‘‘อยํ, ภนฺเต, ภิกฺขุ โลโล’’ติ สตฺถุ อาโรเจสุํฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ โลโลสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพปิ ตฺวํ ภิกฺขุ โลโล โลลการณา ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต, ปณฺฑิตาปิ ตํ นิสฺสาย อตฺตโน วสนฏฺฐานา ปริหีนา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ปาราวตโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ ตทา พาราณสิวาสิโน ปุญฺญกามตาย ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน สกุณานํ สุขวสนตฺถาย ถุสปจฺฉิโย โอลมฺเพนฺติฯ พาราณสิเสฏฺฐิโนปิ ภตฺตการโก อตฺตโน มหานเส เอกํ ถุสปจฺฉิํ โอลมฺเพตฺวา ฐเปสิ, โพธิสตฺโต ตตฺถ วาสํ กปฺเปสิฯ โส ปาโตว นิกฺขมิตฺวา โคจเร จริตฺวา สายํ อาคนฺตฺวา ตตฺถ วสนฺโต กาลํ เขเปสิฯ

อเถกทิวสํ เอโก กาโก มหานสมตฺถเกน คจฺฉนฺโต อมฺพิลานมฺพิลมจฺฉมํสานํ ธูปนวาสํ ฆายิตฺวา โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘กํ นุ โข นิสฺสาย อิมํ มจฺฉมํสํ ลภิสฺสามี’’ติ อวิทูเร นิสีทิตฺวา ปริคฺคณฺหนฺโต สายํ โพธิสตฺตํ อาคนฺตฺวา มหานสํ ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ ปาราวตํ นิสฺสาย มจฺฉมํสํ ลภิสฺสามี’’ติ ปุนทิวเส ปาโตว อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส นิกฺขมิตฺวา โคจรตฺถาย คมนกาเล ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อคมาสิฯ อถ นํ โพธิสตฺโต ‘‘กสฺมา ตฺวํ, สมฺม, อมฺเหหิ สทฺธิํ จรสี’’ติ อาหฯ ‘‘สามิ, ตุมฺหาหํ กิริยา มยฺหํ รุจฺจติ, อิโต ปฏฺฐาย ตุมฺเห อุปฏฺฐหิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สมฺม, ตุมฺเห อญฺญโคจรา, มยํ อญฺญโคจรา, ตุมฺเหหิ อมฺหากํ อุปฏฺฐานํ ทุกฺกร’’นฺติฯ ‘‘สามิ, ตุมฺหากํ โคจรคฺคหณกาเล อหมฺปิ โคจรํ คเหตฺวา ตุมฺเหหิ สทฺธิํเยว คมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, เกวลํ เต อปฺปมตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ เอวํ โพธิสตฺโต กากํ โอวทิตฺวา โคจรํ จรนฺโต ติณพีชาทีนิ ขาทติฯ โพธิสตฺตสฺส ปน โคจรคฺคหณกาเล กาโก คนฺตฺวา โคมยปิณฺฑํ อปเนตฺวา ปาณเก ขาทิตฺวา อุทรํ ปูเรตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘‘สามิ, ตุมฺเห อติเวลํ จรถ, อติพหุภกฺเขน นาม ภวิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา โพธิสตฺเตน โคจรํ คเหตฺวา สายํ อาคจฺฉนฺเตน สทฺธิํเยว มหานสํ ปาวิสิฯ ภตฺตการโก ‘‘อมฺหากํ กโปโต อญฺญมฺปิ คเหตฺวา อาคโต’’ติ กากสฺสปิ ปจฺฉิํ ฐเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ทฺเว ชนา วสนฺติฯ

อเถกทิวสํ เสฏฺฐิสฺส พหุํ มจฺฉมํสํ อาหริํสุฯ ตํ อาทาย ภตฺตการโก มหานเส ตตฺถ ตตฺถ โอลมฺเพสิฯ กาโก ตํ ทิสฺวา โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘สฺเว โคจรภูมิํ อคนฺตฺวา มยา อิทเมว ขาทิตพฺพ’’นฺติ รตฺติํ นิตฺถุนนฺโต นิปชฺชิฯ ปุนทิวเส โพธิสตฺโต โคจราย คจฺฉนฺโต ‘‘เอหิ, สมฺม, กากา’’ติ อาหฯ ‘‘สามิ, ตุมฺเห คจฺฉถ, มยฺหํ กุจฺฉิโรโค อตฺถี’’ติฯ ‘‘สมฺม, กากานํ กุจฺฉิโรโค นาม น กทาจิ ภูตปุพฺโพ, รตฺติํ ตีสุ ยาเมสุ เอเกกสฺมิํ ยาเม มุจฺฉิตา โหนฺติ, ทีปวฏฺฏิํ คิลิตกาเล ปน เนสํ มุหุตฺตํ ติตฺติ โหติ, ตฺวํ อิมํ มจฺฉมํสํ ขาทิตุกาโม ภวิสฺสสิ, เอหิ มนุสฺสปริโภโค นาม ตุมฺหากํ ทุปฺปริภุญฺชิโย, มา เอวรูปํ อกาสิ, มยา สทฺธิํเยว โคจราย คจฺฉาหี’’ติฯ ‘‘น สกฺโกมิ, สามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ปญฺญายิสฺสสิ สเกน กมฺเมน, โลภวสํ อคนฺตฺวา อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ ตํ โอวทิตฺวา โพธิสตฺโต โคจราย คโตฯ

ภตฺตการโก นานปฺปการํ มจฺฉมํสวิกติํ สมฺปาเทตฺวา อุสุมนิกฺขมนตฺถํ ภาชนานิ โถกํ วิวริตฺวา รสปริสฺสาวนกโรฏิํ ภาชนมตฺถเก ฐเปตฺวา พหิ นิกฺขมิตฺวา เสทํ ปุญฺฉมาโน อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ กาโก ปจฺฉิโต สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ภตฺตเคหํ โอโลเกนฺโต ตสฺส นิกฺขนฺตภาวํ ญตฺวา ‘‘อยํทานิ มยฺหํ มโนรถํ ปูเรตฺวา มํสํ ขาทิตุํ กาโล, กิํ นุ โข มหามํสํ ขาทามิ, อุทาหุ จุณฺณิกมํส’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘จุณฺณิกมํเสน นาม ขิปฺปํ กุจฺฉิํ ปูเรตุํ น สกฺกา, มหนฺตํ มํสขณฺฑํ อาหริตฺวา ปจฺฉิยํ นิกฺขิปิตฺวา ขาทมาโน นิปชฺชิสฺสามี’’ติ ปจฺฉิโต อุปฺปติตฺวา รสกโรฏิยํ นิลียิฯ สา ‘‘กิรี’’ติ สทฺทมกาสิฯ ภตฺตการโก ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอต’’นฺติ ปวิฏฺโฐ กากํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ทุฏฺฐกาโก มหาเสฏฺฐิโน ปกฺกมํสํ ขาทิตุกาโม, อหํ โข ปน เสฏฺฐิํ นิสฺสาย ชีวามิ, น อิมํ พาลํ, กิํ เม อิมินา’’ติ ทฺวารํ ปิธาย กากํ คเหตฺวา สกลสรีเร ปตฺตานิ ลุญฺจิตฺวา อลฺลสิงฺคีเวรโลณชีรกาทโย โกฏฺเฏตฺวา อมฺพิลตกฺเกน อาโลเฬตฺวา เตนสฺส สกลสรีรํ มกฺเขตฺวา ตํ กากํ ปจฺฉิยํ ขิปิฯ โส อธิมตฺตเวทนาภิภูโต นิตฺถุนนฺโต นิปชฺชิฯ

โพธิสตฺโต สายํ อาคนฺตฺวา ตํ พฺยสนปฺปตฺตํ ทิสฺวา ‘‘โลลกาก, มม วจนํ อกตฺวา ตว โลภํ นิสฺสาย มหาทุกฺขํ ปตฺโตสี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[42]

‘‘โย อตฺถกามสฺส หิตานุกมฺปิโน, โอวชฺชมาโน น กโรติ สาสนํ;

กโปตกสฺส วจนํ อกตฺวา, อมิตฺตหตฺถตฺถคโตว เสตี’’ติฯ

ตตฺถ กโปตกสฺส วจนํ อกตฺวาติ ปาราวตสฺส หิตานุสาสนวจนํ อกตฺวาฯ อมิตฺตหตฺถตฺถคโตว เสตีติ อมิตฺตานํ อนตฺถการกานํ ทุกฺขุปฺปาทกปุคฺคลานํ หตฺถตฺถํ หตฺถปถํ คโต อยํ กาโก วิย โส ปุคฺคโล มหนฺตํ พฺยสนํ ปตฺวา อนุโสจมาโน เสตีติฯ

โพธิสตฺโต อิมํ คาถํ วตฺวา ‘‘อิทานิ มยา จ อิมสฺมิํ ฐาเน น สกฺกา วสิตุ’’นฺติ อญฺญตฺถ คโตฯ กาโกปิ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตฯ อถ นํ ภตฺตการโก สทฺธิํ ปจฺฉิยา คเหตฺวา สงฺการฏฺฐาเน ฉฑฺเฑสิฯ

สตฺถาปิ ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว โลโล, ปุพฺเพปิ โลโลเยว, ตญฺจ ปน เต โลลฺยํ นิสฺสาย ปณฺฑิตาปิ สกาวาสา ปริหีนา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ อนาคามิผลํ ปตฺโตฯ สตฺถา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กาโก โลลภิกฺขุ อโหสิ, ปาราวโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กโปตชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[43] 3. เวฬุกชาตกวณฺณนา

โย อตฺถกามสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภควา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ทุพฺพโจสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยว, ทุพฺพจตฺตาเยว จ ปณฺฑิตานํ วจนํ อกตฺวา สปฺปมุเข ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จานิสํสํ ทิสฺวา กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปญฺจาภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโย จ อุปฺปาเทตฺวา ฌานสุเขน วีตินาเมนฺโต อปรภาเค มหาปริวาโร ปญฺจหิ ตาปสสเตหิ ปริวุโต คณสฺส สตฺถา หุตฺวา วิหาสิฯ อเถโก อาสิวิสโปตโก อตฺตโน ธมฺมตาย จรนฺโต อญฺญตรสฺส ตาปสสฺส อสฺสมปทํ ปตฺโตฯ ตาปโส ตสฺมิํ ปุตฺตสิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ เอกสฺมิํ เวฬุปพฺเพ สยาเปตฺวา ปฏิชคฺคติฯ ตสฺส เวฬุปพฺเพ สยนโต ‘‘เวฬุโก’’ตฺเวว นามํ อกํสุฯ ตํ ปุตฺตสิเนเหน ปฏิชคฺคนโต ตาปสสฺส ‘‘เวฬุกปิตา’’ตฺเวว นามํ อกํสุฯ

ตทา โพธิสตฺโต ‘‘เอโก กิร ตาปโส อาสิวิสํ ปฏิชคฺคตี’’ติ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ อาสิวิสํ ปฏิชคฺคสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อาสิวิเสน สทฺธิํ วิสฺสาโส นาม นตฺถิ, มา เอวํ ชคฺคาหี’’ติ อาหฯ ‘‘โส เม อาจริย ปุตฺโต, นาหํ เตน วินา วตฺติตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ เอตสฺเสว สนฺติกา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิสฺสสี’’ติฯ ตาปโส โพธิสตฺตสฺส วจนํ น คณฺหิ, อาสิวิสมฺปิ ชหิตุํ นาสกฺขิฯ ตโต กติปาหจฺจเยเนว สพฺเพ ตาปสา ผลาผลตฺถาย คนฺตฺวา คตฏฺฐาเน ผลาผลสฺส สุลภภาวํ ทิสฺวา ทฺเว ตโย ทิวเส ตตฺเถว วสิํสุ, เวฬุกปิตาปิ เตหิ สทฺธิํ คจฺฉนฺโต อาสิวิสํ เวฬุปพฺเพเยว สยาเปตฺวา ปิทหิตฺวา คโตฯ โส ปุน ตาปเสหิ สทฺธิํ ทฺวีหตีหจฺจเยน อาคนฺตฺวา ‘‘เวฬุกสฺส โคจรํ ทสฺสามี’’ติ เวฬุปพฺพํ อุคฺฆาเฏตฺวา ‘‘เอหิ, ปุตฺตก, ฉาตโกสี’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิฯ อาสิวิโส ทฺวีหตีหํ นิราหารตาย กุชฺฌิตฺวา ปสาริตหตฺถํ ฑํสิตฺวา ตาปสํ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อรญฺญํ ปาวิสิฯ ตาปสา ตํ ทิสฺวา โพธิสตฺตสฺส อาโรเจสุํฯ โพธิสตฺโต ตสฺส สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา อิสิคณสฺส มชฺเฌ นิสีทิตฺวา อิสีนํ โอวาทวเสน อิมํ คาถมาห –

[43]

‘‘โย อตฺถกามสฺส หิตานุกมฺปิโน, โอวชฺชมาโน น กโรติ สาสนํ;

เอวํ โส นิหโต เสติ, เวฬุกสฺส ยถา ปิตา’’ติฯ

ตตฺถ เอวํ โส นิหโต เสตีติ โย หิ อิสีนํ โอวาทํ น คณฺหาติ, โส ยถา เอส ตาปโส อาสิวิสมุเข ปูติภาวํ ปตฺวา นิหโต เสติ, เอวํ มหาวินาสํ ปตฺวา นิหโต เสตีติ อตฺโถฯ เอวํ โพธิสตฺโต อิสิคณํ โอวทิตฺวา จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิฯ

สตฺถา ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยว, ทุพฺพจภาเวเนว จ อาสิวิสมุเข ปูติภาวํ ปตฺโต’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เวฬุกปิตา ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, เสสปริสา พุทฺธปริสา, คณสตฺถา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

เวฬุกชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[44] 4. มกสชาตกวณฺณนา

เสยฺโย อมิตฺโตติ อิทํ สตฺถา มคเธสุ จาริกํ จรมาโน อญฺญตรสฺมิํ คามเก พาลคามิกมนุสฺเส อารพฺภ กเถสิฯ ตถาคโต กิร เอกสฺมิํ สมเย สาวตฺถิโต มคธรฏฺฐํ คนฺตฺวา ตตฺถ จาริกํ จรมาโน อญฺญตรํ คามกํ สมฺปาปุณิฯ โส จ คามโก เยภุยฺเยน อนฺธพาลมนุสฺเสหิเยว อุสฺสนฺโนฯ ตตฺเถกทิวสํ เต อนฺธพาลมนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา ‘‘โภ, อมฺเห อรญฺญํ ปวิสิตฺวา กมฺมํ กโรนฺเต มกสา ขาทนฺติ, ตปฺปจฺจยา อมฺหากํ กมฺมจฺเฉโท โหติ, สพฺเพว ธนูนิ เจว อาวุธานิ จ อาทาย คนฺตฺวา มกเสหิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตฺวา สพฺพมกเส วิชฺฌิตฺวา ฉินฺทิตฺวา จ มาเรสฺสามา’’ติ มนฺตยิตฺวา อรญฺญํ คนฺตฺวา ‘‘มกเส วิชฺฌิสฺสามา’’ติ อญฺญมญฺญํ วิชฺฌิตฺวา จ ปหริตฺวา จ ทุกฺขปฺปตฺตา อาคนฺตฺวา อนฺโตคาเม จ คามมชฺเฌ จ คามทฺวาเร จ นิปชฺชิํสุฯ

สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ตํ คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ อวเสสา ปณฺฑิตมนุสฺสา ภควนฺตํ ทิสฺวา คามทฺวาเร มณฺฑปํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ สตฺถา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน ปติตมนุสฺเส ทิสฺวา เต อุปาสเก ปุจฺฉิ ‘‘พหู อิเม คิลานา มนุสฺสา, กิํ เอเตหิ กต’’นฺติ? ‘‘ภนฺเต, เอเต มนุสฺสา ‘มกสยุทฺธํ กริสฺสามา’ติ คนฺตฺวา อญฺญมญฺญํ วิชฺฌิตฺวา สยํ คิลานา ชาตา’’ติฯ สตฺถา ‘‘น อิทาเนว อนฺธพาลมนุสฺสา ‘มกเส ปหริสฺสามา’ติ อตฺตานํ ปหรนฺติ, ปุพฺเพปิ ‘มกสํ ปหริสฺสามา’ติ ปรํ ปหรณกมนุสฺสา อเหสุํเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ มนุสฺเสหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต วณิชฺชาย ชีวิกํ กปฺเปติฯ

ตทา กาสิรฏฺเฐ เอกสฺมิํ ปจฺจนฺตคาเม พหู วฑฺฒกี วสนฺติฯ ตตฺเถโก ขลิตวฑฺฒกี รุกฺขํ ตจฺฉติ, อถสฺส เอโก มกโส ตมฺพโลหถาลกปิฏฺฐิสทิเส สีเส นิสีทิตฺวา สตฺติยา ปหรนฺโต วิย สีสํ มุขตุณฺฑเกน วิชฺฌิฯ โส อตฺตโน สนฺติเก นิสินฺนํ ปุตฺตํ อาห – ‘‘ตาต, มยฺหํ สีสํ มกโส สตฺติยา ปหรนฺโต วิย วิชฺฌติ, วาเรหิ น’’นฺติฯ ‘‘ตาต, อธิวาเสหิ, เอกปฺปหาเรเนว ตํ มาเรสฺสามี’’ติฯ ตสฺมิํ สมเย โพธิสตฺโตปิ อตฺตโน ภณฺฑํ ปริเยสมาโน ตํ คามํ ปตฺวา ตสฺสา วฑฺฒกิสาลาย นิสินฺโน โหติฯ อถ โส วฑฺฒกี ปุตฺตํ อาห – ‘‘ตาต, อิมํ มกสํ วาเรหี’’ติฯ โส ‘‘วาเรสฺสามิ, ตาตา’’ติ ติขิณํ มหาผรสุํ อุกฺขิปิตฺวา ปิตุ ปิฏฺฐิปสฺเส ฐตฺวา ‘‘มกสํ ปหริสฺสามี’’ติ ปิตุ มตฺถกํ ทฺวิธา ภินฺทิ, วฑฺฒกี ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโตฯ

โพธิสตฺโต ตสฺส ตํ กมฺมํ ทิสฺวา ‘‘ปจฺจามิตฺโตปิ ปณฺฑิโตว เสยฺโยฯ โส หิ ทณฺฑภเยนปิ มนุสฺเส น มาเรสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –

[44]

‘‘เสยฺโย อมิตฺโต มติยา อุเปโต, น ตฺเวว มิตฺโต มติวิปฺปหีโน;

‘มกสํ วธิสฺส’นฺติ หิ เอฬมูโค, ปุตฺโต ปิตุ อพฺภิทา อุตฺตมงฺค’’นฺติฯ

ตตฺถ เสยฺโยติ ปวโร อุตฺตโมฯ มติยา อุเปโตติ ปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ เอฬมูโคติ ลาลามุโข พาโลฯ ปุตฺโต ปิตุ อพฺภิทา อุตฺตมงฺคนฺติ อตฺตโน พาลตาย ปุตฺโตปิ หุตฺวา ปิตุ อุตฺตมงฺคํ มตฺถกํ ‘‘มกสํ ปหริสฺสามี’’ติ ทฺวิธา ภินฺทิฯ ตสฺมา พาลมิตฺตโต ปณฺฑิตอมิตฺโตว เสยฺโยติ อิมํ คาถํ วตฺวา โพธิสตฺโต อุฏฺฐาย ยถากมฺมํ คโตฯ วฑฺฒกิสฺสปิ ญาตกา สรีรกิจฺจํ อกํสุฯ

สตฺถา ‘‘เอวํ อุปาสกา ปุพฺเพปิ ‘มกสํ ปหริสฺสามา’ติ ปรํ ปหรณกมนุสฺสา อเหสุํเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา คาถํ วตฺวา ปกฺกนฺโต ปณฺฑิตวาณิโช ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มกสชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[45] 5. โรหิณิชาตกวณฺณนา

เสยฺโย อมิตฺโตติอิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อนาถปิณฺฑิกเสฏฺฐิโน ทาสิํ อารพฺภ กเถสิฯ อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร เอกา โรหิณี นาม ทาสี อโหสิฯ ตสฺสา วีหิปหรณฏฺฐาเน อาคนฺตฺวา มหลฺลิกา มาตา นิปชฺชิ, ตํ มกฺขิกา ปริวาเรตฺวา สูจิยาวิชฺฌมานา วิย ขาทนฺติฯ สา ธีตรํ อาห – ‘‘อมฺม, มกฺขิกา มํ ขาทนฺติ, เอตา วาเรหี’’ติฯ สา ‘‘วาเรสฺสามิ, อมฺมา’’ติ มุสลํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘มาตุ สรีเร มกฺขิกา มาเรตฺวา วินาสํ ปาเปสฺสามี’’ติ มาตรํ มุสเลน ปหริตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิฯ ตํ ทิสฺวา ‘‘มาตา เม มตา’’ติ โรทิตุํ อารภิฯ ตํ ปวตฺติํ เสฏฺฐิสฺส อาโรเจสุํฯ เสฏฺฐิ ตสฺสา สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ สตฺถุ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘น โข, คหปติ, เอสา ‘มาตุ สรีเร มกฺขิกา มาเรสฺสามี’ติ อิทาเนว มุสเลน ปหริตฺวา มาตรํ มาเรสิ, ปุพฺเพปิ มาเรสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปิตุอจฺจเยน เสฏฺฐิฏฺฐานํ ปาปุณิฯ ตสฺสาปิ โรหิณีเยว นาม ทาสี อโหสิฯ สาปิ อตฺตโน วีหิปหรณฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา นิปนฺนํ มาตรํ ‘‘มกฺขิกา เม, อมฺม, วาเรหี’’ติ วุตฺตา เอวเมว มุสเลน ปหริตฺวา มาตรํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา โรทิตุํ อารภิฯ โพธิสตฺโต ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘อมิตฺโตปิ หิ อิมสฺมิํ โลเก ปณฺฑิโตว เสยฺโย’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –

[45]

‘‘เสยฺโย อมิตฺโต เมธาวี, ยญฺเจ พาลานุกมฺปโก;

ปสฺส โรหิณิกํ ชมฺมิํ, มาตรํ หนฺตฺวาน โสจตี’’ติฯ

ตตฺถ เมธาวีติ ปณฺฑิโต ญาณี วิภาวีฯ ยญฺเจ พาลานุกมฺปโกติ เอตฺถ นฺติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต, เจติ นามตฺเถ นิปาโตฯ โย นาม พาโล อนุกมฺปโก, ตโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน ปณฺฑิโต อมิตฺโต โหนฺโตปิ เสยฺโยเยวาติ อตฺโถฯ อถ วา นฺติ ปฏิเสธนตฺเถ นิปาโต, โน เจ พาลานุกมฺปโกติ อตฺโถฯ ชมฺมินฺติ ลามิกํ ทนฺธํฯ มาตรํ หนฺตฺวาน โสจตีติ ‘‘มกฺขิกา มาเรสฺสามี’’ติ มาตรํ หนฺตฺวา อิทานิ อยํ พาลา สยเมว โรทติ ปริเทวติฯ

อิมินา การเณน อิมสฺมิํ โลเก อมิตฺโตปิ ปณฺฑิโต เสยฺโยติ โพธิสตฺโต ปณฺฑิตํ ปสํสนฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสสิฯ

สตฺถา ‘‘น โข, คหปติ, เอสา อิทาเนว ‘มกฺขิกา มาเรสฺสามี’ติ มาตรํ ฆาเตสิ, ปุพฺเพปิ ฆาเตสิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตาเยว มาตา อโหสิ, ธีตาเยว ธีตา, มหาเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

โรหิณิชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[46] 6. อารามทูสกชาตกวณฺณนา

น เว อนตฺถกุสเลนาติ อิทํ สตฺถา อญฺญตรสฺมิํ โกสลคามเก วิหรนฺโต อุยฺยานทูสกํ อารพฺภ กเถสิฯ สตฺถา กิร โกสเลสุ จาริกํ จรมาโน อญฺญตรํ คามกํ สมฺปาปุณิฯ ตตฺเถโก กุฏุมฺพิโก ตถาคตํ นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน อุยฺยาเน นิสีทาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ‘‘ภนฺเต, ยถารุจิยา อิมสฺมิํ อุยฺยาเน วิจรถา’’ติ อาหฯ ภิกฺขู อุฏฺฐาย อุยฺยานปาลํ คเหตฺวา อุยฺยาเน วิจรนฺตา เอกํ องฺคณฏฺฐานํ ทิสฺวา อุยฺยานปาลํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘อุปาสก, อิมํ อุยฺยานํ อญฺญตฺถ สนฺทจฺฉายํ, อิมสฺมิํ ปน ฐาเน น โกจิ รุกฺโข วา คจฺโฉ วา อตฺถิ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ? ‘‘ภนฺเต, อิมสฺส อุยฺยานสฺส โรปนกาเล เอโก คามทารโก อุทกํ สิญฺจนฺโต อิมสฺมิํ ฐาเน รุกฺขโปตเก อุมฺมูลํ กตฺวา มูลปฺปมาเณน อุทกํ สิญฺจิ ฯ เต รุกฺขโปตกา มิลายิตฺวา มตาฯ อิมินา การเณน อิทํ ฐานํ องฺคณํ ชาต’’นฺติฯ ภิกฺขู สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, โส คามทารโก อิทาเนว อารามทูสโก, ปุพฺเพปิ อารามทูสโกเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต พาราณสิยํ นกฺขตฺตํ โฆสยิํสุฯ นกฺขตฺตเภริสทฺทสวนกาลโต ปฏฺฐาย สกลนครวาสิโน นกฺขตฺตนิสฺสิตกา หุตฺวา วิจรนฺติฯ ตทา รญฺโญ อุยฺยาเน พหู มกฺกฏา วสนฺติฯ

อุยฺยานปาโล จินฺเตสิ ‘‘นคเร นกฺขตฺตํ ฆุฏฺฐํ, อิเม วานเร ‘อุทกํ สิญฺจถา’ติ วตฺวา อหํ นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติ เชฏฺฐกวานรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สมฺม วานรเชฏฺฐก, อิมํ อุยฺยานํ ตุมฺหากมฺปิ พหูปการํ, ตุมฺเห เอตฺถ ปุปฺผผลปลฺลวานิ ขาทถ, นคเร นกฺขตฺตํ ฆุฏฺฐํ, อหํ นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามิฯ ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาว อิมสฺมิํ อุยฺยาเน รุกฺขโปตเกสุ อุทกํ สิญฺจิตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สาธุ, สิญฺจิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ อุทกสิญฺจนตฺถาย เตสํ จมฺมกุเฏ จ ทารุกุเฏ จ ทตฺวา คโตฯ วานรา จมฺมกุเฏ เจว ทารุกุเฏ จ คเหตฺวา รุกฺขโปตเกสุ อุทกํ สิญฺจนฺติฯ อถ เน วานรเชฏฺฐโก เอวมาห ‘‘โภนฺโต วานรา, อุทกํ นาม รกฺขิตพฺพํ, ตุมฺเห รุกฺขโปตเกสุ อุทกํ สิญฺจนฺตา อุปฺปาเฏตฺวา อุปฺปาเฏตฺวา มูลํ โอโลเกตฺวา คมฺภีรคเตสุ มูเลสุ พหุํ อุทกํ สิญฺจถ, อคมฺภีรคเตสุ อปฺปํ, ปจฺฉา อมฺหากํ อุทกํ ทุลฺลภํ ภวิสฺสตี’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกํสุฯ

ตสฺมิํ สมเย เอโก ปณฺฑิตปุริโส ราชุยฺยาเน เต วานเร ตถา กโรนฺเต ทิสฺวา เอวมาห ‘‘โภนฺโต วานรา, กสฺมา ตุมฺเห รุกฺขโปตเก อุปฺปาเฏตฺวา อุปฺปาเฏตฺวา มูลปฺปมาเณน อุทกํ สิญฺจถา’’ติ? เต ‘‘เอวํ โน วานรเชฏฺฐโก โอวทตี’’ติ อาหํสุฯ โส ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อโห วต โภ พาลา อปณฺฑิตา, ‘อตฺถํ กริสฺสามา’ติ อนตฺถเมว กโรนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –

[46]

‘‘น เว อนตฺถกุสเลน, อตฺถจริยา สุขาวหา;

หาเปติ อตฺถํ ทุมฺเมโธ, กปิ อารามิโก ยถา’’ติฯ

ตตฺถ เวติ นิปาตมตฺตํฯ อนตฺถกุสเลนาติ อนตฺเถ อนายตเน กุสเลน, อตฺเถ อายตเน การเณ อกุสเลน วาติ อตฺโถฯ อตฺถจริยาติ วุฑฺฒิกิริยาฯ สุขาวหาติ เอวรูเปน อนตฺถกุสเลน กายิกเจตสิกสุขสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส จริยา น สุขาวหา, น สกฺกา อาวหิตุนฺติ อตฺโถฯ กิํการณา? เอกนฺเตเนว หิ หาเปติ อตฺถํ ทุมฺเมโธติ, พาลปุคฺคโล ‘‘อตฺถํ กริสฺสามี’’ติ อตฺถํ หาเปตฺวา อนตฺถเมว กโรติฯ กปิ อารามิโก ยถาติ ยถา อาราเม นิยุตฺโต อารามรกฺขนโก มกฺกโฏ ‘‘อตฺถํ กริสฺสามี’’ติ อนตฺถเมว กโรติ, เอวํ โย โกจิ อนตฺถกุสโล, เตน น สกฺกา อตฺถจริยํ อาวหิตุํ, โส เอกํเสน อตฺถํ หาเปติเยวาติฯ

เอวํ โส ปณฺฑิโต ปุริโส อิมาย คาถาย วานรเชฏฺฐกํ ครหิตฺวา อตฺตโน ปริสํ อาทาย อุยฺยานา นิกฺขมิฯ

สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, เอส คามทารโก อิทาเนว อารามทูสโก, ปุพฺเพปิ อารามทูสโกเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา วานรเชฏฺฐโก อารามทูสกคามทารโก อโหสิ, ปณฺฑิตปุริโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อารามทูสกชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[47] 7. วารุณิทูสกชาตกวณฺณนา

น เว อนตฺถกุสเลนาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วารุณิทูสกํ อารพฺภ กเถสิฯ อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร สหาโย เอโก วารุณิวาณิโช ติขิณํ วารุณิํ โยเชตฺวา หิรญฺญสุวณฺณาทีนิ คเหตฺวา วิกฺกิณนฺโต มหาชเน สนฺนิปติเต ‘‘ตาต, ตฺวํ มูลํ คเหตฺวา วารุณิํ เทหี’’ติ อนฺเตวาสิกํ อาณาเปตฺวา สยํ นฺหายิตุํ อคมาสิฯ อนฺเตวาสิโก มหาชนสฺส วารุณิํ เทนฺโต มนุสฺเส อนฺตรนฺตรา โลณสกฺขรา อาหราเปตฺวา ขาทนฺเต ทิสฺวา ‘‘อยํ สุรา อโลณิกา ภวิสฺสติ, โลณเมตฺถ ปกฺขิปิสฺสามี’’ติ สุราจาฏิยํ นาฬิมตฺตํ โลณํ ปกฺขิปิตฺวา เตสํ สุรํ อทาสิฯ เต มุขํ ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘กิํ เต กต’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘ตุมฺเห สุรํ ปิวิตฺวา โลณํ อาหราเปนฺเต ทิสฺวา โลเณน โยเชสิ’’นฺติฯ ‘‘เอวรูปํ นาม มนาปํ วารุณิํ นาเสสิ พาลา’’ติ ตํ ครหิตฺวา อุฏฺฐายุฏฺฐาย ปกฺกนฺตาฯ วารุณิวาณิโช อาคนฺตฺวา เอกมฺปิ อทิสฺวา ‘‘วารุณิปายกา กหํ คตา’’ติ ปุจฺฉิ, โส ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ อถ นํ อาจริโย ‘‘พาล, เอวรูปา นาม เต สุรา นาสิตา’’ติ ครหิตฺวา อิมํ การณํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาโรเจสิฯ อนาถปิณฺฑิโก ‘‘อตฺถิทานิ เม อิทํ กถาปาภต’’นฺติ เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สตฺถา ‘‘น เอส, คหปติ, อิทาเนว วารุณิทูสโก, ปุพฺเพปิ วารุณิทูสโกเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิยํ เสฏฺฐิ อโหสิฯ ตํ อุปนิสฺสาย เอโก วารุณิวาณิโช ชีวติฯ โส ติขิณํ สุรํ โยเชตฺวา ‘‘อิมํ วิกฺกิณาหี’’ติ อนฺเตวาสิกํ วตฺวา นฺหายิตุํ คโตฯ อนฺเตวาสิโก ตสฺมิํ คตมตฺเตเยว สุราย โลณํ ปกฺขิปิตฺวา อิมินาว นเยน สุรํ วินาเสสิฯ อถสฺส อาจริโย อาคนฺตฺวา ตํ การณํ ญตฺวา เสฏฺฐิสฺส อาโรเจสิฯ เสฏฺฐิ ‘‘อนตฺถกุสลา นาม พาลา ‘อตฺถํ กริสฺสามา’ติ อนตฺถเมว กโรนฺตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[47]

‘‘น เว อนตฺถกุสเลน, อตฺถจริยา สุขาวหา;

หาเปติ อตฺถํ ทุมฺเมโธ, โกณฺฑญฺโญ วารุณิํ ยถา’’ติฯ

ตตฺถ โกณฺฑญฺโญ วารุณิํ ยถาติ ยถา อยํ โกณฺฑญฺญนามโก อนฺเตวาสิโก ‘‘อตฺถํ กริสฺสามี’’ติ โลณํ ปกฺขิปิตฺวา วารุณิํ หาเปสิ ปริหาเปสิ วินาเสสิ, เอวํ สพฺโพปิ อนตฺถกุสโล อตฺถํ หาเปตีติ โพธิสตฺโต อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสสิฯ

สตฺถาปิ ‘‘น เอส คหปติ อิทาเนว วารุณิทูสโก, ปุพฺเพปิ วารุณิทูสโกเยวา’’ติ วตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา วารุณิทูสโก อิทานิปิ วารุณิทูสโกว อโหสิ, พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วารุณิทูสกชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[48] 8. เวทพฺพชาตกวณฺณนา

อนุปาเยน โย อตฺถนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทุพฺพจภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจเยว, เตเนว จ การเณน ปณฺฑิตานํ วจนํ อกตฺวา ติณฺเหน อสินา ทฺวิธา กตฺวา ฉินฺโน หุตฺวา มคฺเค นิปติตฺถ, ตญฺจ เอกกํ นิสฺสาย ปุริสสหสฺสํ ชีวิตกฺขยํ ปตฺต’’นฺติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอกสฺมิํ คามเก อญฺญตโร พฺราหฺมโณ เวทพฺพํ นาม มนฺตํ ชานาติฯ

โส กิร มนฺโต อนคฺโฆ มหารโห, นกฺขตฺตโยเค ลทฺเธ ตํ มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา อากาเส อุลฺโลกิเต อากาสโต สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสติฯ ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส พฺราหฺมณสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหาติฯ อเถกทิวสํ พฺราหฺมโณ โพธิสตฺตํ อาทาย เกนจิเทว กรณีเยน อตฺตโน คามา นิกฺขมิตฺวา เจตรฏฺฐํ อคมาสิ, อนฺตรามคฺเค จ เอกสฺมิํ อรญฺญฏฺฐาเน ปญฺจสตา เปสนกโจรา นาม ปนฺถฆาตํ กโรนฺติฯ เต โพธิสตฺตญฺจ เวทพฺพพฺราหฺมณญฺจ คณฺหิํสุฯ กสฺมา ปเนเต ‘‘เปสนกโจรา’’ติ วุจฺจนฺติ? เต กิร ทฺเว ชเน คเหตฺวา เอกํ ธนาหรณตฺถาย เปเสนฺติ, ตสฺมา ‘‘เปสนกโจรา’’ตฺเวว วุจฺจนฺติฯ เตปิ จ ปิตาปุตฺเต คเหตฺวา ปิตรํ ‘‘ตฺวํ อมฺหากํ ธนํ อาหริตฺวา ปุตฺตํ คเหตฺวา ยาหี’’ติ วทนฺติฯ เอเตนุปาเยน มาตุธีตโร คเหตฺวา มาตรํ วิสฺสชฺเชนฺติ, เชฏฺฐกนิฏฺเฐ คเหตฺวา เชฏฺฐภาติกํ วิสฺสชฺเชนฺติ, อาจริยนฺเตวาสิเก คเหตฺวา อนฺเตวาสิกํ วิสฺสชฺเชนฺติฯ เต ตสฺมิํ กาเล เวทพฺพพฺราหฺมณํ คเหตฺวา โพธิสตฺตํ วิสฺสชฺเชสุํฯ

โพธิสตฺโต อาจริยํ วนฺทิตฺวา ‘‘อหํ เอกาหทฺวีหจฺจเยน อาคมิสฺสามิ, ตุมฺเห มา ภายิตฺถ, อปิจ โข ปน มม วจนํ กโรถ, อชฺช ธนวสฺสาปนกนกฺขตฺตโยโค ภวิสฺสติ, มา โข ตุมฺเห ทุกฺขํ อสหนฺตา มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา ธนํ วสฺสาปยิตฺถฯ สเจ วสฺสาเปสฺสถ, ตุมฺเห จ วินาสํ ปาปุณิสฺสถ, อิเม จ ปญฺจสตา โจรา’’ติ เอวํ อาจริยํ โอวทิตฺวา ธนตฺถาย อคมาสิฯ โจราปิ สูริเย อตฺถงฺคเต พฺราหฺมณํ พนฺธิตฺวา นิปชฺชาเปสุํฯ ตงฺขณญฺเญว ปาจีนโลกธาตุโต ปริปุณฺณจนฺทมณฺฑลํ อุฏฺฐหิฯ พฺราหฺมโณ นกฺขตฺตํ โอโลเกนฺโต ‘‘ธนวสฺสาปนกนกฺขตฺตโยโค ลทฺโธ, กิํ เม ทุกฺเขน อนุภูเตน, มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา รตนวสฺสํ วสฺสาเปตฺวา โจรานํ ธนํ ทตฺวา ยถาสุขํ คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา โจเร อามนฺเตสิ ‘‘โภนฺโต โจรา, ตุมฺเห มํ กิมตฺถาย คณฺหถา’’ติ? ‘‘ธนตฺถาย, อยฺยา’’ติฯ ‘‘สเจ โว, ธเนน อตฺโถ, ขิปฺปํ มํ พนฺธนา โมเจตฺวา สีสํ นฺหาเปตฺวา อหตวตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา คนฺเธหิ วิลิมฺปาเปตฺวา ปุปฺผานิ ปิลนฺธาเปตฺวา ฐเปถา’’ติฯ ‘‘โจรา ตสฺส กถํ สุตฺวา ตถา อกํสุ’’ฯ

พฺราหฺมโณ นกฺขตฺตโยคํ ญตฺวา มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา อากาสํ อุลฺโลเกสิ, ตาวเทว อากาสโต รตนานิ ปติํสุฯ โจรา ตํ ธนํ สงฺกฑฺฒิตฺวา อุตฺตราสงฺเคสุ ภณฺฑิกํ กตฺวา ปายิํสุฯ พฺราหฺมโณปิ เตสํ ปจฺฉโตว อคมาสิฯ อถ เต โจเร อญฺเญ ปญฺจสตา โจรา คณฺหิํสุฯ ‘‘กิมตฺถํ อมฺเห คณฺหถา’’ติ จ วุตฺตา ‘‘ธนตฺถายา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘ยทิ โว ธเนน อตฺโถ, เอตํ พฺราหฺมณํ คณฺหถ, เอโส อากาสํ อุลฺโลเกตฺวา ธนํ วสฺสาเปสิ, อมฺหากมฺเปตํ เอเตเนว ทินฺน’’นฺติฯ โจรา โจเร วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘อมฺหากมฺปิ ธนํ เทหี’’ติ พฺราหฺมณํ คณฺหิํสุฯ พฺราหฺมโณ ‘‘อหํ ตุมฺหากํ ธนํ ทเทยฺยํ, ธนวสฺสาปนกนกฺขตฺตโยโค ปน อิโต สํวจฺฉรมตฺถเก ภวิสฺสติฯ ยทิ โว ธเนนตฺโถ, อธิวาเสถ, ตทา ธนวสฺสํ วสฺสาเปสฺสามี’’ติ อาหฯ โจรา กุชฺฌิตฺวา ‘‘อมฺโภ, ทุฏฺฐพฺราหฺมณ, อญฺเญสํ อิทาเนว ธนํ วสฺสาเปตฺวา อมฺเห อญฺญํ สํวจฺฉรํ อธิวาสาเปสี’’ติ ติณฺเหน อสินา พฺราหฺมณํ ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา มคฺเค ฉฑฺเฑตฺวา เวเคน อนุพนฺธิตฺวา เตหิ โจเรหิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตฺวา เต สพฺเพปิ มาเรตฺวา ธนํ อาทาย ปุน ทฺเว โกฏฺฐาสา หุตฺวา อญฺญมญฺญํ ยุชฺฌิตฺวา อฑฺฒเตยฺยานิ ปุริสสตานิ ฆาเตตฺวา เอเตน อุปาเยน ยาว ทฺเว ชนา อวสิฏฺฐา อเหสุํ, ตาว อญฺญมญฺญํ ฆาตยิํสุฯ เอวํ ตํ ปุริสสหสฺสํ วินาสํ ปตฺตํฯ

เต ปน ทฺเว ชนา อุปาเยน ตํ ธนํ อาหริตฺวา เอกสฺมิํ คามสมีเป คหนฏฺฐาเน ธนํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา เอโก ขคฺคํ คเหตฺวา รกฺขนฺโต นิสีทิ, เอโก ตณฺฑุเล คเหตฺวา ภตฺตํ ปจาเปตุํ คามํ ปาวิสิฯ โลโภ จ นาเมส วินาสมูลเมวาติ ธนสนฺติเก นิสินฺโน จินฺเตสิ ‘‘ตสฺมิํ อาคเต อิทํ ธนํ ทฺเว โกฏฺฐาสา ภวิสฺสนฺติ, ยํนูนาหํ ตํ อาคตมตฺตเมว ขคฺเคน ปหริตฺวา ฆาเตยฺย’’นฺติฯ โส ขคฺคํ สนฺนยฺหิตฺวา ตสฺส อาคมนํ โอโลเกนฺโต นิสีทิฯ อิตโรปิ จินฺเตสิ ‘‘ตํ ธนํ ทฺเว โกฏฺฐาสา ภวิสฺสนฺติ, ยํนูนาหํ ภตฺเต วิสํ ปกฺขิปิตฺวา ตํ ปุริสํ โภเชตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา เอกโกว ธนํ คณฺเหยฺย’’นฺติฯ โส นิฏฺฐิเต ภตฺเต สยํ ภุญฺชิตฺวา เสสเก วิสํ ปกฺขิปิตฺวา ตํ อาทาย ตตฺถ อคมาสิฯ ตํ ภตฺตํ โอตาเรตฺวา ฐิตมตฺตเมว อิตโร ขคฺเคน ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา ตํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน ฉฑฺเฑตฺวา ตญฺจ ภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา สยมฺปิ ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิฯ เอวญฺจ ตํ ธนํ นิสฺสาย สพฺเพว วินาสํ ปาปุณิํสุฯ

โพธิสตฺโตปิ โข เอกาหทฺวีหจฺจเยน ธนํ อาทาย อาคโต ตสฺมิํ ฐาเน อาจริยํ อทิสฺวา วิปฺปกิณฺณํ ปน ธนํ ทิสฺวา ‘‘อาจริเยน มม วจนํ อกตฺวา ธนํ วสฺสาปิตํ ภวิสฺสติ, สพฺเพหิ วินาสํ ปตฺเตหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ มหามคฺเคน ปายาสิฯ คจฺฉนฺโต อาจริยํ มหามคฺเค ทฺวิธา ฉินฺนํ ทิสฺวา ‘‘มม วจนํ อกตฺวา มโต’’ติ ทารูนิ อุทฺธริตฺวา จิตกํ กตฺวา อาจริยํ ฌาเปตฺวา วนปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต ชีวิตกฺขยํ ปตฺเต ปญฺจสเต, ปุรโต อฑฺฒเตยฺยสเตติ อนุกฺกเมน อวสาเน ทฺเว ชเน ชีวิตกฺขยํ ปตฺเต ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิมํ ทฺวีหิ อูนํ ปุริสสหสฺสํ วินาสํ ปตฺตํ, อญฺเญหิ ทฺวีหิ โจเรหิ ภวิตพฺพํ, เตปิ สนฺถมฺภิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, กหํ นุ โข เต คตา’’ติ คจฺฉนฺโต เตสํ ธนํ อาทาย คหนฏฺฐานํ ปวิฏฺฐมคฺคํ ทิสฺวา คจฺฉนฺโต ภณฺฑิกพทฺธสฺส ธนสฺส ราสิํ ทิสฺวา เอกํ ภตฺตปาติํ อวตฺถริตฺวา มตํ อทฺทสฯ ตโต ‘‘อิทํ นาม เตหิ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ สพฺพํ ญตฺวา ‘‘กหํ นุ โข โส ปุริโส’’ติ วิจินนฺโต ตมฺปิ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน อปวิทฺธํ ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ อาจริโย มม วจนํ อกตฺวา อตฺตโน ทุพฺพจภาเวน อตฺตนาปิ วินาสํ ปตฺโต, อปรมฺปิ เตน ปุริสสหสฺสํ วินาสิตํ, อนุปาเยน วต อการเณน อตฺตโน วุฑฺฒิํ ปตฺถยมานา อมฺหากํ อาจริโย วิย มหาวินาสเมว ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห –

[48]

‘‘อนุปาเยน โย อตฺถํ, อิจฺฉติ โส วิหญฺญติ;

เจตา หนิํสุ เวทพฺพํ, สพฺเพ เต พฺยสนมชฺฌคู’’ติฯ

ตตฺถ โส วิหญฺญตีติ โส อนุปาเยน ‘‘อตฺตโน อตฺถํ วุฑฺฒิํ สุขํ อิจฺฉามี’’ติ อกาเล วายามํ กโรนฺโต ปุคฺคโล วิหญฺญติ กิลมติ มหาวินาสํ ปาปุณาติฯ เจตาติ เจตรฏฺฐวาสิโน โจราฯ หนิํสุ เวทพฺพนฺติ เวทพฺพมนฺตวเสน ‘‘เวทพฺโพ’’ติ ลทฺธนามํ พฺราหฺมณํ หนิํสุฯ สพฺเพ เต พฺยสนมชฺฌคูติ เตปิ จ อนวเสสา อญฺญมญฺญํ ฆาตยมานา พฺยสนํ อธิคจฺฉิํสุ ปฏิลภิํสูติฯ

เอวํ โพธิสตฺโต ‘‘ยถา อมฺหากํ อาจริโย อนุปาเยน อฏฺฐาเน ปรกฺกมํ กโรนฺโต ธนํ วสฺสาเปตฺวา อตฺตนาปิ ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต, อญฺเญสญฺจ วินาสปจฺจโย ชาโต, เอวเมว โย อญฺโญปิ อนุปาเยน อตฺตโน อตฺถํ อิจฺฉนฺโต วายามํ กริสฺสติ, สพฺโพ โส อตฺตนา จ วินสฺสิสฺสติ, ปเรสญฺจ วินาสปจฺจโย ภวิสฺสตี’’ติ วนํ อุนฺนาเทนฺโต เทวตาสุ สาธุการํ ททมานาสุ อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ตํ ธนํ อุปาเยน อตฺตโน เคหํ อาหริตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สคฺคปถํ ปูรยมาโน อคมาสิฯ

สตฺถาปิ ‘‘น ตฺวํ ภิกฺขุ อิทาเนว ทุพฺพโจ, ปุพฺเพปิ ทุพฺพโจว, ทุพฺพจตฺตา ปน มหาวินาสํ ปตฺโต’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เวทพฺพพฺราหฺมโณ ทุพฺพจภิกฺขุ อโหสิ, อนฺเตวาสิโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

เวทพฺพชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[49] 9. นกฺขตฺตชาตกวณฺณนา

นกฺขตฺตํ ปติมาเนนฺตนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ อาชีวกํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิเรกํ กุลธีตรํ ชนปเท เอโก กุลปุตฺโต อตฺตโน ปุตฺตสฺส วาเรตฺวา ‘‘อสุกทิวเส นาม คณฺหิสฺสามี’’ติ ทิวสํ ฐเปตฺวา ตสฺมิํ ทิวเส สมฺปตฺเต อตฺตโน กุลูปกํ อาชีวกํ ปุจฺฉิ ‘‘ภนฺเต, อชฺช มยํ เอกํ มงฺคลํ กริสฺสาม, โสภนํ นุ โข นกฺขตฺต’’นฺติฯ โส ‘‘อยํ มํ ปฐมํ อปุจฺฉิตฺวาว ทิวสํ ฐเปตฺวา อิทานิ ปฏิปุจฺฉติ, โหตุ, สิกฺขาเปสฺสามิ น’’นฺติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘อชฺช อโสภนํ นกฺขตฺตํ, มา อชฺช มงฺคลํ กริตฺถ, สเจ กริสฺสถ, มหาวินาโส ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ ตสฺมิํ กุเล มนุสฺสา ตสฺส สทฺทหิตฺวา ตํ ทิวสํ น คจฺฉิํสุฯ นครวาสิโน สพฺพํ มงฺคลกิริยํ กตฺวา เตสํ อนาคมนํ ทิสฺวา ‘‘เตหิ อชฺช ทิวโส ฐปิโต, โน จ โข อาคตา, อมฺหากมฺปิ พหุ วยกมฺมํ กตํ, กิํ โน เตหิ, อมฺหากํ ธีตรํ อญฺญสฺส ทสฺสามา’’ติ ยถากเตเนว มงฺคเลน ธีตรํ อญฺญสฺส กุลสฺส อทํสุฯ

อิตเร ปุนทิวเส อาคนฺตฺวา ‘‘เทถ โน ทาริก’’นฺติ อาหํสุฯ

อถ เน สาวตฺถิวาสิโน ‘‘ชนปทวาสิโน นาม ตุมฺเห คหปติกา ปาปมนุสฺสา ทิวสํ ฐเปตฺวา อวญฺญาย น อาคตา, อาคตมคฺเคเนว ปฏิคจฺฉถ , อมฺเหหิ อญฺเญสํ ทาริกา ทินฺนา’’ติ ปริภาสิํสุฯ เต เตหิ สทฺธิํ กลหํ กตฺวา ทาริกํ อลภิตฺวา ยถาคตมคฺเคเนว คตาฯ เตนปิ อาชีวเกน เตสํ มนุสฺสานํ มงฺคลนฺตรายสฺส กตภาโว ภิกฺขูนํ อนฺตเร ปากโฏ ชาโตฯ เต ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ‘‘อาวุโส, อาชีวเกน กุลสฺส มงฺคลนฺตราโย กโต’’ติ กถยมานา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิฯ เต ‘‘อิมาย นามา’’ติ กถยิํสุฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว อาชีวโก ตสฺส กุลสฺส มงฺคลนฺตรายํ กโรติ, ปุพฺเพปิ เอส เตสํ กุชฺฌิตฺวา มงฺคลนฺตรายํ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต นครวาสิโน ชนปทวาสีนํ ธีตรํ วาเรตฺวา ทิวสํ ฐเปตฺวา อตฺตโน กุลูปกํ อาชีวกํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘ภนฺเต, อชฺช อมฺหากํ เอกา มงฺคลกิริยา, โสภนํ นุ โข นกฺขตฺต’’นฺติฯ โส ‘‘อิเม อตฺตโน รุจิยา ทิวสํ ฐเปตฺวา อิทานิ มํ ปุจฺฉนฺตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘อชฺช เนสํ มงฺคลนฺตรายํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อชฺช อโสภนํ นกฺขตฺตํ, สเจ กโรถ, มหาวินาสํ ปาปุณิสฺสถา’’ติ อาหฯ เต ตสฺส สทฺทหิตฺวา น คมิํสุฯ ชนปทวาสิโน เตสํ อนาคมนํ ญตฺวา ‘‘เต อชฺช ทิวสํ ฐเปตฺวาปิ น อาคตา, กิํ โน เตหิ, อญฺเญสํ ธีตรํ ทสฺสามา’’ติ อญฺเญสํ ธีตรํ อทํสุฯ นครวาสิโน ปุนทิวเส อาคนฺตฺวา ทาริกํ ยาจิํสุฯ ชนปทวาสิโน ‘‘ตุมฺเห นครวาสิโน นาม ฉินฺนหิริกา คหปติกา, ทิวสํ ฐเปตฺวา ทาริกํ น คณฺหิตฺถ, มยํ ตุมฺหากํ อนาคมนภาเวน อญฺเญสํ อทมฺหา’’ติฯ มยํ อาชีวกํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ‘‘‘นกฺขตฺตํ น โสภน’นฺติ นาคตา, เทถ โน ทาริก’’นฺติฯ ‘‘อมฺเหหิ ตุมฺหากํ อนาคมนภาเวน อญฺเญสํ ทินฺนา, อิทานิ ทินฺนทาริกํ กถํ ปุน อาเนสฺสามา’’ติฯ

เอวํ เตสุ อญฺญมญฺญํ กลหํ กโรนฺเตสุ เอโก นครวาสี ปณฺฑิตปุริโส เอเกน กมฺเมน ชนปทํ คโต เตสํ นครวาสีนํ ‘‘มยํ อาชีวกํ ปุจฺฉิตฺวา นกฺขตฺตสฺส อโสภนภาเวน นาคตา’’ติ กเถนฺตานํ สุตฺวา ‘‘นกฺขตฺเตน โก อตฺโถ, นนุ ทาริกาย ลทฺธภาโวว นกฺขตฺต’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[49]

‘‘นกฺขตฺตํ ปติมาเนนฺตํ, อตฺโถ พาลํ อุปจฺจคา;

อตฺโถ อตฺถสฺส นกฺขตฺตํ, กิํ กริสฺสนฺติ ตารกา’’ติฯ

ตตฺถ ปติมาเนนฺตนฺติ โอโลเกนฺตํ, ‘‘อิทานิ นกฺขตฺตํ ภวิสฺสติ, อิทานิ นกฺขตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ อาคมยมานํฯ อตฺโถ พาลํ อุปจฺจคาติ เอตํ นครวาสิกํ พาลํ ทาริกาปฏิลาภสงฺขาโต อตฺโถ อติกฺกนฺโตฯ อตฺโถ อตฺถสฺส นกฺขตฺตนฺติ ยํ อตฺถํ ปริเยสนฺโต จรติ, โส ปฏิลทฺโธ อตฺโถว อตฺถสฺส นกฺขตฺตํ นามฯ กิํ กริสฺสนฺติ ตารกาติ อิตเร ปน อากาเส ตารกา กิํ กริสฺสนฺติ, กตรํ อตฺถํ สาเธสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ นครวาสิโน กลหํ กตฺวา ทาริกํ อลภิตฺวาว อคมํสุฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เอส อาชีวโก อิทาเนว กุลสฺส มงฺคลนฺตรายํ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อาชีวโก เอตรหิ อาชีวโกว อโหสิ, ตานิปิ กุลานิ เอตรหิ กุลานิเยว, คาถํ วตฺวา ฐิโต ปณฺฑิตปุริโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

นกฺขตฺตชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[50] 10. ทุมฺเมธชาตกวณฺณนา

ทุมฺเมธานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โลกตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิฯ สา ทฺวาทสกนิปาเต มหากณฺหชาตเก (ชา. 1.12.61 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส รญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘พฺรหฺมทตฺตกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ

โส โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก หุตฺวา ตกฺกสิลายํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารํ คนฺตฺวา อฏฺฐารสนฺนํ วิชฺชฏฺฐานานํ นิปฺผตฺติํ ปาปุณิ, อถสฺส ปิตา โอปรชฺชํ อทาสิฯ ตสฺมิํ สมเย พาราณสิวาสิโน เทวตามงฺคลิกา โหนฺติ, เทวตา นมสฺสนฺติ, พหู อเชฬกกุกฺกุฏภูกราทโย วธิตฺวา นานปฺปกาเรหิ ปุปฺผคนฺเธหิ เจว มํสโลหิเตหิ จ พลิกมฺมํ กโรนฺติฯ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิทานิ สตฺตา เทวตามงฺคลิกา, พหุํ ปาณวธํ กโรนฺติ, มหาชโน เยภุยฺเยน อธมฺมสฺมิํเยว นิวิฏฺโฐ, อหํ ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ลภิตฺวา เอกมฺปิ อกิลเมตฺวา อุปาเยเนว ปาณวธํ กาตุํ น ทสฺสามี’’ติฯ โส เอกทิวสํ รถํ อภิรุยฺห นครา นิกฺขนฺโต อทฺทส เอกสฺมิํ มหนฺเต วฏรุกฺเข มหาชนํ สนฺนิปติตํ, ตสฺมิํ รุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตาย สนฺติเก ปุตฺตธีตุยสธนาทีสุ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ ปตฺเถนฺตํฯ โส ตํ ทิสฺวา รถา โอรุยฺห ตํ รุกฺขํ อุปสงฺกมิตฺวา คนฺธปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา อุทเกน อภิเสกํ กตฺวา รุกฺขํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เทวตามงฺคลิโก วิย หุตฺวา เทวตํ นมสฺสิตฺวา รถํ อภิรุยฺห นครํ ปาวิสิฯ ตโต ปฏฺฐาย อิมินาว นิยาเมน อนฺตรนฺตเร ตตฺถ คนฺตฺวา เทวตามงฺคลิโก วิย ปูชํ กโรติฯ

โส อปเรน สมเยน ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย จตสฺโส อคติโย วชฺเชตฺวา ทส ราชธมฺเม อโกเปนฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, รชฺเช ปติฏฺฐิโตมฺหิฯ ยํ ปนาหํ ปุพฺเพ เอกํ อตฺถํ จินฺตยิํ, อิทานิ ตํ มตฺถกํ ปาเปสฺสามี’’ติ อมจฺเจ จ พฺราหฺมณคหปติกาทโย จ สนฺนิปาตาเปตฺวา อามนฺเตสิ ‘‘ชานาถ โภ มยา เกน การเณน รชฺชํ ปตฺต’’นฺติ? ‘‘น ชานาม, เทวา’’ติฯ ‘‘อปิ โวหํ อสุกํ นาม วฏรุกฺขํ คนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา นมสฺสมาโน ทิฏฺฐปุพฺโพ’’ติฯ ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ตทาหํ ปตฺถนํ อกาสิํ ‘‘สเจ รชฺชํ ปาปุณิสฺสามิ, พลิกมฺมํ เต กริสฺสามี’’ติฯ ‘‘ตสฺสา เม เทวตาย อานุภาเวน อิทํ รชฺชํ ลทฺธํ, อิทานิสฺสา พลิกมฺมํ กริสฺสามิ, ตุมฺเห ปปญฺจํ อกตฺวา ขิปฺปํ เทวตาย พลิกมฺมํ สชฺเชถา’’ติฯ ‘‘กิํ กิํ คณฺหาม, เทวา’’ติ? โภ อหํ เทวตาย อายาจมาโน ‘‘เย มยฺหํ รชฺเช ปาณาติปาตาทีนิ ปญฺจ ทุสฺสีลกมฺมานิ ทส อกุสลกมฺมปเถ สมาทาย วตฺติสฺสนฺติ, เต ฆาเตตฺวา อนฺตวฏฺฏิมํสโลหิตาทีหิ พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อายาจิํฯ

ตสฺมา ตุมฺเห เอวํ เภริํ จราเปถ ‘‘อมฺหากํ ราชา อุปราชกาเลเยว เอวํ อายาจิ ‘สจาหํ รชฺชํ ปาปุณิสฺสามิ, เย เม รชฺเช ทุสฺสีลา ภวิสฺสนฺติ, เต สพฺเพ ฆาเตตฺวา พลิกมฺมํ กริสฺสามี’ติ, โส อิทานิ ปญฺจวิธํ ทุสฺสีลกมฺมํ ทสวิธํ อกุสลกมฺมปถํ สมาทาย วตฺตมานานํ ทุสฺสีลานํ สหสฺสํ ฆาเตตฺวา เตสํ หทยมํสาทีนิ คาหาเปตฺวา เทวตาย พลิกมฺมํ กาตุกาโม, เอวํ นครวาสิโน ชานนฺตู’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘เยทานิ อิโต ปฏฺฐาย ทุสฺสีลกมฺเม วตฺติสฺสนฺติ, เตสํ สหสฺสํ ฆาเตตฺวา ยญฺญํ ยชิตฺวา อายาจนโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ เอตมตฺถํ ปกาเสนฺโต อิมํ คาถมาห –

[50]

‘‘ทุมฺเมธานํ สหสฺเสน, ยญฺโญ เม อุปยาจิโต;

อิทานิ โขหํ ยชิสฺสามิ, พหุ อธมฺมิโก ชโน’’ติฯ

ตตฺถ ทุมฺเมธานํ สหสฺเสนาติ ‘‘อิทํ กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ, อิทํ น วฏฺฏตี’’ติ อชานนภาเวน, ทสสุ วา ปน อกุสลกมฺมปเถสุ สมาทาย วตฺตนภาเวน ทุฏฺฐา เมธา เอเตสนฺติ ทุมฺเมธา, เตสํ ทุมฺเมธานํ นิปฺปญฺญานํ พาลปุคฺคลานํ คณิตฺวา คหิเตน สหสฺเสนฯ ยญฺโญ เม อุปยาจิโตติ มยา เทวตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เอวํ ยชิสฺสามี’’ติ ยญฺโญ ยาจิโตฯ อิทานิ โขหํ ยชิสฺสามีติ โส อหํ อิมินา อายาจเนน รชฺชสฺส ปฏิลทฺธตฺตา อิทานิ ยชิสฺสามิฯ กิํการณา? อิทานิ หิ พหุ อธมฺมิโก ชโน, ตสฺมา อิทาเนว นํ คเหตฺวา พลิกมฺมํ กริสฺสามีติฯ

อมจฺจา โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ทฺวาทสโยชนิเก พาราณสินคเร เภริํ จราเปสุํฯ เภริยา อาณํ สุตฺวา เอกมฺปิ ทุสฺสีลกมฺมํ สมาทาย ฐิโต เอกปุริโสปิ นาโหสิฯ อิติ ยาว โพธิสตฺโต รชฺชํ กาเรสิ, ตาว เอกปุคฺคโลปิ ปญฺจสุ ทสสุ วา ทุสฺสีลกมฺเมสุ เอกมฺปิ กมฺมํ กโรนฺโต น ปญฺญายิตฺถฯ เอวํ โพธิสตฺโต เอกปุคฺคลมฺปิ อกิลเมนฺโต สกลรฏฺฐวาสิโน สีลํ รกฺขาเปตฺวา สยมฺปิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน อตฺตโน ปริสํ อาทาย เทวนครํ ปูเรนฺโต อคมาสิฯ

สตฺถาปิ ‘‘น, ภิกฺขเว, ตถาคโต อิทาเนว โลกสฺส อตฺถํ จรติ, ปุพฺเพปิ จริเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทาปริสา พุทฺธปริสา อเหสุํ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ทุมฺเมธชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

อตฺถกามวคฺโค ปญฺจโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

โลสกติสฺสกโปต, เวฬุกํ มกสมฺปิ จ;

โรหิณี อารามทูสํ, วารุณีทูสเวทพฺพํ;

นกฺขตฺตํ ทุมฺเมธํ ทสาติฯ

ปฐโม ปณฺณาสโกฯ

6. อาสีสวคฺโค

[51] 1. มหาสีลวชาตกวณฺณนา

อาสีเสเถว ปุริโสติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โอสฺสฏฺฐวีริยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ ตญฺหิ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ โอสฺสฏฺฐวีริโยสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ จ วุตฺเต ‘‘กสฺมา ตฺวํ ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา วีริยํ โอสฺสชิ, ปุพฺเพ ปณฺฑิตา รชฺชา ปริหายิตฺวาปิ อตฺตโน วีริเย ฐตฺวาว นฏฺฐมฺปิ ยสํ ปุน อุปฺปาทยิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต รญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโตฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘สีลวกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุฯ โส โสฬสวสฺสุทฺเทสิโกว สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐิโต มหาสีลวราชา นาม อโหสิ ธมฺมิโก ธมฺมราชาฯ