สตฺถา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มุนิกสูกโร อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ อโหสิ, ถุลฺลกุมาริกา เอสา เอว, จูฬโลหิโต อานนฺโท, มหาโลหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มุนิกชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

กุรุงฺควคฺโค ตติโยฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

กุรุงฺคํ กุกฺกุรญฺเจว, โภชาชานียญฺจ อาชญฺญํ;

ติตฺถํ มหิฬามุขาภิณฺหํ, นนฺทิกณฺหญฺจ มุนิกนฺติฯ

4. กุลาวกวคฺโค

[31] 1. กุลาวกชาตกวณฺณนา

กุลาวกาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อปริสฺสาเวตฺวา ปานียํ ปีตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิโต กิร ทฺเว สหายกา ทหรภิกฺขู ชนปทํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ ผาสุกฏฺฐาเน ยถาชฺฌาสยํ วสิตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ปุน ตโต นิกฺขมิตฺวา เชตวนาภิมุขา ปายิํสุฯ เอกสฺส หตฺเถ ปริสฺสาวนํ อตฺถิ, เอกสฺส นตฺถิฯ ทฺเวปิ เอกโต ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวนฺติฯ เต เอกทิวสํ วิวาทํ อกํสุฯ ปริสฺสาวนสามิโก อิตรสฺส ปริสฺสาวนํ อทตฺวา สยเมว ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวิ, อิตโร ปน ปริสฺสาวนํ อลภิตฺวา ปิปาสํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต อปริสฺสาเวตฺวา ปานียํ ปิวิฯ เต อุโภปิ อนุปุพฺเพน เชตวนํ ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ สตฺถา สมฺโมทนียํ กถํ กเถตฺวา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ภนฺเต, มยํ โกสลชนปเท เอกสฺมิํ คามเก วสิตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคตา’’ติฯ ‘‘กจฺจิ ปน โว สมคฺคา อาคตตฺถา’’ติ? อปริสฺสาวนโก อาห ‘‘อยํ, ภนฺเต, อนฺตรามคฺเค มยา สทฺธิํ วิวาทํ กตฺวา ปริสฺสาวนํ นาทาสี’’ติฯ อิตโรปิ อาห ‘‘อยํ, ภนฺเต, อปริสฺสาเวตฺวาว ชานํ สปาณกํ อุทกํ ปิวี’’ติฯ

‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ ชานํ สปาณกํ อุทกํ ปิวี’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, อปริสฺสาวิตํ อุทกํ ปิวินฺติ ฯ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา เทวนคเร รชฺชํ กาเรนฺตา ยุทฺธปราชิตา สมุทฺทปิฏฺเฐน ปลายนฺตา ‘อิสฺสริยํ นิสฺสาย ปาณวธํ น กริสฺสามา’ติ ตาว มหนฺตํ ยสํ ปริจฺจชิตฺวา สุปณฺณโปตกานํ ชีวิตํ ทตฺวา รถํ นิวตฺตยิํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต มคธรฏฺเฐ ราชคเห เอโก มาคธราชา รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา โพธิสตฺโต ยถา เอตรหิ สกฺโก ปุริมตฺตภาเว มคธรฏฺเฐ มจลคามเก นิพฺพตฺติ, เอวํ ตสฺมิํเยว มจลคามเก มหากุลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ นามคฺคหณทิวเส จสฺส ‘‘มฆกุมาโร’’ตฺเวว นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ‘‘มฆมาณโว’’ติ ปญฺญายิตฺถฯ อถสฺส มาตาปิตโร สมานชาติกกุลโต ทาริกํ อานยิํสุฯ โส ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒมาโน ทานปติ อโหสิ, ปญฺจ สีลานิ รกฺขติฯ ตสฺมิญฺจ คาเม เตตฺติํเสว กุลานิ โหนฺติ, เตปิ เตตฺติํส กุลา มนุสฺสา เอกทิวสํ คามมชฺเฌ ฐตฺวา คามกมฺมํ กโรนฺติฯ โพธิสตฺโต ฐิตฏฺฐาเน ปาเทหิ ปํสุํ วิยูหิตฺวา ตํ ปเทสํ รมณียํ กตฺวา อฏฺฐาสิ, อถญฺโญ เอโก อาคนฺตฺวา ตสฺมิํ ฐาเน ฐิโตฯ โพธิสตฺโต อปรํ ฐานํ รมณียํ กตฺวา อฏฺฐาสิ, ตตฺราปิ อญฺโญ ฐิโตฯ โพธิสตฺโต อปรมฺปิ อปรมฺปีติ สพฺเพสมฺปิ ฐิตฏฺฐานํ รมณียํ กตฺวา อปเรน สมเยน ตสฺมิํ ฐาเน มณฺฑปํ กาเรสิ, มณฺฑปมฺปิ อปเนตฺวา สาลํ กาเรสิ, ตตฺถ ผลกาสนานิ สนฺถริตฺวา ปานียจาฏิํ ฐเปสิฯ

อปเรน สมเยน เตปิ เตตฺติํสชนา โพธิสตฺเตน สมานจฺฉนฺทา อเหสุํฯ เต โพธิสตฺโต ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ตโต ปฏฺฐาย เตหิ สทฺธิํ ปุญฺญานิ กโรนฺโต วิจรติฯ เตปิ เตเนว สทฺธิํ ปุญฺญานิ กโรนฺตา กาลสฺเสว วุฏฺฐาย วาสิผรสุมุสลหตฺถา จตุมหาปถาทีสุ มุสเลน ปาสาเณ อุพฺพตฺเตตฺวา ปวฏฺเฏนฺติ, ยานานํ อกฺขปฏิฆาตรุกฺเข หรนฺติ, วิสมํ สมํ กโรนฺติ, เสตุํ อตฺถรนฺติ, โปกฺขรณิโย ขณนฺติ, สาลํ กโรนฺติ, ทานานิ เทนฺติ, สีลานิ รกฺขนฺติฯ เอวํ เยภุยฺเยน สกลคามวาสิโน โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา สีลานิ รกฺขิํสุฯ

อถ เนสํ คามโภชโก จินฺเตสิ ‘‘อหํ ปุพฺเพ เอเตสุ สุรํ ปิวนฺเตสุ ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺเตสุ จาฏิกหาปณาทิวเสน เจว ทณฺฑพลิวเสน จ ธนํ ลภามิ, อิทานิ ปน มโฆ มาณโว สีลํ รกฺขาเปติ, เตสํ ปาณาติปาตาทีนิ กาตุํ น เทติ, อิทานิ ปน เต ปญฺจ สีลานิ น รกฺขาเปสฺสามี’’ติ กุทฺโธ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘เทว, พหู โจรา คามฆาตาทีนิ กโรนฺตา วิจรนฺตี’’ติ อาหฯ ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘คจฺฉ, เต อาเนหี’’ติ อาหฯ โส คนฺตฺวา สพฺเพปิ เต พนฺธิตฺวา อาเนตฺวา ‘‘อานีตา, เทว, โจรา’’ติ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา เตสํ กมฺมํ อโสเธตฺวาว ‘‘หตฺถินา เน มทฺทาเปถา’’ติ อาหฯ ตโต สพฺเพปิ เต ราชงฺคเณ นิปชฺชาเปตฺวา หตฺถิํ อานยิํสุฯ โพธิสตฺโต เตสํ โอวาทํ อทาสิ ‘‘ตุมฺเห สีลานิ อาวชฺเชถ, เปสุญฺญการเก จ รญฺเญ จ หตฺถิมฺหิ จ อตฺตโน สรีเร จ เอกสทิสเมว เมตฺตํ ภาเวถา’’ติฯ เต ตถา อกํสุฯ อถ เนสํ มทฺทนตฺถาย หตฺถิํ อุปเนสุํฯ โส อุปนียมาโนปิ น อุปคจฺฉติ, มหาวิรวํ วิรวิตฺวา ปลายติฯ อญฺญํ อญฺญํ หตฺถิํ อานยิํสุ, เตปิ ตเถว ปลายิํสุฯ

ราชา ‘‘เอเตสํ หตฺเถ กิญฺจิ โอสธํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘วิจินถา’’ติ อาหฯ วิจินนฺตา อทิสฺวา ‘‘นตฺถิ, เทวา’’ติ อาหํสุฯ เตน หิ กิญฺจิ มนฺตํ ปริวตฺเตสฺสนฺติ, ปุจฺฉถ เน ‘‘อตฺถิ โว ปริวตฺตนมนฺโต’’ติ? ราชปุริสา ปุจฺฉิํสุ, โพธิสตฺโต ‘‘อตฺถี’’ติ อาหฯ ราชปุริสา ‘‘อตฺถิ กิร, เทวา’’ติ อาโรจยิํสุ, ราชา สพฺเพปิ เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ชานนมนฺตํ กเถถา’’ติ อาหฯ โพธิสตฺโต อโวจ ‘‘เทว, อญฺโญ อมฺหากํ มนฺโต นาม นตฺถิ, อมฺเห ปน เตตฺติํสมตฺตา ชนา ปาณํ น หนาม, อทินฺนํ นาทิยาม, มิจฺฉาจารํ น จราม, มุสาวาทํ น ภณาม, มชฺชํ น ปิวาม, เมตฺตํ ภาเวม, ทานํ เทม, มคฺคํ สมํ กโรม, โปกฺขรณิโย ขณาม, สาลํ กโรม, อยํ อมฺหากํ มนฺโต จ ปริตฺตญฺจ วุฑฺฒิ จา’’ติฯ ราชา เตสํ ปสนฺโน เปสุญฺญการกสฺส สพฺพํ เคหวิภวํ ตญฺจ เตสํเยว ทาสํ กตฺวา อทาสิ, ตํ หตฺถิญฺจ คามญฺจ เตสํเยว อทาสิฯ

เต ตโต ปฏฺฐาย ยถารุจิยา ปุญฺญานิ กโรนฺตา ‘‘จตุมหาปเถ มหนฺตํ สาลํ กาเรสฺสามา’’ติ วฑฺฒกิํ ปกฺโกสาเปตฺวา สาลํ ปฏฺฐเปสุํฯ มาตุคาเมสุ ปน วิคตจฺฉนฺทตาย ตสฺสา สาลาย มาตุคามานํ ปตฺติํ นาทํสุฯ เตน จ สมเยน โพธิสตฺตสฺส เคเห สุธมฺมา, จิตฺตา, นนฺทา, สุชาติ จตสฺโส อิตฺถิโย โหนฺติฯ ตาสุ สุธมฺมา วฑฺฒกินา สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา ‘‘ภาติก, อิมิสฺสา สาลาย มํ เชฏฺฐิกํ กโรหี’’ติ วตฺวา ลญฺชํ อทาสิฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปฐมเมว กณฺณิการุกฺขํ สุกฺขาเปตฺวา ตจฺเฉตฺวา วิชฺฌิตฺวา กณฺณิกํ นิฏฺฐาเปตฺวา วตฺเถน ปลิเวเฐตฺวา ฐเปสิฯ อถ สาลํ นิฏฺฐาเปตฺวา กณฺณิกาโรปนกาเล ‘‘อโห, อยฺยา, เอกํ น สริมฺหา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ นาม, โภ’’ติฯ ‘‘กณฺณิกา ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘โหตุ อาหริสฺสามา’’ติ? ‘‘อิทานิ ฉินฺนรุกฺเขน กาตุํ น สกฺกา, ปุพฺเพเยว ฉินฺทิตฺวา ตจฺเฉตฺวา วิชฺฌิตฺวา ฐปิตกณฺณิกา ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ‘‘อิทานิ กิํ กาตพฺพ’’นฺติ? ‘‘สเจ กสฺสจิ เคเห นิฏฺฐาเปตฺวา ฐปิตา วิกฺกายิกกณฺณิกา อตฺถิ, สา ปริเยสิตพฺพา’’ติฯ เต ปริเยสนฺตา สุธมฺมาย เคเห ทิสฺวา มูเลน น ลภิํสุฯ ‘‘สเจ มํ สาลาย ปตฺติกํ กโรถ, ทสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘น มยํ มาตุคามานํ ปตฺติํ ทมฺหา’’ติ อาหํสุฯ

อถ เน วฑฺฒกี อาห ‘‘อยฺยา, ตุมฺเห กิํ กเถถ, ฐเปตฺวา พฺรหฺมโลกํ อญฺญํ มาตุคามรหิตฏฺฐานํ นาม นตฺถิ, คณฺหถ กณฺณิกํ, เอวํ สนฺเต อมฺหากํ กมฺมํ นิฏฺฐํ คมิสฺสตี’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ กณฺณิกํ คเหตฺวา สาลํ นิฏฺฐาเปตฺวา อาสนผลกานิ สนฺถริตฺวา ปานียจาฏิโย ฐเปตฺวา ยาคุภตฺตํ นิพนฺธิํสุฯ สาลํ ปากาเรน ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา อนฺโตปากาเร วาลุกํ อากิริตฺวา พหิปากาเร ตาลปนฺติโย โรเปสุํฯ จิตฺตาปิ ตสฺมิํ ฐาเน อุยฺยานํ กาเรสิ, ‘‘ปุปฺผูปคผลูปครุกฺโข อสุโก นาม ตสฺมิํ นตฺถี’’ติ นาโหสิฯ นนฺทาปิ ตสฺมิํเยว ฐาเน โปกฺขรณิํ กาเรสิ ปญฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนํ รมณียํฯ สุชา น กิญฺจิ อกาสิฯ

โพธิสตฺโต มาตุ อุปฏฺฐานํ ปิตุ อุปฏฺฐานํ กุเล เชฏฺฐาปจายิกกมฺมํ สจฺจวาจํ อผรุสวาจํ อปิสุณวาจํ มจฺเฉรวินยนฺติ อิมานิ สตฺต วตปทานิ ปูเรตฺวา –

‘‘มาตาเปตฺติภรํ ชนฺตุํ, กุเล เชฏฺฐาปจายินํ;

สณฺหํ สขิลสมฺภาสํ, เปสุเณยฺยปฺปหายินํฯ

‘‘มจฺเฉรวินเย ยุตฺตํ, สจฺจํ โกธาภิภุํ นรํ;

ตํ เว เทวา ตาวติํสา, อาหุ สปฺปุริโส อิตี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.257) –

เอวํ ปสํสิยภาวํ อาปชฺชิตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ตาวติํสภวเน สกฺโก เทวราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เตปิสฺส สหายา ตตฺเถว นิพฺพตฺติํสุฯ ตสฺมิํ กาเล ตาวติํสภวเน อสุรา ปฏิวสนฺติฯ สกฺโก เทวราชา ‘‘กิํ โน สาธารเณน รชฺเชนา’’ติ อสุเร ทิพฺพปานํ ปาเยตฺวา มตฺเต สมาเน ปาเทสุ คาหาเปตฺวา สิเนรุปพฺพตปาเท ขิปาเปสิฯ เต อสุรภวนเมว สมฺปาปุณิํสุฯ

อสุรภวนํ นาม สิเนรุสฺส เหฏฺฐิมตเล ตาวติํสเทวโลกปฺปมาณเมว, ตตฺถ เทวานํ ปาริจฺฉตฺตโก วิย จิตฺตปาฏลิ นาม กปฺปฏฺฐิยรุกฺโข โหติฯ เต จิตฺตปาฏลิยา ปุปฺผิตาย ชานนฺติ ‘‘นายํ อมฺหากํ เทวโลโก, เทวโลกสฺมิญฺหิ ปาริจฺฉตฺตโก ปุปฺผตี’’ติฯ อถ เต ‘‘ชรสกฺโก อมฺเห มตฺเต กตฺวา มหาสมุทฺทปิฏฺเฐ ขิปิตฺวา อมฺหากํ เทวนครํ คณฺหิ, เต มยํ เตน สทฺธิํ ยุชฺฌิตฺวา อมฺหากํ เทวนครเมว คณฺหิสฺสามา’’ติ กิปิลฺลิกา วิย ถมฺภํ สิเนรุํ อนุสญฺจรมานา อุฏฺฐหิํสุฯ สกฺโก ‘‘อสุรา กิร อุฏฺฐิตา’’ติ สุตฺวา สมุทฺทปิฏฺเฐเยว อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยุชฺฌมาโน เตหิ ปราชิโต ทิยฑฺฒโยชนสติเกน เวชยนฺตรเถน ทกฺขิณสมุทฺทสฺส มตฺถเกน ปลายิตุํ อารทฺโธฯ อถสฺส รโถ สมุทฺทปิฏฺเฐน เวเคน คจฺฉนฺโต สิมฺพลิวนํ ปกฺขนฺโต, ตสฺส คมนมคฺเค สิมฺพลิวนํ นฬวนํ วิย ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา สมุทฺทปิฏฺเฐ ปตติฯ สุปณฺณโปตกา สมุทฺทปิฏฺเฐ ปริปตนฺตา มหาวิรวํ รวิํสุฯ สกฺโก มาตลิํ ปุจฺฉิ ‘‘สมฺม มาตลิ, กิํ สทฺโท นาเมส, อติการุญฺญรโว วตฺตตี’’ติ? ‘‘เทว, ตุมฺหากํ รถเวเคน วิจุณฺณิเต สิมฺพลิวเน ปตนฺเต สุปณฺณโปตกา มรณภยตชฺชิตา เอกวิรวํ วิรวนฺตี’’ติฯ

มหาสตฺโต ‘‘สมฺม มาตลิ, มา อมฺเห นิสฺสาย เอเต กิลมนฺตุ, น มยํ อิสฺสริยํ นิสฺสาย ปาณวธกมฺมํ กโรม, เอเตสํ ปน อตฺถาย มยํ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา อสุรานํ ทสฺสาม, นิวตฺตเยตํ รถ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[31]

‘‘กุลาวกา มาตลิ สิมฺพลิสฺมิํ, อีสามุเขน ปริวชฺชยสฺสุ;

กามํ จชาม อสุเรสุ ปาณํ, มาเม ทิชา วิกุลาวา อเหสุ’’นฺติฯ

ตตฺถ กุลาวกาติ สุปณฺณโปตกาฯ มาตลีติ สารถิํ อามนฺเตสิฯ สิมฺพลิสฺมินฺติ ปสฺส เอเต สิมฺพลิรุกฺเข โอลมฺพนฺตา ฐิตาติ ทสฺเสติฯ อีสามุเขน ปริวชฺชยสฺสูติ เอเต เอตสฺส รถสฺส อีสามุเขน ยถา น หญฺญนฺติ, เอวํ เต ปริวชฺชยสฺสุฯ กามํ จชาม อสุเรสุ ปาณนฺติ ยทิ อมฺเหสุ อสุรานํ ปาณํ จชนฺเตสุ เอเตสํ โสตฺถิ โหติ, กามํ จชาม เอกํเสเนว มยํ อสุเรสุ อมฺหากํ ปาณํ จชามฯ มาเม ทิชา วิกุลาวา อเหสุนฺติ อิเม ปน ทิชา อิเม ครุฬโปตกา วิทฺธสฺตวิจุณฺณิตกุลาวกตาย วิกุลาวา มา อเหสุํ, มา อมฺหากํ ทุกฺขํ เอเตสํ อุปริ ขิป, นิวตฺตย นิวตฺตย รถนฺติฯ มาตลิสงฺคาหโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา รถํ นิวตฺเตตฺวา อญฺเญน มคฺเคน เทวโลกาภิมุขํ อกาสิฯ อสุรา ปน ตํ นิวตฺตยมานเมว ทิสฺวา ‘‘อทฺธา อญฺเญหิปิ จกฺกวาเฬหิ สกฺกา อาคจฺฉนฺติ, พลํ ลภิตฺวา รโถ นิวตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ มรณภยภีตา ปลายิตฺวา อสุรภวนเมว ปวิสิํสุฯ

สกฺโกปิ เทวนครํ ปวิสิตฺวา ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวคเณน ปริวุโต นครมชฺเฌ อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา โยชนสหสฺสุพฺเพโธ เวชยนฺตปาสาโท อุฏฺฐหิฯ วิชยนฺเต อุฏฺฐิตตฺตา ‘‘เวชยนฺโต’’ ตฺเวว นามํ อกํสุฯ อถ สกฺโก ปุน อสุรานํ อนาคมนตฺถาย ปญฺจสุ ฐาเนสุ อารกฺขํ ฐเปสิฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘อนฺตรา ทฺวินฺนํ อยุชฺฌปุรานํ, ปญฺจวิธา ฐปิตา อภิรกฺขา;

อุรคกโรฏิปยสฺส จ หารี, มทนยุตา จตุโร จ มหนฺตา’’ติฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.247);

ทฺเว นครานิปิ ยุทฺเธน คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อยุชฺฌปุรานิ นาม ชาตานิ เทวนครญฺจ อสุรนครญฺจฯ

ยทา หิ อสุรา พลวนฺตา โหนฺติ, อถ เทเวหิ ปลายิตฺวา เทวนครํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร ปิหิเต อสุรานํ สตสหสฺสมฺปิ กิญฺจิ กาตุํ น สกฺโกติฯ ยทา เทวา พลวนฺตา โหนฺติ, อถ อสุเรหิ ปลายิตฺวา อสุรนครํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร ปิหิเต สกฺกานํ สตสหสฺสมฺปิ กิญฺจิ กาตุํ น สกฺโกติฯ อิติ อิมานิ ทฺเว นครานิ อยุชฺฌปุรานิ นามฯ เตสํ อนฺตรา เอเตสุ อุรคาทีสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ สกฺเกน อารกฺขา ฐปิตาฯ ตตฺถ อุรค-สทฺเทน นาคา คหิตาฯ เต อุทเก พลวนฺตา โหนฺติ, ตสฺมา สิเนรุสฺส ปฐมาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ กโรฏิ-สทฺเทน สุปณฺณา คหิตาฯ เตสํ กิร กโรฏิ นาม ปานโภชนํ, เตน ตํ นามํ ลภิํสุ, ทุติยาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ ปยสฺสหาริ-สทฺเทน กุมฺภณฺฑา คหิตาฯ ทานวรกฺขสา กิเรเต, ตติยาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ มทนยุต-สทฺเทน ยกฺขา คหิตาฯ วิสมจาริโน กิร เต ยุทฺธโสณฺฑา, จตุตฺถาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ จตุโร จ มหนฺตาติ จตฺตาโร มหาราชาโน วุตฺตา, ปญฺจมาลินฺเท เตสํ อารกฺขาฯ ตสฺมา ยทิ อสุรา กุปิตา อาวิลจิตฺตา เทวปุรํ อุปยนฺติ, ปญฺจวิเธสุ ยํ คิริโน ปฐมํ ปริภณฺฑํ, ตํ อุรคา ปริพาหิย ติฏฺฐนฺติฯ เอวํ เสเสสุ เสสาฯ

อิเมสุ ปน ปญฺจสุ ฐาเนสุ อารกฺขํ ฐเปตฺวา สกฺเก เทวานมินฺเท ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวมาเน สุธมฺมา จวิตฺวา ตสฺเสว ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, กณฺณิกาย ทินฺนนิสฺสนฺเทน จสฺสา ปญฺจโยชนสติกา สุธมฺมา นาม เทวสภา อุทปาทิ, ยตฺถ ทิพฺพเสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา โยชนปฺปมาเณ กญฺจนปลฺลงฺเก นิสินฺโน สกฺโก เทวานมินฺโท เทวมนุสฺสานํ กตฺตพฺพกิจฺจานิ กโรติฯ จิตฺตาปิ จวิตฺวา ตสฺเสว ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อุยฺยานสฺส กรณนิสฺสนฺเทน จสฺสา จิตฺตลตาวนํ นาม อุยฺยานํ อุทปาทิฯ นนฺทาปิ จวิตฺวา ตสฺเสว ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โปกฺขรณิยา นิสฺสนฺเทน จสฺสา นนฺทา นาม โปกฺขรณี อุทปาทิฯ

สุชา ปน กุสลกมฺมสฺส อกตตฺตา เอกสฺมิํ อรญฺเญ กนฺทราย พกสกุณิกา หุตฺวา นิพฺพตฺตาฯ

สกฺโก ‘‘สุชา น ปญฺญายติ, กตฺถ นุ โข นิพฺพตฺตา’’ติ อาวชฺเชนฺโต ตํ ทิสฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ อาทาย เทวโลกํ อาคนฺตฺวา ตสฺสา รมณียํ เทวนครํ สุธมฺมํ เทวสภํ จิตฺตลตาวนํ นนฺทาโปกฺขรณิญฺจ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอตา กุสลํ กตฺวา มยฺหํ ปาทปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺตา, ตฺวํ ปน กุสลํ อกตฺวา ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตา , อิโต ปฏฺฐาย สีลํ รกฺขาหี’’ติ ตํ โอวทิตฺวา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ตตฺเถว เนตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ สาปิ ตโต ปฏฺฐาย สีลํ รกฺขติฯ สกฺโก กติปาหจฺจเยน ‘‘สกฺกา นุ โข สีลํ รกฺขิตุ’’นฺติ คนฺตฺวา มจฺฉรูเปน อุตฺตาโน หุตฺวา ปุรโต นิปชฺชิ, สา ‘‘มตมจฺฉโก’’ติ สญฺญาย สีเส อคฺคเหสิ, มจฺโฉ นงฺคุฏฺฐํ จาเลสิ, อถ นํ ‘‘ชีวติ มญฺเญ’’ติ วิสฺสชฺเชสิฯ สกฺโก ‘‘สาธุ สาธุ, สกฺขิสฺสสิ สีลํ รกฺขิตุ’’นฺติ อคมาสิฯ สา ตโต จุตา พาราณสิยํ กุมฺภการเคเห นิพฺพตฺติฯ

สกฺโก ‘‘กหํ นุ โข นิพฺพตฺตา’’ติ ตตฺถ นิพฺพตฺตภาวํ ญตฺวา สุวณฺณเอฬาลุกานํ ยานกํ ปูเรตฺวา มชฺเฌ คามสฺส มหลฺลกเวเสน นิสีทิตฺวา ‘‘เอฬาลุกานิ คณฺหถ, เอฬาลุกานิ คณฺหถา’’ติ อุคฺโฆเสสิฯ มนุสฺสา อาคนฺตฺวา ‘‘เทหิ, ตาตา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘อหํ สีลรกฺขกานํ ทมฺมิ, ตุมฺเห สีลํ รกฺขถา’’ติ? ‘‘มยํ สีลํ นาม น ชานาม, มูเลน เทหี’’ติฯ ‘‘น มยฺหํ มูเลน อตฺโถ, สีลรกฺขกานญฺเญวาหํ ทมฺมี’’ติฯ มนุสฺสา ‘‘โก จายํ เอฬาลุโก’’ติ ปกฺกมิํสุฯ สุชา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ‘‘มยฺหํ อานีตํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา คนฺตฺวา ตํ ‘‘เทหิ, ตาตา’’ติ อาหฯ ‘‘สีลํ รกฺขสิ, อมฺมา’’ติ? ‘‘อาม, รกฺขามี’’ติฯ ‘‘อิทํ มยา ตุยฺหเมว อตฺถาย อาภต’’นฺติ สทฺธิํ ยานเกน เคหทฺวาเร ฐเปตฺวา ปกฺกามิฯ

สาปิ ยาวชีวํ สีลํ รกฺขิตฺวา ตโต จุตา เวปจิตฺติสฺส อสุรินฺทสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สีลานิสํเสน อภิรูปา อโหสิฯ โส ตสฺสา วยปฺปตฺตกาเล ‘‘มยฺหํ ธีตา อตฺตโน จิตฺตรุจิตํ สามิกํ คณฺหตู’’ติ อสุเร สนฺนิปาเตสิ ฯ สกฺโก ‘‘กหํ นุ โข สา นิพฺพตฺตา’’ติ โอโลเกนฺโต ตตฺถ นิพฺพตฺตภาวํ ญตฺวา ‘‘สุชา จิตฺตรุจิตํ สามิกํ คณฺหนฺตี มํ คณฺหิสฺสตี’’ติ อสุรวณฺณํ มาเปตฺวา ตตฺถ อคมาสิฯ สุชํ อลงฺกริตฺวา สนฺนิปาตฏฺฐานํ อาเนตฺวา ‘‘จิตฺตรุจิตํ สามิกํ คณฺหา’’ติ อาหํสุฯ สา โอโลเกนฺตี สกฺกํ ทิสฺวา ปุพฺเพปิ สิเนหวเสน อุปฺปนฺนเปเมน มโหเฆน วิย อชฺโฌตฺถฏหทยา หุตฺวา ‘‘อยํ เม สามิโก’’ติ วตฺวา ตสฺส อุปริ ปุปฺผทามํ ขิปิตฺวา อคฺคเหสิฯ

อสุรา ‘‘อมฺหากํ ราชา เอตฺตกํ กาลํ ธีตุ อนุจฺฉวิกํ อลภิตฺวา อิทานิ ลภติ , อยเมวสฺสา ธีตุ ปิตามหโต มหลฺลโก อนุจฺฉวิโก’’ติ ลชฺชมานา ปกฺกมิํสุฯ โส ตํ เทวนครํ อาเนตฺวา อฑฺฒเตยฺยานํ นาฏิกาโกฏีนํ เชฏฺฐิกํ กตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ ปณฺฑิตา เทวนคเร รชฺชํ การยมานา อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชนฺตาปิ ปาณาติปาตํ น กริํสุ, ตฺวํ นาม เอวรูเป นิยฺยานิเก สาสเน ปพฺพชิตฺวา อปริสฺสาวิตํ สปาณกํ อุทกํ ปิวิสฺสสี’’ติ ตํ ภิกฺขุํ ครหิตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตลิสงฺคาหโก อานนฺโท อโหสิ, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กุลาวกชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[32] 2. นจฺจชาตกวณฺณนา

รุทํ มนุญฺญนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ พหุภณฺฑิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ เหฏฺฐา เทวธมฺมชาตเก (ชา. 1.1.6) วุตฺตสทิสเมวฯ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํการณา ตฺวํ ภิกฺขุ พหุภณฺโฑ ชาโตสี’’ติ? โส เอตฺตกํ สุตฺวาว กุทฺโธ นิวาสนปารุปนํ ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘อิมินา ทานิ นีหาเรน วิจรามี’’ติ สตฺถุ ปุรโต นคฺโค อฏฺฐาสิฯ มนุสฺสา ‘‘ธี ธี’’ติ อาหํสุฯ โส ตโต ปลายิตฺวา หีนายาวตฺโตฯ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ‘‘สตฺถุ นาม ปุรโต เอวรูปํ กริสฺสตี’’ติ ตสฺส อคุณกถํ กเถสุํฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ภิกฺขู ปุจฺฉิฯ ภนฺเต, ‘‘โส หิ นาม ภิกฺขุ ตุมฺหากํ ปุรโต จตุปริสมชฺเฌ หิโรตฺตปฺปํ ปหาย คามทารโก วิย นคฺโค ฐตฺวา มนุสฺเสหิ ชิคุจฺฉิยมาโน หีนายาวตฺติตฺวา สาสนา ปริหีโน’’ติ ตสฺส อคุณกถาย นิสินฺนามฺหาติฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว โส ภิกฺขุ หิโรตฺตปฺปาภาเวน รตนสาสนา ปริหีโน, ปุพฺเพ อิตฺถิรตนปฏิลาภโตปิ ปริหีโนเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต ปฐมกปฺเป จตุปฺปทา สีหํ ราชานํ อกํสุ, มจฺฉา อานนฺทมจฺฉํ, สกุณา สุวณฺณหํสํฯ ตสฺส ปน สุวณฺณหํสราชสฺส ธีตา หํสโปติกา อภิรูปา อโหสิฯ โส ตสฺสา วรํ อทาสิ, สา อตฺตโน จิตฺตรุจิตํ สามิกํ วาเรสิฯ หํสราชา ตสฺสา วรํ ทตฺวา หิมวนฺเต สพฺเพ สกุเณ สนฺนิปาตาเปสิ, นานปฺปการา หํสโมราทโย สกุณคณา สมาคนฺตฺวา เอกสฺมิํ มหนฺเต ปาสาณตเล สนฺนิปติํสุฯ หํสราชา ‘‘อตฺตโน จิตฺตรุจิตํ สามิกํ อาคนฺตฺวา คณฺหาตู’’ติ ธีตรํ ปกฺโกสาเปสิฯ สา สกุณสงฺฆํ โอโลเกนฺตี มณิวณฺณคีวํ จิตฺรเปขุณํ โมรํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เม สามิโก โหตู’’ติ อาโรเจสิฯ สกุณสงฺฆา โมรํ อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ ‘‘สมฺม โมร, อยํ ราชธีตา เอตฺตกานํ สกุณานํ มชฺเฌ สามิกํ โรเจนฺตี ตยิ รุจิํ อุปฺปาเทสี’’ติฯ โมโร ‘‘อชฺชาปิ ตาว เม พลํ น ปสฺสตี’’ติ อติตุฏฺฐิยา หิโรตฺตปฺปํ ภินฺทิตฺวา ตาว มหโต สกุณสงฺฆสฺส มชฺเฌ ปกฺเข ปสาเรตฺวา นจฺจิตุํ อารภิ, นจฺจนฺโต อปฺปฏิจฺฉนฺโน อโหสิฯ

สุวณฺณหํสราชา ลชฺชิโต ‘‘อิมสฺส เนว อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา หิรี อตฺถิ, น พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ, นาสฺส ภินฺนหิโรตฺตปฺปสฺส มม ธีตรํ ทสฺสามี’’ติ สกุณสงฺฆมชฺเฌ อิมํ คาถมาห –

[32]

‘‘รุทํ มนุญฺญํ รุจิรา จ ปิฏฺฐิ, เวฬุริยวณฺณูปนิภา จ คีวา;

พฺยามมตฺตานิ จ เปขุณานิ, นจฺเจน เต ธีตรํ โน ททามี’’ติฯ

ตตฺถ รุทํ มนุญฺญนฺติ ต-การสฺส ท-กาโร กโต, รุตํ มนาปํ, วสฺสิตสทฺโท มธุโรติ อตฺโถฯ รุจิรา จ ปิฏฺฐีติ ปิฏฺฐิปิ เต จิตฺรา เจว โสภนา จฯ เวฬุริยวณฺณูปนิภาติ เวฬุริยมณิวณฺณสทิสาฯ พฺยามมตฺตานีติ เอกพฺยามปฺปมาณานิฯ เปขุณานีติ ปิญฺฉานิฯ นจฺเจน เต ธีตรํ โน ททามีติ หิโรตฺตปฺปํ ภินฺทิตฺวา นจฺจิตภาเวเนว เต เอวรูปสฺส นิลฺลชฺชสฺส ธีตรํ โน ททามีติ วตฺวา หํสราชา ตสฺมิํเยว ปริสมชฺเฌ อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส หํสโปตกสฺส ธีตรํ อทาสิฯ โมโร หํสโปติกํ อลภิตฺวา ลชฺชิตฺวา ตโตว อุปฺปติตฺวา ปลายิฯ หํสราชาปิ อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คโตฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว เอส หิโรตฺตปฺปํ ภินฺทิตฺวา รตนสาสนา ปริหีโน, ปุพฺเพปิ อิตฺถิรตนปฏิลาภโต ปริหีโนเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โมโร พหุภณฺฑิโก อโหสิ, หํสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

นจฺจชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[33] 3. สมฺโมทมานชาตกวณฺณนา

สมฺโมทมานาติ อิทํ สตฺถา กปิลวตฺถุํ อุปนิสฺสาย นิคฺโรธาราเม วิหรนฺโต จุมฺพฏกกลหํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กุณาลชาตเก (ชา. 2.21.กุณาลชาตก) อาวิ ภวิสฺสติฯ ตทา ปน สตฺถา ญาตเก อามนฺเตตฺวา ‘‘มหาราชา ญาตกานํ อญฺญมญฺญํ วิคฺคโห นาม น ยุตฺโต, ติรจฺฉานคตาปิ หิ ปุพฺเพ สมคฺคกาเล ปจฺจามิตฺเต อภิภวิตฺวา โสตฺถิํ ปตฺตา ยทา วิวาทมาปนฺนา, ตทา มหาวินาสํ ปตฺตา’’ติ วตฺวา ญาติราชกุเลหิ อายาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต วฏฺฏกโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อเนกวฏฺฏกสหสฺสปริวาโร อรญฺเญ ปฏิวสติฯ ตทา เอโก วฏฺฏกลุทฺทโก เตสํ วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา วฏฺฏกวสฺสิตํ กตฺวา เตสํ สนฺนิปติตภาวํ ญตฺวา เตสํ อุปริ ชาลํ ขิปิตฺวา ปริยนฺเตสุ มทฺทนฺโต สพฺเพ เอกโต กตฺวา ปจฺฉิํ ปูเรตฺวา ฆรํ คนฺตฺวา เต วิกฺกิณิตฺวา เตน มูเลน ชีวิกํ กปฺเปติฯ อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต เต วฏฺฏเก อาห – ‘‘อยํ สากุณิโก อมฺหากํ ญาตเก วินาสํ ปาเปติ, อหํ เอกํ อุปายํ ชานามิ, เอเนส อมฺเห คณฺหิตุํ น สกฺขิสฺสติ, อิโต ทานิ ปฏฺฐาย เอเตน ตุมฺหากํ อุปริ ชาเล ขิตฺตมตฺเต เอเกโก เอเกกสฺมิํ ชาลกฺขิเก สีสํ ฐเปตฺวา ชาลํ อุกฺขิปิตฺวา อิจฺฉิตฏฺฐานํ หริตฺวา เอกสฺมิํ กณฺฏกคุมฺเพ ปกฺขิปถ, เอวํ สนฺเต เหฏฺฐา เตน เตน ฐาเนน ปลายิสฺสามา’’ติฯ เต สพฺเพ ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิํสุฯ

ทุติยทิวเส อุปริ ชาเล ขิตฺเต เต โพธิสตฺเตน วุตฺตนเยเนว ชาลํ อุกฺขิปิตฺวา เอกสฺมิํ กณฺฏกคุมฺเพ ขิปิตฺวา สยํ เหฏฺฐาภาเคน ตโต ตโต ปลายิํสุฯ สากุณิกสฺส คุมฺพโต ชาลํ โมเจนฺตสฺเสว วิกาโล ชาโต, โส ตุจฺฉหตฺโถว อคมาสิฯ

ปุนทิวสโต ปฏฺฐายปิ วฏฺฏกา ตเถว กโรนฺติฯ โสปิ ยาว สูริยตฺถงฺคมนา ชาลเมว โมเจนฺโต กิญฺจิ อลภิตฺวา ตุจฺฉหตฺโถว เคหํ คจฺฉติฯ อถสฺส ภริยา กุชฺฌิตฺวา ‘‘ตฺวํ ทิวเส ทิวเส ตุจฺฉหตฺโถ อาคจฺฉสิ, อญฺญมฺปิ เต พหิ โปสิตพฺพฏฺฐานํ อตฺถิ มญฺเญ’’ติ อาหฯ สากุณิโก ‘‘ภทฺเท, มม อญฺญํ โปสิตพฺพฏฺฐานํ นตฺถิ, อปิจ โข ปน เต วฏฺฏกา สมคฺคา หุตฺวา จรนฺติ, มยา ขิตฺตมตฺเต ชาลํ อาทาย กณฺฏกคุมฺเพ ขิปิตฺวา คจฺฉนฺติ, น โข ปเนเต สพฺพกาลเมว สมฺโมทมานา วิหริสฺสนฺติ, ตฺวํ มา จินฺตยิ, ยทา เต วิวาทมาปชฺชิสฺสนฺติ, ตทา เต สพฺเพว อาทาย ตว มุขํ หาสยมาโน อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ วตฺวา ภริยาย อิมํ คาถมาห –

[33]

‘‘สมฺโมทมานา คจฺฉนฺติ, ชาลมาทาย ปกฺขิโน;

ยทา เต วิวทิสฺสนฺติ, ตทา เอหินฺติ เม วส’’นฺติฯ

ตตฺถ ยทา เต วิวทิสฺสนฺตีติ ยสฺมิํ กาเล เต วฏฺฏกา นานาลทฺธิกา นานาคาหา หุตฺวา วิวทิสฺสนฺติ, กลหํ กริสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ตทา เอหินฺติ เม วสนฺติ ตสฺมิํ กาเล สพฺเพปิ เต มม วสํ อาคจฺฉิสฺสนฺติฯ อถาหํ เต คเหตฺวา ตว มุขํ หาเสนฺโต อาคจฺฉิสฺสามีติ ภริยํ สมสฺสาเสสิฯ

กติปาหสฺเสว ปน อจฺจเยน เอโก วฏฺฏโก โคจรภูมิํ โอตรนฺโต อสลฺลกฺเขตฺวา อญฺญสฺส สีสํ อกฺกมิ, อิตโร ‘‘โก มํ สีเส อกฺกมี’’ติ กุชฺฌิํฯ ‘‘อหํ อสลฺลกฺเขตฺวา อกฺกมิํ, มา กุชฺฌี’’ติ วุตฺเตปิ กุชฺฌิเยวฯ เต ปุนปฺปุนํ กเถนฺตา ‘‘ตฺวเมว มญฺเญ ชาลํ อุกฺขิปสี’’ติ อญฺญมญฺญํ วิวาทํ กริํสุฯ เตสุ วิวทนฺเตสุ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘วิวาทเก โสตฺถิภาโว นาม นตฺถิ, อิทาเนว เต ชาลํ น อุกฺขิปิสฺสนฺติ, ตโต มหนฺตํ วินาสํ ปาปุณิสฺสนฺติ, สากุณิโก โอกาสํ ลภิสฺสติ, มยา อิมสฺมิํ ฐาเน น สกฺกา วสิตุ’’นฺติฯ โส อตฺตโน ปริสํ อาทาย อญฺญตฺถ คโตฯ

สากุณิโกปิ โข กติปาหจฺจเยน อาคนฺตฺวา วฏฺฏกวสฺสิตํ วสฺสิตฺวา เตสํ สนฺนิปติตานํ อุปริ ชาลํ ขิปิฯ อเถโก วฏฺฏโก ‘‘ตุยฺหํ กิร ชาลํ อุกฺขิปนฺตสฺเสว มตฺถเก โลมานิ ปติตานิ, อิทานิ อุกฺขิปา’’ติ อาหฯ อปโร ‘‘ตุยฺหํ กิร ชาลํ อุกฺขิปนฺตสฺเสว ทฺวีสุ ปกฺเขสุ ปตฺตานิ ปติตานิ, อิทานิ อุกฺขิปา’’ติ อาหฯ อิติ เตสํ ‘‘ตฺวํ อุกฺขิป, ตฺวํ อุกฺขิปา’’ติ วทนฺตานญฺเญว สากุณิโก ชาลํ อุกฺขิปิตฺวา สพฺเพว เต เอกโต กตฺวา ปจฺฉิํ ปูเรตฺวา ภริยํ หาสยมาโน เคหํ อคมาสิฯ

สตฺถา ‘‘เอวํ มหาราชา ญาตกานํ กลโห นาม น ยุตฺโต, กลโห วินาสมูลเมว โหตี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา อปณฺฑิตวฏฺฏโก เทวทตฺโต อโหสิ, ปณฺฑิตวฏฺฏโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สมฺโมทมานชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[34] 4. มจฺฉชาตกวณฺณนา

น มํ สีตํ น มํ อุณฺหนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ ตทา หิ สตฺถา ตํ ภิกฺขุํ ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺฐิโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติฯ ‘‘เกนาสิ อุกฺกณฺฐาปิโต’’ติ? ‘‘ปุราณทุติยิกา เม, ภนฺเต มธุรหตฺถรสา, ตํ ชหิตุํ น สกฺโกมี’’ติฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ เอสา อิตฺถี ตว อนตฺถการิกา , ปุพฺเพปิ ตฺวํ เอตํ นิสฺสาย มรณํ ปาปุณนฺโต มํ อาคมฺม มรณา มุตฺโต’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิโต อโหสิฯ ตทา เกวฏฺฏา นทิยํ ชาลํ ขิปิํสุฯ อเถโก มหามจฺโฉ รติวเสน อตฺตโน มจฺฉิยา สทฺธิํ กีฬมาโน อาคจฺฉติฯ ตสฺส สา มจฺฉี ปุรโต คจฺฉมานา ชาลคนฺธํ ฆายิตฺวา ชาลํ ปริหรมานา คตาฯ โส ปน กามคิทฺโธ โลลมจฺโฉ ชาลกุจฺฉิเมว ปวิฏฺโฐฯ เกวฏฺฏา ตสฺส ชาลํ ปวิฏฺฐภาวํ ญตฺวา ชาลํ อุกฺขิปิตฺวา มจฺฉํ คเหตฺวา อมาเรตฺวาว วาลิกาปิฏฺเฐ ขิปิตฺวา ‘‘อิมํ องฺคาเรสุ ปจิตฺวา ขาทิสฺสามา’’ติ องฺคาเร กโรนฺติ, สูลํ ตจฺเฉนฺติฯ

มจฺโฉ ‘‘เอตํ องฺคารตาปนํ วา สูลวิชฺฌนํ วา อญฺญํ วา ปน ทุกฺขํ น มํ กิลเมติ, ยํ ปเนสา มจฺฉี ‘อญฺญํ โส นูน รติยา คโต’ติ มยิ โทมนสฺสํ อาปชฺชติ, ตเมว มํ พาธตี’’ติ ปริเทวมาโน อิมํ คาถมาห –

[34]

‘‘น มํ สีตํ น มํ อุณฺหํ, น มํ ชาลสฺมิ พาธนํ;

ยญฺจ มํ มญฺญเต มจฺฉี, อญฺญํ โส รติยา คโต’’ติฯ

ตตฺถ น มํ สีตํ น มํ อุณฺหนฺติ มจฺฉานํ อุทกา นีหฏกาเล สีตํ โหติ, ตสฺมิํ วิคเต อุณฺหํ โหติ, ตทุภยมฺปิ สนฺธาย ‘‘น มํ สีตํ น มํ อุณฺหํ พาธตี’’ติ ปริเทวติฯ ยมฺปิ องฺคาเรสุ ปจฺจนมูลกํ ทุกฺขํ ภวิสฺสติ, ตมฺปิ สนฺธาย ‘‘น มํ อุณฺห’’นฺติ ปริเทวเตวฯ น มํ ชาลสฺมิ พาธนนฺติ ยมฺปิ เม ชาลสฺมิํ พาธนํ อโหสิ, ตมฺปิ มํ น พาเธตีติ ปริเทวติฯ ‘‘ยญฺจ ม’’นฺติอาทีสุ อยํ ปิณฺฑตฺโถ – สา มจฺฉี มม ชาเล ปติตสฺส อิเมหิ เกวฏฺเฏหิ คหิตภาวํ อชานนฺตี มํ อปสฺสมานา ‘‘โส มจฺโฉ อิทานิ อญฺญํ มจฺฉิํ กามรติยา คโต ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตติ, ตํ ตสฺสา โทมนสฺสปฺปตฺตาย จินฺตนํ มํ พาธตีติ วาลิกาปิฏฺเฐ นิปนฺโน ปริเทวติฯ

ตสฺมิํ สมเย ปุโรหิโต ทาสปริวุโต นฺหานตฺถาย นทีตีรํ อาคโตฯ โส ปน สพฺพรุตญฺญู โหติฯ เตนสฺส มจฺฉปริเทวนํ สุตฺวา เอตทโหสิ ‘‘อยํ มจฺโฉ กิเลสวเสน ปริเทวติ, เอวํ อาตุรจิตฺโต โข ปเนส มียมาโน นิรเยเยว นิพฺพตฺติสฺสติ, อหมสฺส อวสฺสโย ภวิสฺสามี’’ติ เกวฏฺฏานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺโภ ตุมฺเห อมฺหากํ เอกทิวสมฺปิ พฺยญฺชนตฺถาย มจฺฉํ น เทถา’’ติ อาหฯ เกวฏฺฏา ‘‘กิํ วเทถ, สามิ, ตุมฺหากํ รุจฺจนกมจฺฉํ คณฺหิตฺวา คจฺฉถา’’ติ อาหํสุฯ ‘‘อมฺหากํ อญฺเญน กมฺมํ นตฺถิ, อิมญฺเญว เทถา’’ติฯ ‘‘คณฺหถ สามี’’ติฯ โพธิสตฺโต ตํ อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา นทีตีเร นิสีทิตฺวา ‘‘อมฺโภ มจฺฉ, สเจ ตาหํ อชฺช น ปสฺเสยฺยํ, ชีวิตกฺขยํ ปาปุเณยฺยาสิ, อิทานิ อิโต ปฏฺฐาย มา กิเลสวสิโก อโหสี’’ติ โอวทิตฺวา อุทเก วิสฺสชฺเชตฺวา นฺหตฺวา นครํ ปาวิสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ

สตฺถาปิ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มจฺฉี ปุราณทุติยิกา อโหสิ, มจฺโฉ อุกฺกณฺฐิตภิกฺขุ ปุโรหิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

มจฺฉชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[35] 5. วฏฺฏกชาตกวณฺณนา

สนฺติ ปกฺขา อปตนาติ อิทํ สตฺถา มคเธสุ จาริกํ จรมาโน ทาวคฺคินิพฺพานํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกสฺมิญฺหิ สมเย สตฺถา มคเธสุ จาริกํ จรมาโน อญฺญตรสฺมิํ มคธคามเก ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ภิกฺขุคณปริวุโต มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ ตสฺมิํ สมเย มหาฑาโห อุฏฺฐหิ, ปุรโต จ ปจฺฉโต จ พหู ภิกฺขู ทิสฺสนฺติ, โสปิ โข อคฺคิ เอกธูโม เอกชาโล หุตฺวา อวตฺถรมาโน อาคจฺฉเตวฯ ตตฺเถเก ปุถุชฺชนภิกฺขู มรณภยภีตา ‘‘ปฏคฺคิํ ทสฺสาม, เตน ทฑฺฒฏฺฐานํ อิตโร อคฺคิ น โอตฺถริสฺสตี’’ติ อรณิสหิตํ นีหริตฺวา อคฺคิํ กโรนฺติฯ อปเร อาหํสุ ‘‘อาวุโส, ตุมฺเห กิํ นาม กโรถ, คคนมชฺเฌ ฐิตํ จนฺทมณฺฑลํ, ปาจีนโลกธาตุโต อุคฺคจฺฉนฺตํ สหสฺสรํสิปฏิมณฺฑิตํ สูริยมณฺฑลํ, เวลาย ตีเร ฐิตา สมุทฺทํ, สิเนรุํ นิสฺสาย ฐิตา สิเนรุํ อปสฺสนฺตา วิย สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลํ อตฺตนา สทฺธิํ คจฺฉนฺตเมว สมฺมาสมฺพุทฺธํ อโนโลเกตฺวา ‘ปฏคฺคิํ เทมา’ติ วทถ, พุทฺธพลํ นาม น ชานาถ, เอถ สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามา’’ติฯ เต ปุรโต จ ปจฺฉโต จ คจฺฉนฺตา สพฺเพปิ เอกโต หุตฺวา ทสพลสฺส สนฺติกํ อคมํสุฯ สตฺถา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร อญฺญตรสฺมิํ ปเทเส อฏฺฐาสิฯ ทาวคฺคิ อภิภวนฺโต วิย วิรวนฺโต อาคจฺฉติฯ อาคนฺตฺวา ตถาคตสฺส ฐิตฏฺฐานํ ปตฺวา ตสฺส ปเทสสฺส สมนฺตา โสฬสกรีสมตฺตฏฺฐานํ ปตฺโต อุทเก โอปิลาปิตติณุกฺกา วิย นิพฺพายิ, วินิพฺเพธโต ทฺวตฺติํสกรีสมตฺตฏฺฐานํ อวตฺถริตุํ นาสกฺขิฯ

ภิกฺขู สตฺถุ คุณกถํ อารภิํสุ – ‘‘อโห พุทฺธานํ คุณา นาม, อยญฺหิ นาม อเจตโน อคฺคิ พุทฺธานํ ฐิตฏฺฐานํ อวตฺถริตุํ น สกฺโกติ, อุทเก ติณุกฺกา วิย นิพฺพายติ, อโห พุทฺธานํ อานุภาโว นามา’’ติฯ สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, เอตํ เอตรหิ มยฺหํ พลํ, ยํ อิมํ ภูมิปฺปเทสํ ปตฺวา เอส อคฺคิ นิพฺพายติฯ อิทํ ปน มยฺหํ โปราณกสจฺจพลํฯ อิมสฺมิญฺหิ ปเทเส สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ อคฺคิ น ชลิสฺสติ, กปฺปฏฺฐิยปาฏิหาริยํ นาเมต’’นฺติ อาหฯ อถายสฺมา อานนฺโท สตฺถุ นิสีทนตฺถาย จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏิํ ปญฺญเปสิ, นิสีทิ สตฺถา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาฯ ภิกฺขุสงฺโฆปิ ตถาคตํ วนฺทิตฺวา ปริวาเรตฺวา นิสีทิฯ อถ สตฺถา ‘‘อิทํ ตาว, ภนฺเต, อมฺหากํ ปากฏํ, อตีตํ ปฏิจฺฉนฺนํ, ตํ โน ปากฏํ กโรถา’’ติ ภิกฺขูหิ อายาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต มคธรฏฺเฐ ตสฺมิํเยว ปเทเส โพธิสตฺโต วฏฺฏกโยนิยํ ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา มาตุกุจฺฉิโต ชาโต อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา นิกฺขนฺตกาเล มหาเคณฺฑุกปฺปมาโณ วฏฺฏกโปตโก อโหสิฯ อถ นํ มาตาปิตโร กุลาวเก นิปชฺชาเปตฺวา มุขตุณฺฑเกน โคจรํ อาหริตฺวา โปเสนฺติฯ ตสฺส ปกฺเข ปสาเรตฺวา อากาเส คมนพลํ วา ปาเท อุกฺขิปิตฺวา ถเล คมนพลํ วา นตฺถิฯ ตญฺจ ปเทสํ สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ทาวคฺคิ คณฺหาติ, โส ตสฺมิมฺปิ สมเย มหารวํ รวนฺโต ตํ ปเทสํ คณฺหิ, สกุณสงฺฆา อตฺตโน อตฺตโน กุลาวเกหิ นิกฺขมิตฺวา มรณภยภีตา วิรวนฺตา ปลายนฺติ, โพธิสตฺตสฺสปิ มาตาปิตโร มรณภยภีตา โพธิสตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิํสุฯ โพธิสตฺโต กุลาวเก นิปนฺนโกว คีวํ อุกฺขิปิตฺวา อวตฺถริตฺวา อาคจฺฉนฺตํ อคฺคิํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘สเจ มยฺหํ ปกฺเข ปสาเรตฺวา อากาเสน คมนพลํ ภเวยฺย, อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ คจฺเฉยฺยํฯ สเจ ปาเท อุกฺขิปิตฺวา คมนพลํ ภเวยฺย, ปทวาเรน อญฺญตฺถ คจฺเฉยฺยํฯ มาตาปิตโรปิ โข เม มรณภยภีตา มํ เอกกํ ปหาย อตฺตานํ ปริตฺตายนฺตา ปลาตาฯ อิทานิ เม อญฺญํ ปฏิสรณํ นตฺถิ, อตาโณมฺหิ อสรโณ, กิํ นุ โข อชฺช มยา กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘อิมสฺมิํ โลเก สีลคุโณ นาม อตฺถิ, สจฺจคุโณ นาม อตฺถิ, อตีเต ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิมูเล นิสีทิตฺวา อภิสมฺพุทฺธา สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺนา สจฺจานุทฺทยการุญฺญขนฺติสมนฺนาคตา สพฺพสตฺเตสุ สมปฺปวตฺตเมตฺตาภาวนา สพฺพญฺญุพุทฺธา นาม อตฺถิ, เตหิ จ ปฏิวิทฺธา ธมฺมคุณา นาม อตฺถิ, มยิ จาปิ เอกํ สจฺจํ อตฺถิ, สํวิชฺชมาโน เอโก สภาวธมฺโม ปญฺญายติ, ตสฺมา อตีเต พุทฺเธ เจว เตหิ ปฏิวิทฺธคุเณ จ อาวชฺเชตฺวา มยิ วิชฺชมานํ สจฺจสภาวธมฺมํ คเหตฺวา สจฺจกิริยํ กตฺวา อคฺคิํ ปฏิกฺกมาเปตฺวา อชฺช มยา อตฺตโน เจว เสสสกุณานญฺจ โสตฺถิภาวํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘อตฺถิ โลเก สีลคุโณ, สจฺจํ โสเจยฺยนุทฺทยา;

เตน สจฺเจน กาหามิ, สจฺจกิริยมนุตฺตรํฯ

‘‘อาวชฺเชตฺวา ธมฺมพลํ, สริตฺวา ปุพฺพเก ชิเน;

สจฺจพลมวสฺสาย, สจฺจกิริยมกาสห’’นฺติฯ (จริยา. 3.79-80);

อถ โพธิสตฺโต อตีเต ปรินิพฺพุตานํ พุทฺธานํ คุเณ อาวชฺเชตฺวา อตฺตนิ วิชฺชมานํ สจฺจสภาวํ อารพฺภ สจฺจกิริยํ กโรนฺโต อิมํ คาถมาห –

[35]

‘‘สนฺติ ปกฺขา อปตนา, สนฺติ ปาทา อวญฺจนา;

มาตาปิตา จ นิกฺขนฺตา, ชาตเวท ปฏิกฺกมา’’ติฯ

ตตฺถ สนฺติ ปกฺขา อปตนาติ มยฺหํ ปกฺขา นาม อตฺถิ อุปลพฺภนฺติ, โน จ โข สกฺกา เอเตหิ อุปฺปติตุํ อากาเสน คนฺตุนฺติ อปตนาฯ สนฺติ ปาทา อวญฺจนาติ ปาทาปิ เม อตฺถิ, เตหิ ปน วญฺจิตุํ ปทวารคมเนน คนฺตุํ น สกฺกาติ อวญฺจนาฯ มาตาปิตา จ นิกฺขนฺตาติ เย จ มํ อญฺญตฺถ เนยฺยุํ, เตปิ มรณภเยน มาตาปิตโร นิกฺขนฺตาฯ ชาตเวทาติ อคฺคิํ อาลปติฯ โส หิ ชาโตว เวทยติ ปญฺญายติ, ตสฺมา ‘‘ชาตเวโท’’ติ วุจฺจติฯ ปฏิกฺกมาติ ปฏิคจฺฉ นิวตฺตาติ ชาตเวทํ อาณาเปติฯ

อิติ มหาสตฺโต ‘‘สเจ มยฺหํ ปกฺขานํ อตฺถิภาโว, เต จ ปสาเรตฺวา อากาเส อปตนภาโว, ปาทานํ อตฺถิภาโว, เต จ อุกฺขิปิตฺวา อวญฺจนภาโว, มาตาปิตูนํ มํ กุลาวเกเยว ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตภาโว จ สจฺโจ สภาวภูโตเยว, ชาตเวท, เอเตน สจฺเจน ตฺวํ อิโต ปฏิกฺกมา’’ติ กุลาวเก นิปนฺนโกว สจฺจกิริยํ อกาสิฯ ตสฺส สห สจฺจกิริยาย โสฬสกรีสมตฺเต ฐาเน ชาตเวโท ปฏิกฺกมิฯ ปฏิกฺกมนฺโต จ น ฌายมาโนว อญฺญํ คโต, อุทเก ปน โอปิลาปิตา อุกฺกา วิย ตตฺเถว นิพฺพายิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘สห สจฺเจ กเต มยฺหํ, มหาปชฺชลิโต สิขี;

วชฺเชสิ โสฬส กรีสานิ, อุทกํ ปตฺวา ยถา สิขี’’ติฯ (จริยา. 3.82);

ตํ ปน ฐานํ สกเลปิ อิมสฺมิํ กปฺเป อคฺคินา อนภิภวนียตฺตา กปฺปฏฺฐิยปาฏิหาริยํ นาม ชาตํฯ เอวํ โพธิสตฺโต สจฺจกิริยํ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิมสฺส วนสฺส อคฺคินา อนชฺโฌตฺถรณํ เอตรหิ มยฺหํ พลํ, โปราณํ ปเนตํ วฏฺฏโปตกกาเล มยฺหเมว สจฺจพล’’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิฯ สจฺจปริโยสาเน เกจิ โสตาปนฺนา อเหสุํ, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหตฺตํ ปตฺตาติฯ สตฺถาปิ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา มาตาปิตโร เอตรหิ มาตาปิตโรว อเหสุํ, วฏฺฏกราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วฏฺฏกชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[36] 6. สกุณชาตกวณฺณนา

ยํ นิสฺสิตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฑฺฒปณฺณสาลํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร ภิกฺขุ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา เชตวนโต นิกฺขมฺม โกสเลสุ เอกํ ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย เอกสฺมิํ อรญฺญเสนาสเน วสติฯ อถสฺส ปฐมมาเสเยว ปณฺณสาลา ฑยฺหิตฺถฯ โส ‘‘ปณฺณสาลา เม ทฑฺฒา, ทุกฺขํ วสามี’’ติ มนุสฺสานํ อาจิกฺขิฯ มนุสฺสา ‘‘อิทานิ โน เขตฺตํ ปริสุกฺขํ, เกทาเร ปาเยตฺวา กริสฺสาม’’, ตสฺมิํ ปายิเต ‘‘พีชํ วปิตฺวา’’, พีเช วุตฺเต ‘‘วติํ กตฺวา’’, วติยา กตาย ‘‘นิทฺทายิตฺวา, ลายิตฺวา, มทฺทิตฺวา’’ติ เอวํ ตํ ตํ กมฺมํ อปทิสนฺตาเยว เตมาสํ วีตินาเมสุํฯ

โส ภิกฺขุ เตมาสํ อชฺโฌกาเส ทุกฺขํ วสนฺโต กมฺมฏฺฐานํ วฑฺเฒตฺวา วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิฯ ปวาเรตฺวา ปน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา เตน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กิํ ภิกฺขุ สุเขน วสฺสํวุตฺโถสิ, กมฺมฏฺฐานํ เต มตฺถกํ ปตฺต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘เสนาสนสปฺปายสฺส เม อภาเวน กมฺมฏฺฐานํ มตฺถกํ น ปตฺต’’นฺติ อาหฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพ ภิกฺขุ ติรจฺฉานคตาปิ อตฺตโน สปฺปายาสปฺปายํ ชานิํสุ, ตฺวํ กสฺมา น อญฺญาสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกุณโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา สกุณสงฺฆปริวุโต อรญฺญายตเน สาขาวิฏปสมฺปนฺนํ มหารุกฺขํ นิสฺสาย วสติฯ อเถกทิวสํ ตสฺส รุกฺขสฺส สาขาสุ อญฺญมญฺญํ ฆํสนฺตีสุ จุณฺณํ ปตติ, ธูโม อุฏฺฐาติฯ ตํ ทิสฺวา โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อิมา ทฺเว สาขา เอวํ ฆํสมานา อคฺคิํ วิสฺสชฺเชสฺสนฺติ, โส ปติตฺวา ปุราณปณฺณานิ คณฺหิสฺสติ, ตโต ปฏฺฐาย อิมมฺปิ รุกฺขํ ฌาเปสฺสติ, น สกฺกา อิธ อมฺเหหิ วสิตุํ, อิโต ปลายิตฺวา อญฺญตฺถ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส สกุณสงฺฆสฺส อิมํ คาถมาห –

[36]

‘‘ยํ นิสฺสิตา ชคติรุหํ วิหงฺคมา, สฺวายํ อคฺคิํ ปมุญฺจติ;

ทิสา ภชถ วกฺกงฺคา, ชาตํ สรณโต ภย’’นฺติฯ

ตตฺถ ชคติรุหนฺติ ชคติ วุจฺจติ ปถวี, ตตฺถ ชาตตฺตา รุกฺโข ‘‘ชคติรุโห’’ติ วุจฺจติฯ วิหงฺคมาติ วิหํ วุจฺจติ อากาสํ, ตตฺถ คมนโต ปกฺขี ‘‘วิหงฺคมา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ทิสา ภชถาติ อิมํ รุกฺขํ มุญฺจิตฺวา อิโต ปลายนฺตา จตสฺโส ทิสา ภชถฯ วกฺกงฺคาติ สกุเณ อาลปติฯ เต หิ อุตฺตมงฺคํ คลํ กทาจิ กทาจิ วงฺกํ กโรนฺติ, ตสฺมา ‘‘วกฺกงฺคา’’ติ วุจฺจนฺติฯ วงฺกา วา เตสํ อุโภสุ ปสฺเสสุ ปกฺขา ชาตาติ วกฺกงฺคาฯ ชาตํ สรณโต ภยนฺติ อมฺหากํ อวสฺสยรุกฺขโตเยว ภยํ นิพฺพตฺตํ, เอถ อญฺญตฺถ คจฺฉามาติฯ

โพธิสตฺตสฺส วจนกรา ปณฺฑิตสกุณา เตน สทฺธิํ เอกปฺปหาเรเนว อุปฺปติตฺวา อญฺญตฺถ คตาฯ เย ปน อปณฺฑิตา, เต ‘‘เอวเมว เอส พินฺทุมตฺเต อุทเก กุมฺภีเล ปสฺสตี’’ติ ตสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวา ตตฺเถว วสิํสุฯ ตโต น จิรสฺเสว โพธิสตฺเตน จินฺติตากาเรเนว อคฺคิ นิพฺพตฺติตฺวา ตํ รุกฺขํ อคฺคเหสิฯ

ธูเมสุ จ ชาลาสุ จ อุฏฺฐิตาสุ ธูมนฺธา สกุณา อญฺญตฺถ คนฺตุํ นาสกฺขิํสุ, อคฺคิมฺหิ ปติตฺวา ปติตฺวา วินาสํ ปาปุณิํสุฯ

สตฺถา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ ปุพฺเพ ติรจฺฉานคตาปิ รุกฺขคฺเค วสนฺตา อตฺตโน สปฺปายาสปฺปายํ ชานนฺติ, ตฺวํ กสฺมา น อญฺญาสี’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิฯ สจฺจปริโยสาเน โส ภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิโตฯ สตฺถาปิ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โพธิสตฺตสฺส วจนกรา สกุณา พุทฺธปริสา อเหสุํ, ปณฺฑิตสกุโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สกุณชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[37] 7. ติตฺติรชาตกวณฺณนา

เย วุฑฺฒมปจายนฺตีติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถิํ คจฺฉนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส เสนาสนปฏิพาหนํ อารพฺภ กเถสิฯ อนาถปิณฺฑิเกน หิ วิหารํ กาเรตฺวา ทูเต เปสิเต สตฺถา ราชคหา นิกฺขมฺม เวสาลิํ ปตฺวา ตตฺถ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา ‘‘สาวตฺถิํ คมิสฺสามี’’ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ เตน จ สมเยน ฉพฺพคฺคิยานํ อนฺเตวาสิกา ปุรโต ปุรโต คนฺตฺวา เถรานํ เสนาสเนสุ อคฺคหิเตสฺเวว ‘‘อิทํ เสนาสนํ อมฺหากํ อุปชฺฌายสฺส, อิทํ อาจริยสฺส, อิทํ อมฺหากเมว ภวิสฺสตี’’ติ เสนาสนานิ ปลิพุนฺเธนฺติฯ ปจฺฉา อาคตา เถรา เสนาสนานิ น ลภนฺติฯ สาริปุตฺตตฺเถรสฺสาปิ อนฺเตวาสิกา เถรสฺส เสนาสนํ ปริเยสนฺตา น ลภิํสุฯ เถโร เสนาสนํ อลภนฺโต สตฺถุ เสนาสนสฺส อวิทูเร เอกสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสชฺชาย จ จงฺกเมน จ รตฺติํ วีตินาเมสิฯ สตฺถา ปจฺจูสสมเย นิกฺขมิตฺวา อุกฺกาสิ, เถโรปิ อุกฺกาสิฯ ‘‘โก เอโส’’ติ? ‘‘อหํ, ภนฺเต, สาริปุตฺโต’’ติฯ ‘‘สาริปุตฺต, อิมาย เวลาย อิธ กิํ กโรสี’’ติ? ‘‘โส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิ’’ฯ สตฺถา เถรสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ ตาว มยิ ชีวนฺเตเยว ภิกฺขู อญฺญมญฺญํ อคารวา อปติสฺสา วิหรนฺติ, ปรินิพฺพุเต กิํ นุ โข กริสฺสนฺตี’’ติ อาวชฺเชนฺตสฺส ธมฺมสํเวโค อุทปาทิฯ

โส ปภาตาย รตฺติยา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ภิกฺขู ปุจฺฉิ ‘‘สจฺจํ กิร, ภิกฺขเว, ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ปุรโต ปุรโต คนฺตฺวา เถรานํ ภิกฺขูนํ เสนาสนํ ปฏิพาหนฺตี’’ติฯ ‘‘สจฺจํ, ภควา’’ติ? ตโต ฉพฺพคฺคิเย ครหิตฺวา ธมฺมิํ กถํ กตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘โก นุ โข, ภิกฺขเว, อคฺคาสนํ อคฺโคทกํ อคฺคปิณฺฑํ อรหตี’’ติ? เอกจฺเจ ‘‘ขตฺติยกุลา ปพฺพชิโต’’ติ อาหํสุ, เอกจฺเจ ‘‘พฺราหฺมณกุลา, คหปติกุลา ปพฺพชิโต’’ติ, อปเร ‘‘วินยธโร, ธมฺมกถิโก, ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี, ทุติยสฺส, ตติยสฺส, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภี’’ติฯ อปเร ‘‘โสตาปนฺโน, สกทาคามี, อนาคามี, อรหา, เตวิชฺโช, ฉฬภิญฺโญ’’ติ อาหํสุฯ เอวํ เตหิ ภิกฺขูหิ อตฺตโน อตฺตโน รุจิวเสน อคฺคาสนาทิรหานํ กถิตกาเล สตฺถา อาห – ‘‘น, ภิกฺขเว, มยฺหํ สาสเน อคฺคาสนาทีนิ ปตฺวา ขตฺติยกุลา ปพฺพชิโต ปมาณํ, น พฺราหฺมณกุลา ปพฺพชิโต, น คหปติกุลา ปพฺพชิโต, น วินยธโร, น สุตฺตนฺติโก, น อาภิธมฺมิโก, น ปฐมชฺฌานาทิลาภิโน, น โสตาปนฺนาทโย ปมาณํ, อถ โข, ภิกฺขเว, อิมสฺมิํ สาสเน ยถาวุฑฺฒํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กาตพฺพํ, อคฺคาสนํ อคฺโคทกํ อคฺคปิณฺโฑ ลทฺธพฺโพฯ อิทเมตฺถ ปมาณํฯ ตสฺมา วุฑฺฒตโร ภิกฺขุ เอเตสํ อนุจฺฉวิโกฯ อิทานิ โข ปน, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต มยฺหํ อคฺคสาวโก อนุธมฺมจกฺกปฺปวตฺตโก มมานนฺตรํ เสนาสนํ ลทฺธุํ อรหติ, โส อิมํ รตฺติํ เสนาสนํ อลภนฺโต รุกฺขมูเล วีตินาเมสิ, ตุมฺเห อิทาเนว เอวํ อคารวา อปติสฺสา, คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล กินฺติ กตฺวา วิหริสฺสถา’’ติฯ อถ เนสํ โอวาททานตฺถาย ‘‘ปุพฺเพ, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตาปิ ‘น โข ปเนตํ อมฺหากํ ปติรูปํ, ยํ มยํ อญฺญมญฺญํ อคารวา อปติสฺสา อสภาควุตฺติโน วิหเรยฺยาม, อมฺเหสุ มหลฺลกตรํ ชานิตฺวา ตสฺส อภิวาทนาทีนิ กริสฺสามา’ติ สาธุกํ วีมํสิตฺวา ‘อยํ โน มหลฺลโก’ติ ญตฺวา ตสฺส อภิวาทนาทีนิ กตฺวา เทวปถํ ปูรยมานา คตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต หิมวนฺตปฺปเทเส เอกํ มหานิคฺโรธํ อุปนิสฺสาย ตโย สหายา วิหริํสุ – ติตฺติโร, มกฺกโฏ, หตฺถีติฯ เต อญฺญมญฺญํ อคารวา อปติสฺสา อสภาควุตฺติโน อเหสุํฯ

อถ เนสํ เอตทโหสิ ‘‘น ยุตฺตํ อมฺหากํ เอวํ วิหริตุํ, ยํนูน มยํ โย โน มหลฺลกตโร, ตสฺส อภิวาทนาทีนิ กโรนฺตา วิหเรยฺยามา’’ติฯ ‘‘โก ปน โน มหลฺลกตโร’’ติ จินฺเตนฺตา เอกทิวสํ ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ ตโยปิ ชนา นิคฺโรธมูเล นิสีทิตฺวา ติตฺติโร จ มกฺกโฏ จ หตฺถิํ ปุจฺฉิํสุ ‘‘สมฺม หตฺถิ, ตฺวํ อิมํ นิคฺโรธรุกฺขํ กีวปฺปมาณกาลโต ปฏฺฐาย ชานาสี’’ติ? โส อาห ‘‘สมฺมา, อหํ ตรุณโปตกกาเล อิมํ นิคฺโรธคจฺฉํ อนฺตรสตฺถีสุ กตฺวา คจฺฉามิ, อวตฺถริตฺวา ฐิตกาเล จ ปน เม เอตสฺส อคฺคสาขา นาภิํ ฆฏฺเฏติ, เอวาหํ อิมํ คจฺฉกาลโต ปฏฺฐาย ชานามี’’ติ ปุน อุโภปิ ชนา ปุริมนเยเนว มกฺกฏํ ปุจฺฉิํสุฯ โส อาห ‘‘อหํ สมฺมา มกฺกฏจฺฉาปโก สมาโน ภูมิยํ นิสีทิตฺวา คีวํ อนุกฺขิปิตฺวาว อิมสฺส นิคฺโรธโปตกสฺส อคฺคงฺกุเร ขาทามิ, เอวาหํ อิมํ ขุทฺทกกาลโต ปฏฺฐาย ชานามี’’ติฯ อถ อิตเร อุโภปิ ปุริมนเยเนว ติตฺติรํ ปุจฺฉิํสุฯ โส อาห ‘‘สมฺมา, ปุพฺเพ อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน มหานิคฺโรธรุกฺโข อโหสิ, อหํ ตสฺส ผลานิ ขาทิตฺวา อิมสฺมิํ ฐาเน วจฺจํ ปาเตสิํ, ตโต เอส รุกฺโข ชาโต, เอวาหํ อิมํ อชาตกาลโต ปฏฺฐาย ชานามิ, ตสฺมา อหํ ตุมฺเหหิ ชาติยา มหลฺลกตโร’’ติฯ

เอวํ วุตฺเต มกฺกโฏ จ หตฺถี จ ติตฺติรปณฺฑิตํ อาหํสุ ‘‘สมฺม, ตฺวํ อมฺเหหิ มหลฺลกตโร, อิโต ปฏฺฐาย มยํ ตว สกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนานิ เจว อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานอญฺชลิกมฺมสามีจิกมฺมานิ จ กริสฺสาม, โอวาเท จ เต ฐสฺสาม, ตฺวํ ปน อิโต ปฏฺฐาย อมฺหากํ โอวาทานุสาสนิํ ทเทยฺยาสี’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย ติตฺติโร เตสํ โอวาทํ อทาสิ, สีเลสุ ปติฏฺฐาเปสิ, สยมฺปิ สีลานิ สมาทิยิฯ เต ตโยปิ ชนา ปญฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาย อญฺญมญฺญํ สคารวา สปฺปติสฺสา สภาควุตฺติโน หุตฺวา ชีวิตปริโยสาเน เทวโลกปรายณา อเหสุํฯ เตสํ ติณฺณํ สมาทานํ ติตฺติริยํ พฺรหฺมจริยํ นาม อโหสิฯ

เต หิ นาม, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตา อญฺญมญฺญํ สคารวา สปฺปติสฺสา วิหริํสุ, ตุมฺเห เอวํ สฺวาขาเต ธมฺมวินเย ปพฺพชิตฺวา กสฺมา อญฺญมญฺญํ อคารวา อปติสฺสา วิหรถฯ

อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อิโต ปฏฺฐาย ตุมฺหากํ ยถาวุฑฺฒํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ, ยถาวุฑฺฒํ อคฺคาสนํ อคฺโคทกํ อคฺคปิณฺฑํ, น อิโต ปฏฺฐาย จ นวกตเรน วุฑฺฒตโร เสนาสเนน ปฏิพาหิตพฺโพ, โย ปฏิพาเหยฺย, อาปตฺติทุกฺกฏสฺสาติ เอวํ สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อิมํ คาถมาห –

[37]

‘‘เย วุฑฺฒมปจายนฺติ, นรา ธมฺมสฺส โกวิทา;

ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปาสํสา, สมฺปราเย จ สุคฺคตี’’ติฯ

ตตฺถ เย วุฑฺฒมปจายนฺตีติ ชาติวุฑฺโฒ, วโยวุฑฺโฒ, คุณวุฑฺโฒติ ตโย วุฑฺฒาฯ เตสุ ชาติสมฺปนฺโน ชาติวุฑฺโฒ นาม, วเย ฐิโต วโยวุฑฺโฒ นาม , คุณสมฺปนฺโน คุณวุฑฺโฒ นามฯ เตสุ คุณสมฺปนฺโน วโยวุฑฺโฒ อิมสฺมิํ ฐาเน ‘‘วุฑฺโฒ’’ติ อธิปฺเปโตฯ อปจายนฺตีติ เชฏฺฐาปจายิกกมฺเมน ปูเชนฺติฯ ธมฺมสฺส โกวิทาติ เชฏฺฐาปจายนธมฺมสฺส โกวิทา กุสลาฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ ปาสํสาติ ปสํสารหาฯ สมฺปราเย จ สุคฺคตีติ สมฺปเรตพฺเพ อิมํ โลกํ หิตฺวา คนฺตพฺเพ ปรโลเกปิ เตสํ สุคติเยว โหตีติฯ อยํ ปเนตฺถ ปิณฺฑตฺโถ – ภิกฺขเว, ขตฺติยา วา โหนฺตุ พฺราหฺมณา วา เวสฺสา วา สุทฺทา วา คหฏฺฐา วา ปพฺพชิตา วา ติรจฺฉานคตา วา, เย เกจิ สตฺตา เชฏฺฐาปจิติกมฺเม เฉกา กุสลา คุณสมฺปนฺนานํ วโยวุฑฺฒานํ อปจิติํ กโรนฺติ, เต อิมสฺมิญฺจ อตฺตภาเว เชฏฺฐาปจิติการกาติ ปสํสํ วณฺณนํ โถมนํ ลภนฺติ, กายสฺส จ เภทา สคฺเค นิพฺพตฺตนฺตีติฯ

เอวํ สตฺถา เชฏฺฐาปจิติกมฺมสฺส คุณํ กเถตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา หตฺถินาโค โมคฺคลฺลาโน อโหสิ, มกฺกโฏ สาริปุตฺโต, ติตฺติรปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ติตฺติรชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[38] 8. พกชาตกวณฺณนา

นาจฺจนฺตํ นิกติปฺปญฺโญติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จีวรวฑฺฒกํ ภิกฺขุ อารพฺภ กเถสิฯ เอโก กิร เชตวนวาสิโก ภิกฺขุ ยํกิญฺจิ จีวเร กตฺตพฺพํ เฉทนฆฏฺฏนวิจารณสิพฺพนาทิกํ กมฺมํ, ตตฺถ สุกุสโลฯ โส ตาย กุสลตาย จีวรํ วฑฺเฒติ, ตสฺมา ‘‘จีวรวฑฺฒโก’’ ตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ กิํ ปเนส กโรตีติ? ชิณฺณปิโลติกาสุ หตฺถกมฺมํ ทสฺเสตฺวา สุผสฺสิกํ มนาปํ จีวรํ กตฺวา รชนปริโยสาเน ปิฏฺโฐทเกน รชิตฺวา สงฺเขน ฆํสิตฺวา อุชฺชลํ มนุญฺญํ กตฺวา นิกฺขิปติฯ จีวรกมฺมํ กาตุํ อชานนฺตา ภิกฺขู อหเต สาฏเก คเหตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘‘มยํ จีวรํ กาตุํ น ชานาม, จีวรํ โน กตฺวา เทถา’’ติ วทนฺติฯ โส ‘‘จีวรํ อาวุโส กริยมานํ จิเรน นิฏฺฐาติ, มยา กตจีวรเมว อตฺถิ, อิเม สาฏเก ฐเปตฺวา ตํ คณฺหิตฺวา คจฺฉถา’’ติ นีหริตฺวา ทสฺเสติฯ เต ตสฺส วณฺณสมฺปตฺติเมว ทิสฺวา อนฺตรํ อชานนฺตา ‘‘ถิร’’นฺติ สญฺญาย อหตสาฏเก จีวรวฑฺฒกสฺส ทตฺวา ตํ คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺติฯ ตํ เตหิ โถกํ กิลิฏฺฐกาเล อุณฺโหทเกน โธวิยมานํ อตฺตโน ปกติํ ทสฺเสติ, ตตฺถ ตตฺถ ชิณฺณฏฺฐานํ ปญฺญายติ, เต วิปฺปฏิสาริโน โหนฺติฯ เอวํ อาคตาคเต ปิโลติกาหิ วญฺเจนฺโต โส ภิกฺขุ สพฺพตฺถ ปากโฏ ชาโตฯ

ยถา เจส เชตวเน, ตถา อญฺญตรสฺมิํ คามเกปิ เอโก จีวรวฑฺฒโก โลกํ วญฺเจติฯ ตสฺส สมฺภตฺตา ภิกฺขู ‘‘ภนฺเต, เชตวเน กิร เอโก จีวรวฑฺฒโก เอวํ โลกํ วญฺเจตี’’ติ อาโรเจสุํฯ อถสฺส เอตทโหสิ ‘‘หนฺทาหํ, ตํ นครวาสิกํ วญฺเจมี’’ติ ปิโลติกจีวรํ อติมนาปํ กตฺวา สุรตฺตํ รชิตฺวา ตํ ปารุปิตฺวา เชตวนํ อคมาสิฯ อิตโร ตํ ทิสฺวาว โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมํ จีวรํ ตุมฺเหหิ กต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อามาวุโส’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, อิมํ จีวรํ มยฺหํ เทถ, ตุมฺเห อญฺญํ ลภิสฺสถา’’ติ? ‘‘อาวุโส, มยํ คามวาสิกา ทุลฺลภปจฺจยา, อิมาหํ ตุยฺหํ ทตฺวา อตฺตนา กิํ ปารุปิสฺสามี’’ติ? ‘‘ภนฺเต, มม สนฺติเก อหตสาฏกา อตฺถิ, เต คเหตฺวา ตุมฺหากํ จีวรํ กโรถา’’ติฯ ‘‘อาวุโส, มยา เอตฺถ หตฺถกมฺมํ ทสฺสิตํ, ตยิ ปน เอวํ วทนฺเต กิํ สกฺกา กาตุํ, คณฺหาหิ น’’นฺติ ตสฺส ปิโลติกจีวรํ ทตฺวา อหตสาฏเก อาทาย ตํ วญฺเจตฺวา ปกฺกามิฯ

เชตวนวาสิโกปิ ตํ จีวรํ ปารุปิตฺวา กติปาหจฺจเยน อุณฺโหทเกน โธวนฺโต ชิณฺณปิโลติกภาวํ ทิสฺวา ลชฺชิโต ‘‘คามวาสิจีวรวฑฺฒเกน กิร เชตวนวาสิโก วญฺจิโต’’ติ ตสฺส วญฺจิตภาโว สงฺฆมชฺเฌ ปากโฏ ชาโตฯ

อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ ตํ กถํ กเถนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิฯ เต ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เชตวนวาสี จีวรวฑฺฒโก อิทาเนว อญฺเญ วญฺเจติ, ปุพฺเพปิ วญฺเจสิเยวฯ น คามวาสิเกนาปิ อิทาเนว เอส เชตวนวาสี จีวรวฑฺฒโก วญฺจิโต, ปุพฺเพปิ วญฺจิโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต เอกสฺมิํ อรญฺญายตเน โพธิสตฺโต อญฺญตรํ ปทุมสรํ นิสฺสาย ฐิเต วรณรุกฺเข รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตทา อญฺญตรสฺมิํ นาติมหนฺเต สเร นิทาฆสมเย อุทกํ มนฺทํ อโหสิ, พหู เจตฺถ มจฺฉา โหนฺติฯ อเถโก พโก เต มจฺเฉ ทิสฺวา ‘‘เอเกน อุปาเยน อิเม มจฺเฉ วญฺเจตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา อุทกปริยนฺเต จินฺเตนฺโต นิสีทิฯ อถ นํ มจฺฉา ทิสฺวา ‘‘กิํ, อยฺย, จินฺเตนฺโต นิสินฺโนสี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘ตุมฺหากํ จินฺเตนฺโต นิสินฺโนมฺหี’’ติฯ ‘‘กิํ อมฺหากํ จินฺเตสิ, อยฺยา’’ติ? ‘‘‘อิมสฺมิํ สเร อุทกํ ปริตฺตํ, โคจโร มนฺโท, นิทาโฆ จ มหนฺโต, อิทานิเม มจฺฉา กิํ นาม กริสฺสนฺตี’ติ ตุมฺหากํ จินฺเตนฺโต นิสินฺโนมฺหี’’ติฯ ‘‘อถ กิํ กโรม, อยฺยา’’ติ? ‘‘ตุมฺเห สเจ มยฺหํ วจนํ กเรยฺยาถ , อหํ โว เอเกกํ มุขตุณฺฑเกน คเหตฺวา เอกํ ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺนํ มหาสรํ เนตฺวา วิสฺสชฺเชยฺย’’นฺติฯ ‘‘อยฺย, ปฐมกปฺปิกโต ปฏฺฐาย มจฺฉานํ จินฺตนกพโก นาม นตฺถิ, ตฺวํ อมฺเหสุ เอเกกํ ขาทิตุกาโมสี’’ติฯ ‘‘นาหํ ตุมฺเห มยฺหํ สทฺทหนฺเต ขาทิสฺสามิ’’ฯ ‘‘สเจ ปน สรสฺส อตฺถิภาวํ มยฺหํ น สทฺทหถ, เอกํ มจฺฉํ มยา สทฺธิํ สรํ ปสฺสิตุํ เปเสถา’’ติฯ มจฺฉา ตสฺส สทฺทหิตฺวา ‘‘อยํ ชเลปิ ถเลปิ สมตฺโถ’’ติ เอกํ กาฬมหามจฺฉํ อทํสุ ‘‘อิมํ คเหตฺวา คจฺฉถา’’ติฯ โส ตํ คเหตฺวา เนตฺวา สเร วิสฺสชฺเชตฺวา สพฺพํ สรํ ทสฺเสตฺวา ปุน อาเนตฺวา เตสํ มจฺฉานํ สนฺติเก วิสฺสชฺเชสิฯ โส เตสํ มจฺฉานํ สรสฺส สมฺปตฺติํ วณฺเณสิฯ

เต ตสฺส กถํ สุตฺวา คนฺตุกามา หุตฺวา ‘‘สาธุ, อยฺย, อมฺเห คณฺหิตฺวา คจฺฉาหี’’ติ อาหํสุฯ

พโก ปฐมํ ตํ กาฬมหามจฺฉเมว คเหตฺวา สรตีรํ เนตฺวา สรํ ทสฺเสตฺวา สรตีเร ชาเต วรณรุกฺเข นิลียิตฺวา ตํ วิฏปนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา ตุณฺเฑน วิชฺฌนฺโต ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา กณฺฏเก รุกฺขมูเล ปาเตตฺวา ปุน คนฺตฺวา ‘‘วิสฺสฏฺโฐ, เม โส มจฺโฉ, อญฺโญ อาคจฺฉตู’’ติ เอเตนุปาเยน เอเกกํ คเหตฺวา สพฺเพ มจฺเฉ ขาทิตฺวา ปุน อาคโต เอกํ มจฺฉมฺปิ นาทฺทสฯ เอโก ปเนตฺถ กกฺกฏโก อวสิฏฺโฐฯ พโก ตมฺปิ ขาทิตุกาโม หุตฺวา ‘‘โภ, กกฺกฏก, มยา สพฺเพเต มจฺฉา เนตฺวา ปทุมสญฺฉนฺเน มหาสเร วิสฺสชฺชิตา, เอหิ ตมฺปิ เนสฺสามี’’ติฯ ‘‘มํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต กถํ คณฺหิสฺสสี’’ติ? ‘‘ฑํสิตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติฯ ‘‘ตฺวํ เอวํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต มํ ปาเตสฺสสิ, นาหํ ตยา สทฺธิํ คมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘มา ภายิ, อหํ ตํ สุคฺคหิตํ คเหตฺวา คมิสฺสามี’’ติฯ กกฺกฏโก จินฺเตสิ ‘‘อิมสฺส มจฺเฉ เนตฺวา สเร วิสฺสชฺชนํ นาม นตฺถิฯ สเจ ปน มํ สเร วิสฺสชฺเชสฺสติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ วิสฺสชฺเชสฺสติ, คีวมสฺส ฉินฺทิตฺวา ชีวิตํ หริสฺสามี’’ติฯ

อถ นํ เอวมาห ‘‘สมฺม พก, น โข ตฺวํ สุคฺคหิตํ คเหตุํ สกฺขิสฺสสิ, อมฺหากํ ปน คหณํ สุคฺคหณํ , สจาหํ อเฬหิ ตว คีวํ คเหตุํ ลภิสฺสามิ, ตว คีวํ สุคฺคหิตํ กตฺวา ตยา สทฺธิํ คมิสฺสามี’’ติฯ โส ตํ ‘‘วญฺเจตุกาโม เอส ม’’นฺติ อชานนฺโต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ กกฺกฏโก อตฺตโน อเฬหิ กมฺมารสณฺฑาเสน วิย ตสฺส คีวํ สุคฺคหิตํ กตฺวา ‘‘อิทานิ คจฺฉา’’ติ อาหฯ โส ตํ เนตฺวา สรํ ทสฺเสตฺวา วรณรุกฺขาภิมุโข ปายาสิฯ กกฺกฏโก อาห ‘‘มาตุล, อยํ สโร เอตฺโต, ตฺวํ ปน อิโต กิํ เนสี’’ติ? พโก ‘‘น เต มาตุโล อหํ, น ภคินิปุตฺโตสิ วต เม ตฺว’’นฺติ วตฺวา ‘‘ตฺวํ ‘เอส มํ อุกฺขิปิตฺวา วิจรนฺโต มยฺหํ ทาโส’ติ สญฺญํ กโรสิ มญฺเญ, ปสฺเสตํ วรณรุกฺขสฺส มูเล กณฺฏกราสิํ, ยถา เม เต สพฺเพ มจฺฉา ขาทิตา, ตมฺปิ ตเถว ขาทิสฺสามี’’ติ อาหฯ กกฺกฏโก ‘‘เอเต มจฺฉา อตฺตโน พาลตาย ตยา ขาทิตา, อหํ ปน เต มํ ขาทิตุํ น ทสฺสามิ, ตญฺเญว ปน วินาสํ ปาเปสฺสามิฯ

ตฺวญฺหิ พาลตาย มยา วญฺจิตภาวํ น ชานาสิ, มรนฺตา อุโภปิ มริสฺสาม, อหํ เต สีสํ ฉินฺทิตฺวา ภูมิยํ ขิปิสฺสามี’’ติ วตฺวา กมฺมารสณฺฑาเสน วิย อเฬหิ ตสฺส คีวํ นิปฺปีเฬสิฯ โส วิวเฏน มุเขน อกฺขีหิ อสฺสุนา ปคฺฆรนฺเตน มรณภยตชฺชิโต ‘‘สามิ, อหํ ตํ น ขาทิสฺสามิ, ชีวิตํ เม เทหี’’ติ อาหฯ ‘‘ยทิ เอวํ โอตริตฺวา มํ สรสฺมิํ วิสฺสชฺเชหี’’ติฯ โส นิวตฺติตฺวา สรเมว โอตริตฺวา กกฺกฏกํ สรปริยนฺเต ปงฺกปิฏฺเฐ ฐเปสิ, กกฺกฏโก กตฺตริกาย กุมุทนาฬํ กปฺเปนฺโต วิย ตสฺส คีวํ กปฺเปตฺวา อุทกํ ปาวิสิฯ

ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา วรณรุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา สาธุการํ ททมานา วนํ อุนฺนาทยมานา มธุรสฺสเรน อิมํ คาถมาห –

[38]

‘‘นาจฺจนฺตํ นิกติปฺปญฺโญ, นิกตฺยา สุขเมธติ;

อาราเธติ นิกติปฺปญฺโญ, พโก กกฺกฏกามิวา’’ติฯ

ตตฺถ นาจฺจนฺตํ นิกติปฺปญฺโญ, นิกตฺยา สุขเมธตีติ นิกติ วุจฺจติ วญฺจนา, นิกติปฺปญฺโญ วญฺจนปญฺโญ ปุคฺคโล ตาย นิกตฺยา นิกติยา วญฺจนาย น อจฺจนฺตํ สุขเมธติ, นิจฺจกาเล สุขสฺมิํเยว ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ, เอกํเสน ปน วินาสํ ปาปุณาติเยวาติ อตฺโถฯ อาราเธตีติ ปฏิลภติฯ นิกติปฺปญฺโญติ เกราฏิกภาวํ สิกฺขิตปญฺโญ ปาปปุคฺคโล อตฺตนา กตสฺส ปาปสฺส ผลํ อาราเธติ ปฏิลภติ วินฺทตีติ อตฺโถฯ กถํ? พโก กกฺกฏกามิว, ยถา พโก กกฺกฏกา คีวจฺเฉทํ ปาปุณาติ, เอวํ ปาปปุคฺคโล อตฺตนา กตปาปโต ทิฏฺฐธมฺเม วา สมฺปราเย วา ภยํ อาราเธติ ปฏิลภตีติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต มหาสตฺโต วนํ อุนฺนาเทนฺโต ธมฺมํ เทเสสิฯ

สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว คามวาสิจีวรวฑฺฒเกเนส วญฺจิโต, อตีเตปิ วญฺจิโตเยวา’’ติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา โส พโก เชตวนวาสี จีวรวฑฺฒโก อโหสิ, กกฺกฏโก คามวาสี จีวรวฑฺฒโก, รุกฺขเทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

พกชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[39] 9. นนฺทชาตกวณฺณนา

มญฺเญ โสวณฺณโย ราสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร ภิกฺขุ สุพฺพโจ อโหสิ วจนกฺขโม, เถรสฺส มหนฺเตนุสฺสาเหน อุปการํ กโรติฯ อเถกํ สมยํ เถโร สตฺถารํ อาปุจฺฉิตฺวา จาริกํ จรนฺโต ทกฺขิณาคิริชนปทํ อคมาสิฯ โส ภิกฺขุ ตตฺถ คตกาเล มานตฺถทฺโธ หุตฺวา เถรสฺส วจนํ น กโรติ ‘‘อาวุโส, อิทํ นาม กโรหี’’ติ วุตฺเต ปน เถรสฺส ปฏิปกฺโข โหติฯ เถโร ตสฺส อาสยํ น ชานาติฯ โส ตตฺถ จาริกํ จริตฺวา ปุน เชตวนํ อาคโตฯ โส ภิกฺขุ เถรสฺส เชตวนวิหารํ อาคตกาลโต ปฏฺฐาย ปุน ตาทิโสว ชาโตฯ เถโร ตถาคตสฺส อาโรเจสิ ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ เอโก สทฺธิวิหาริโก เอกสฺมิํ ฐาเน สเตน กีตทาโส วิย โหติ, เอกสฺมิํ ฐาเน มานตฺถทฺโธ หุตฺวา ‘อิทํ นาม กโรหี’ติ วุตฺเต ปฏิปกฺโข โหตี’’ติฯ สตฺถา ‘‘นายํ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ อิทาเนว เอวํสีโล, ปุพฺเพเปส เอกํ ฐานํ คโต สเตน กีตทาโส วิย โหติฯ เอกํ ฐานํ คโต ปฏิปกฺโข ปฏิสตฺตุ โหตี’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต เอกสฺมิํ กุฏุมฺพิยกุเล ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺเสโก สหายโก กุฏุมฺพิโก สยํ มหลฺลโก, ภริยา ปนสฺส ตรุณีฯ สา ตํ นิสฺสาย ปุตฺตํ ปฏิลภิฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อยํ อิตฺถี ตรุณตฺตา มมจฺจเยน กญฺจิเทว ปุริสํ คเหตฺวา อิมํ ธนํ วินาเสยฺย, ปุตฺตสฺส เม น ทเทยฺย, ยํนูนาหํ อิมํ ธนํ ปถวิคตํ กเรยฺย’’นฺติ ฆเร นนฺทํ นาม ทาสํ คเหตฺวา อรญฺญํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน ตํ ธนํ นิทหิตฺวา ตสฺส อาจิกฺขิตฺวา ‘‘ตาต, นนฺท, อิมํ ธนํ มมจฺจเยน มยฺหํ ปุตฺตสฺส อาจิกฺเขยฺยาสิ, มา จ นํ ปริจฺจชสี’’ติ โอวทิตฺวา กาลมกาสิฯ

ปุตฺโตปิสฺส อนุกฺกเมน วยปฺปตฺโต ชาโตฯ อถ นํ มาตา อาห – ‘‘ตาต, ตว ปิตา นนฺทํ ทาสํ คเหตฺวา ธนํ นิเธสิ, ตํ อาหราเปตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปหี’’ติฯ โส เอกทิวสํ นนฺทํ อาห – ‘‘มาตุล, อตฺถิ กิญฺจิ มยฺหํ ปิตรา ธนํ นิทหิต’’นฺติฯ ‘‘อาม, สามี’’ติฯ

‘‘กุหิํ ตํ นิทหิต’’นฺติฯ ‘‘อรญฺเญ, สามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ คจฺฉามา’’ติ กุทฺทาลปิฏกํ อาทาย นิธิฏฺฐานํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ มาตุล, ธน’’นฺติ อาหฯ นนฺโท อารุยฺห ธนมตฺถเก ฐตฺวา ธนํ นิสฺสาย มานํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘อเร ทาสิปุตฺต เจฏก, กุโต เต อิมสฺมิํ ฐาเน ธน’’นฺติ กุมารํ อกฺโกสติฯ กุมาโร ตสฺส ผรุสวจนํ สุตฺวา อสุณนฺโต วิย ‘‘เตน หิ คจฺฉามา’’ติ ตํ คเหตฺวา ปฏินิวตฺติตฺวา ปุน ทฺเว ตโย ทิวเส อติกฺกมิตฺวา อคมาสิ, นนฺโท ตเถว อกฺโกสติฯ กุมาโร เตน สทฺธิํ ผรุสวจนํ อวตฺวาว นิวตฺติตฺวา ‘‘อยํ ทาโส อิโต ปฏฺฐาย ‘ธนํ อาจิกฺขิสฺสามี’ติ คจฺฉติ, คนฺตฺวา ปน มํ อกฺโกสติ, ตตฺถ การณํ น ชานามิ, อตฺถิ โข ปน เม ปิตุ สหาโย กุฏุมฺพิโก, ตํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘กิํ นุ โข, ตาต, การณ’’นฺติ ปุจฺฉิฯ

โพธิสตฺโต ‘‘ยสฺมิํ เต, ตาต, ฐาเน ฐิโต นนฺโท อกฺโกสติ, ตตฺเถว เต ปิตุ สนฺตกํ ธนํ, ตสฺมา ยทา เต นนฺโท อกฺโกสติ, ตทา นํ ‘เอหิ เร ทาส, กิํ อกฺโกสสี’ติ อากฑฺฒิตฺวา ตํ ฐานํ ภินฺทิตฺวา กุลสนฺตกํ ธนํ นีหริตฺวา ทาสํ อุกฺขิปาเปตฺวา ธนํ อาหรา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[39]

‘‘มญฺเญ โสวณฺณโย ราสิ, โสวณฺณมาลา จ นนฺทโก;

ยตฺถ ทาโส อามชาโต, ฐิโต ถุลฺลานิ คชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ มญฺเญติ เอวํ อหํ ชานามิฯ โสวณฺณโยติ สุนฺทโร วณฺโณ เอเตสนฺติ โสวณฺณานิฯ กานิ ตานิ? รชตมณิกญฺจนปวาฬาทีนิ รตนานิฯ อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน สพฺพาเนตานิ ‘‘สุวณฺณานี’’ติ อธิปฺเปตานิ, เตสํ ราสิ โสวณฺณโย ราสิฯ โสวณฺณมาลา จาติ ตุยฺหํ ปิตุสนฺตกา สุวณฺณมาลา จ เอตฺเถวาติ มญฺญามิฯ นนฺทโก ยตฺถ ทาโสติ ยสฺมิํ ฐาเน ฐิโต นนฺทโก ทาโสฯ อามชาโตติ ‘‘อาม, อหํ โว ทาสี’’ติ เอวํ ทาสพฺยํ อุปคตาย อามทาสิสงฺขาตาย ทาสิยา ปุตฺโตฯ ฐิโต ถุลฺลานิ คชฺชตีติ ‘‘โส ยสฺมิํ ฐาเน ฐิโต ถุลฺลานิ ผรุสวจนานิ วทติ, ตตฺเถว เต กุลสนฺตกํ ธนํ, เอวํ อหํ ตํ มญฺญามี’’ติ โพธิสตฺโต กุมารสฺส ธนคฺคหณูปายํ อาจิกฺขิฯ

กุมาโร โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ฆรํ คนฺตฺวา นนฺทํ อาทาย นิธิฏฺฐานํ คนฺตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชิตฺวา ตํ ธนํ อาหริตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส โอวาเท ฐิโต ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา ‘‘ปุพฺเพเปส เอวํสีโลเยวา’’ติ วตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา นนฺโท สาริปุตฺตสฺส สทฺธิวิหาริโก อโหสิ, ปณฺฑิตกุฏุมฺพิโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

นนฺทชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[40] 10. ขทิรงฺคารชาตกวณฺณนา

กามํ ปตามิ นิรยนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกํ อารพฺภ กเถสิฯ อนาถปิณฺฑิโก หิ วิหารเมว อารพฺภ จตุปญฺญาสโกฏิธนํ พุทฺธสาสเน ปริจฺจชิตฺวา วิกิริตฺวา ฐเปตฺวา ตีณิ รตนานิ อญฺญตฺถ รตนสญฺญเมว อนุปฺปาเทตฺวา สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต เทวสิกํ ตีณิ มหาอุปฏฺฐานานิ คจฺฉติฯ ปาโตว เอกวารํ คจฺฉติ, กตปาตราโส เอกวารํ, สายนฺเห เอกวารํฯ อญฺญานิปิ อนฺตรนฺตรุปฏฺฐานานิ โหนฺติเยวฯ คจฺฉนฺโต จ ‘‘กิํ นุ โข อาทาย อาคโตติ สามเณรา วา ทหรา วา หตฺถมฺปิ เม โอโลเกยฺยุ’’นฺติ ตุจฺฉหตฺโถ นาม น คตปุพฺโพฯ ปาโตว คจฺฉนฺโต ยาคุํ คาหาเปตฺวา คจฺฉติ, กตปาตราโส สปฺปินวนีตมธุผาณิตาทีนิปิ, สายนฺหสมเย คนฺธมาลาวตฺถาทิหตฺโถติฯ เอวํ ทิวเส ทิวเส ปริจฺจชนฺตสฺส ปนสฺส ปริจฺจาเค ปมาณํ นตฺถิฯ

พหู โวหารูปชีวิโนปิสฺส หตฺถโต ปณฺเณ อาโรเปตฺวา อฏฺฐารสโกฏิสงฺขฺยํ ธนํ อิณํ คณฺหิํสุ, เต มหาเสฏฺฐิ น อาหราเปติฯ อญฺญา ปนสฺส กุลสนฺตกา อฏฺฐารส โกฏิโย นทีตีเร นิทหิตฺวา ฐปิตา อจิรวโตทเกน นทีกูเล ภินฺเน มหาสมุทฺทํ ปวิฏฺฐา, ตา ยถาปิหิตลญฺฉิ ตาว โลหจาฏิโย อณฺฑวกุจฺฉิยํ ปวฏฺฏนฺตา วิจรนฺติฯ

เคเห ปนสฺส ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ นิจฺจภตฺตํ นิพทฺธเมว โหติฯ เสฏฺฐิโน หิ เคหํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จตุมหาปเถ ขตโปกฺขรณิสทิสํ, สพฺพภิกฺขูนํ มาตาปิตุฏฺฐาเน ฐิตํฯ เตนสฺส ฆรํ สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ คจฺฉติ, อสีติมหาเถราปิ คจฺฉนฺติเยวฯ เสสภิกฺขูนํ ปน คจฺฉนฺตานญฺจ อาคจฺฉนฺตานญฺจ ปมาณํ นตฺถิฯ ตํ ปน ฆรํ สตฺตภูมกํ สตฺตทฺวารโกฏฺฐกปฏิมณฺฑิตํ, ตสฺส จตุตฺเถ ทฺวารโกฏฺฐเก เอกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกา เทวตา วสติ, สา สมฺมาสมฺพุทฺเธ เคหํ ปวิสนฺเต อตฺตโน วิมาเน ฐาตุํ น สกฺโกติ, ทารเก คเหตฺวา โอตริตฺวา ภูมิยํ ติฏฺฐติฯ อสีติมหาเถเรสุปิ อวเสสตฺเถเรสุปิ ปวิสนฺเตสุ จ นิกฺขมนฺเตสุ จ ตเถว กโรติฯ สา จินฺเตสิ ‘‘สมเณ โคตเม จ สาวเกสุ จสฺส อิมํ เคหํ ปวิสนฺเตสุ มยฺหํ สุขํ นาม นตฺถิ, นิจฺจกาลํ โอตริตฺวา โอตริตฺวา ภูมิยํ ฐาตุํ น สกฺขิสฺสามิฯ ยถา อิเม เอตํ ฆรํ น ปวิสนฺติ, ตถา มยา กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ อเถกทิวสํ สยนูปคตสฺเสว มหากมฺมนฺติกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา โอภาสํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิฯ ‘‘โก เอตฺถา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อหํ จตุตฺถทฺวารโกฏฺฐเก นิพฺพตฺตเทวตา’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺมา อาคตาสี’’ติ? ‘‘กิํ ตุมฺเห เสฏฺฐิสฺส กิริยํ น ปสฺสถ, อตฺตโน ปจฺฉิมกาลํ อโนโลเกตฺวา ธนํ นีหริตฺวา สมณํ โคตมํเยว ปูเชติ, เนว วณิชฺชํ ปโยเชติ, น กมฺมนฺเต ปฏฺฐเปติ, ตุมฺเห เสฏฺฐิํ ตถา โอวทถ, ยถา อตฺตโน กมฺมนฺตํ กโรติฯ ยถา จ สมโณ โคตโม สสาวโก อิมํ ฆรํ น ปวิสติ, ตถา กโรถา’’ติฯ อถ นํ โส อาห ‘‘พาลเทวเต, เสฏฺฐิ ธนํ วิสฺสชฺเชนฺโต นิยฺยานิเก พุทฺธสาสเน วิสฺสชฺเชติ, โส สเจ มํ จูฬายํ คเหตฺวา วิกฺกิณิสฺสติ, เนวาหํ กิญฺจิ กเถสฺสามิ, คจฺฉ ตฺวํ’’นฺติฯ สา ปุเนกทิวสํ เสฏฺฐิโน เชฏฺฐปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว โอวทิ, โสปิ ตํ ปุริมนเยเนว ตชฺเชสิฯ เสฏฺฐินา ปน สทฺธิํ กเถตุํเยว น สกฺโกติฯ

เสฏฺฐิโนปิ นิรนฺตรํ ทานํ เทนฺตสฺส โวหาเร อกโรนฺตสฺส อาเย มนฺทีภูเต ธนํ ปริกฺขยํ อคมาสิฯ อถสฺส อนุกฺกเมน ทาลิทฺทิยปฺปตฺตสฺส ปริโภคสาฏกสยนโภชนานิปิ ปุราณสทิสานิ น ภวิํสุฯ

เอวํภูโตปิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทติ, ปณีตํ ปน กตฺวา ทาตุํ น สกฺโกติ ฯ อถ นํ เอกทิวสํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ สตฺถา ‘‘ทียติ ปน เต, คหปติ, กุเล ทาน’’นฺติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘ทียติ, ภนฺเต, ตญฺจ โข กณาชกํ พิลงฺคทุติย’’นฺติ อาหฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘คหปติ, ‘ลูขํ ทานํ เทมี’ติ มา จิตฺตํ สงฺโกจยิตฺถ ฯ จิตฺตสฺมิญฺหิ ปณีเต พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ ทินฺนทานํ ลูขํ นาม น โหติฯ กสฺมา? วิปากมหนฺตตฺตา’’ติ อาหฯ จิตฺตญฺหิ ปณีตํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺส ทานํ ลูขํ นาม นตฺถีติ เจตํ เอวํ เวทิตพฺพํ –

‘‘นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ, อปฺปกา นาม ทกฺขิณา;

ตถาคเต วา สมฺพุทฺเธ, อถ วา ตสฺส สาวเกฯ (วิ. ว. 804);

‘‘น กิรตฺถิ อโนมทสฺสิสุ, ปาริจริยา พุทฺเธสุ อปฺปกา;

สุกฺขาย อโลณิกาย จ, ปสฺส ผลํ กุมฺมาสปิณฺฑิยา’’ติฯ

อปรมฺปิ นํ อาห ‘‘คหปติ, ตฺวํ ตาว ลูขํ ทานํ ททมาโน อฏฺฐนฺนํ อริยปุคฺคลานํ เทสิ, อหํ เวลามกาเล สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กตฺวา สตฺต รตนานิ ททมาโน ปญฺจ มหานทิโย เอโกฆปุณฺณํ กตฺวา วิย จ มหาทานํ ปวตฺตยมาโน ติสรณคตํ วา ปญฺจสีลรกฺขนกํ วา กญฺจิ นาลตฺถํ, ทกฺขิเณยฺยปุคฺคลา นาม เอวํ ทุลฺลภาฯ ตสฺมา ‘ลูขํ เม ทาน’นฺติ มา จิตฺตํ สงฺโกจยิตฺถา’’ติ เอวญฺจ ปน วตฺวา เวลามสุตฺตํ (อ. นิ. 9.20) กเถสิฯ

อถ โข สา เทวตา อิสฺสรกาเล เสฏฺฐินา สทฺธิํ กเถตุมฺปิ อสกฺโกนฺตี ‘‘อิทานายํ ทุคฺคตตฺตา มม วจนํ คณฺหิสฺสตี’’ติ มญฺญมานา อฑฺฒรตฺตสมเย สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา โอภาสํ ผริตฺวา อากาเส อฏฺฐาสิฯ เสฏฺฐิ ตํ ทิสฺวา ‘‘โก เอโส’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ มหาเสฏฺฐิ จตุตฺถทฺวารโกฏฺฐเก อธิวตฺถา, เทวตา’’ติฯ ‘‘กิมตฺถมาคตาสี’’ติ? ‘‘ตุยฺหํ โอวาทํ กเถตุกามา หุตฺวา อาคจฺฉามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ กเถหี’’ติฯ

มหาเสฏฺฐิ ตฺวํ ปจฺฉิมกาลํ น จินฺเตสิ, ปุตฺตธีตโร น โอโลเกสิ, สมณสฺส เต โคตมสฺส สาสเน พหุํ ธนํ วิปฺปกิณฺณํ, โส ตฺวํ อติเวลํ ธนวิสฺสชฺชเนน วา วณิชฺชาทิกมฺมานํ อกรเณน วา สมณํ โคตมํ นิสฺสาย ทุคฺคโต ชาโต, เอวํภูโตปิ สมณํ โคตมํ น มุญฺจสิ, อชฺชปิ เต สมณา ฆรํ ปวิสนฺติเยวฯ ยํ ตาว เตหิ นีตํ, ตํ น สกฺกา ปจฺจาหราเปตุํ, คหิตํ คหิตเมว โหตุ, อิโต ปฏฺฐาย ปน สยญฺจ สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ มา คมิตฺถ, สาวกานญฺจสฺส อิมํ ฆรํ ปวิสิตุํ มา อทาสิ, สมณํ โคตมํ นิวตฺติตฺวาปิ อโนโลเกนฺโต อตฺตโน โวหาเร จ วณิชฺชญฺจ กตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปหี’’ติฯ อถ นํ โส เอวมาห ‘‘อยํ ตยา มยฺหํ ทาตพฺพโอวาโท’’ติฯ ‘‘อาม, อยฺยา’’ติฯ ตาทิสานํ เทวตานํ สเตนปิ สหสฺเสนปิ สตสหสฺเสนปิ อกมฺปนีโย อหํ ทสพเลน กโตฯ มม หิ สทฺธา สิเนรุ วิย อจลา สุปฺปติฏฺฐิตา, มยา นิยฺยานิเก รตนสาสเน ธนํ วิสฺสชฺชิตํ, อยุตฺตํ เต กถิตํ, พุทฺธสาสเน ปหาโร ทินฺโน, เอวรูปาย อนาจาราย ทุสฺสีลาย กาฬกณฺณิยา สทฺธิํ ตยา มม เอกเคเห วสนกิจฺจํ นตฺถิ, สีฆํ มม เคหา นิกฺขมิตฺวา อญฺญตฺถ คจฺฉาติฯ

สา โสตาปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส วจนํ สุตฺวา ฐาตุํ อสกฺโกนฺตี อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ทารเก หตฺเถน คเหตฺวา นิกฺขมิฯ นิกฺขมิตฺวา จ ปน อญฺญตฺถ วสนฏฺฐานํ อลภมานา ‘‘เสฏฺฐิํ ขมาเปตฺวา ตตฺเถว วสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นครปริคฺคาหกเทวปุตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ‘‘เกนฏฺเฐน อาคตาสี’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อหํ สามิ, อตฺตโน พาลตาย อนุปธาเรตฺวา อนาถปิณฺฑิเกน เสฏฺฐินา สทฺธิํ กเถสิํ, โส มํ กุชฺฌิตฺวา วสนฏฺฐานา นิกฺกฑฺฒิ, มํ เสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ เนตฺวา ขมาเปตฺวา วสนฏฺฐานํ เม เทถา’’ติฯ ‘‘กิํ ปน ตยา เสฏฺฐิ วุตฺโต’’ติ ‘‘อิโต ปฏฺฐาย พุทฺธุปฏฺฐานํ สงฺฆุปฏฺฐานํ มา กริ, สมณสฺส โคตมสฺส ฆรปฺปเวสนํ มา อทาสี’’ติ ‘‘เอวํ เม วุตฺโต, สามี’’ติฯ อยุตฺตํ ตยา วุตฺตํ, สาสเน ปหาโร ทินฺโน, ‘‘อหํ ตํ อาทาย เสฏฺฐิโน สนฺติกํ คนฺตุํ น อุสฺสหามี’’ติฯ สา ตสฺส สนฺติกา สงฺคหํ อลภิตฺวา จตุนฺนํ มหาราชานํ สนฺติกํ อคมาสิฯ

เตหิปิ ตเถว ปฏิกฺขิตฺตา สกฺกํ เทวราชํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อหํ, เทว, วสนฏฺฐานํ อลภมานา ทารเก หตฺเถน คเหตฺวา อนาถา วิจรามิ, ตุมฺหากํ สิริยา มยฺหํ วสนฏฺฐานํ ทาเปถา’’ติ สุฏฺฐุตรํ ยาจิฯ โสปิ นํ อาห ‘‘ตยา อยุตฺตํ กตํ, ชินสาสเน ปหาโร ทินฺโน, อหมฺปิ ตํ นิสฺสาย เสฏฺฐินา สทฺธิํ กเถตุํ น สกฺโกมิ, เอกํ ปน เต เสฏฺฐิสฺส ขมนูปายํ กเถสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, เทว, กเถหี’’ติฯ มหาเสฏฺฐิสฺส หตฺถโต มนุสฺเสหิ ปณฺเณ อาโรเปตฺวา อฏฺฐารสโกฏิสงฺขฺยํ ธนํ คหิตํ อตฺถิ, ตฺวํ ตสฺส อายุตฺตกเวสํ คเหตฺวา กญฺจิ อชานาเปตฺวา ตานิ ปณฺณานิ อาทาย กติปเยหิ ยกฺขตรุเณหิ ปริวาริตา เอเกน หตฺเถน ปณฺณํ, เอเกน เลขนิํ คเหตฺวา เตสํ เคหํ คนฺตฺวา เคหมชฺเฌ ฐิตา อตฺตโน ยกฺขานุภาเวน เต อุตฺตาเสตฺวา ‘‘อิทํ ตุมฺหากํ อิณปณฺณํ, อมฺหากํ เสฏฺฐิ อตฺตโน อิสฺสรกาเล ตุมฺเห น กิญฺจิ อาห, อิทานิ ทุคฺคโต ชาโต, ตุมฺเหหิ คหิตกหาปณานิ เทถา’’ติ อตฺตโน ยกฺขานุภาวํ ทสฺเสตฺวา สพฺพาปิ ตา อฏฺฐารส หิรญฺญโกฏิโย สาเธตฺวา เสฏฺฐิสฺส ตุจฺฉโกฏฺฐเก ปูเรตฺวา อญฺญํ อจิรวตินทีตีเร นิทหิตํ ธนํ นทีกูเล ภินฺเน สมุทฺทํ ปวิฏฺฐํ อตฺถิ, ตมฺปิ อตฺตโน อานุภาเวน อาหริตฺวา ตุจฺฉโกฏฺฐเก ปูเรตฺวา, อญฺญมฺปิ อสุกฏฺฐาเน นาม อสฺสามิกํ อฏฺฐารสโกฏิมตฺตเมว ธนํ อตฺถิ, ตมฺปิ อาหริตฺวา ตุจฺฉโกฏฺฐเก ปูเรหิ, อิมาหิ จตุปญฺญาสโกฏีหิ อิมํ ตุจฺฉโกฏฺฐกปูรกํ ทณฺฑกมฺมํ กตฺวา มหาเสฏฺฐิํ ขมาเปหีติฯ

สา ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วุตฺตนเยเนว สพฺพํ ธนํ อาหริตฺวา โกฏฺฐเก ปูเรตฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย เสฏฺฐิสฺส สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา โอภาสํ ผริตฺวา อากาเส อฏฺฐาสิฯ ‘‘โก เอโส’’ติ วุตฺเต ‘‘อหํ เต มหาเสฏฺฐิ จตุตฺถทฺวารโกฏฺฐเก อธิวตฺถา อนฺธพาลเทวตา, มยา มหาโมหมูฬฺหาย พุทฺธคุเณ อชานิตฺวา ปุริเมสุ ทิวเสสุ ตุมฺเหหิ สทฺธิํ กิญฺจิ กถิตํ อตฺถิ, ตํ เม โทสํ ขมถฯ

สกฺกสฺส หิ เม เทวราชสฺส วจเนน ตุมฺหากํ อิณํ โสเธตฺวา อฏฺฐารส โกฏิโย, สมุทฺทํ คตา อฏฺฐารส โกฏิโย, ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน อสฺสามิกธนสฺส อฏฺฐารส โกฏิโยติ จตุปณฺณาส โกฏิโย อาหริตฺวา ตุจฺฉโกฏฺฐกปูรเณน ทณฺฑกมฺมํ กตํ, เชตวนวิหารํ อารพฺภ ปริกฺขยํ คตธนํ สพฺพํ สมฺปิณฺฑิตํ, วสนฏฺฐานํ อลภมานา กิลมามิ, มยา อญฺญาณตาย กถิตํ มนสิ อกตฺวา ขมถ มหาเสฏฺฐี’’ติ อาหฯ

อนาถปิณฺฑิโก ตสฺสา วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ เทวตา ‘ทณฺฑกมฺมญฺจ เม กต’นฺติ วทติ, อตฺตโน จ โทสํ ปฏิชานาติ, สตฺถา อิมํ วิเนตฺวา อตฺตโน คุเณ ชานาเปสฺสติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส นํ ทสฺเสสฺสามี’’ติฯ อถ นํ อาห ‘‘อมฺม, เทวเต, สเจสิ มํ ขมาเปตุกามา, สตฺถุ สนฺติเก มํ ขมาเปหี’’ติฯ สาธุ เอวํ กริสฺสามิ, ‘‘สตฺถุ ปน มํ สนฺติกํ คเหตฺวา คจฺฉาหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา วิภาตาย รตฺติยา ปาโตว ตํ คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตาย กตกมฺมํ สพฺพํ ตถาคตสฺส อาโรเจสิฯ สตฺถา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อิธ, คหปติ, ปาปปุคฺคโลปิ ยาว ปาปํ น ปจฺจติ , ตาว ภทฺรานิ ปสฺสติฯ ยทา ปนสฺส ปาปํ ปจฺจติ, ตทา ปาปเมว ปสฺสติฯ ภทฺรปุคฺคโลปิ ยาว ภทฺรํ น ปจฺจติ, ตาว ปาปานิ ปสฺสติฯ ยทา ปนสฺส ภทฺรํ ปจฺจติ, ตทา ภทฺรเมว ปสฺสตี’’ติ วตฺวา อิมา ธมฺมปเท ทฺเว คาถา อภาสิ –

‘‘ปาโปปิ ปสฺสตี ภทฺรํ, ยาว ปาปํ น ปจฺจติ;

ยทา จ ปจฺจตี ปาปํ, อถ ปาโป ปาปานิ ปสฺสติฯ

‘‘ภทฺโรปิ ปสฺสตี ปาปํ, ยาว ภทฺรํ น ปจฺจติ;

ยทา จ ปจฺจตี ภทฺรํ, อถ ภทฺโร ภทฺรานิ ปสฺสตี’’ติฯ (ธ. ป. 119-120);

อิมาสญฺจ ปน คาถานํ ปริโยสาเน สา เทวตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ สา จกฺกงฺกิเตสุ สตฺถุ ปาเทสุ นิปติตฺวา ‘‘มยา, ภนฺเต, ราครตฺตาย โทสปทุฏฺฐาย โมหมูฬฺหาย อวิชฺชนฺธาย ตุมฺหากํ คุเณ อชานนฺติยา ปาปกํ วจนํ วุตฺตํ, ตํ เม ขมถา’’ติ สตฺถารํ ขมาเปตฺวา มหาเสฏฺฐิมฺปิ ขมาเปสิฯ

ตสฺมิํ สมเย อนาถปิณฺฑิโก สตฺถุ ปุรโต อตฺตโน คุณํ กเถสิ ‘‘ภนฺเต, อยํ เทวตา ‘พุทฺธุปฏฺฐานาทีนิ มา กโรหี’ติ วารยมานาปิ มํ วาเรตุํ นาสกฺขิ, ‘ทานํ น ทาตพฺพ’นฺติ อิมาย วาริยมาโนปหํ ทานํ อทาสิเมว, นูน เอส, ภนฺเต, มยฺหํ คุโณ’’ติฯ

สตฺถา ‘‘ตฺวํ โขสิ คหปติ โสตาปนฺโน อริยสาวโก อจลสทฺโธ วิสุทฺธทสฺสโน, ตุยฺหํ อิมาย อปฺเปสกฺขเทวตาย วาเรนฺติยา อวาริตภาโว น อจฺฉริโย ฯ ยํ ปน ปุพฺเพ ปณฺฑิตา อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ อปริปกฺกญาเณ ฐิตา กามาวจริสฺสเรน มาเรน อากาเส ฐตฺวา ‘สเจ ทานํ ทสฺสสิ, อิมสฺมิํ นิรเย ปจฺจิสฺสสี’ติ อสีติหตฺถคมฺภีรํ องฺคารกาสุํ ทสฺเสตฺวา ‘มา ทานํ อทาสี’ติ วาริตาปิ ปทุมกณฺณิกามชฺเฌ ฐตฺวา ทานํ อทํสุ, อิทํ อจฺฉริย’’นฺติ วตฺวา อนาถปิณฺฑิเกน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พาราณสิเสฏฺฐิสฺส กุเล นิพฺพตฺติตฺวา นานปฺปกาเรหิ สุขูปกรเณหิ เทวกุมาโร วิย สํวฑฺฒิยมาโน อนุกฺกเมน วิญฺญุตํ ปตฺวา โสฬสวสฺสกาเลเยว สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺโตฯ โส ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺฐิฏฺฐาเน ฐตฺวา จตูสุ นครทฺวาเรสุ จตสฺโส ทานสาลาโย, มชฺเฌ นครสฺส เอกํ, อตฺตโน นิเวสนทฺวาเร เอกนฺติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา มหาทานํ เทติ, สีลํ รกฺขติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติฯ

อเถกทิวสํ ปาตราสเวลาย โพธิสตฺตสฺส นานคฺครเส มนุญฺญโภชเน อุปนียมาเน เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ สตฺตาหจฺจเยน นิโรธา วุฏฺฐาย ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อชฺช มยา พาราณสิเสฏฺฐิสฺส เคหทฺวารํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ นาคลตาทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทเห มุขโธวนํ กตฺวา มโนสิลาตเล ฐิโต นิวาเสตฺวา วิชฺชุลตาสทิสํ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา อิทฺธิมยมตฺติกาปตฺตํ อาทาย อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ภตฺเต อุปนีตมตฺเต เคหทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ โพธิสตฺโต ตํ ทิสฺวาว อาสนา วุฏฺฐาย นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา ปริกมฺมการกํ โอโลเกสิฯ ‘‘กิํ กโรมิ, สามี’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อยฺยสฺส ปตฺตํ อาหรถา’’ติ อาหฯ ตงฺขณญฺเญว มาโร ปาปิมา วิกมฺปมาโน อุฏฺฐาย ‘‘อยํ ปจฺเจกพุทฺโธ อิโต สตฺตเม ทิวเส อาหารํ ลภิ, อชฺช อลภมาโน วินสฺสิสฺสติ, อิมญฺจ วินาเสสฺสามิ, เสฏฺฐิโน จ ทานนฺตรายํ กริสฺสามี’’ติ ตงฺขณญฺเญว อาคนฺตฺวา อนฺตรวตฺถุมฺหิ อสีติหตฺถมตฺตํ องฺคารกาสุํ นิมฺมินิฯ สา ขทิรงฺคารปุณฺณา สมฺปชฺชลิตา สโชติภูตา อวีจิมหานิรโย วิย ขายิตฺถฯ ตํ ปน มาเปตฺวา สยํ อากาเส อฏฺฐาสิฯ ปตฺตาหรณตฺถาย คจฺฉมาโน ปุริโส ตํ ทิสฺวา มหาภยปฺปตฺโต นิวตฺติฯ โพธิสตฺโต ‘‘กิํ, ตาต, นิวตฺโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ

อยํ สามิ อนฺตรวตฺถุมฺหิ มหตี องฺคารกาสุ สมฺปชฺชลิตา สโชติภูตาติ ฯ อถญฺโญ อถญฺโญติ เอวํ อาคตาคตา สพฺเพปิ ภยปฺปตฺตา เวเคน ปลายิํสุฯ

โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อชฺช มยฺหํ ทานนฺตรายํ กาตุกาโม วสวตฺตี มาโร อุยฺยุตฺโต ภวิสฺสติ, น โข ปน ชานาติ มารสเตน มารสหสฺเสนปิ มยฺหํ อกมฺปิยภาวํ, อชฺช ทานิ มยฺหํ วา มารสฺส วา พลมหนฺตตํ, อานุภาวมหนฺตตํ ชานิสฺสามี’’ติ ตํ ยถาสชฺชิตเมว ภตฺตปาติํ สยํ อาทาย เคหา นิกฺขมฺม องฺคารกาสุตเฏ ฐตฺวา อากาสํ อุลฺโลเกตฺวา มารํ ทิสฺวา ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ อาหฯ ‘‘อหํ, มาโร’’ติฯ ‘‘อยํ องฺคารกาสุ ตยา นิมฺมิตา’’ติ? ‘‘อาม, มยา’’ติ ฯ ‘‘กิมตฺถายา’’ติฯ ‘‘ตว ทานสฺส อนฺตรายกรณตฺถาย จ ปจฺเจกพุทฺธสฺส จ ชีวิตนาสนตฺถายา’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘เนว เต อหํ อตฺตโน ทานสฺส อนฺตรายํ, น ปจฺเจกพุทฺธสฺส ชีวิตนฺตรายํ กาตุํ ทสฺสามิ, อชฺช ทานิ มยฺหํ วา ตุยฺหํ วา พลมหนฺตตํ, อานุภาวมหนฺตตํ ชานิสฺสามี’’ติ องฺคารกาสุตเฏ ฐตฺวา ‘‘ภนฺเต, ปจฺเจกพุทฺธ อหํ อิมิสฺสา องฺคารกาสุยา อโธสีโส ปตมาโนปิ น นิวตฺติสฺสามิ, เกวลํ ตุมฺเห มยา ทินฺนํ โภชนํ ปฏิคฺคณฺหถา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –

[40]

‘‘กามํ ปตามิ นิรยํ, อุทฺธํปาโท อวํสิโร;

นานริยํ กริสฺสามิ, หนฺท ปิณฺฑํ ปฏิคฺคหา’’ติฯ

ตตฺถายํ ปิณฺฑตฺโถ – ภนฺเต, ปจฺเจกวรพุทฺธ สเจปหํ ตุมฺหากํ ปิณฺฑปาตํ เทนฺโต เอกํเสเนว อิมํ นิรยํ อุทฺธํปาโท อวํสิโร หุตฺวา ปตามิ, ตถาปิ ยทิทํ อทานญฺจ อสีลญฺจ อริเยหิ อกตฺตพฺพตฺตา อนริเยหิ จ กตฺตพฺพตฺตา ‘‘อนริย’’นฺติ วุจฺจติ, ‘‘น ตํ อนริยํ กริสฺสามิ , หนฺท อิมํ มยา ทียมานํ ปิณฺฑํ ปฏิคฺคห ปฏิคฺคณฺหาหี’’ติฯ เอตฺถ จ หนฺทาติ โวสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ

เอวํ วตฺวา โพธิสตฺโต ทฬฺหสมาทาเนน ภตฺตปาติํ คเหตฺวา องฺคารกาสุมตฺถเกน ปกฺขนฺโต, ตาวเทว อสีติหตฺถคมฺภีราย องฺคารกาสุยา ตลโต อุปรูปริชาตํ สตปตฺตปุปฺผิตํ เอกํ มหาปทุมํ อุคฺคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาเท สมฺปฏิจฺฉิฯ

ตโต มหาตุมฺพมตฺตา เรณุ อุคฺคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส มุทฺธนิ ฐตฺวา สกลสรีรํ สุวณฺณจุณฺณสโมกิณฺณมิว อกาสิฯ โส ปทุมกณฺณิกาย ฐตฺวา นานคฺครสโภชนํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺเต ปติฏฺฐาเปสิฯ โส ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปตฺตํ อากาเส ขิปิตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว มหาชนสฺส สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา นานปฺปการํ วลาหกปนฺติํ มทฺทมาโน วิย หิมวนฺตเมว คโตฯ มาโรปิ ปราชิโต โทมนสฺสํ ปตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คโตฯ โพธิสตฺโต ปน ปทุมกณฺณิกาย ฐิตโกว มหาชนสฺส ทานสีลสํวณฺณเนน ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชเนน ปริวุโต อตฺตโน นิเวสนเมว ปวิสิตฺวา ยาวชีวํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ยถากมฺมํ คโตฯ

สตฺถา ‘‘นยิทํ, คหปติ, อจฺฉริยํ, ยํ ตฺวํ เอวํ ทสฺสนสมฺปนฺโน เอตรหิ เทวตาย น กมฺปิโต, ปุพฺเพ ปณฺฑิเตหิ กตเมว อจฺฉริย’’นฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺเถว ปรินิพฺพายิ, มารํ ปราเชตฺวา ปทุมกณฺณิกาย ฐตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปิณฺฑปาตทายโก พาราณสิเสฏฺฐิ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ขทิรงฺคารชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

กุลาวกวคฺโค จตุตฺโถฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

กุลาวกญฺจ นจฺจญฺจ, สมฺโมทมจฺฉวฏฺฏกํ;

สกุณํ ติตฺติรํ พกํ, นนฺทญฺจ ขทิรงฺคารนฺติฯ

5. อตฺถกามวคฺโค

[41] 1. โลสกชาตกวณฺณนา

โย อตฺถกามสฺสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โลสกติสฺสตฺเถรํ นาม อารพฺภ กเถสิฯ